T.C. BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANABİLİM DALI ÖZEL HUKUK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

Transkript

1 T.C. BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANABİLİM DALI ÖZEL HUKUK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI 551 SAYILI KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME İLE İŞÇİ BULUŞLARINA İLİŞKİN PATENT HAKLARININ KORUNMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ HAZIRLAYAN ÖZGE ÇELİK SİPAHİ TEZ DANIŞMANI YRD. DOÇ. DR. MÜRSEL BAŞGÜL ANKARA 2009

2 ÖZET Hızla gelişen teknoloji ve sanayileşme ile toplumlar ve kişiler arasındaki rekabet artmış, bu durum da işletmelerin, araştırma-geliştirme faaliyetlerine ve teknolojik ilerlemelere verdiği önemi artırmıştır. Bu nedenle, söz konusu araştırma-geliştirme faaliyetleri kapsamında işçilerin gerçekleştirdiği buluşlar önem kazanmış ve bu buluşlara ilişkin hukuki düzenlemelerin de bununla paralel olarak ayrıntılı olarak düzenlenmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu tez iki bölümden oluşmaktadır. Tezin ilk bölümünde İşçi Buluşları ile ilgili genel düzenlemeler, ikinci bölümde ise Türk Hukuk Sisteminde İşçi Buluşlarına ilişkin hukuki düzenlemeler konuları incelenmektedir. İlk bölümde işçi buluşlarının önemi ve etkileri ile işçi buluşlarına ilişkin kavramlar ve bu hususa ilişkin karşılaştırmalı hukuktaki düzenlemelere yer verilmiştir. İkinci bölümde işçi buluşlarının, Türk Hukuk Sisteminde tarihi gelişimi, Borçlar Kanunu nda ve Pat. KHK kapsamındaki düzenlemelere yer verilmiştir. Son olarak tezde verilen bilgiler doğrultusunda ulaşılan veriler değerlendirilerek, işçi buluşlarının Türk hukuk sistemindeki durumuna ilişkin genel bir değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: İşçi, İşçi Buluşları ii

3 ABSTRACT With the rapidly developing technology and industrialization, the competition among the communities and the people and accordingly, the importance of the technologic improvements and the research&development activities attached by the companies has ascended. Therefore; the inventions which are invented by the employees in the scope of these research&development activities have gained significance and, in parallel with that; the need of detailed arrangements of the existing legal regulations concerning these inventions has been arised. This research is made of two main chapters. In the first chapter; İnternational general legal regulations concerning the employee inventions and in the second chapter; The specific legal regulations concerning the employee inventions in Turkish Legal System have been analyzed. In the first chapter of the research; the İnternational historical developments of the employee inventions, the notions relating to the employee inventions concerning this issue have been handled. In the second chapter; the legal regulations in the Code of Obligations concerning and the regulations in the legislations of patents concerning the employee inventions have been examined. Finally; by evaluating the datas given in the research, the differences between these two legal regulations has determined and a general evaluation of the situation of the employee inventions has been made. Key Words: Employee, Employee Inventions iii

4 İÇİNDEKİLER ÖZET ii ABSTRACT..iii İÇİNDEKİLER..iv KISALTMALAR......x GİRİŞ....1 BİRİNCİ BÖLÜM GENEL OLARAK İŞÇİ BULUŞLARI VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUK I. İŞÇİ BULUŞLARININ ÖNEMİ VE ETKİLERİ... 3 II. İŞÇİ BULUŞLARINA İLİŞKİN GENEL KAVRAMLAR...5 A.Buluş Tanımı Buluşun Nitelikleri... 7 a.teknik Karakteri... 7 b.bir Problemi Tekrarlanabilir Şekilde Çözebilme Özelliği... 7 c.objektif Fikri Ürün Buluşların Hukuki Korunması... 8 a. Genel Olarak... 8 b. Buluşun Patentle Korunabilirliği... 8 aa. Patent Kavramı... 8 bb. Buluşa Patent Verilebilirlik Şartları aaa. Genel Olarak bbb. Yenilik Şartı ccc. Tekniğin Bilinen Durumunun Aşılması ddd. Sanayiye Uygulanabilirlik c. Buluşun Faydalı Model ile Korunabilirliği d. Teknik İyileştirme Teklifleri Tescil Edilemeyen ve Tescili Yasak Buluşlar iv

5 a. Buluş Niteliğinde Olmadığı İçin Patent Verilemeyecek Konular b. Patent Verilemeyecek Buluşlar B.Buluş Sahibi ve Buluş Sahibi İlkesi Buluş Sahibi Buluş Sahibi İlkesinin Prensibi a. Gerçek Buluş Sahibi Prensibi b. Başvuru Prensibi 21 C.İşçi Borçlar Kanunu ve İş Kanunu Bakımından İşçi Patent Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname Bakımından İşçi D. İşveren ve İşveren Vekili İşveren İşveren Vekili E. İş İlişkisi F. Kamu Personeli.26 G. Buluş Sahibi Olarak Çalışan III. İŞÇİ BULUŞLARINA İLİŞKİN KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTAKİ DÜZENLMELER...27 A. Genel Olarak Karşılaştırmalı Hukukta İşçi Buluşları Hakkında Düzenlemeler B.Alman Hukuk Sisteminde Düzenlemeler C. İsviçre Hukuk Sisteminde Düzenlemeler D. İsveç Hukuk Sisteminde Düzenlemeler E. İngiliz Hukuk Sisteminde Düzenlemeler F. Amerika Birleşik Devletlerinin Hukuk Sisteminde Düzenlemeler...43 v

6 II. BÖLÜM TÜRK HUKUK SİSTEMİNDE İŞÇİ BULUŞLARINA İLİŞKİN HUKUKİ DÜZENLEMELER I. İŞÇİ BULUŞLARININ TÜRK HUKUK SİSTEMİNDE TARİHİ GELİŞİMİ...48 II. İŞÇİ BULUŞLARI HAKKINDA BORÇLAR KANUNU MADDE 336 NIN GETİRDİĞİ DÜZENLEME A.Genel Olarak Borçlar Kanunu Madde 336nın Maddi Uygulama Alanı 51 B.Borçlar Kanunu Madde 336 Gereği Buluş Çeşitleri Görevsel Buluşlar a. Tanım b. Şartları c. Hak Sahibi ve Hakları d. Hakkın Kullanılmaması e. Görevsel Buluş Nedeniyle İşçinin Bildirim Yükümü f. Patent İsteme Hakkı g. Buluşun İşletme Sırrı Olarak Değerlendirilmesi Fırsat Buluşları a. Tanım b. Saklı Tutma (Bağlı Fırsat Buluşları) c.tarafların Bağlı Fırsat Buluşları Üzerindeki Haktan Yararlanma Tasarruflarda Bulunmaları Bakımından Hukuki Durumları.60 aa.taahhüt Saklı Tutmalarında bb.tasarruf Saklı Tutmalarında 61 d. Patent Başvurusu e. Fırsat Buluşlarında Bedel aa. Genel Olarak bb. Bedelin Ödenme Şekli ve Yöntemi vi

7 cc. Bedelin Hesaplanması dd. Bedelin Hesaplanması Modeli aaa. Buluşun Ekonomik Değeri bbb. Katkı Faktörünün Hesaplanması İşe Yabancı Buluş...67 a.tanım b. İşe Yabancı Buluşlar Üzerindeki Hak III. PATENT HAKLARININ KORUNMASI HAKKINDAKİ 551 SAYILI KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMENİN İŞÇİ BULUŞLARI KONUSUNDA GETİRDİĞİ DÜZENLEME A. Genel Olarak İşçi Buluşları B. 551 Sayılı KHK Uyarınca İşçi Buluşlarının Çeşitleri Hizmet Buluşları..71 a. Tanımı b. Unsurları aa. Buluş Sahibinin İşçi Sayılan Kişi Olması bb. Buluşun İş Görme Borcundan Kaynaklanması veya Büyük Ölçüde İşletme Deneyim ve Çalışmalarına Dayanması...71 aaa. Buluşun İş Görme Borcundan Kaynaklanması bbb. Buluşun Büyük Ölçüde İşletme Deneyim ve Çalışmalarına Dayanması cc. Buluşun İş İlişkisi Sırasında Gerçekleştirilmiş Olması c. İşçinin Bildirim Yükümlülüğü aa. Genel Olarak aaa. Bildirimin Zamanı bbb. Bildirimin Şekli ccc. Bildirimin İçeriği bb. Bildirim Yükümlülüğüne Aykırılık d. İşverenin Buluşa İlişkin Hakları aa. Hukuki Niteliği bb. Zamanı cc. İçeriği dd. Şekli vii

8 ee. Hüküm ve Sonuçları aaa. Genel Olarak..82 bbb. Tam Hak Talebi ccc. Kısmi Hak Talebi e. İşverenin İşçiye Bedel Verme Yükümlülüğü aa. Genel Olarak Bedel bb. Tam Hak Talebinde Bedel cc. Kısmi Hak Talebinde dd. Bedelin Yönetmelikle Düzenlenmesi ve Tahkim Usulü ee. Bedelin Belirlenme Şekli f.işverenin Tescil İçin Başvuruda Bulunma HakveYükümlülüğü ile Sonuçları 91 aa. Genel Olarak Patent Hakkının Kazanılması Sırasında İşverenin Hak ve Yükümlülükleri bb. İşverenin Ülke İçinde Tescil İçin başvuruda Bulunma Hak ve Yükümlülüğü ile Sonuçları cc. İşverenin Yurt Dışında Tescil İçin başvuruda Bulunma Hak ve Yükümlülüğü ile Sonuçları Serbest Buluşlar...96 a. Genel Olarak Serbest Buluşlar b. Serbest Doğan Buluşlar aa. Tanımı bb. Unsurları cc. İşçinin Bildirim Yükümlülüğü dd. İşverenin İtiraz Etme Hakkı ee. İşverenin Öncelik Hakkı c. Hizmet Buluşunun Serbest Buluş Niteliği Kazanması aa. Genel Olarak 104 bb. İşveren Hizmet Buluşunu Yazılı Olarak Serbest Bırakması cc. İşveren Buluşa Yönelik Kısmi Bir Hak Talebinde Bulunması Halinde. 105 dd. İşverenin Buluş Bildirimine Süresinde Cevap Vermemesi ee. İşverenin İşçinin Teklifine Süresi İçinde Cevap Vermemesi viii

9 IV. PATENT HAKLARININ KORUNMASI HAKKINDAKİ 551 SAYILI KANUN HÜKÜMLERİNE GÖRE KAMU HİZMETİ GÖREN KURUMLARDA ÇALIŞANLARIN BULUŞLARI A. Genel Olarak B. Memurların Buluş ve Teknik İyileştirme Teklifleri C. Silahlı Kuvvetler Mensuplarının Buluşları.107 D. Üniversite Mensuplarının Buluşları Genel Olarak Üniversite Mensubu Kavramı Üniversite Mensubu Buluşunun Niteliği Üniversite Mensubu Bululuşlarına Uygulanacak Hükümler Vakıf Üniversitelerinde Çalışanların Buluşları V. PATENT HAKLARININ KORUNMASI HAKKINDAKİ 551 SAYILI KANUN HÜKÜMLERİNE GÖRE ÇALIŞANLARIN BULUŞLARIYLA İLGİLİ GENEL HÜKÜMLER.114 A. Genel Olarak Çalışanların Buluşlarıyla İlgili Genel (Ortak) Hükümler 114 B.İşçilerle İlgili Hükümlerin Emredici Niteliği C.Hakkaniyete Uygunluk Şartı D.Sır Tutma Yükümlülüğü Genel Olarak Buluşa ait sırların saklanma süresi Buluşa ait Sırların Açıklanmasının Sonuçları E.Yükümlülüklerin Etkisi F.İşçinin Önalım Hakkı SONUÇ KAYNAKÇA ix

10 KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu BK : Borçlar Kanunu C. : Cilt E. : Esas f. : Fıkra K. : Karar KHK : Kanun Hükmünde Kararname m. : Madde TMK : Türk Medeni Kanunu Pat.KHK :Patent Haklarının Korunması Hakkında 551 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname s. :Sayfa S. : Sayı T. : Tarih TCK : Türk Ceza Kanunu TPE : Türk Patent Enstitüsü Vb. : Ve benzeri Vd. : Ve devamı Vs. : Vesaire Y.Y. : Yüzyıl x

11 GİRİŞ Gelişen teknoloji, toplumlar arasındaki rekabetin gün geçtikçe artmasına ve yeni ürünlerin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Rekabetin artmasıyla gerek çalışanlar gerekse süreçlerinde değişim yapan işletmeler toplumlarında iktisadi gelişmeyi sağlamaktadır. Toplumumuzda yapılan buluşların çoğunluğu işletmelerin sağladığı deneyim ve araç gereç ile yapılmaktadır. Buluşların genellikle özel ve kamu hizmetlerinde çalışan kimselere ait olduğu gözlenmektedir 1. Bunun nedenleri göz önüne alındığında görülmektedir ki; yeni bir buluşun yapılabilmesi için bulunan teknolojinin bir adım daha geliştirilmesinin kolaylaşmasıdır. Ayrıca bu teknolojik donanıma sahip olan ve işletme deneyimi ile araştırma geliştirme faaliyetlerini sağlayabilen işletmelerde çalışanların buluşlarının bireysel olarak buluş yapmaya çalışan kişilere göre ön plana çıkarmaktadır. İşçi buluşları ülkelerin toplumsal ve ekonomik gelişiminde çok önemli bir role sahiptir. İşçi buluşlarının sanayiyi ve teknolojiyi geliştirdiği, gerek ülkemizce gerekse başka ülkelerce kabul edilen bir gerçektir. Bu gelişimin artması, değişen koşullar çerçevesinde yeni hukuksal düzenlemelerin yapılması ihtiyacını doğurmuştur. Toplumların yaşadığı süreçler göstermektedir ki; işçi buluşları ile ilgili hukuksal düzenlemelerin uygulanması, araştırma geliştirme faaliyetlerini arttırmış ve ekonomileri geliştirmiştir. Ülkemizde ilk kez fikri sınai haklara ilişkin düzenleme 23 Mart 1879 tarihli İhtira Beratı Kanunu ile yapılmış olmasına rağmen, ilgili kanunda işçi buluşları ile ilgili herhangi bir düzenlemeye yer verilmemiştir. Türk Hukuk Sisteminde işçi buluşlarına ilişkin ilk düzenleme 1926 yılında İsviçre Borçlar Kanunu temel alınarak hazırlanan ve halen yürürlükte olan 818 sayılı Borçlar Kanunun 336. maddesidir. Bu madde de işçilerin yaptıkları buluşların, iş sözleşmesinin konusundan kaynaklanması veya sözleşmede kararlaştırılmış olması halinde işverene ait olacağı ve işverenin de bunun karşılığı olarak hakkaniyete uygun bir bedeli işçiye vermesi gerektiğini düzenlenmektedir 2. İhtira Beratı Kanunu yürürlükten kaldıran 551 sayılı Kanun Hükmünde Kararname, 27 Haziran 1995 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 1 Ortan, Necip: İşçi Buluşları Hukuku, İzmir, 1987, s.6. 2 Canbolat, Talat: İşçi Buluşları, İstanbul, 2007, s.32. 1

12 Pat.KHK nın işçi buluşlarına ilişkin düzenlemesi, Alman İşçi Buluşları Kanunu temel alınarak düzenlenmiştir. Bu kararname ile işçi buluşları hakkında temel yasal düzenleme oluşturulmuştur yılında yürürlüğe giren yasal düzenlemenin amacı, buluş yapma faaliyetini özendirmek, buluşların sanayiye uygulanması ile teknik, ekonomik ve soysal ilerlemenin gerçekleştirilmesini sağlamaktır. Ayrıca bu düzenleme ile teknolojik ilerlemenin vazgeçilmez şartı olan yenileştirme amacıyla araştırma ve geliştirme faaliyeti ile sonrasında bir geliştirme elde eden girişimcinin ödüllendirilmesi gibi haklar hukuki koruma altına alınmaktadır. Bu hukuki düzenlemeler ile işçinin buluş yaptığında hangi haklara ve yükümlülüklere sahip olduğu, işverenin de mevcut hak ve borçlarını bilmesi, işverenin işçiye uygun ortam ve çalışma şartlarını hazırlaması ve işçileri buluş yapmaya teşvik etmeye yönelik durumların oluşması sağlanmaktadır. İşçi buluşlarının; İş hukuku, Borçlar Hukuku ve Patent Hukuku ile bağlantısı mevcuttur. İşçi buluşlarının İş Hukuku ile bağını, konusunun işçi, işveren ve iş ilişkilerinden doğması göstermektedir. Diğer yandan işçi buluşlarının, Patent hukukunda tanımlanan buluş niteliğini taşıması, buluşların patent ya da faydalı model ile korunabilirliği ve gayri maddi sonuçların yaratıcısına ait olması nedenleriyle Patent hukuku ile bağlantısı bulunmaktadır. Son olarak da işçi buluşlarının, iş sözleşmeleri ve tarafların yükümlülükleri gereği Borçlar Hukuku ile bağlantısı bulunmaktadır. Bu çalışmanın ilk bölümünde işçi buluşlarının önemine ve etkilerine, ilgili kavramlara ve karşılaştırmalı hukuktaki düzenlemelere yer verilecektir. Tezin konusu olan işçi buluşlarına ilişkin Türk hukuk sistemindeki düzenlemelerin tam olarak anlaşılabilmesi ve Pat.KHK ile Borçlar Kanunu ndaki düzenlemelerin arasındaki farklılıkların değerlendirilebilmesi için, Borçlar Kanunu nda bu hususa ilişkin düzenlemeleri içeren hükmün de incelenmesi zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle tezin ikinci bölümünde Borçlar Kanunu madde 336 değerlendirilerek genel olarak Türk hukuk sisteminde işçi buluşlarının gelişimi ve, Pat. KHK kapsamındaki düzenlemeler incelenecektir. Pat. KHK nın; işçi buluşlarına ilişkin olarak özel hukuk ilişkisi içinde olan işçilerin buluşları ve kamu hizmeti gören kurumlarda çalışanların buluşları alt başlıklarını içeren çalışanların buluşları maddesine ve bu konulara ilişkin düzenlemelere yer verilecektir. Son olarak tezde verilen bilgiler doğrultusunda ulaşılan veriler değerlendirilerek, iki hukuki düzenleme arasındaki farklar belirtilecek ve işçi buluşlarının Türk hukuk sistemindeki durumuna ilişkin genel bir değerlendirme yapılacaktır. 2

13 BİRİNCİ BÖLÜM GENEL OLARAK İŞÇİ BULUŞLARI VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUK I. İŞÇİ BULUŞLARININ ÖNEMİ VE ETKİLERİ İşçi buluşları hakkında, 19. y.y. sonlarına doğru birçok ülkede yasal düzenleme getirilmiştir. İşçi buluşlarına ilişkin hukuki önlemlerin alınmasının gerekliliği, her ülkenin teknolojik ve ekonomik gelişimleri için ihtiyaç duyulan teknoloji, ülkesel araştırma ve geliştirme çabalarına katkısı olarak gösterilmektedir 3. Gelişmekte olan ülkelerde, işçi buluşu konusunda gerek işçi gerekse işveren açısından hukuki düzenlemelerin yeterli olmaması nedeniyle hak ve yükümlülükler yeterince bilinmemektedir. Yeterli hukuki düzenlemeler ile buluş üzerindeki hakların bilincine varılması sağlanmaktadır 4. Fikri haklar, insan düşüncesinin ve ruhunun ürünleri olmaları itibariyle hukuk tarafından en fazla korunmaya ve düzenlemeye layık ve ihtiyaç duyulan hakların başında gelmektedir 5. Bu nedenle işçi buluşlarının etkili bir şekilde korunmasını sağlayan, hem de ülkelerin milli ihtiyaçlarını ve iktisadi zorunluluklarını hesaba katan bir yasal düzenlemenin gerektiği tespit edilmiştir 6. Bir fikri mülkiyet türü olan teknolojik yenilik ve buluşlar, iktisadi büyümenin en önemli faktörlerindendir. Buluşlar, ülkenin ekonomik değerini arttırarak yeni mal ve hizmet oluşumunu meydana getirmektedirler. İşçi buluşları hakkında etkili ve teşvik edici hukuki düzenlemeler, hem ulusal alanda hem de uluslararası alanda iktisadi büyümeyi sağlamaktadır. Böylelikle buluş yaratan ve buluşları ekonomiye adapte etmeyi teşvik eden ülkelerin diğer ülkelere oranla daha hızlı büyüdükleri görülmektedir 7. Buluşların gerçekleştirilmesi için gerçekleştirenlere özel haklar, ayrıcalıklar tanınması ve buluşların korunması gerekmektedir 8. İşçi ile işveren arasında yapılan iş sözleşmesinin bir tarafının işveren olması nedeniyle işçi 3 Ortan, N.,s.7. 4 Tekinalp, Ünal: Fikri Mülkiyet Hukuku, İstanbul, 2005, s Erdem, Bahadır: Fikri Hakların Korunmasına Uygulanacak Hukuk, I. İstanbul Fikri Mülkiyet Hukuku Sempozyumu, İTÜ Yayınları İstanbul, Mayıs 2005, s Ayiter, Nuşin: Milletlerarası İhtira Hukukunun Bugünkü Durumu ve İktisaden Geri Kalmış Ülkelerde İhtira Hukuku Problemleri, AÜHFD, S: 3-4, Ankara, 1968, s Alan, Şeyda: Sınai Mülkiyet Haklarının Ekonomik Büyümeye Etkisi, Ankara 2008,s.6. 8 Yalçıner, Uğur: Türk Sınai Mülkiyet Sisteminin geçmişi, Bugünü ve Yarını, Türkiye de ve Dünyada Sınai Mülkiyet Koruması Uluslararası Konferansı Bildiriler, TPE, İstanbul, 1997, s.11. 3

14 zayıf durumdadır. Bu nedenle işçiyi yani zayıf tarafı korumak için özel hukuki bir düzenleme getirme zorunluluğu doğmaktadır 9. Sınaî mülkiyet hakları yeniliklerin ortaya çıkışını teşvik ettiği gibi bu hakların varlığı ekonomilerin rekabet gücünü de artırmaktadır. Bir toplumun kültür varlığını fikir ürünleri oluşturur. Fikri sınaî mülkiyet hakların tanınması ve korunması; hem araştırma-geliştirmeyi özendirir hem de teknoloji transferine imkân hazırlar 10. Eğer bir ülke de fikri haklar etkin olarak korunmaz ve teknolojik ilerlemenin temel koşulu olan yaratıcı faaliyetler teşvik edilmez ise yerli teknoloji üretiminin gerçekleştirilmesi mümkün değildir. Ayrıca yabancı yatırımcının da yeni teknolojiye dayalı yatırım yapma ve araştırma-geliştirme faaliyetlerinde bulunmak için böyle bir ülkeyi tercih etmesi beklenemez 11. Her ülke, işçinin gerçekleştirdiği buluşun kime ait olduğu 12 yani işverene mi yoksa kendisinin kullanma hakkına sahip olup olmadığı hususları hakkında hukuki düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktadır 13. Bu bağlamda işçi buluşu kavramına ilişkin düzenlemelerin yapılmasıyla; işçinin, yaratıcı nitelikteki zihinsel ürünlerinin korunması ve ödüllendirilmesi ile gerek işçinin işine bağlılığını arttırılmakta gerekse ülkenin ve işletmenin teknolojik, ekonomik ve sosyal gelişimi sağlanmaktadır 14. Kişilerin bağımsız buluş çalışmalarının hem maddi kaynak hem de teknik imkânlar bakımında her zaman mümkün olmaması nedeniyle bu imkânların yaratıldığı yerde buluş çalışmalarının yapılmasına sebebiyet vermiştir. Bunun sonucu olarak; işçi buluşları, işletmelerde çalışan işçilerin yaratıcı fikri katkıları ile işletmelerin geniş mali olanaklarını araştırma ve geliştirmek için kullanan ve teknik ilerlemenin gereği olarak ortaya çıkan sonuçlardır Erdem, Bahadır : Fikri Hukukta Türk Mahkemelerinin Milletlerarası Yetkisi, İstanbul, 2003, s Ilgaz, Deniz: Dünyada ve Türkiye de Sınai ve Ticari Mülkiyet Hakları,YASED Yayınları No: 40,İstanbul, 2000,s Yüce, Mehmet: Fikri Haklar ve Bunların Telif Kazancı İstisnası Karşısındaki Durumu, Uludağ Üniversitesi İİBFD,S.2 Bursa, 2002, s.8 12 İşçi buluşları çoğu kez işçi işveren arasında bir menfaat çatışması doğurmaktadır. İşveren, iş akdinin görülmesinin sonuçları gibi buluşunda kendisine ait olmasını görüşündedir. İşçi ise buluşun olağan iş yükümlülüğünde olmadığını, olağanüstü bir başarı olduğunu düşündüğünden kendisine ait olması gerektiği görüşündedir. (Ayrıntılı bilgi için bknz, Uşan, Fatih: İş Sırrının Korunması, Ankara,2003,s.201) 13 Feldman, Clarence: Uluslararası Buluş Kılavuzu, TPE Yayın No:18, Ankara, 1997,s Ortan, N.,s Topçu, Deniz: Sınai Mülkiyet Hakları Aleyhine İşlenen Suçlar, Ankara, 2007,s

15 Fikri ürünlerin, tüm toplumlarca kullanılır olması, ulusal kanunların uluslararası kanunlarla düzenlemelere ve uluslararası antlaşmalarla da uygulanmasına sebebiyet verilmiştir 16. Sınaî hakların; gerek çok taraflı genel nitelikli uluslararası sözleşmelerle, gerek bölgesel nitelikli sözleşmelerle ayrıntılı şekilde düzenlendiği görülmektedir 17. II. İŞÇİ BULUŞLARINA İLİŞKİN GENEL KAVRAMLAR A.Buluş 1. Tanımı Uluslararası ve Ulusal hukuki düzenlemelerde; örneğin 20 Mart 1883 tarihli Sınai Mülkiyetin Himayesine Mahsus Milletlerarası Bir İttiat İhdas Eğilmesine Dair Paris Anlaşması nda, 7 Ekim 1977 Tarihinde yürürlüğe giren Avrupa Patenti Anlaşması ve Patent Haklarının Korunması Hakkında 551 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname de buluşun tanımına ilişkin kesin bir tanıma yer verilmemektedir 18. Türk Hukuk sisteminde 1876 tarihli İhtira Beratı Kanununun ve iş bu kanunun yürürlüğünü sona erdiren 551 sayılı KHK da, patentle korunabilir buluşlarda aranan nitelikler sıralanarak, bağımsız bir buluş tanımı yerine buluşun nitelikleri açıklanmaktadır 19. Öğretide buluş 20 kavramı hakkında yapılan tanımlara aşağıda yer verilmiştir. Hirş e göre, Genel olarak sanayide, sanatta(zanatta), ticarette ve ziraatta faydalanması kabil olan ve yeniden bulunan her netice, eser ve usuldür. denilmektedir Çanga, Halit, Erol: Türk Pozitif Hukukunda Türetmenin yeri ve Hukuki Niteliği, Danıştay Dergisi, S.6-7, Ankara, 1972, s DPT: Fikri ve Sınai Haklar, VII. V. Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu, Ankara, 1994,s Sevimli, K. Ahmet: 551 Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin İşçi Buluşları Hukukuna Getirdikleri, İstanbul Barosu Çalışma Hukuku Komisyonu Bülteni Sayı 4 eki, İstanbul, 2000, s Şehirali, Feyzan Hayal: Patent Hakkının Korunması, Ankara, 1998, s. 6. ; Sevimli, A., s Buluş, varolanın yeniden fark edilmesidir. Örneğin; havalı pompa yada termometrenin veya teleskopun bulunması bir icat olup, güneş lekelerinin saptanması veya soya çekim kanununun kanıtlanması bir buluştur. (Feldman, C.,s.31) 21 Hirş, Ernst: Fikri ve Sınai Haklar, Ankara, 1948, s

16 Ayiter e göre, Sanayice yeniden bir netice ve eser vücuda getirmek ve bunların husulü için vesaiti cedide ihdas yahut malum olan vesaiti bir sureti cedidede istimal eylemek olarak tarif edilmektedir 22. Tekinalp e göre, bir beşeri gereksinim olarak ortaya çıkan soruna teknik alana giren, uygulanabilir bir öğreti ile çözüm getiren, fikri bir üründür açıklanmaktadır 23. Kisch e göre, buluş insani gereksinimleri karşılayan, aynı zamanda teknik ilerlemeye önemli katkılarda bulunan, belli teknik araçlardan yararlanılarak, amaçlanmış teknik bir problemin çözümünü sağlayan, zihinsel bir yaratma, bir kuraldır denilmektedir 24. Öğretide yer alan tanımlardan hareketle; buluş, teknik alandaki bir soruna uygulanabilir ve tekrarlanabilir nitelikte yeni bir çözüm getiren fikri bir ürün olarak tanımlanabilir 25. Genel olarak ve halihazırda bilinmeyen, maddi bir forma sokulabilen ve maddi bir formda kullanabilen, topluma fayda sağlayan ve insanlar tarafından düşünülen ve keşfedilen ürünler ve yöntemlerdir 26. Buluş, hukuki bir işlem olmayıp, hukuki bir fiildir 27. Buluş ile ilgili hukuki düzenleme ile belli bir tanıma yer verilmemesinin nedeni, buluş kavramına elastiki bir yapı kazandırılarak, buna bağlı olarak her türlü yeni bilgi ve teknik gelişmeleri kucaklayabilecek olmasını sağlamaktır 28. Ayrıca buluşun kesin tanımının yapılmaması, gerek özelliği gereği doğasından kaynaklanması, gerekse endüstriyel ve teknolojik alanda ilerlemenin desteklenmesi gibi nedenlerle açıklanmaktadır Ayiter, Nuşin: İhtıra Hukuku, Ankara, 1968, s Tekinalp, Ü., s Kisch, W.: Handbuch des deutschen Patentrechets, Mannheim,1923,s.12. (Ortan, Necip: İşçi Buluşları, s.43 den naklen) 25 Canbolat, T., s DPT.: Fikri Sınai Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000, s.130s Ayiter, N., s Ortan, N., s Sevimli, K., s

17 2. Buluşun Nitelikleri a.teknik Karakteri Buluş, doğa kuvvetlerinin ve maddelerin kullanımı ile insanoğlunun doğaya egemenlik sağlayarak, yaşamın kolaylaştırılması çabası ile alakalıdır 30. Teknik, doğa hakkında bilgi sahibi olarak doğa maddelerini, malzemeleri, kanunlarını kullanarak insanoğluna hizmet edici belli bir sonuca ulaşmak yani bir çözüm bulmaktır 31. Teknik kavramında, buluş için doğadaki canlı ve cansız maddelerin örneğin hayvan organizmaları, mikroorganizmalar, bitkiler, toprak, mineraller, su, enerji gibi teknik alandaki uygulamalarda kullanılabileceği kabul edilmektedir 32. Ahlaki düşünceler ve insan vücudu halen buluşun dışında tutulmaktadır; ancak genler ve kopyalama üzerindeki yapılan araştırmalar bu anlayışın ileride aşılmasına sebebiyet vermektedir 33. b.bir Problemi Tekrarlanabilir Şekilde Çözebilme Özelliği Buluşun diğer bir özelliği de, belli bir problemin teknik bir şekilde çözümünü öngörmesi yani teknik alandaki bir problemi tekrarlanabilir şekilde çözüme kavuşturmasıdır. Buluş, koyduğu problemden anlaşılan, meydana gelmiş bir tesiri gösterir 34. Buradaki tekrarlanabilme özelliği, teknik alanda ortaya konulan yeniliğin doğa kuralları ile çelişmeden her zaman her yerde uygulanabilir ve kuralın tam anlamıyla oluşturulmuş olmasıdır 35. c.objektif Fikri Ürün Buluş, fikri bir ürünün sonucu olup, soyuttur; yani bir maddi eşyanın kendisi haline gelmez 36. Buluş sahibi zihindeki modeli, geliştirdiği davranış modeli, dil, resim ve işaret gibi araçlarla objektifleştirir Sevimli, A., s Tekinalp. Ü., s Ortan, N., s Tekinalp Ü., s Ortan N., s Sevimli A., s Tekinalp Ü., s Ortan, N., s.53. 7

18 Buluş olarak nitelendirilecek olan fikri ürün objektif olmalı; yani onu algılayacak olan zihin tarafından başka türlü anlaşılmasına sebebiyet vermeyecek şekilde ortaya konulabilir nitelikte olmalıdır Buluşların Hukuki Korunması a. Genel Olarak Türk Hukuk mevzuatında buluşlar, halen PatKHK nın hükümlerine göre, patent belgesi (Pat.KHK. m ) veya faydalı model belgesi (Pat. KHK. m ) alınarak korunurlar. Patent ve faydalı model belgesi verilemeyen bazı buluşlara da teknik iyileştirme teklifiyle bazı haklar sağlanır. İşçi buluşları da, faydalı model belgesi ve patent ile korunurlar. Teknik iyileştirme teklifi ise işçi buluşu sayılmaz ve sadece aşağıda bahsedeceğimiz bazı haklara haiz kılmaktadır. Her buluşa patent ve faydalı model belgesi verilemez. Bir buluşun patent veya faydalı model belgesi ile korunabilmesi için bazı niteliklere sahip olması gerekir 39. PatKHK da sınai hakkın tesisine uygun buluşlara patent veya faydalı model belgesi verilerek bunların korunması ile ilgili esaslar düzenlenmiştir. Yani buluşlarla ilgili bir sınai hakkın doğması için patent veya faydalı model belgesi verilmesine bağlıdır 40. b. Buluşun Patentle Korunabilirliği aa. Patent Kavramı Patent kavramı, 1879 tarihli İhtira Beratı Kanununda ihtira beratı 41 olarak tanımlanmıştır. 551 Sayılı PatKHK ile ihtira beratı kelimesi yerine öğretide yaygın olarak kullanımı olan patent kelimesi tercih edilmiştir Sevimli, A., s Tekinalp, Ü., s Sayhan, İsmet: Patent Haklarının Kazanılması Bakımından Tescilin Etkisi, FMR Dergisi Yıl: 5, Cilt:5 Sayı:2005/2, s.142 8

19 Patent, resmi bir kurum tarafından veya birçok ülke adına hareket eden uluslararası bir kurum tarafından başvuruya dayanılarak verilen, bir buluşu tanımlayan ve patentli buluşun ancak patent sahibinin bilgisi ve rızası ile üretilmesine, kullanılmasına, satılmasına vb. izin veren, hak yaratan koruma aracıdır 43. Günümüzde patent, hem buluş üzerinde inhisari kullanma yetkisini, yani buluş sahibinin fikri ürününün belirli bir zaman diliminde yasal çerçevede korunmasını sağlayan mutlak bir hak; hem de bu yasal ve mutlak hakkı kanıtlayan belge niteliği taşımaktadır 44. Patent, aynı zamanda sahibine bir buluş üzerinde ekonomik yararlanma ve başkalarının yararlanmasını menetme yetkilerini sağlayan bu mutlak hakkın kendisini ve patent hakkını kanıtlayan kamusal nitelikli belgeyi ifade eden bir kavramdır 45. Patent hakkıyla buluş sahibi, buluşunu toplumun bilgisine ve yararına sunmaktadır. Devlet de, buluş sahibine buluşundan belli bir süre münhasıran yararlanma ve kullanma hakkını taahhüt etmektedir 46. Buluş sahibinin, buluş üzerindeki hakkı, buluşun tamamlanması ile buluş sahibinin şahsına bağlı olarak doğar ve mutlak niteliktedir. Bu hakkın mutlak hak olarak nitelendirilmesi için tescile gerek yoktur. Buluş üzerindeki hak, hem malvarlığı hakkı, hem de buluş sahibinin şahsiyet hakkı niteliğindedir. Buluş sahibinin, patent belgesinde isminin belirtilmesini isteme hakkının bulunması, buluş hakkının doğduğu andan itibaren mutlak hak olduğunu göstermektedir 47. Buluşun patentlenebilirliği, sahibine bizzat veya üçüncü kişiler aracılığı ile ekonomik şekilde değerlendirmek konusunda inhisari bir yetki sağlamaktadır. Ayrıca patent sahibine ayni bir hak niteliğine benzer olan mutlak bir hak tanımaktadır. Patent hakkı, süreye bağlı olup, devir ve ferağ konusu olabilen bir haktır İhtira Arapça kökenli bir sözcük olup, benzeri görülmemiş bir şey icat etme, vücuda getirme, getirilme anlamına gelir. Berat ise imtiyaz verildiğini bildiren fermandır. (Develioğlu, Ferit: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1980,s.502.) 42 Kaya, Arslan: Türk Hukukunda Patentten Doğan Haklar, İ. H.F.D., C. LV, Sayı:4, Prof. Dr. Orhan Münil Çağıla Armağan Sayısı, İstanbul, 1997, s DPT, (2000), s Kaya, A., s Sayhan, İ.,s Topçu, D., s Sayhan, İ., s Arslan, K., s

20 bb. Buluşa Patent Verilebilirlik Şartları aaa. Genel Olarak Mevzuatımızda PatKHK nın 5. maddesinde Patent verilerek korunacak buluşlar başlığı altında, yeni, tekniğin bilinen durumunu aşan ve sanayiye uygulanabilir buluşlar patent verilerek korunur hükmü getirilmiştir. TRİPS m. 27 de, yeni ve sanayiye uygulanma koşuluyla teknolojinin her alanında ürünlerle, usullere patent verileceği belirtilmiştir. Federal mahkeme patenti yaratıcı bir fikre dayanarak tabiat kuvvetlerinin yeni ve orijinal şekilde kullanılmasıyla teknik bakımdan yararlanılması mümkün netice dolayısıyla ortaya çıkan teknik ilerleme olarak belirtmiştir 49. Danıştay ın bir kararına 50 göre, konusu itibariyle teknik bir fayda ve ihtiyaca karşılık verecek nitelikte olmayan buluşların tescil edilmemesi gerekmektedir 51. Bir buluşun, patent verilerek korunacak buluşlardan sayılabilmesi için, patent verilemeyecek konular ve buluşlara dahil bulunmama koşulu da aranır. Bu hükme nazaran KHK m. 6 da sayılan konularla ilgili buluşlara, diğer koşulları, yani aşağıda belirtilen yenilik, sanayiye uygulanabilirlik ve tekniğin bilinen durumunun aşılması koşullarını, taşısa da patent verilemez. Buna göre, bir buluşa patent verilebilmesi için olumlu üç koşulun mevcut olması yanında, buluşun anılan maddede geçen hususlara ilişkin olmaması gerekmektedir 52. bbb. Yenilik Şartı Patent hukukunda yenilik, buluşa patent verilebilme şartı olarak karşımıza çıkmaktadır 53. Avrupa Patent Konvansiyonu ve taraf ülkelerde, yenilik kavramı genel olarak tekniğin bilinen durumuna dahil olmama olarak açıklanmaktadır. Türk hukuk sisteminde de 49 Ayiter, N., s Danıştay 12. Dairesi, T. ve 1966/129 E., 1967/207 K. ( 51 Çanga, Halit Erol: Türk Hukukunda Hukuken Korunmaya Layık İhtıranın Tarifi, Danıştay Dergisi, 1971, Ankara, 1971, s Çağlar, Hayrettin, Patent Hukukunda Ön Kullanım Hakkı, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Haziran- Aralık C.:X, S.:1-2,Ankara, 2006, s Erdem, B, (Hukuk), s

21 bu konuya ilişkin, PatKHK m. 7/I tekniğin bilinen durumuna dahil olmayan buluş yenidir hükmü getirilmiştir. PatKHK m. 7/II 54 e göre, tekniğin bilinen durumu ile anlatılmak istenen patent başvurusunun yapıldığı tarihten önce, buluş konusunda dünyanın herhangi bir yerinde toplumca erişilebilir yazılı veya sözlü tanıtım, kullanım veya başka yolla açıklanan bilgilerin bulunmasıdır. Yani bu madde ile anlatılmak istenen, mevcut olan bilgiler eski olarak kabul edilmekte ve bir buluş yani çözümü gerektiren bir bilgi, formül veya teori, bilinen durumun içine giriyorsa yeni sayılmamakta olduğudur 55. Burada, patent başvurusunun yapıldığı tarihten önce buluş konusunda dünyanın herhangi bir yerinde toplumca erişilebilir, yazılı, sözlü tanıtım, kullanım veya başka yolla açıklanan bilgilerden oluşacağı belirtilirken, hem kişiye, hem nesneye yönelik bir kriter benimsenmiştir. Yeniliğin tespitinde toplumun bilgisi esas alınarak kişiye yönelik sınırlama getirilmiştir. Her türlü bilginin esas alınmayacağı hususunda, yazılı, sözlü tanıtım, kullanım veya başka yolla açıklanan bilgiler seklindeki ifadeyle de nesneye yönelik sınırlandırma düzenlenmiştir. Mutlak yenilik kavramı hakkında doktrinde farklı görüşler ileri sürülmüştür. Birincisine göre mutlak yenilik, dünya üzerinde daha önce var olmamış şeyleri veya bilgileri ifade etmektedir. Buna göre, buluş konusu hakkında, dünyanın hiçbir yerinde, hiç kimse tarafından, hiçbir bilgiye sahip olunmamalıdır 56. İkincisine göre mutlak yenilik, patent başvuru tarihinden önce dünyanın herhangi bir yerinde kamuya açıklanmamış olmayı ifade eder. Bu durumda, dünyanın herhangi bir yerinde kamuya açıklanmış bir bilginin patentle korunması için talepte bulunulamaz denilmektedir 57. Danıştay ın bir kararı 58 dünyanın herhangi bir yerinde tescil edilen başvurular yeni sayılmaz şeklindedir 59. Her iki görüşte de yenilik kavramının ülke sınırları ile sınırlanmadığı görülmektedir. 54 PatKHK m. 7/II, Tekniğin bilinen durumu, patent başvurusunun yapıldığı tarihten önce, buluş konusunda dünyanın herhangi bir yerinde toplumca erişilebilir yazılı veya sözlü tanıtım, kullanım veya bir başka yolla açıklanan bilgilerden oluşur. şeklinde düzenlenmiştir. 55 Tekinalp, Ü., s Ortan N.,s.66., Tekinalp Ü.,s Yurtsever, Şaziye: Patentin Hukuki Korunması ve ilgili Mevzuat, Ankara, 1999, s Danıştay 12. Dairesi, tarih, 1971/946E, 1972/1056K.( 59 Yurtsever, Şaziye: Türk Hukukunda Patentin Hukuki Koruması, Master Tezi, 1999, Ankara, s

22 Bazı ülkelerde, ekonomik nedenlerle nispi yenilik 60 benimsenmektedir. Nispi yeniliği benimseyen ülkelerde 61, bir başka ülkede patent alınan buluşlar için patent başvurusu yapılması ve kullanımı sağlanmaktadır. Bu sayede buluşlardan ülke içinde, yeniliğin ortaya çıktığı ülke ile eşzamanlı olarak faydalanma imkânı doğmaktadır. Bu durum da ekonominin güçlenmesini sağlamaktadır. Sonuç itibariyle bahsettiğimiz mutlak yenilik gerek Türk mevzuatı ile gerekse doktrin de genellikle kabul edilen görüş olup bu görüşe katılmak mümkündür. Öncelikle ülkemizin gelişmekte olan bir ülke olması sebebiyle, mutlak yeniliğin, teknolojik gelişmeyi engelleyeceği düşünülerek benimsenmemesi gerektiği düşünülebilir. Ancak patentin temel amacının buluş faaliyetlerini özendirmek olduğu düşünülürse, mutlak yeniliğin benimsenmesi kaçınılmazdır. Ayrıca, günümüzde bilgiye ulaşmak son derece hızlı ve kolaydır. Bu sebeplerle, Türk Hukukunda mutlak yeniliğin benimsenmesi yerinde olmuştur. ccc. Tekniğin Bilinen Durumunun Aşılması Yenilik değerlendirmesi yapılırken, buluşun daha önceden toplumun bilgisine sunulup sunulmadığının cevabını aranırken, buluşun tekniğin bilinen durumunu aşıp aşmadığı araştırılırken birçok nitelik aranmaktadır 62. Buluş, ilgili olduğu teknik alandaki uzman tarafından, tekniğin bilinen durumundan aşikar bir şekilde çıkarılamayan bir faaliyet sonucu gerçekleşmiş ise tekniğin bilinen durumunun aşıldığı kabul edilmektedir. (PatKHK m. 9) Bu madde ile belirtilen hususlardan ilki; tekniğin bilinen durumunu, teknik alandaki uzman kişinin ilgili teknik alanın ne olduğu ile uzman kişinin haiz olacağı vasıfların tespit edilmesi gerekmektedir. Sonraki aşamada ise buluşun ilgili tekniğin bilinen durumu ışığında buluşun çözmeyi amaçladığı teknik problemin 60 Nispi yenilik, tescil için başvurusu yapılan bir bulusun başka ülkelerde bilinmesine veya tanınmasına rağmen başvuru yapılan ülkede ilk kez karşılaşılıyor olmasını ifade eder. (Gold,Tiber: Intellectual Property A Manager s Guide edited by Vivien Irısh, London, 1991s.134.) 61 Nispi yeniliğin benimsendiği ülkelerden biri Amerika Birleşik Devletleri dir. Amerika Patent Kanunu md. 102/a ya göre; buluş, tekniğin bilinen durumundan farklıysa yenidir. Bir bulusun yeni olabilmesi için, o bulusun patent başvuru tarihinden önce A.B.D içerisinde tanıtılmamış, bir üçüncü kişi tarafından kullanılmamış veya A.B.Dide yayınlanan bir yayın organında tanıtılmamış ya da patent müracaatının yapıldığı tarihten bir yıl önce yabancı bir ülkede isletilmemiş ve satışa çıkartılmamış olması gerekir. (Gold,T.,s.134.) 62 Öztürk, Özgür: Türk Hukukunda Patent Verilebilirlik Şartları, İstanbul, 2008, s

23 objektif bir biçimde ortaya konarak bu uzman kişiye çözümün aşikar gözüküp gözükmediğinin cevabı aranmalıdır 63. Patent verilebilecek bir buluşun, nitelikli ve önemli sayılabilen farklılıklara sahip olması; yani tekniğin şimdiki durumuna kıyasla objektif bir mesafe kaydetmiş olması gereklidir 64. Buradaki objektif kavramı ile iki objektif durumun kıyaslanmasının yapılması gerekmektedir. Buna göre birincisi objektif durum tekniğin bilinen durumu diğeri ise patent başvurusunda bulunan buluşa ne şekilde ulaşıldığıdır 65. İlgili madde de geçen uzman kavramı, doktrindeki hakim olan fikre göre belli bir zamanda ilgili teknik alanda genel bilgi seviyesine sahip olan kişi olduğu tanımlanmaktadır 66. Tekinalp e göre ise anılan uzman o alanda yerli ve yabancı yayınları izleyen, gelişmelerden haberdar bir kişi olmalıdır şeklinde belirtilmiştir 67. Sonuç itibariyle Tekinalp in görüşü azınlık olup; kanunun lafzından anlaşılan ve ayrıca belirtilmediği için teknik alandaki ortalama genel bir bilgi düzeyine sahip uzman olacağı yönündedir. Kanımızca da uzman, başvuruyu yeni olmadığı gerekçesiyle ancak somut referanslar göstererek reddedebilir. Teknik problemin referansta verilen bilgiler ışığında, uzmanın sahip olması beklenen bilgiler ışığında, aşırı sayılabilecek bir deney sürecine gerek kalmaksızın çözülebilecek olması gerektiğini kabul etmek gerekir. Bu nedenle de uzmanın o teknik alan için ortalama genel bir bilgi düzeyine sahip olması yeterli olacaktır. ddd. Sanayiye Uygulanabilirlik 551 sayılı PatKHK m. 5 te aranan şartlardan bir diğeri de buluşun sanayiye uygulanabilir.. olmasıdır. PatKHK m. 10 da buluşun, tarım dahil sanayinin herhangi bir dalında üretilebilir veya kullanılabilir olması.. öngörülmüştür. 63 Öztürk, Ö., s Karahan, Sami; Suluk, Cahit; Saraç, Tahir; Nal, Temel: Fikri Mülkiyet Hukukunun Esasları, Ankara, 2007, s Camcı,Ö., s Karahan, S. ;Suluk, C., Saraç,m T.;Nal, T., s Tekinalp, Ü., s

24 Buluşun, ekonomik alanda pratik olarak kullanılabilir olması yani niteliği gereği herhangi bir sanayi dalında üretilebilmesi veya çalışma vasıtası olarak kullanılabilmesi 68 yeterlidir. Ayrıca buluşun verimlilik unsuru taşıması aranmaz. Sanayi kavramı geniş bir kavram olup, hizmet sektörünü de kapsar ancak bazı serbest meslek alanları (avukatlık, muhasebecilik gibi) sanayi kavramına dahil değildir 69. Sanayi, toplum ihtiyaçlarını karşılayan araçları sağlayan insan faaliyetidir. Bazı üretilen maddeler, örneğin oyuncak, tıbbi cihazlar gibi sanayi alanında kullanılmamasına rağmen sanayi işletmecisi tarafından üretildiği göz önüne alındığından sanayiye uygulanabilir niteliktedir 70. Bunun nedeni, bu buluşların üretim usulü olduğu kanısıdır. Sanayiye bağlı olarak tatbik şekli gösterilmeyen teori ve metodlara patent verilemez 71. Bir buluşa patent verilebilirlik şartı olan sanayiye uygulanabilirlik kavramının, sanayi teriminin içeriğinin kapsamı hakkında Doktrinde tartışmalı birçok yorum mevcut olduğu için farklı olarak nitelendirilmesi gerekmektedir 72. Bir görüşe göre; sanayiye uygulanabilirlik teknik araçlar kullanılarak buluştan yararlanma olarak tanımlanmaktadır. Teknik niteliğe haiz olan buluşların sanayiye uygulanabilirliği olduğunu ancak sanayide kullanılabilecek her usulün teknik nitelikte olmadığı belirtilmektedir 73. Bu sonuç itibariyle buluşun sanayiye uygulanabilirliği ile kastedilenin, buluşun teknik niteliğe haiz olması, yani teknik niteliğin sanayiye uygulanabilirlik kavramına göre daha geniş bir kavram olmasıdır. Diğer bir görüşe göre ise sanayi kavramının devamlı olması ve toplumun gereksinimlerini karşıladığı için teknik kavramdan daha geniş bir kavram olduğu ancak istisnai de olsa teknik nitelikte olup da fakat sanayiye uygulanabilir olmayan buluşların olabileceğinin belirtilmesidir 74. Sonuç itibariyle; teknik kuralı, buluşun tekrarlanabilirliği ile ilgili olduğu için bir özellik olarak aranır, ancak buluşun sanayide uygulanabilir bir nitelik kazanması buluştan 68 Karahan, S. ;Suluk, C., Saraç, M. T.;Nal, T., s Tekinalp, Ü., s Ortan, N., s Erdem, B., s Bayram, Fuat : Borçlar Kanunu Tasarısı Işığında İşverenin, İşçinin Kişiliğini Koruma Borcu, İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi 30. Yıl Armağanı, Ankara, 2006,s Beier, Friedrich-Karl: Future Problems of Patent Law, IIC Vol:3, no:4 1972, p.427, (naklen Öztürk, Ö., s.331.) 74 Ortan, N., s

25 sonrada olabilir. Bu nedenle bir buluşa patent verilebilirlik şartı olan sanayide uygulanabilirlik kavramında teknik kural aranmakta olup, zorunlu bir unsur değil yani istisnadır. Ancak sanayide uygulanabilirlik patente bağlanabilirlikte aranan koşuldur 75. c. Buluşun Faydalı Model ile Korunabilirliği Buluşların patent ile korunabilirliği teknik ilerleme açısından faydalıdır. Ancak küçük ölçekli buluşların, patent korumasının gerektirdiği yüksek standartları karşılayamaması yani patent koruması maliyetinin küçük ve orta ölçekli girişimciler için çok yüksek olması alternatif bit koruma türünü zorunlu kılmıştır. Faydalı model kavramı, ilk kez 1.Ekim 1891 tarihinde Alman Faydalı Model Kanunu ile ortaya çıkmıştır. Türkiye de bu koruma 27 Haziran 1995 tarihinde PatKHK ile uygulanmaya başlanmıştır 76. PatKHK yürürlüğe girmeden önce Danıştay bir kararında 77, faydalı modellerin, yani buluşun teknik olan, öz bilgi ve sanat vasfı taşıyanların buluş olarak korunmasını kabul etmiştir 78. Buluşun, patent korumasını elde edilebilmesi için buluş basamağını aşması gerekmektedir. Faydalı model, buluş basamağının aşılması düzeyin yüksekliği nedeniyle sanayide yapılan bazı küçük buluşların korunmasını sağlamak amacıyla patent tipi koruma sağlayan yeni bir fikri hakkın tanınması olarak kabul edilmiştir 79. Faydalı model, koruma şartları bakımından yani buluşun yeni olması, sanayiye uygulanabilir olması ve belli düzeyde de olsa buluş basamağını aşması gibi yönleriyle patente benzemektedir. Ancak faydalı model de patentten farklı olarak yenilik ve buluş basamağının aşılması konularında inceleme yapılmaz. Ayrıca buluş basamağı bakımından aranan düzey patente göre daha düşüktür. Faydalı model hakkı, sahibine patent tipi bir koruma sağlamaktadır. Her iki hakkın konusu da buluşlardır 80. Faydalı model hakkında, PatKHK bir tanım yapılmamış, sadece m.154 de yeni olan ve sanayiye uygulanabilen bir buluş.. olduğu belirtilmiştir. 75 Ortan, N., s Çiftçi, Işıl: Buluşlar İçin Farklı Bir Koruma Türü Faydalı Model, TPE Bülteni, Yıl:1, S:2, Ankara 2002, s Danıştay 12. Dairesi, tarihli, 1968/210 E., 1969/671 K. ( 78 Çanga, H. E., s Suluk, Cahit: AB ve Türk Hukukunda Faydalı Modellerin Korunması, FMR Cilt:2 Sayı:1 Ankara 2002, s Suluk, C., s

26 Tekinalp e göre faydalı model sanayiye ve üç boyutlu bir ürüne uygulanan yenilik basamağına haiz bulunmayan basit bir çözümü içeren küçük bir buluştur. Bu tanıma göre bir buluşun faydalı model belgesi ile korunabilmesi için küçük bir buluş, yenilik unsuru, sanayiye uygulanabilir ve üç boyutlu bir ürüne uygulanma söz konusu olmalıdır 81. Faydalı model teknik bir buluş hakkında münhasır bir koruma sağlayan tescilli bir haktır 82. Patent konusu olabilecek her buluş aynı zamanda faydalı model belgesine konu olabilmektedir. Faydalı model belgesi alımı, patent belgesi alımına göre daha az masraflı, daha kolay ve hızlı olması nedeniyle tercih edilebilmektedir 83. d. Teknik İyileştirme Teklifleri Pat. KHK m. 16/II fıkrasına Teknik iyileştirme teklifleri patent veya faydalı model belgesi ile korunabilir nitelikte değildir. hükmü konulmuştur. Kanunun lafzından anlaşılan, buluş teknik iyileştirme teklifi niteliğinde ise işçi buluşu sayılamaz. Teknik iyileştirme teklifleri işçi buluşu olarak kabul edilmedikleri için, PatKHK. m.16 vd. hükümlerine tabi olmazlar. Bu tür teklifler, ferdi ve toplu iş sözleşmeleri ile düzenlenmektedir 84. PatKHK m 33 te teknik iyileştirme teklifi hakkında, Bu Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine göre, patent veya faydalı model belgesi ile korunamayacak nitelikte olan teknik iyileştirme tekliflerinin işçi tarafından yazılı olarak işverene bildirilmesi ile bunlardan yararlanma karşılığında, işveren işçiye uygun bir bedel ödemekle yükümlü olur. hükmü getirilmiştir. Teknik iyileştirme tekliflerinin yeni olmaları aranmamaktadır. Teknik bilginin üretilmesi ile yayılmasını teşvik edicidir. Bu madde ile kanun koyucu patent ve faydalı model ile korunamayacak nitelikte olan, işçi tarafından üretilen teknik bilginin işverene yazılı bildirilmesi ve işverence kullanılması ile karşılığında işçiye uygun bir bedel 81 Tekinalp, Ünal: Yeni Patent Hukukunda Buluş Sahibi ilkesi ve Gasp Davalarına İlişkin Bazı Sorunlar, İÜHFD, S.4 İstanbul, 1997, s Erdem, B., s Canbolat, T.,s Tekinalp, Ü.,s

27 ödemekle yükümlü hale getirilmesi düzenlemiştir 85. Teknik iyileştirme teklifleri, mevcut çözümleri iyileştirme tekliflerinin daha kolay çalışmasını sağlayan bir yoldur Tescil Edilemeyen ve Tescili Yasak Buluşlar a. Buluş Niteliğinde Olmadığı için Patent Verilemeyecek Konular PatKHK m. 6 uyarınca buluş niteliğinde olmayanlar; Keşifler, bilimsel teoriler, matematik metodları; zihni, ticari ve oyun faaliyetlerine ilişkin plan, usul ve kurallar; edebiyat ve sanat eserleri, bilim eserleri estetik niteliği olan yaratmalar, bilgisayar yazılımları; bilginin derlenmesi, düzenlenmesi, sunulması ve iletilmesi ile ilgili teknik yönü bulunmayan usuller; insan ve hayvan vücuduna uygulanacak cerrahi ve tedavi usulleri ile insan, hayvan vücudu ile ilgili teşhis usulleri. şeklinde tek tek sayılmıştır. Pat. KHK nın 6. maddesinin birinci fıkrasında sayılan konular genel olarak buluş niteliği taşımayan hususlardır. Buluş, patentin konusunu oluşturan, soruna çözüm getiren bir kural yani öğretidir. Yani buluş, bir beşeri gereksinim olarak ortaya çıkan soruna, teknik alana giren ve uygulanabilir bir öğreti ile çözüm getiren fikri bir üründür 87. Buluşların patent ile korumasının amacı, buluşların özendirilmesi ve teknik alanda ilerlemenin sağlanmasıdır. Örneğin, saf teoriler, fizik ve kimya formülleri, yeni bilimsel yaklaşımlar tek başlarına bu amaca hizmet etmezler. Çünkü, bu konuların teknik alanda uygulanabilmesi ve çözüm sağlanabilmesi mümkün olmamaktadır. Bu nedenle bir buluştan bahsedilemez ve patent ile de korunamazlar 88. Bu nedenlerle, yukarıda tek tek sayılan ve PatKHK m. 6 da belirtilen hususlar, tekniğin dışında kabul edilmektedir. Beşeri bir gereksinim olarak ortaya çıkan ve sorunu ortaya koyan, fakat çözüm getiremeyen analiz ve incelemeler buluş sayılmaz. Buluşun 85 Şehirali, Feyzan Hayal: Patent Sisteminin İşlevleri ve Bu İşlevlerin Etkinliğini Sağlayan Yasal Düzenleme, Batider, C.:23-24 Ankara, 2005, s Keskinci, Derya: Hizmet Buluşları, Prof. Dr. Ergun Önene Armağan, İstanbul, 2003,s Tekinalp, Ü., s Yücel, Müjgan Tunç; KALE, Serdar: Patent Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun Hükmünde Kararnamenin 6. Maddesi Çerçevesinde Patent Verilemeyecek Konu ve Buluşlar, Doç. Dr. Mehmet Somerin Anısına Armağan, İstanbul, 2006,s

28 şartlarından olan, tekniğe dahil olma, uygulanabilirlik ve çözüm unsurlarını taşımayan konular buluş niteliğinde değildir. Buluş niteliği taşımayan bu konulara patent verilmez 89. b. Patent Verilemeyecek Buluşlar PatKHK m. 6/4. fıkrasında konusu kamu düzenine ve genel ahlaka aykırı olan buluşlar ile bitki ve hayvan türleri veya önemli ölçüde biyolojik esaslara dayanan hayvan yetiştirilmesi usulleri. şeklinde belirtilen haller patent verilemeyecek buluşlardır. Kararname ile patent verilemeyecek buluşlar sayılmıştır. Bunlar, kamu düzenine, genel ahlaka aykırı olan buluşlar ile bitki ve hayvan türleri veya önemli ölçüde biyolojik esaslara dayanan hayvan yetiştirilmesi usulleridir. Kamu düzeni, devlet tarafından korunması gereken bir olgu olup, hukuk düzeninin temel ilkeleri tarafından korunması gerekmektedir. Bu nedenle de bir buluşun kamu düzenine aykırı olması halinde patentle korunması mümkün değildir 90. Buluşun, genel ahlaka aykırı olması halinde o buluş patentle korunmaz. Ahlaka aykırılığın tespitinde dikkat edilmesi gereken husus, dürüstlük kurallarına aykırılıktır 91. Bitki ve hayvan türleri veya önemli ölçüde biyolojik esaslara dayanan hayvan yetiştirilmesi usullerinin patentle korunamamasının çeşitli sebepleri mevcuttur. Bitki türlerinin tespiti ve yerleştirilmesinin sanayiye uygulanamaması, bitki ve hayvanların fizyolojik özellikleri gereği aynı müdahaleye her zaman aynı tepkiyi vermeme ihtimali ve bitki tür ve yetiştirme usulleri ile ilgili özel kanunların mevcut olmasıdır 92. B.Buluş Sahibi ve Buluş Sahibi İlkesi 1. Buluş Sahibi Türk Hukuk sistemindeki düzenlemede, buluş sahibi kavramı tanımlanmamış ve kimlerin buluş sahibi sayılacağına ilişkin ilkeler koyulmamıştır. Doktrinde buluş sahibi kavramı, buluşu oluşturan yaratıcı fikre sahip olan veya buluş kabul edilen ilgili teknik öğretiyi bulan kişi olarak tanımlanmaktadır Tekinalp, Ü., s Yücel, M. Tunç;K., Serdar,s Ayiter, N., s Tekinalp, Ü.,s Saraç, T., s

29 Düzenleme de kural olarak; buluşun, fikri bir ürün olması dolayısıyla, yalnızca gerçek kişilerin buluş sahibi sıfatını kazanabilecekleri, tüzel kişilerin ise buluş sahibi sıfatını kazanamayacakları belirtilmiştir. Buna rağmen tüzel kişiler, buluş sahibinden ya kanunen yada hukuki düzenleme ile buluş sahibinin halefi olarak patent başvurusunda bulunup, patent alabilir ve patentten doğan hakları kullanabilirler 94. Bir tüzel kişi olan işletmenin işveren olarak, buluş sahibinden bir hizmet buluşunu kanunen iktisap etmesi ile patent isteme ve patent alabilme hakkı mümkün olmaktadır 95. Buluş üzerindeki hak, buluşu ortaya çıkarmış olan kişinin şahsında doğar. Buluş üzerindeki hakkın doğumundan sonra, özellikle patente yönelik hakkın üçüncü kişilere (gerçek yada tüzel kişilere) geçişi (hizmet sözleşmesi gereği, ölüm veya hukuki işlem sonucu) bu kimseler açısından bir devren kazanımdır Buluş Sahibi İlkesinin Prensibi Buluş sahibi ilkesine göre, patent verilirken başvuruda bulunmak değil, öncelikli olarak buluşun sahibi olmak aranmaktadır. Buluş sahibinin buluş üzerindeki hakkı, tabii hukuktan ve adalet kavramlarından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle de hakkın korunması ile buluş faaliyetinin teşviki sağlanmaktadır 97. Türk Patent Hukuku gereği, hukuken geçerli sözleşmelerle veya bizzat kanun hükmü ile başkasına tanınmadığı müddetçe, patentin verilmesini isteme hakkının buluş sahibine veya buluş sahiplerine aittir 98. Kararnamede, patent isteme hakkının sahibini belirlemede hangi ilkenin benimsendiği açıkça belirtilmemiştir. Kararnamenin 11 ila 12. maddelerinde 99 geçen fıkralarda her iki ilkenin izleri mevcuttur. 94 Yalçıner, Uğur: Türkiyede Patent Sistemi ve Yönetiminin Bugünü ve Yarını, Batider, Patent Sistemleri ve Patent Ofis Organizasyonları Uluslar arası Sempozyumu, Ankara, 1992,s Tekinalp, Ü, (Sorunlar) s Saraç, T., s Yurtsever, Ş.,s.34, Hırş, E.,s.89, Ayiter, N.,s Saraç, T.,s Madde 11, Patent isteme hakkı, buluşu yapana veya onun haleflerine ait olup, başkalarına devri mümkündür. Buluş birden çok kişi tarafından birlikte gerçekleştirilmişse, patent isteme hakkı, taraflar başka türlü kararlaştırmamışsa, bunlara müştereken ait olur. Aynı buluş birbirinden bağımsız birden çok kişi tarafından aynı zamanda gerçekleştirilmişse, patent isteme hakkı, daha önce başvuru yapana veya diğerine göre rüçhan hakkı olana aittir. Patent almak için ilk başvuran kişi, aksi sabit oluncaya kadar, patent isteme hakkının sahibidir, Madde 12 Patentin verilmesi işlemleri sırasında, patent isteme hakkının gerçek sahibi olduğunu, 19