T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ORTAÖĞRETİM PROJESİ SAĞLIK ÖZEL DURUMLARDA BESLENME PROGRAMLARI

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ORTAÖĞRETİM PROJESİ SAĞLIK ÖZEL DURUMLARDA BESLENME PROGRAMLARI ANKARA, 2009

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 182 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilir. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ GEBE VE EMZİKLİLERİN BESLENMESİ Gebelerin Beslenmesi Gebelerin Beslenmesinin Önemi Gebelerde Ortaya Çıkan Beslenme Sorunları Gebelerin Enerji ve Besin Ögeleri İhtiyacı Gebelikte Artan Besin İhtiyacının Karşılanması Emzikli Kadınların Beslenmesi Emziklilikte Süt Üretimi Emziklilikte Artan Besin İhtiyacının Karşılanması...7 UYGULAMA FAALİYETİ...9 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...10 ÖĞRENME FAALİYETİ ÇOCUKLARIN BÜYÜMESİ Süt Çocuğunun Beslenmesi (0-1 yaş ) Bebeklerin Enerji İhtiyacı Bebeklerin Büyüme ve Gelişmelerinin İzlenmesi Anne Sütü İle Beslenme Anne Sütünün Besin Değeri Hayvan Sütü Ve Mamalarla Beslenme Okul Öncesi Çocukların Beslenmesi (1-6 yaş) Adölesan (Ergenlik ) Döneminde Beslenme...19 UYGULAMA FAALİYETİ...20 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...21 ÖĞRENME FAALİYETİ MENOPOZDA VE ANTROPOZDA BESLENME Osteoporozis Osteoporoziste Beslenme Yaşlıların Beslenmesi Yaşlılık ve Ortaya Çıkan Değişiklikler...26 UYGULAMA FAALİYETİ...27 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...28 ÖĞRENME FAALİYETİ ZAYIF VE ŞİŞMAN KİŞİLERİN BESLENMESİ Zayıf Kişilerin Beslenmesi Sağlıklı Kilo Almanın Yolları Şişman Kişilerin Beslenmesi Sağlıklı Kilo Vermenin Yolları...32 UYGULAMA FAALİYETİ...33 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...34 ÖĞRENME FAALİYETİ SPORCU VE İŞÇİLERİN BESLENMESİ...36 i

4 5.1. Sporcuların Beslenmesi İşçilerin Beslenmesi...38 UYGULAMA FAALİYETİ...40 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...41 MODÜL DEĞERLENDİRME...43 CEVAP ANAHTARLARI...44 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...46 KAYNAKÇA...47 ii

5 AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK AÇIKLAMALAR 726TR0011 Sağlık Alan Ortak MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/16 ÖNKOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Özel Durumlarda Beslenme Programları Gebe ve emziklilerin beslenme durumlarında, çocukların beslenme durumlarında, menopoz ve antropoz dönemlerindeki beslenme alışkanlıklarında, zayıf ve şişman kişilerin beslenme durumlarında, sporcu ve işçilerin beslenme durumlarında temel bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. Özel Durumlarda Beslenme Programlarını Uygulatmak Genel Amaç Öğrenci, uygun ortam ve koşul sağlandığında özel durumlarda beslenme programlarını doğru olarak uygulayabilecektir. Amaçlar 1. Uygun ortam sağlandığında gebe ve emziklilerin beslenme programlarının önemini bileceksiniz. 2. Uygun ortam sağlandığında çocuklarda beslenme farklılıklarını ayırt edebileceksiniz. 3. Uygun ortam sağlandığında menopozda ve antropozda beslenme alışkanlıklarının önemini bileceksiniz. 4. Uygun ortam sağlandığında zayıf ve şişman kişilerde, beslenme farklılıklarını ayırt edebileceksiniz. 5. Uygun ortam sağlandığında sporcu ve işçilerde beslenme farklılıklarını ayırt edebileceksiniz. Donanım: Afiş, resim, CD, DVD, bilgisayar, tepegöz, projeksiyon cihazı. Ortam: Teknik laboratuvar Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme araçları ile kazandığınız bilgileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modülün sonunda, ölçme aracı (test, çoktan seçmeli, doğru-yanlış, v.b) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. iii

6 42

7 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Beslenme, geçmişten günümüze insanların üzerinde durduğu önemli konularının başında gelmektedir. Yetersiz ve dengesiz beslenme insanların sağlığını olumsuz yönde etkiler. Yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarının temel nedeni beslenme bilgisinin eksikliğidir. Sağlık hizmetlerinde olduğu gibi beslenme konusunda da her geçen gün bilimsel ve teknolojik alanda gelişmeler olmaktadır. Güncelleşen bilginin ve gelişmelerin beslenmeye aktarılması ile ilgili olarak hazırlanan bu modül ile mesleğinize ilişkin temel bilgi ve becerileri kazanacak, böylece mesleğe bir adım daha atmış olacaksınız. 1

8 2

9 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Uygun ortam sağlandığında gebe ve emziklilerin beslenme programlarının önemini bileceksiniz. ARAŞTIRMA Gebelikte beslenmenin önemini araştırarak, sınıf ortamında arkadaşlarınızla tartışınız. Gebelerde, yetersiz beslenme sonrası ortaya çıkan sorunları araştırınız. Gebe besininde ek protein gereksinimi ne kadar olmalıdır, araştırıp sınıf ortamında tartışınız. Gebe döneminde önerilen örnek günlük besin miktarını tablo hazırlayarak arkadaşlarınızla tartışınız. Emziren anneler nelere dikkat etmelidirler? Araştırarak sınıf ortamında tartışınız. 1. GEBE VE EMZİKLİLERİN BESLENMESİ 1.1. Gebelerin Beslenmesi Normal yaşamda olduğu gibi gebelikteki beslenmenin de temel kuralını yeterli ve dengeli beslenme oluşturur. Gebenin ve fetüsün (anne karnındaki bebek) anne karnında gelişmesini tamamlaya bilmesi, vücuda gerekli olan besin maddelerden (protein, karbonhidrat,vitamin ve madensel tuzlar,yağlar)yeterince ve düzenli olarak alınmalıdır Gebelerin Beslenmesinin Önemi Sağlıklı bir toplumun oluşturulması ve sağlıklı nesillerin yetişmesinde yaşam boyu ve gebelikte kadının sağlığının korunmasına önem verilmesi gerekir. Gebelik ve emziklilik fizyolojik, doğal bir olaydır. Gebelikte fetüs tüm besin ihtiyacını anneden sağlar. Bunun için gebenin iyi beslenmesindeki amaç, annenin kendi fizyolojik gereksinimleri karşılaması yanı sıra fetüsün normal büyümesini ve anne sütünün oluşmasını sağlamasıdır. Yeterli ve dengeli beslenmeyen gebe kadının bebeğinde beyin gelişiminin ve bedensel gelişiminin olumsuz etkilendiği araştırmacılar tarafından belirlenmiştir. Yetersiz beslenen annelerde, doğan bebekler arasında erken doğum ve düşük ağırlıklı doğum, sakat doğum ve ölü doğum oranı normal beslenen anneye göre daha sık görülmektedir. 3

10 Ana ve çocuk sağlığında yalnız gebelik döneminde değil gebelik öncesinde de iyi beslenmenin önemi büyüktür. Ancak bütün yetersiz ve dengesiz beslenen annelerin çocukları sağlıksız olacak anlamına gelmez Gebelerde Ortaya Çıkan Beslenme Sorunları Gebelerde beslenme sorunlarının başlıca sebepleri ekonomik nedenler, anne yaşının küçük olması, kadının sosyal durumunun düşük olması, bilgisizlik, kadının çalışma koşullarının ağır olması ve aile planlamasının uygulanmamasıdır. Anne gebelik boyunca beslenmeyi kötü sürdürürse sağlığı bozulmaya başlar. Bu durum gebelik ayı ilerledikçe şiddetlenir. Gebeliğin ilk üç ayında görülen bulantı, kusma gibi sindirim sistemi bozuklukları görülebilir. Buna benzer sorunları olan gebelerin beslenmesinde gerekli değişiklikler yapılmazsa beslenme bozuklukları ortaya çıkar. Yetersiz ve dengesiz beslenen gebelerde aşağıda sıralanan rahatsızlıklar görülür Gebelikte beslenme yetersizliğine bağlı sorunlardan biri de kemik dokusunun harabiyeti (osteomalasia) dir. Kemiklerden minarellerin çekilmesi sonucu oluşan hastalığa osteomalasia denir. Bu hastalık kalsiyum, fosfor ve D vitamini ihtiyacı karşılanmadığında ortaya çıkar Yine kalsiyum ve D vitamini karşılanmadığı taktirde diş çürümeleri oluşur. Gebelikte görülen sorunlardan biride iyot eksikliğine bağlı guatr dır. Gebelikte beslenme sorunlarından biri de şişmanlıktır. Daha çok karbonhidrat ağırlıklı diyetle beslenenlerde ve fazla tuz alındığında ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle şişmanlıkta vücutta ödem oluşumu (preeklemsi), tansiyonun yükselmesi ve doğumun zor olması görülür. Resim 1.1: Gebelerde ortaya çıkan beslenme sorunları Gebelerin Enerji ve Besin Ögeleri İhtiyacı Gebelikte vücuttaki değişmelere bağlı enerji ve besin ögelerine ihtiyaç duyulur. Gebelik için eklenen besin ögeleri miktarı depoların boşalmasını önlemek ve yetecek miktarda depo sağlamak amacıyla önerilir. 4

11 Enerji İhtiyacı: Gebelikte; yeni oluşan dokuların, bazal metabolizmanın hızlanması, ağırlık artışı ve fetüsün büyümesi için enerji harcandığından gebelerin enerji ihtiyacı artar. Gebelik döneminde toplam kalori enerji harcandığı hesaplanmıştır. Bunun yarısı vücudunda yağ olarak depolanır. Diğer yarısı ise gebelik süresince harcanır. Gebede ayda ortalama 1 kg dan fazla artış istenmez. Gebelik süresince toplam ağırlık artışı 9 12 kg olmalıdır. Fetüsün büyüme hızına göre gebenin enerji ihtiyacı, gebeliğin ilk aylarında günde ortalama 150 kalori, 3 aylıktan sonra kalori kadardır. İlk aylarda bir porsiyon süt grubu ve bir porsiyon sebze ve meyve grubunun eklenmesi yeterlidir. İlk aylardan sonra bunlara ½ -1 porsiyon et grubu eklenmesi uygun olur. Gebelik ilerledikçe şişmanlarda kilo alımı hızlanır. Bu durumda kalori kısıtlaması yapılmalıdır. Ancak günlük alınan enerji 1500 kalorinin altına düşmemelidir. Resim 1.2: Gebelerin enerji ve besin ögeleri ihtiyacı Protein: Protein yetersizliğinin fetüsün direncini azalttığı, bedensel ve zihinsel geriliklere eğilimini artırdığı düşünülerek, gr fazla protein eklenmesi öngörülür. Minareler: insan vücut ağırlığının % 4-6 kadarını minareler oluşturur.vücuttaki minarelerin çoğu kalsiyum ve fosfordur. Minarelerin her birinin vücut çalışmasında ayrı ve birbirleriyle ilişkili görevleri vardır.minareller, vücut çalışmasındaki görevlerini öteki besin ögeleriyle birlikte yerine getirir. Demir (Fe): Gebeyi ve bebeği, demir yetersizliğine karşı korumak için diyetin demir yönünden zengin olması gerekir. Demir depolarını doldurmak için, günlük normal ihtiyaca ek olarak mg demir alınması önerilmektedir. Bu miktarı diyetle karşılamak zor olduğundan doktor tavsiyesine göre dışardan ek demir (tablet veya ampul şeklinde) verilebilir. Kalsiyum (Ca): Gebelikte, kemik yumuşamasına ve diş çürümesine sık karşılaşıldığından dolayı bu gibi durumları korumak için anneye; kendi gereksinimine ek olarak 500 mg kalsiyum verilmelidir. İyot: İyot ihtiyacı için gebe diyetine 25 mcg iyot ilave edilmelidir. 5

12 Vitaminler : Gebelikte D vitamini ihtiyacı 400 I.U kadar artar. Normal ihtiyaca ek olarak C vitamini 20 mg, folik asit 400 mcg, tiamin 0,4 mg riboflavin 0,3 mg, niasinde 2 mg artırılmalıdır Gebelikte Artan Besin İhtiyacının Karşılanması Gebeliğin ilk aylarında enerji ve besin ögelerine ihtiyaç artışı azdır. Gebelik ilerledikçe bu ihtiyaç artar. Gebenin diyetine eklenecek besin miktarı ilk aylarda azdan başlayarak zamanla normal ölçülerde miktarı artırılır. Günlük besin ihtiyacını alan bir gebenin diyetine süt ve süt ürünlerinden 1 porsiyon; et,yumurta,kuru baklagilden yarım ve 1 porsiyon;sebze ve meyve grubundan 1 porsiyon eklenir. Besin Süt ve süt ürünleri Et, yumurta, kuru baklagiller Taze sebze ve meyveler Tahıllar Yağlar Şekerler Miktarı 2 su bardağı süt veya yoğurt, 1 porsiyon peynir (2 dilim) veya 2 yemek kaşığı çökelek 1 yumurta 1 porsiyon et, balık, tavuk, hindi (60-90 g) 1 porsiyon kuru baklagil yemeği (120 g) 2 porsiyon pişmiş taze sebze 3 porsiyon çiğ taze sebze 2-3 adet orta boy meyve ve taze meyve suyu 6-8 adet ince dilim ekmek 1 porsiyon pilav veya makarna 1 porsiyon çorba 3-4 silme yemek kaşığı sıvı yağ 1-2 tatlı kaşığı bal reçel veya pekmez Tablo 1.1: Gebelik döneminde önerilen örnek günlük besin miktarlarının tablosu Ayrıca gebe kadın zayıf ise tahıl grubu artırılabilir. Eğer kadın şişman ise tahıl grubundan ve şekerli besinlerden kısıtlama yapılarak normal kilosuna düşmesi sağlanır. Ayrıca gebeliğin ilk aylarında gebelerde bulantı ve kusma görülürse sık ve az yemek yemeleri önerilir Emzikli Kadınların Beslenmesi Yeterli ve dengeli beslenme tüm yaş gruplarında ve her iki cinste sağlıklı olmanın temelini oluşturmaktadır.ancak emzikli kadınların beslenmesinde, protein, karbonhidrat, çeşitli vitamin ve minareler ile özellikle demir ihtiyacı artar. Doğumu izleyen emzikli kadınların beslenmesinde sıvıdan zengin,hafif bir beslenme önerilir.beslenmede protein, süt, meyve,sebze (süt ve sütlü gıdalar,yumurta,ızgara et,taze meyve,taze sebzeden hazırlanan yemekler, ekmek,meyve kompostosu) gibi yiyecek alınmalıdır. 6

13 Emziklilikte Süt Üretimi Yeterli ve dengeli beslenen emzikli kadın günde ortalama ml kadar süt üretir. Emzirme, bebeğin sağlıklı büyümesi ve gelişmesi için bir beslenme yöntemidir. Anne sütü bebek için kaçınılmaz bir besindir. Annenin yeterli miktarda süt salgılayabilmesi için : Doğumdan hemen sonra anne ile bebek arasında tensel temas yoluyla yakın bağın kurulması gerekir. Anne bebeğini emzirirken rahat ve huzurlu bir ortam olmalıdır. Süt salgılanmasında sıvı gerektiği için annenin alması gereken sıvı miktarı 2-3 litre olmalıdır. Bunun için emziren anneler bol bol süt, ayran, komposto gibi sıvılar almalıdır. Çok ağır iş yapmamalıdırlar. Çok uzun süre aç kalmamalıdırlar. Aşırı beslenme sütün genel bileşiminde değişiklik yapmaz, bir yarar da sağlamaz.bu nedenle anne aşırı beslenmemelidir. Emzirme hem anne hem bebek sağlığı için önemlidir.anne sütünün bebek için faydaları : Daima temiz, taze ve uygun ısıdadır. Hazmı kolaydır. Kabızlığı önler. Hastalıklardan korur. Doğal besinlerden içeriği en mükemmel olandır. İshal ve sindirim yolu enfeksiyonu hastalıkları daha nadir görülür. Anne sütü ile beslenme süresi arttıkça erişkin yaşta, erişilen zeka düzeyi daha yüksek olmaktadır. Şişmanlık daha seyrek görülür. Allerjik hastalıkların gelişimi önlenir yada gecikir. Emzirmenin anne yönünden faydaları: Ekonomiktir. Gebelik nedeniyle uterus ve diğer organlarda meydana gelen değişiklerin daha çabuk normale dönmesini sağlar. Meme kanseri görülme sıklığı emziren annelerde daha azdır. Anne ve bebek arasındaki güven duygusunu ve sevgi bağını oluşturur Emziklilikte Artan Besin İhtiyacının Karşılanması Bebek için gerekli olan süt üretimi için annenin normal gereksinimine ek olarak enerji, protein, vitamin ve mineral yönünden desteklenmesi gerekir. Sağlıklı bir anne günde ortalama ml süt salgılamaktadır. Süt veren kadının enerji ihtiyacı ortalama kkal olmaktadır. Eğer süt veren anne enerji ve besin ögelerini diyetiyle ek olarak almaz ise kendi vücudundan harcanır. Bunun sonucu kendi sağlığı bozulur. 7

14 Emziklilikte protein ihtiyacı karşılanmazsa, annenin vücut dokularındaki yapısal proteinler yıkılmaya başlar. Annenin normal diyetine ek olarak protein ihtiyacı gr, kalsiyum ihtiyacı 500 gr, demir ihtiyacı 5 mg, C vitamini 30 mg, A vitamini ihtiyacı 300 I.U., D vitamini ihtiyacı 400 I.U., tiamin ihtiyacı 0.3 mg, riboflavin ihtiyacı 0.4 mg, niasin ihtiyacı 5 mg dır. Enerji ve Besin Öğeleri Birim Normal Kadın Gebelik İçin Ek Emziklilik İçin Ek Enerji Kalori Protein gm Demir mg Kalsiyum mg Vitamin A (retinol) mcq Tiamin mg Riboflavin mg Niasin mg Vitamin C mg Tablo 1.2: Önerilen günlük besin miktarları örnekleri 8

15 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Beslenme alışkanlıklarının hastalık oluşumuna etkilerini sıralayınız. Gebelerde görülen beslenme bozukluğuna bağlı hastalıkları sıralayınız Ülkemizde beslenme bozukluğuna bağlı sık görülen hastalıkları gruplandırınız. Öneriler İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız 9

16 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Öğrenme faaliyetleri kapsamında aşağıdaki çoktan seçmeli sorularda doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Hamilelikte bulantı, kusma şikayeti olanlara aşağıdakilerden hangisi önerilmelidir? A) Öne eğilmemelidir. B) Hamile kadın yemekten hemen sonra yatmalıdır. C) Öğünler az ve sık aralıklarla yenmelidir. D) Asit artırıcı gıdalar verilmelidir. E) Besinlerden sadece tahıllı gıdalar yemelidir. 2. Gebelikte görülen aşağıdaki sorunlardan hangisi iyot eksikliğine bağlıdır? A) Guatr B) Diş çürümesi C) Anemi (kansızlık) D) Obesite E) Hipertansiyon 3. Gebelerde kalsiyum ve fosfor eksikliğinde aşağıdaki hastalıklardan hangisi görülür? A) Şişmanlık B) Osteomalasia C) Hiperemezis qrauidanum (bulantı-kusma) D) Hipertansiyon E) Diyabet 4. Gebelik süresince toplam ağırlık artışı ortalama aşağıdakilerden hangisidir? A) 5-7 kg B) 6-10 kg C) kg D) 7-9 kg E) 9-12 kg 5. Aşağıdakilerden hangisi anne sütünün özelliklerinden değildir? A) 1 yaşına kadar bebeğin bütün ihtiyaçlarını karşılar. B) Bebekte güven duygusu gelişir. C) Sindirimi kolaydır. D) Barsak enfeksiyonlarından korur. E) Allerjik reaksiyonlar gelişmez. 10

17 6. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Süt içmeyen annelere yoğurt, muhallebi, peynir önerilebilir. B) Annelerde ödem saptanmış ise tuz kısıtlanmalıdır. C) Annelerin sigara ve alkol almalarının bebeğe zararı olmaz. D) Anneler çay, kahve yerine ayran, süt, meyve suları almalıdır. E) Yumurta annenin önemli bir besini olarak kabul edilmelidir. 7. Anne sütü bebeğin besin ihtiyacını kaç aylık oluncaya kadar karşılar? A) 3 ay B) 4-6 ay C) 9 ay D) 12 ay E) 18 ay 11

18 UYGULAMALI TESTLER Bu faaliyette yapmış olduğunuz uygulamayı öğretmen gözetiminde, aşağıdaki uygulama testi ile kendi kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet ve Hayır kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz. Gözlenecek Davranışlar Evet Hayır 1. Gebelikte beslenmenin önemini kavrayabildiniz mi? 2. Gebelikte ortaya çıkan beslenme sorunlarını tespit edebildiniz mi? 3. Gebelerin enerji ve besin ögeleri ihtiyacını belirleyebildiniz mi? 4. Gebelikte artan besin ihtiyacını karşılanmasını hesaplayabildiniz mi? 5. Emzirmenin bebek için faydalarını öğrenebildiniz mi? 6. Emzirmenin, anne yönünden faydalarını sıralayabildiniz mi? 7. Emziklikte artan besin ihtiyacının karşılanmasını hesaplayabildiniz mi? 8. Gebelikte, enerji ihtiyacının kaç kalori olduğunu öğrenebildiniz mi? 9. Gebelikte ek protein gereksiniminin kaç gr olduğunu öğrenebildiniz mi? 10.Gebelikte, ek olarak kalsiyumun kaç mg verildiğini hesaplayabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Uygulama faaliyetinde kazandığınız davranışlarda işaretlediğiniz Evet ler kazandığınız becerileri ortaya koyuyor. Hayır larınız için ilgili faaliyetleri tekrarlayınız. Tamamı Evet ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 12

19 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Uygun ortam sağlandığında çocuklarda beslenme farklılıklarını doğru olarak ayırt edebileceksiniz. ARAŞTIRMA Çocuklarda beslenmenin önemini araştırarak arkadaşlarla tartışınız. Bebeklerin enerji ihtiyacını neye göre hesaplandığını araştırarak sınıf ortamında tartışınız. Bebeklerin büyüme ve gelişmesinin izlenmesini araştırarak sınıf ortamında tartışınız. İnek sütü ile anne sütü arasındaki farkı araştırarak sınıfta tartışınız. Gebelikte anemi sebeplerini araştırarak arkadaşlarınızla tartışınız. 2. ÇOCUKLARIN BÜYÜMESİ Sağlıklı büyüme ve gelişme, yeterli ve dengeli beslenme ile mümkün olur. Ülkemizde çocuk beslenmesinin çok önemli bir sağlık problemi olduğu belirtilmektedir. Bu problemin azaltılması için beslenme bilincinin yükseltilmesi gerekir. Bunun için de sağlık kurum ve kuruluşları üzerine düşen görev ve sorumlulukları yerine getirmesi gerekir Süt Çocuğunun Beslenmesi (0-1 yaş ) Bebeğin büyüme ve gelişmesi büyük ölçüde beslenmesine bağlıdır. Hücre çalışması ve yeni hücrelerin oluşması için gerekli olan enerji ve besin ögelerinden yeterli miktarda ve düzenli olarak verilmesi gerekir Bebeklerin Enerji İhtiyacı Bebek ve çocuklar hızlı geliştikleri için vücut ağırlıklarına göre enerji ve besin ögeleri gereksinimleri fazladır. Bu nedenle 0-1 yaş grubu arasındaki bebeklerin beslenmelerine önem verilmelidir; çünkü bu dönemde bebeklerin sağlık problemleri ve ölümleri beslenmeye bağlıdır. Bunun için beslenmenin miktarı türü ve kıvamı bebeğin gelişmesine göre hesaplanmalıdır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) bebeklerin enerji ihtiyacını aşağıdaki gibi belirlemiştir. 13

20 Kalori: Yeni doğan bebek için, kalori 1-3 ay arası bebeklere kg başına, 120 kalori 4-9 ay arası bebeklere kg başına, 110 kalori ay arası bebeklere kg başına, 105 kalori 1 yaşından sonra günlük 1000 kalori ve her yaş için 100 kalori ilave edilir. Protein: Hücrelerin temel yapısını protein oluşturur.bu nedenle vücudun büyümesi ve gelişmesi için mutlak protein alınması gereklidir. Dünya Sağlık Örgütünce önerilen miktar aşağıda gösterilmiştir. 0-3 ay, 3.3 g/kg 4-6 ay, 2.6 g/kg 7-9 ay, 2.1 g/kg ay, 1.7 g/kg Günlük bazı mineral ve vitamin gereksinimleri, süt çocukları için: Kalsiyum, 500 mg Demir, 6 mg A vitamini, 1500 I.U. Tiamin, 0.4 mg Riboflavin, 0.6 mg C vitamini, mg D vitamini, 400 I.U. dır Bebeklerin Büyüme ve Gelişmelerinin İzlenmesi Büyüme, bebeğin ölçü bakımından artmasını; gelişme ise organlarının fonksiyonlarındaki değişiklikleri ifade eder. Ayrıca büyüme ve gelişme hem fiziksel hem de ruhsal değişiklikleri etkiler. Bebeklerin büyüme ve gelişmelerinin takibi belirli aralıklarla boy ve ağırlıklarının ölçülmesi ile yapılır. Yeni doğan bebek ilk günlerde tam olarak emzirilemez. Bu günlerde aç kalır. Bu nedenle enerji ihtiyacı karaciğer hücrelerindeki glikojen deposundan karşılanırken,bebek bu günlerde biraz kilo verir. Bu durum yaklaşık bir hafta sürer. Bir hafta sonrası uyum sağlanır ve normal kilosuna döner. Yeterli ve dengeli beslenen bir bebek ise doğumdan 5 ay sonra doğum ağırlığının iki katına, 12. ayında 3 katına, 24. ayında ilk doğum tartısının 4 katına ulaşır. Yeni doğan bir bebeğin boy uzunluğu bir yılın sonunda doğumdaki boyun yarısı kadar artar. Dördüncü yaşını tamamlarken doğumdaki boyunun iki katına ulaşır. Bebeğin ilk aylarda 15 günde bir, gelişimi iyi ise daha sonra ayda bir ölçülür. Ölçümler izleme grafikleriyle takip edilir. Ağırlık artışı izleme grafiğinde, her ölçümde bir nokta konur. İki ölçümün noktaları birleştirildiğinde ortaya çıkan eğrinin yukarı doğru çıkması normal gelişimi düz çizgi olması ve çizginin aşağıya doğru inmesi yetersiz gelişimi göstermektedir. Duruma göre bebek bir sağlık kuruluşuna gönderilmelidir. 14

21 Grafik 2.1: Bebek ve çocukların ağırlık gelişmesinin izlenmesi Anne Sütü İle Beslenme Grafik 2.2: Bebek ve çocukların boy ölçümünün izlenmesi Bebek için en ideal besin, anne sütüdür. Doğal beslenme, anne sütü ile beslenmeye denir. Anne sütünün bol ve devamlı olmasını sağlamak amacıyla bebek doğar doğmaz emzirmeye başlanmalıdır. Bu anneyle bebek arasındaki ilişkiyi güçlendirdiği gibi, meme başında oluşan refleksle hipotalamustan prolaktin (süt yapımını) salgısını artırır. 15

22 Sütün memedeki alveolden atılabilmesi için oksitosin hormonlarının da etkisi gereklidir. Böylece bebek memeyi emdikçe süt yapımı ve salınması artar. Anne bebeğini mümkün olduğu kadar uzun ve sık emzirmelidir. İlk günlerde bebek her iki memeyi yaklaşık dk da boşaltır. İlk aylarda bebek her ağladığında emzirilir. Daha sonraki aylarda günde ortalama 6-8 kere emzirme yeterli olacaktır. Anne sütü, bebeğin besin ögeleri ihtiyacını 4-6 ay karşılar. Eğer anne sütü bebeğin ihtiyacını karşılayamazsa ek besinlere geçilmelidir. Ek besinlerle birlikte anne bebeğini iki yaşına kadar emzirmelidir. Resim 2.1: Anne sütü ile beslenme Bebeği emzirirken dikkat edilecek noktalar Anne emzirmeye başlamadan önce kendi ihtiyaçlarını karşılamalıdır. Bebeğin altının temiz olması sağlanmalıdır. Emzirmeden önce anne ellerini sabunlu suyla yıkamalıdır. Anne rahat edeceği bir yerde dik oturmalıdır. Meme başını ve çevresini suyla silmelidir. Bebeği emzirirken burnunun açık olması sağlanmalı ve mümkün oldukça bebek dik tutulmalıdır. Emzirirken sadece meme başı değil bebeğin ağzına koyu renkli (areole) kısmın tamamı verilmelidir. Her emzirmede, her iki meme de emzirilmeli; bir sonraki emzirme işleminde son emzirilen memeden başlanmalıdır. Annenin yoğun üzüntülü ve stresli olması süt salgısını azaltır. Meme başında şişme, ağrı, kızarıklık, çatlak ve çökme var ise emzirme zorlaşır. Bunun için çökme durumunda masaj yapılarak meme başı çıkartılmaya çalışılır. Şişme, ağrı, kızarıklık, çatlak var ise bir sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır. 16

23 Anne Sütünün Besin Değeri Anne sütünde, daha fazla demir vardır ve daha kolay emilir. Anne sütünde enfeksiyona karşı direnci arttıran immunoglobulinler vardır. Anne sütünde gerekli amino asitler daha fazla bulunmaktadır. Anne sütündeki kalsiyum daha kolay emilir ve içeriğinde bulunan Anne sütünde bulunan proteinin (albumin ve globulin) sindirimi kolaydır. A,C,D ve E vitaminleri anne sütünde daha fazladır, B vitamini ise inek sütünde fazladır Hayvan Sütü Ve Mamalarla Beslenme Anne sütü yeterli değilse ve bebeğe hiç anne sütü verilmiyorsa bileşimleri anne sütüne yakın olan sütler tercih edilmelidir. İnek sütü tercih edilirse sulandırılmadan verilmemelidir. Çünkü böbrek fonksiyonları gelişmemiş olan bebek için inek sütü tehlikeli olabilir. Hayvan sütleri sulandırıldığında protein ve mineral bakımından anne sütüne yaklaştırılmış olur. Hayvan sütünde anne sütüne göre daha az olan şeker ve yağ, sulandırma ile azalacağından, sulandırılan süte şeker ve yağ konulur. Bebeklerin gıdaları, aylarına göre hazırlama konusunda ayrı özellikler göstermektedir. Birinci ay için : Anne sütüne ek olarak inek sütü veriliyorsa, bebek önce emzirilir. Sonra inek sütü yarı yarıya sulandırılarak verilmelidir. 1 ölçü inek sütü için 1 ölçü su, % 5 şeker, % 1/2 yağ konarak elde edilen karışım verilir yada yarım çay bardağı süt, yarım çay bardağı su, 1 tatlı kaşığı şeker ve yarım çay kaşığı sıvı yağ konularak hazırlanıp verilmelidir. Hazırlanan karışımdan bebeğe günde 7-8 kere verilebilir. İkinci ay için : İki kısım inek sütüne bir kısım su, %5 şeker ve % 1 yağ konarak verilmelidir. Bu karışımda C vitamini yetersiz olduğundan, C vitamini ilk aydan itibaren şeftali, elma gibi meyve sularıyla karşılanır. İlk önce 1 çay kaşığı meyve suyu ile başlanır. Sonra giderek artırılır. C vitamini anne sütü alanlara 4-6 aydan sonra verilmelidir. Üçüncü ay için : İnek sütü bebeğe sulandırılmadan verilmelidir. Şeker ve yağ eklenmeye gerek yoktur. Ek besinlere başlama : Bebek, anne sütü alıyorsa 6 aydan sonra; almıyorsa 4 aydan sonra ek besinlere başlanır. 4-6 ayda meyve suları ve püreleri başlanabilir. Unlu sütlü mamalar, yoğurt (evde mayalanmış) bu ayda verilebilecek besinlerdir. 6. aydan sonra sebze çorbaları, yumurta sarısına (sekizde biri) başlanır. Giderek azar azar artırılır. 7. aydan sonra et veya kıyma sebze yemeklerinin içinde ezilerek verilirken; kuru baklagiller haşlanıp kabukları soyulduktan sonra püre halinde verilir. 17

24 8. ayda etler ve köfte ezilerek verilmeye devam edilir. Pilav, makarna, ekmek gibi yiyecekler bebeğe verilmeye başlanır. 9. ayda balık ve tavuk etleri verilebilir. 12. ayda 1 yaşındaki çocuğun eline kaşık verilip aile ile birlikte sofraya oturtulması sağlanmalıdır. Baharatsız ve acı olmayan her türlü yiyecek verilebilir. Ek besin verilirken dikkat edilecek noktalar : İlk defa verilecek besinlere, az miktarda sulu kıvamda başlanır. Ek besinler verilirken biberonla değil, kaşık veya bardakla verilmelidir. İlk defa başlanacak besinlere, bebek açken başlanmalıdır. Bebek ek besinlere birer birer alıştırılmalıdır. Bebeğe yeni besinler vermeye başlarken bütün besinler bir arada verilmemelidir. Önce birine başlanıp, bebek ona alışınca ikinci besin verilmelidir. Bebek bir besini reddediyorsa, o besin 1-2 gün sonra yeniden denenmelidir. Anne, besinleri hazırlarken ellerini mutlaka yıkamalıdır. Bebeğe kaynamış su verilmelidir Okul Öncesi Çocukların Beslenmesi (1-6 yaş) 1 yaşından sonra çocuğun büyümesi hızında yavaşlama görülür. Bir yaşından sonra yağ oranında düşme görülür. Bu yaş grubundaki çocukların kaslarında gelişme, kol ve bacaklarında uzama, kemiklerinde sertleşme, diş sayısında artma ve diğer organların gelişmesi için besin değeri yüksek, diş sayısı ve sindirim sistemine uygun yiyeceklere ihtiyaçları vardır. Çocuğun yeterli ve dengeli beslenip beslenmediği boy ve ağırlık ölçüleri alınıp normal ölçülerle karşılaştırılarak anlaşılır. Çocuklar; yetişkinlere göre daha fazla enerji harcarlar. 1-3 yaşındaki çocuğun günlük enerji ihtiyacı kilo başına ortalama 100 kalori, 4-6 yaşındaki çocuğun 90 kaloridir. Çocuğun büyümesi ve gelişmesi için protein ihtiyacı artacağından 1-3 yaşındaki çocuğun günlük protein ihtiyacı gr, 4-6 yaş arası için günlük toplam gr dır. Çocuklar, demir ihtiyacını karşılamak için emilimi yüksek olan et, yumurta pekmez, kuru baklagiller; vücut direncini artıran C vitamini bakımından zengin olan yeşil yapraklı meyveler ve sebzeler verilmelidir. Kemiklerin gelişmesi için kalsiyum kaynağı yüksek olan süt ve süt ürünleri verilmelidir. Kalsiyumun yanında D vitamini de önemlidir. Bunun için çocukların güneş ışınlarından faydalanmaları sağlanmalıdır. Bu dönemde, çocukların dört temel besin grubunu almalarına için ( et, süt, unlu yiyecekler, meyve) dikkat edilmelidir. 18

25 Bir günlük örnek yemek listesi : Sabah:1 bardak süt, 1 adet yumurta, 1-2 dilim ekmek, 1 adet domates Öğle: Yarım porsiyon et veya kuru baklagil yemeği. Yarım porsiyon pilavmakarna, yoğurt veya ayran, salata, bir dilim ekmek. Ara öğün:1 portakal veya 1 bardak portakal suyu Akşam:Yarım porsiyon etli sebze yemeği. Yarım porsiyon pilav-makarna, yoğurt, 1 adet meyve, 1 dilim ekmek 2.3. Adölesan (Ergenlik ) Döneminde Beslenme Bireyin, hızlı büyüme fizyolojik, ruhsal ve sosyal yönden gelişme ve değişme gösterdiği döneme ergenlik dönemi denir. Kız çocuklarında 11 yaş, erkek çocuklarında 13 yaşında büyüme hızlanmaya başlar. Boy ve ağırlık ölçülerinde önemli artışlar görülür. Büyümenin hızlı olduğu, fiziksel aktivitelerin arttığı ergenlik çağında yeterli beslenme önem kazanmaktadır. Diğer yaş gruplarında olduğu gibi, ergenlik döneminde de günlük alınacak besin miktarı artar. Bu dönemde enerji ihtiyacı cinsiyete, vücut ağırlığına, fiziksel etkinliğine göre belirlenir. Bu nedenle enerji ihtiyacına göre alınan yağ, şeker, tatlı ve tahıl miktarı azaltılıp veya çoğaltılarak verilmelidir. Ergenlik çağında kızlarda, hızlı büyümenin yanı sıra adet kanamasının (mensturasyon) başlaması günlük demir ihtiyacını artıracaktır. Demir ihtiyacı karşılanmazsa özellikle anemi (kansızlık) görülebilir. Demir ihtiyacını karşılamak için demir içeren kırmızı et ve et ürünlerinin alınması yanında haftada veya iki haftada bir kez karaciğer veya sakatatların alınması gerekir. Ergenlik çağında enerji dengesizliği ve hormonların etkisiyle özellikle kız çocuklarında şişmanlık ortaya çıkabilir. Bu durum, ergeni fiziksel ve psikolojik olarak olumsuz yönde etkiler. Bu dönemde beslenme eğitimi, hem aileye hem de ergen bireyin kendisine verilmelidir. Ülkemizde sık görülen ve ergenlik durumunda ortaya çıkan guatrın sebebi olan iyot eksikliğini gidermek için deniz ürünlerine oldukça sık yer verilmelidir. Yine bu dönemde önemli bir yeri olan kalsiyumun karşılanması için süt ve süt ürünlerinin yeteri kadar tüketilmesi gerekir. Ergenlik çağında, iki cins içinde her öğünde süt ve süt ürünleri (süt, yoğurt, peynir) et ve et ürünleri (tavuk, balık, kırmız et) yumurta, kuru baklagiller sebze ve meyvelerin alınması mutlaka sağlanmalıdır. Ergenlik dönemindeki gençlerde ayak üstü beslenme (fast food) veya abur-cubur beslenme alışkanlığı yaygın olarak görülmektedir. Bu da yetersiz ve dengesiz beslenmeye neden olmaktadır. Yanlış beslenme alışkanlığının ortadan kaldırılması için gençlere ve ailelere eğitim verilmelidir. 19

26 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Beslenme alışkanlıklarının hastalık oluşumuna etkilerini sıralayınız. Öneriler İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. Çocuklarda görülen beslenme bozukluğuna bağlı hastalıkları ayırt ediniz. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. Ülkemizde beslenme bozukluğuna bağlı sık görülen hastalıkları sıralayınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. 20

27 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Öğrenme faaliyetleri kapsamında aşağıdaki çoktan seçmeli sorularda doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Anne sütü, bebeğin besin ihtiyacını kaç aylık oluncaya kadar karşılar? A) 2-3 aya kadar B) 4-6 aya kadar C) 9 aya kadar D) 12 aya kadar E) 16 aya kadar 2. Okul çocuğunun beslenmesinde aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Günlük beslenmesinde yarım kilo süt bulunmalıdır. B) Öğün sayılarına dikkat edilmelidir. C) Sabah kahvaltısı edilmemelidir. D) Öğünler sevdiği tatlılar ve içeceklerle artırılmalıdır. E) Ana öğünlerin yanında ara öğünler verilmeli 3. Bebekte, ek besinlere başlanmasından sonra yumurta, et, yeşil sebze ve mercimek ilavesi ile öncelikle aşağıdakilerden hangisinin eksikliği önlenir? A) C vitamini B) Flor C) B vitamini D) Demir E) A vitamini 4. Anne sütü yeterli değil ise ek gıda olarak anne sütüne yakın olan inek sütünün 1 aylık bebeğe verilmesi için aşağıdakilerden hangisi uygundur? A) 1 ölçü süt, 1 ölçü su B) 2 ölçü süt, 1 ölçü su C) 1 ölçü süt, 2 kaşık bal D) 1 ölçü süt, 2 ölçü su E) Tamamı süt 5. Bebeği emzirirken dikkat edilmesi gereken durumlarda aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Anne yatar pozisyonda olmalıdır. B) Bebeği emzirirken burun deliklerinin açık olması sağlanır. C) Meme başı çaylı su ile silinmelidir. D) Annenin yorgun, stresli olması süt salgısını çoğaltır. E) Anne ellerini emzirdikten sonra yıkamalıdır. 6. İlk aylarda her iki memenin emzirme süresi ortalama ne kadar olmalıdır? A) 1-3 dakika arasında B) 1 saat kadar C) dakika arasında D) 2 saat kadar E) 4-5 dakika arasında 21

28 UYGULAMALI TESTLER Bu faaliyette yapmış olduğunuz uygulamayı öğretmen gözetiminde, aşağıdaki uygulama testi ile kendi kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet ve Hayır kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz. Gözlenecek Davranışlar Evet Hayır 1. Çocuklarda beslenmenin önemini kavrayabildiniz mi? 2. Anne sütünün besin değerlerini öğrenebildiniz mi? 3. Bebek için en ideal besinin ne olduğunu öğrenebildiniz mi? 4. Ek besin verilirken dikkat edilecek noktaları kavrayabildiniz mi? 5. Okul öncesi çocukların beslenmesinin önemini kavrayabildiniz mi? 6. Çocuğun gelişmesi ve büyümesi için protein ihtiyacını ayına göre kaç gram olduğunu öğrendiniz mi? DEĞERLENDİRME Uygulama faaliyetinde kazandığınız davranışlarda işaretlediğiniz Evet ler kazandığınız becerileri ortaya koyuyor. Hayır larınız için ilgili faaliyetleri tekrarlayınız. Tamamı Evet ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 22

29 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Uygun ortam sağlandığında menopozda ve antropozda beslenme alışkanlıklarının önemini bileceksiniz. ARAŞTIRMA Menopoza giren kadın hangi besinleri daha fazla tüketmelidir, araştırarak arkadaşlarınızla tartışınız. Menopoza bağlı organizmada bazı değişiklikler meydana gelmektedir. Bu değişiklikleri araştırarak sınıf ortamında tartışınız. Osteoporoz riskini artıran nedenler nelerdi, araştırınız. Andropozu araştırarak arkadaşlarınızla paylaşınız. Yaşlanma sürecinde beslenmenin önemini araştırınız. Yaşlılıkta vücutta ortaya çıkan değişiklikleri araştırarak sınıf ortamında tartışınız. 3. MENOPOZDA VE ANTROPOZDA BESLENME Kadınlardaki önemli değişikliklerden biri de menopozdur. Menopoz, yaşındaki kadınların doğurganlık yeteneğinin kaybolduğu; adet kanamasından kesilme dönemidir. Menopoz döneminde organizmada önemli değişiklikler meydana gelir. Bu değişikliğin başında hormonal değişikliklerdir. Hormonal değişikliğe bağlı sağlık problemleri ortaya çıkar. Bunlar psikoendokrin, baş ağrısı, sinirlilik, uyku bozuklukları, aşırı terleme, halsizlik gibi durumlardır. Deride gevşeme, incelme, damarların belirgin olması, morlukların olması, yaranın geç iyileşmesi gibi belirtilerde görülür. Östrojen eksikliğinde vajen epiteli de incelir. Mikroorganizmaların çoğalması için uygun hale gelir. Vücutta meydana gelen hormonal değişiklikler nedeniyle enerji harcamasında azalma meydana gelir. Buna bağlı şişmanlık oluşur. Menopoz dönemindeki kadınlarda kardiovasküler (kalp-damar) hastalıklarının görülme oranı fazladır. Menopoz dönemindeki kadınlarda sık rastlanan sağlık sorunlarından biride osteoporozistir. 23

30 3.1. Osteoporozis Kalsiyum kaybının oluşmasına bağlı olarak kemik gücünde zayıflama, yapı bozukluğu görülür ve kemiklerin kolayca kırılma eğilimi artar. Buna osteoporozis denir. Genellikle kemik oluşumu otuz yaşa kadar devam eder ve maksimum kemik yoğunluğu oluşur. Bundan sonra kemik kaybı başlar. Kadınların kemiklerinde mineral yoğunluğu erkeklerden düşüktür. Kemik kaybı menopozda hızlı bir artış gösterir. Kemik kaybının esas sebebi östrojen yetersizliğidir. Osteoporoz riskini artıran nedenler: Beslenme Östrojen hormonunun yetersizliği Hareketsizlik Kalıtım Sigara ve alkol Yüksek düzeyde kafein, protein ve sodyum, idrarda kalsiyum atımını artırır. Cinsiyet Fosfat içeren içeceklerin aşırı alınması kemik yoğunluğunu azaltır Osteoporoziste Beslenme Osteoporozisten korunmak için beslenmede dikkat edilecek noktalar: Bu dönemde yeterli kalsiyum tüketilmelidir. Günde en az mg kalsiyum alınmalıdır. Kalsiyum için en iyi besin süt ve süt ürünleridir. Süt ve süt ürünleri dışında yeşil yapraklı, sebzeler, kuru baklagiller, pekmez, kalsiyum bakımından zengin yiyeceklerdir. D vitamini ihtiyacı karşılanmalıdır. Güneş ışınlarından düzenli olarak faydalanmalıdır. Eğer hasta D vitamini alamıyorsa doktor kontrolünde tabletler alabilir. Aşırı protein tüketilmemelidir. Aşırı fosfor tüketiminden kaçınılmalıdır. Proteinli besinler genelde fosfordan zengindir. Yeterli düzeyde protein alınırsa fazla fosfor alınımı da önlenmiş olur. Sigara içilmemelidir ve alkol alınmamalıdır. Bunlar kemik oluşum hücrelerini yıkıma uğratır ve kalsiyumun emilimini engeller. Osteoporoziste fiziksel aktivite çok önemlidir. Günde 30 dk yürünmelidir. Bazı içecekler sınırlandırılmalıdır ( çay, kahve türleri, kola). Bu beslenme önerilerinin yanı sıra şişmanlık ve kalp hastalıkları riskinin yüksek olması sebebiyle alınan besinlerdeki enerji ve yağ düzeyine dikkat edilmelidir. 24

31 Andropoz: Erkekte hormon seviyesindeki değişimdir yaşlardan itibaren erkeklik hormonu olan testosteron ile böbrek üstü bezinden salgılanan aynı yapıdaki hormonlarda bir düşüş görülür. Bu düşüş ileriki yaşlarda sıfıra inmez; ama azalarak devam eder. Andropoz olarak bilinen bu durum, cinsel fonksiyonun gerilemesine; cinsel arzu ve zihinsel fonksiyonlarda düşmeye sebep olur. Androjen hormonların azalmasıyla bazı belirtiler çıkar. Bu belirtiler: Cinsel güç azalması Kas kalitesinde ve gücünde belirgin azalma Konsantrasyon kaybı, yorgunluk, kızgınlık ve depresyon Kemik mineral yoğunluğunda azalma (osteoporoz) Uyku problemi, duygusal değişiklikler Organ yağlanmasında artış görülmektedir Yaşlıların Beslenmesi Yaşlılık sürecinde görülen bozukluklarda beslenmenin önemli bir yeri vardır. Yaşlılıkta, bazal metabolizma ve beden faaliyetleri yavaşladığı için enerji kısıtlaması uygulanmalıdır. Alınan fazla kalori şişmanlığa neden olur. Yaşlının beslenmesinde sıvı miktarı artırılıp, tuz miktarı azaltılmalıdır. Diyet hazırlanırken yaşlı kişilerin istek ve alışkanlıkları dikkate alınarak hazırlanmalıdır. Yaş ilerledikçe öğün sayısı artırılmalıdır (5-6) ve yemek miktarı azaltılmalıdır. Barsak faaliyetini artırmak için posalı yiyecekler, çiğ sebze ve meyveler yenmelidir. Kızartma yiyecek yerine haşlama ve ızgarada pişirilen yemekler yenmelidir. Yaşlılıkta yağın yanı sıra 3 beyaz denilen şeker, un ve tuz azaltılmalıdır. Yaşlılıkta ana öğünler arasında ve ara öğünlerde hafif yiyecekler (süt, süt tatlıları, meyve, meyve suları, çorba) alınmalıdır. Resim 3.1: Yaşlılar için sebzeler 25

32 Yaşlılık ve Ortaya Çıkan Değişiklikler Yaşlanma, yaşam boyu süren doğal bir süreçtir. Yaşlılık zamana bağlı olarak yaşın ilerlediğini belirler. Yaş ilerledikçe biyolojik yönden vücutta bazı değişiklikler olmaya başlar. Bunlar: Hücrelerin çoğalma, onarım yeteneğinin; karaciğer akciğer, kalp, böbrek ve diğer organların çalışma kapasitesinin azalması Organların işlevlerindeki bozukluklar sebebiyle, koroner hastalıklar hipertansiyon, diyabet gibi kronik hastalıklar da artış görülmesi. Yaşlanmaya erken ya da geç her organ katılır. Gözde yaşlanma erken başlar.işitme, koku ve tad alma duyularında zayıflama. Dişlerin kaybı çiğnemeyi engellediği için besin alımını azaltır ve sindirimi zorlaştırır. Böbreklerin metabolizma sonucu oluşan zararlı ögeleri dışarı atma görevinde ki azalma Sinir sisteminde yaşlanmaya bağlı öğrenme ve bilgi depolama yeteneklerinde azalma, reflekslerde zayıflama, sinir iletilerinde azalma Yaşlanmaya bağlı vücuttaki su oranında azalma. Zayıflık ve şişmanlık sık rastlanır Kemiklerde kalsiyum yetersizliğine bağlı kemik kırılmaları Deride kırışmalar, saçlarda beyazlama. Resim 3.2: Yaşlılık ve ortaya çıkan değişiklikler 26

33 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Öneriler Beslenme alışkanlıklarının hastalık oluşumuna etkilerini sıralayınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. Yaşlılarda görülen, beslenme bozukluğuna bağlı hastalıkları sıralayınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. Ülkemizde beslenme bozukluğuna bağlı sık görülen hastalıkları gruplandırınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. 27

34 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Öğrenme faaliyetleri kapsamında aşağıdaki çoktan seçmeli sorularda doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi, osteoporoz riskini artıran sebeplerden biri değildir? A) Hareketsizlik B) Sigara ve alkol C) Yeterli kalsiyum tüketilmesi D) Östrojen hormonunun yetersizliği E) Aşırı protein tüketilmesi 2. Aşağıdakilerden hangisi, androjen hormonlarının azalmasıyla ortaya çıkar? A) Kemik ve mineral yoğunluğunda artma B) Barsak faaliyetinde artma C) Cinsel güçte artma D) Beden faaliyetinde artma E) Kas faaliyetinde ve gücünde artma 3. Aşağıdakilerden hangisi, yaşlı beslenmesinde doğrudur? A) Artan kalsiyum ihtiyacı için süt ve süt ürünleri alımı artırılmalıdır. B) Haşlama yerine kızartma yiyecekler alınmalıdır. C) Yaşlılarda öğün sayısı azaltılmalıdır. D) Kabızlığı önlemek için posasız yiyecekler alınmalıdır. E) Bazal metabolizma arttığı için enerji artırılmalıdır. 4. Yaşlılarda daha çok taze sebze ve meyvelerin; et, balık yumurtanın bulunduğu beslenme şekliyle aşağıdakilerden hangi hedef gerçekleşmektedir? A) Kilo kontrolü sağlanır. B) Vitamin ve mineral ihtiyacı karşılanır. C) Barsak faaliyeti düzenlenir. D) Böbrekten sodyum atılımı kontrol edilir. E) Yaşlıya değişik lezzette yiyecek sunulur. 5. Aşağıdakilerden hangisi yaşlılarda böbrekten sodyum atılımının azalmasına bağlı olarak kısıtlanmaktadır? A) Vitaminler B) Meyve sebze C) Et balık D) Tuz E) Posasız yiyecekler 28

35 UYGULAMALI TESTLER Bu faaliyette yapmış olduğunuz uygulamayı öğretmen gözetiminde, aşağıdaki uygulama testi ile kendi kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet ve Hayır kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz. 1. Menopozun tanımını yapabildiniz mi? Gözlenecek Davranışlar Evet Hayır 2. Osteoporoz nasıl bir hastalıktır öğrenebildiniz mi? 3. Andropoz dönemindeki değişiklikleri öğrenebildiniz mi? 4. Yaşlılıkta hangi besinlere ihtiyaç duyulduğunu öğrenebildiniz mi? 5. Yaşlanmaya bağlı olarak vücuttaki değişiklikleri öğrenebildiniz mi? DEĞERLENDİRME Uygulama faaliyetinde kazandığınız davranışlarda işaretlediğiniz Evet ler kazandığınız becerileri ortaya koyuyor. Hayır larınız için ilgili faaliyetleri tekrarlayınız. Tamamı Evet ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 29

36 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 AMAÇ Uygun ortam sağlandığında zayıf ve şişman kişilerde beslenme farklılıklarını doğru olarak ayırt edebileceksiniz. ARAŞTIRMA Zayıf kişilerin yeterli besin alabilmeleri için nelere dikkat edilmelidir,araştırarak tartışınız. Zayıf kişilerin diyetinde haftada kaç kilo alınması hedeflenir, araştırarak arkadaşlarınızla tartışınız. Şişmanlıkta egzersiz yapmanın önemini araştırarak sınıfta tartışınız. Hatalı ve aşırı beslenme sonucu ortaya çıkan şişmanlığın nasıl olduğunu araştırarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 4. ZAYIF VE ŞİŞMAN KİŞİLERİN BESLENMESİ 4.1. Zayıf Kişilerin Beslenmesi Zayıflık, olması gereken vücut ağırlığının normal ölçü değerinin altında olması olarak kabul edilmektedir. Zayıflık (kaşeksi) vücuda alınan enerjinin harcanan enerjiden daha düşük olmasıdır. Zayıf kişilerin istenilen ağırlığa ulaşabilmesi için zayıflığın sebeplerinin bilinmesi gerekir. Sebep ortadan kalkınca zayıflıkta düzelmiş olur. Zayıflığın bir çok sebebi vardır. Bunlardan bazıları: Parazitler Hormonlar Sindirim sisteminde bozukluklar Enfeksiyonlar Beslenmenin kalite ve miktar yönünden yetersizliği Psikolojik sorunlar Sağlıklı Kilo Almanın Yolları Zayıflığın nedeni herhangi bir hastalığa bağlı ise bu sebebin ortadan kalkması gerekmektedir. Eğer zayıflığın sebebi alınan enerjinin harcanan enerjiden az olmasına bağlı ise yeterli ve gerekli olan besinlerin alımı için özel diyetler uygulanmalıdır. 30

37 Hazırlanacak diyette şunlara dikkat edilmelidir: Diyette özellikle sindirimi kolay, enerji değeri yüksek olan besinler yer almalıdır. Vücuda fazla alınan 6-7 kalori enerji vücut ağırlığını 1 gr artırır. Zayıf birinin haftada yarım kilogram ağırlık artışına ulaşması için uygun diyet hazırlanır. Bu artışı sağlamak için günlük ortalama 500 kalori alması gerekir. Enerji ihtiyacına bağlı olarak vitamin ve minerallerin alımı sağlanmalıdır. Besinlerin miktarı ve hacmi az; ancak kalorisi ve proteini yüksek yiyecekler olmalıdır. Harcanandan daha fazla enerji alması için şekerli ve karbonhidratlı besinlerden faydalanılmalıdır ( hamur tatlıları, tahin, pekmez, reçel gibi). Besinlerin fazla yağlı olmamasına dikkat edilmelidir. Günlük öğün sayısını fazlalaştırmak gerekir. Mümkünse bütün besin gruplarından faydalanılmalıdır. Yememe sebebi psikolojik durum ise gerekli tedavi yapılmalıdır. Bireyin gerginliği varsa yemek saatine kadar giderilmelidir. Süt ve yoğurt alımı artırılmalıdır. Meyve suları ve limonata gibi şekerli içecekler artırılmalıdır. Haftada bir tartılarak sonuca göre yeni diyet hazırlanmalıdır Şişman Kişilerin Beslenmesi Resim 4.1: Sağlıklı kilo almanın yolları Şişmanlık genelde aşırı ve hatalı beslenme sonucu vücutta fazla miktarda yağ birikmesiyle ortaya çıkan bir hastalıktır. Kısaca şişmanlık, vücutta yağ miktarının artmasıdır. Şişmanlığın bir çok sebepleri vardır. Bu sebepler belirlendikten sonra sağlıklı kilo vermenin yolları araştırılmalıdır. Bunun için alınan enerji ile harcanan enerjinin ayarlanması gerekir. Kilo vermek için harcanan enerji alınan enerjiden fazla olmalıdır. Depolanmış olan fazla enerjiyi harcayabilmek için günlük enerji ihtiyacının bir kısmını besinlerle alırken, bir kısmıda vücuttaki depodan harcanmalıdır. Az enerji alırken uygulanan diyetteki protein, vitamin ve mineraller ihtiyacı karşılayacak durumda alınmalıdır. 31

38 Diyetin yanında fiziksel aktiviteler artırılarak (spor yaparak, yürüyerek, çalışarak vb.) enerji tüketilmelidir kalorinin altına düşmeyen, dengeli bir diyette uzun sürede sağlıklı bir şekilde kilo verilebilir. Diyet hazırlanırken haftada yarım, ayda iki kilogram verecek şekilde hazırlanmalıdır. Bu ideal bir zayıflama oranıdır Sağlıklı Kilo Vermenin Yolları Önce zayıflamak için karar verilmeli. Zayıflama diyetleri diyetisyen tarafından hazırlanmalı. Kilo verecek kişinin boyuna göre kaç kilo fazla olduğu tespit edilmeli. Kilo verecek kişinin sağlık durumu göz önünde bulundurulmalı. Kilo verecek bireyin diyeti yaşı ve cinsiyetine göre belirlenmelidir. Her bireyin fizyolojik gereksinimleri birbirinden farklı olduğu için diyetler bireylere özel uygulanmalıdır. Kişinin ekonomik durumu göz önünde bulundurulmalı besinler ona göre seçilmelidir. Diyetle birlikte fiziksel aktiviteler artırılmalı bunun için günde en az yarım saat tempolu yürüyüş yapılmalıdır. Yemekler 5-6 öğün olarak verilmeli (3 ana öğün - 3 ara öğün şeklinde olabilir) Yemekler kızartma yerine haşlama ve yağsız tavada pişirme şeklinde olmalıdır.. Karbonhidratlı ve yağlı yiyeceklerde kısıtlama yapılmalı; ancak protein, vitamin ve minareller azaltılmadan uygulanmalıdır. Her besin grubundan ölçülü bir şekilde alınmalı. Yüksek enerjisi olan (gazoz, kola, şekerli çay, kahve gibi) içecekler alınmamalıdır. Doyurucu özelliği olan kepekli ekmek, sebze ve meyveler diyette yer almalıdır. Bağırsak faaliyetinin düzenli olması için posalı yiyecekler verilmelidir. Kişilerin sık aralıklarla ama az yemek yemeleri sağlanmalıdır. Yüksek kalorili abur cubur yiyeceklerden kaçınılmalıdır. Birey, besin hazırlama konusunda eğitilmelidir. Aylık kilo kaybı 1-2 kg arasında olmalıdır. Resim 4.2: Zayıflık ve şişmanlık 32

39 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Öneriler Beslenme alışkanlıklarının hastalık oluşumuna etkilerini sıralayınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. Zayıf ve şişman kişilerde beslenme bozukluğuna bağlı hastalıkları gruplandırınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. Ülkemizde beslenme bozukluğuna bağlı sık görülen hastalıkları sıralayınız. İnternet, şema, afiş, resim kullanınız. 33

40 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Öğrenme faaliyetleri kapsamında aşağıdaki test sorularında doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Zayıflıkta aşağıdakilerden hangisi önerilmelidir? A) Besinlerin miktarı ve hacmi çok, kalorisi ve proteini düşük yiyecekler verilmelidir. B) Günlük besin sayısı normal öğün sayısından az olmalıdır. C) Tek besin gruplarından yararlanılmalıdır. D) Harcanandan daha fazla enerji alması için şekerli ve karbonhidratlı besinlerden faydalanmalıdır. E) Diyet haftada 1-1,5 kg almaları için hazırlanmalıdır. 2. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Şişmanlık, çoğunlukla aşırı beslenme sonucunda vücutta fazla miktarda yağ toplanmasıdır. B) Şişmanlığın temel tedavisi,fiziksel aktivitenin artırılmasıdır. C) Zayıflatıcı ilaçların faydadan çok zararları vardır. D) Diyet yaparken, zayıflama ayda iki kilogramdan fazla olmamalıdır. E) Diyette harcanandan daha fazla enerji alınmalıdır. 3. Aşağıdakilerden hangisi zayıflama diyeti hazırlanırken uyulması gerekir? A) 200 kalori enerji içeren bir günlük diyet hazırlanır. B) Zayıf birinin haftada yarım kg ağırlık artışına ulaşması için uygun diyet hazırlanır. C) Diyette yer alacak besinlerin tek tip besin olmasına dikkat edilmelidir. D) Diyette özellikle enerji değeri düşük besinler hazırlanmalıdır. E) Diyetin yanında özellikle fiziksel egzersiz de yapılmalıdır. 4. Aşağıdakilerden hangisi sağlıklı kilo vermenin yollarındandır? A) Aylık kilo kaybı 1-2 kg arasında olmalıdır. B) Barsak faaliyetinin düzenli olması için posasız yiyecekler verilmelidir. C) Yüksek kalorili abur cubur yiyecekler verilmelidir. D) Kilo verecek bireyin sağlık durumu göz önüne alınmamalıdır. E) Şişmanın zayıflaması için sadece egzersiz önerilmelidir. 5. Aşağıdakilerden hangisi zayıflığın sebeplerindendir? A) Oturarak iş yapmak. B) Yeterli ve dengeli beslenmek. C) Sindirim sistemindeki bozukluklar. D) Bütün besin gruplarından yararlanmak. E) Yeterli süt ve süt ürünleri almak. 6. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Kilo verecek birey besin hazırlama konusunda eğitilmeli. B) Kilo verecek birey yüksek kalorili yiyeceklerden kaçınmalı. C) Kilo verecek bireyin diyeti yaşa ve cinse göre hazırlanmalı. D) Kilo verecek bireyin diyetinde bol kızartmalı yiyeceklere yer verilmeli. E) Kilo verecek birey her besin grubundan ölçülü bir şekilde almalı. 34