Kanun, üniversitelerin ülke sathına dengeli bir biçimde yayılmasını gözetir.

Transkript

1 Türkiye de Yükseköğretim Kurumlarının Yeniden Yapılandırılması Sorunu Prof. Dr. Serap Yazıcı Türkiye uzun bir süreden beri Milli Güvenlik Konseyi yönetiminden devraldığı otoriter ve vesayetçi hukuk mirasını tasfiye etmek gerektiği, ancak böylece demokrasinin ve insan haklarının evrensel standartlarına uygun bir hukuk düzeninin kurulabileceği yönündeki tartışmalara sahne olmaktadır. Şüphesiz, bu otoriter ve vesayetçi hukuk mirasının en önemli unsurunu 1982 Anayasası oluşturmaktadır Anayasasının temel özelliklerinden biri, seçilmiş organlar üzerinde devletin resmi ideolojisini korumaya yönelik bir vesayet denetimi yaratmak olmuştur. Seçilmiş organlar üzerinde kurulan bu denetim, özünde toplumun tüm kesimlerinin iradesini, talep ve beklentilerini kontrol altına almayı amaçlamaktadır. Anayasanın yarattığı önemli vesayet kurumlarından biri, Yükseköğretim Kuruludur. Anayasanın 131. maddesinde düzenlenen bu Kurul, tüm yükseköğretim kurumlarını devlet elitlerinin zihniyetleri çerçevesinde, tek bir merkezden yönetmeyi amaçlamaktadır. Maddenin Kurul üyelerinin belirlenmesini düzenleyen 2. fıkrası, anayasa koyucunun yükseköğretim kurumları üzerinde kurmayı amaçladığı merkezi kontrolü göstermektedir. Anılan hükmün orijinal metnine göre: Yükseköğretim Kurulu, üniversiteler, Bakanlar Kurulu ve Genelkurmay Başkanlığınca seçilen ve sayıları, nitelikleri ve seçilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasından rektörlük ve öğretim üyeliğinde başarılı hizmet yapmış profesörlere öncelik vermek sureti ile Cumhurbaşkanınca atanan üyeler ve Cumhurbaşkanınca doğrudan doğruya seçilen üyelerden kurulur. Böylece, Kurul üyelerinin belirlenmesinde nihai yetki, bu Anayasa ile yaratılan en güçlü vesayet organı olan Cumhurbaşkanlığına tanınmıştır te yapılan değişiklikle maddede yer alan Genelkurmay ifadesi ilga edilmişse de, bu değişiklik, Kurulun yükseköğretim kurumları üzerinde merkezi kontrol sağlama özelliğine son vermemiştir. Anayasanın yükseköğretim kurumlarına ilişkin diğer düzenlemeleri ise 130 ve 132. maddelerde yer almaktadır maddeye göre: Çağdaş eğitim-öğretim esaslarına dayanan bir düzen içinde milletin ve ülkenin ihtiyaçlarına uygun insan gücü yetiştirmek amacı ile; ortaöğretime dayalı çeşitli düzeylerde eğitim-öğretim, bilimsel araştırma, yayın ve danışmanlık yapmak, ülkeye ve insanlığa hizmet etmek üzere çeşitli birimlerden oluşan kamu tüzelkişiliğine ve bilimsel özerkliğe sahip üniversiteler Devlet tarafından kanunla kurulur. Kanunda gösterilen usul ve esaslara göre, kazanç amacına yönelik olmamak şartı ile vakıflar tarafından, Devletin gözetim ve denetimine tâbi yükseköğretim kurumları kurulabilir. Kanun, üniversitelerin ülke sathına dengeli bir biçimde yayılmasını gözetir. Üniversiteler ile öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe her türlü bilimsel araştırma ve yayında bulunabilirler. Ancak, bu yetki, Devletin varlığı ve bağımsızlığı ve milletin ve ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği aleyhinde faaliyette bulunma serbestliği vermez. Üniversiteler ve bunlara bağlı birimler, Devletin gözetimi ve denetimi altında olup, güvenlik hizmetleri Devletçe sağlanır. 1

2 Kanunun belirlediği usul ve esaslara göre; rektörler Cumhurbaşkanınca, dekanlar ise Yükseköğretim Kurulunca seçilir ve atanır. Üniversite yönetim ve denetim organları ile öğretim elemanları; Yükseköğretim Kurulunun veya üniversitelerin yetkili organlarının dışında kalan makamlarca her ne suretle olursa olsun görevlerinden uzaklaştırılamazlar. (Değişik: 29/10/ /1 md.) Üniversitelerin hazırladığı bütçeler; Yükseköğretim Kurulunca tetkik ve onaylandıktan sonra Millî Eğitim Bakanlığına sunulur ve merkezî yönetim bütçesinin bağlı olduğu esaslara uygun olarak işleme tâbi tutularak yürürlüğe konulur ve denetlenir. Yükseköğretim kurumlarının kuruluş ve organları ile işleyişleri ve bunların seçimleri, görev, yetki ve sorumlulukları üniversiteler üzerinde Devletin gözetim ve denetim hakkını kullanma usulleri, öğretim elemanlarının görevleri, unvanları, atama, yükselme ve emeklilikleri, öğretim elemanı yetiştirme, üniversitelerin ve öğretim elemanlarının kamu kuruluşları ve diğer kurumlar ile ilişkileri, öğretim düzeyleri ve süreleri, yükseköğretime giriş, devam ve alınacak harçlar, Devletin yapacağı yardımlar ile ilgili ilkeler, disiplin ve ceza işleri, malî işler, özlük hakları, öğretim elemanlarının uyacakları koşullar, üniversitelerarası ihtiyaçlara göre öğretim elemanlarının görevlendirilmesi, öğrenimin ve öğretimin hürriyet ve teminat içinde ve çağdaş bilim ve teknoloji gereklerine göre yürütülmesi, Yükseköğretim Kuruluna ve üniversitelere Devletin sağladığı malî kaynakların kullanılması kanunla düzenlenir. Vakıflar tarafından kurulan yükseköğretim kurumları, malî ve idarî konuları dışındaki akademik çalışmaları, öğretim elemanlarının sağlanması ve güvenlik yönlerinden, Devlet eliyle kurulan yükseköğretim kurumları için Anayasada belirtilen hükümlere tâbidir maddeye göre ise: Türk Silahlı Kuvvetleri ve emniyet teşkilatına bağlı yükseköğretim kurumları özel kanunlarının hükümlerine tâbidir maddenin ilk fıkrası, yükseköğretim kurumlarında bilimsel özerklik esasının dikkate alınacağı biçiminde bir ifadeye yer vermekle birlikte, dördüncü fıkrası, bu özerkliği tümüyle ortadan kaldıracak bir sınırı içermektedir. Bu fıkraya göre, üniversiteler ile öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe bilimsel araştırmalar yapabilecektir. Ancak, bu araştırma hakkı, Devletin varlığı ve bağımsızlığı ve milletin ve ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği kavramlarıyla sınırlanmıştır. Fıkrada öngörülen kavramların yargı kuruluşlarına geniş bir takdir yetkisi sunan, müphem ve muğlak nitelikleri dikkate alındığında, bu bilimsel araştırma serbestliğinin aslında, ne kadar dar bir alana sahip olduğu anlaşılmaktadır. Dahası, Anayasanın bilim ve sanat özgürlüğünü düzenleyen 27. maddesinin 2. fıkrasında yer alan hüküm, bilimsel araştırma özgürlüğünün devletin resmi ideolojisiyle ne ölçüde sınırlanmış olduğunu göstermektedir. Bu hükme göre: Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir. 2

3 Yayma hakkı, Anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz. Bu madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi ve dağıtımının kanunla düzenlenmesine engel değildir. Nihayet Anayasanın gerek yukarıda aktarılan düzenlemelerine, gerekse tümüne hakim olan yasakçı ve otoriter ruh esas alınmak suretiyle, de yürürlüğe giren 2547 sayılı YÖK Kanunu Türkiye de yükseköğretim kurumlarının idari ve akademik özerkliğini, bu kurumlarda çalışan araştırmacıların bilim hürriyetini ortadan kaldıracak pek çok düzenlemeye yer vermiştir. Bütün bu sebeplerle, Türkiye de demokratikleşme yönünde atılan adımlar yükseköğretim kurumlarına ilişkin tüm anayasal ve yasal düzenlemeleri demokratik ve özgürlükçü bir perspektifle gözden geçirmeyi ve tamamen yeni bir yükseköğretim mevzuatı hazırlamayı gerektirmektedir. Bu amaç doğrultusunda üzerinde durulması gereken ilk soru, anayasa hükümlerinin çerçevesinin ne olması gerektiğidir. Daha açık ifade etmek gerekirse, anayasa, yükseköğretim kurumlarına ilişkin özel düzenlemelere yer vermeli midir? Eğer bu tür düzenlemeler anayasada yer alacaksa, bunların içeriği hangi hususlarla sınırlı olmalıdır? Bununla bağlantılı ikinci soru, YÖK ün muhafaza edilip, edilmeyeceğidir. Eğer bu Kurul muhafaza edilecekse; Kurulun yapısı, üye kompozisyonu, üyelerinin belirlenme usulü ve yetkileri ne yönde değiştirilmelidir? Nihayet, anayasal düzeyde ele alınması gereken diğer mesele, bilim hürriyetinin çerçevesine ilişkindir. Bu hürriyet, Türkiye nin taraf olduğu insan hakları sözleşmeleri dikkate alınarak tanzim edilmeli, böylece bilim hürriyetinin alanı sözü geçen sözleşmelerde kabul edilen istisnai şartlarla sınırlanabilmelidir. Anayasada yükseköğretime ilişkin özel düzenlemeler yer almalı mıdır? Avrupa Birliğine üye devletlerin anayasaları incelendiğinde, bu anayasaların bir kısmında, yükseköğretime ilişkin özel bir düzenlemenin yer almadığı görülmektedir. Anayasalarında bu tür düzenlemelere yer vermeyen devletler; Avusturya, Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, İrlanda ve Kıbrıs dır. Birliğe üye devletlerin bir kısmının anayasalarında ise, yükseköğretime ilişkin özel hükümlere rastlanmaktadır. Bu hükümler incelendiğinde, yükseköğretim kurumları bağlamında vurgulanan temel kavramın özerklik olduğu, bazı anayasalarda özerkliğin hangi alanlara hasredildiğinin açıkça ifade edildiği görülmektedir. Genel bir değerlendirme yapmak gerekirse, bu devletler anayasalarında, akademik, idari, mali ve pedagojik özerklikten bahsetmektedir. Bu nedenle, Türkiye de de yükseköğretime ilişkin bir yeniden yapılanma programı izlendiğinde, bu program çerçevesinde anayasa hükümlerinin gözden geçirilmesi, AB ye üye devletlerin anayasalarından mülhem olarak; akademik, pedagojik, idari ve mali özerklik kavramlarına yer verilmesi isabetli olacaktır. Türkiye de yükseköğretim kurumlarına ilişkin anayasal hükümlerin çerçevesi ne olmalıdır, sorusuna verilecek cevabı kolaylaştırmak amacıyla aşağıda Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (2000), Türkiye Barolar Birliği (2001, 2007) ve Sivil Anayasa Taslağı (2007) gibi çeşitli anayasa taslaklarının bilim hürriyetini ve yükseköğretim kurumlarını düzenleyen hükümleriyle, bunlara ilişkin gerekçelere yer verilmiştir. 3

4 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Anayasa Önerisi 2000: Bilim ve sanat hürriyeti Madde 27: Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma yapma hakkına sahiptir. Gerekçe: Nesnel ve anayasal koruma alanları dışında sınırlamaya elverişli olmayan bilim ve sanat hürriyetlerinde özel sınırlama nedeni öngörülmemiştir. Bu hürriyetlerin nesnel ve anayasal sınırları ile ilgili somutlaştırıcı yasal düzenlemelerin yapılabilmesi yeterlidir. Halen yürürlükte olan ikinci fıkra anayasal sınırların bir ifadesi olup, tekrarlanması gereksiz olması nedeniyle kaldırılmıştır. Yabancı yayınların ülkeye girmesiyle ilgili üçüncü fıkra ise ulusal sınırları aşan iletişim özgürlükleri ve olanakları göz önüne alınarak metne alınmamıştır. Yükseköğretim Kurumları ve Yükseköğretim Kurulu Madde 130: Çağdaş eğitim-öğretim esaslarına göre üniversiteler ve diğer yükseköğretim kurumları devlet veya vakıflar tarafından kurulur. Yükseköğretim kurumları kamu tüzel kişiliğine sahiptir. Yükseköğretim kurumları özerklik ilkesine uygun olarak kanunda gösterilen usul ve esaslara göre kurulur ve çalışırlar. Devlet veya vakıflarca kurulan yükseköğretim kurumlarında öğretim elemanlarının görevleri ile akademik yükselme usul ve esasları aynı hükümlere tabidir. Yükseköğretim kurumlarının öğretim elemanları öğretim, araştırma ve yayın faaliyetlerini serbestçe yürütürler. Devlet üniversiteleri kendileri tarafından seçilen organlar eliyle yönetilirler. Kanun yeni kurulmuş olan devlet üniversitelerinin yönetimini, geliştirmelerini tamamlayıncaya kadar bir başka devlet üniversitesince üstlenilmesini öngörebilir. Devlet üniversitelerinin yönetim ve denetim organları ile öğretim elemanları, yükseköğretim kurumları dışındaki makamlarca her ne surette olursa olsun görevlerinden uzaklaştırılamazlar. Devlet tarafından kurulan üniversitelerin ve diğer yükseköğretim kurumlarının bütçeleri Yükseköğretim Kurulunca incelenip onaylandıktan sonra Milli Eğitim Bakanlığınca katma bütçe esaslarına uygun olarak yürürlüğe konulur. Yükseköğretim alanında gerekli planlama ve üst denetimi yapmak, yüksek öğretim kurumları arasında eşgüdümü sağlamak üzere, yükseköğretim kurumları temsilcilerinden ve Bakanlar Kurulunca görevlendirilen, yükseköğretim alanında bilgi ve tecrübe sahibi kişilerden oluşan Yükseköğretim Kurulu kanunla kurulur. Bu kurulda çoğunluk devletçe 4

5 kurulan yükseköğretim kurumları temsilcilerinden oluşur. Kanun, Yükseköğretim Kurulunda görev yapacak devletçe kurulmuş yükseköğretim kurumları temsilcilerinin sayısının belirlenmesinde, bu kurumların gelişmişlik düzeylerini göz önünde tutar. Yükseköğretim Kurulunun kuruluşu, teşkilatı, görev ve yetkileri ile çalışma esasları yükseköğretim kurumlarının özerkliği ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir. Gerekçe: Madde ile, yürürlükteki anayasada iki ayrı uzun madde halinde düzenlenmiş olan yükseköğretim alanını aynı madde içinde bütünleştirilmiştir. Maddenin genel yaklaşımı, yasakçı ve sınırlayıcı bir anlayış yerine, yükseköğretim kurumlarının özerkliğini ve akademik yaşamın özgürlüğünü ön planda tutan bir anlayışı yerleştirmeye yöneliktir. Maddenin ilk fıkrası ile devletin ve vakıfların yükseköğretim kurabilecekleri belirtilmiş, ancak bunların yalnızca üniversite biçiminde olmayabileceği öngörülmüştür. Gerçekten de, bir üniversite çatısı dışında kalabilen, ama üniversiteye denk ya da üniversite üstü kurumların kurulması da söz konusu olabilir. Maddenin 5. fıkrası, devlet üniversitelerinin kendileri tarafından seçilen organlarca yönetilmesini öngörmekle birlikte, sayısı büyük hızla artan bu kuruluşlarla köklü ve gelişmiş üniversitelerin yönetimi arasında bir farklılığa da izin vermektedir. Bu fıkraya göre, kanun yeni kurulan, öğretim üyesi az, kanunla belirlenecek akademik kriterler bakımından henüz gelişme aşamasında olan devlet üniversitelerini gelişmiş üniversitelerin patronajı na verebilecektir. Maddenin son iki fıkrası, Yükseköğretim Kurulu ile ilgili olup, bu kurulun yapısı bakımından belirleyici ilkeler getirmektedir. Yükseköğretim Kurumlarından Özel Hükümlere Tâbi Olanlar Madde 132: Türk Silahlı Kuvvetleri ve emniyet teşkilatına bağlı yükseköğretim kurumları özel kanunlarının hükümlerine bağlıdır. Türkiye Barolar Birliği Anayasa Önerisi 2001 Bilim ve Sanat Özgürlüğü Madde 65: Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma yapma hakkına sahiptir. Devlet, sanat çalışmalarını ve sanatçıyı korur. Gerekçe: Yürürlükteki 27. maddenin birinci fıkrası aynen korunmuştur. 5

6 Nesnel ve Anayasal koruma alanları dışında, sınırlanmaya elverişli olmayan bilim ve sanat özgürlüklerinde özel sınırlama nedeni öngörülmemiştir. Bu özgürlüklerin nesnel ve Anayasal sınırları ile ilgili somutlaştırıcı yasal düzenlemelerin yapılabilmesi yeterlidir. İkinci fıkra, Anayasal sınırların bir ifadesi olup, tekrarlanması gereksiz olduğu için metinden çıkarılmıştır. Üçüncü fıkra ise ulusal sınırları aşan iletişim özgürlükleri ve olanakları göz önüne alınarak metne alınmamıştır. Devlete yüklenen ödev, yürürlükteki Anayasanın 64. maddesinin özünü yansıtmaktadır. İlgili hükümde öngörülen Kültür ve Sanat Yüksek Kurulu bu görevi yerine getirecektir. Yükseköğrenim Kurumları Madde 137: Üniversiteler ve diğer yükseköğrenim kurumları yasada gösterilen usul ve esaslara göre kurulur, çalışır ve denetlenir. Çağdaş bilim ve eğitim-öğretim ilkelerine aykırı yükseköğrenim kurumları kurulamaz. Yükseköğrenim kurumları kamu tüzel kişiliğine sahiptir. Yükseköğrenim kurumlarının öğretim elemanları araştırma ve yayın etkinliklerini bilimsel özgürlük ilkesi çerçevesinde serbestçe yürütürler. Devlet üniversiteleri özerklik ilkesine dayalı olarak kurulur ve kendileri tarafından seçilen organlar eliyle yönetilirler. Yasa yeni kurulmuş olan devlet üniversitelerinin yönetiminin, gelişmelerini tamamlayıncaya kadar bir başka devlet üniversitesince üstlenilmesini öngörebilir. Üniversitelerin yönetim ve denetim organlarıyla öğretim elemanları her ne surette olursa olsun üniversite organlarının dışındaki makamlarca görevlerinden uzaklaştırılamazlar. Vakıflar tarafından kazanç amacına yönelik olmamak koşulu ile kurulacak yükseköğrenim kurumlarının mali ve yönetsel konular dışındaki akademik çalışmaları, akademik personelin sağlanması, yükselme usul ve esasları, meslek güvenceleri ve özlük hakları bakımından devletçe kurulan yüksek öğrenim kurumları için Anayasada belirtilen hükümlere bağlıdır. Gerekçe: Yürürlükteki hükmün genel yaklaşımı yasakçı ve sınırlayıcı anlayış yerine; yükseköğrenim kurumlarının özerkliğine, akademik yaşamın özgürlüğünü ve akademik personelin güvencesini ön planda tutan bir anlayışı yerleştirmeye yöneliktir. Madde devlet üniversitelerinin kendileri tarafından seçilen organlarca yönetilmesini öngörmekle birlikte, sayısı hızla artmış olan yeni üniversitelerle köklü ve gelişmiş üniversitelerin yönetimi arasında bir farklılığa da izin vermektedir. Buna göre ilgili yasa yeni kurulan, öğretim üyesi sayısı az, yasada belirlenecek akademik kriterler bakımından henüz 6

7 gelişme aşamasında olan devlet üniversitelerinin yönetimini geçici olarak gelişmiş sayılan üniversitelere verebilecektir. Maddenin son fıkrası akademik standartlar ve meslek güvencesi bakımından devlet üniversiteleri ile vakıfların kuracakları yükseköğrenim kurumları arasında paralellik sağlamaya yöneliktir. (1982/m.130) Yükseköğretim Kurulu Madde 138: Yükseköğretim alanında gerekli planlama ve üst denetimi yapmak, yükseköğrenim kurumları arasında gerekli eşgüdümü sağlamak üzere yükseköğrenim kurumları temsilcilerinden ve Cumhurbaşkanı tarafından görevlendirilen, yükseköğrenim alanında bilgi ve deneyim sahibi kişilerden oluşan Yükseköğretim Kurulu yasayla kurulur. Bu kurulda çoğunluk devlet üniversitelerince seçilecek temsilcilerden oluşur. Yasa Yükseköğretim Kurulunda görev yapacak devlet üniversitesi temsilcilerinin sayısının belirlenmesinde bu kurumların gelişmişlik düzeylerini göz önünde tutar. Devlet tarafından kurulan üniversitelerin bütçeleri yükseköğretim kurulunda incelendikten sonra Milli Eğitim Bakanlığınca katma bütçe esaslarına uygun olarak yürürlüğe konulur. Yükseköğretim Kurulunun kuruluşu, görev ve yetkileriyle çalışma ilkeleri akademik özgürlük ve özerklik ilkesine uygun olarak yasayla düzenlenir. Gerekçe: Yükseköğretim Kurulunun görev ve yetkilerinin çerçevesini çizen bu madde adı geçen kurulu üniversitelere ait bir kuruluş haline dönüştürmeyi ve üniversite özerkliğini korumayı hedefleyen bir biçimde düzenlenmiştir. Madde Yükseköğretim Kurulunun yapısı ve görevleri ile ilgili genel belirleyici ilkeleri getirmekte ve somutlaştırıcı düzenlemeyi bu ilkeler çerçevesinde ilgili yasaya bırakmaktadır. (1982/m. 131) Türkiye Barolar Birliği Anayasa Önerisi 2007 Bilim ve sanat özgürlüğü Madde 71: Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma yapma hakkına sahiptir. Devlet, sanat çalışmalarını ve sanatçıyı korur. Gerekçe: Yürürlükteki 27. maddenin birinci fıkrası aynen korunmuştur. Nesnel ve Anayasal koruma alanları dışında, sınırlanmaya elverişli olmayan bilim ve sanat özgürlüklerinde özel sınırlama nedeni öngörülmemiştir. Bu özgürlüklerin nesnel ve Anayasal sınırları ile ilgili somutlaştırıcı yasal düzenlemelerin yapılabilmesi yeterlidir. 7

8 İkinci fıkra, Anayasal sınırların bir ifadesi olup, tekrarlanması gereksiz olduğu için metinden çıkarılmıştır. Üçüncü fıkra ise ulusal sınırları aşan iletişim özgürlükleri ve olanakları göz önüne alınarak metne alınmamıştır. Devlete yüklenen ödev, yürürlükteki Anayasanın 64. maddesinin özünü yansıtmaktadır. İlgili hükümde öngörülen Kültür ve Sanat Yüksek Kurulu bu görevi yerine getirecektir. Yükseköğrenim Kurumları Madde 141: Üniversiteler ve diğer yükseköğrenim kurumları bilimsel ve yönetsel özerklik ilkesine göre, kanunda gösterilen usul ve esaslara göre kurulur, çalışır ve denetlenir. Devlet üniversitelerinin işlevlerini verimli biçimde yerine getirmelerine yetecek akçalı olanaklar sağlanır. Bu kaynakların amacına uygun biçimde kullanılması denetlenir. Çağdaş bilim ve eğitim-öğretim ilkelerine aykırı yükseköğrenim kurumları kurulamaz. Yükseköğrenim kurumları kamu tüzel kişiliğine sahiptir. Yükseköğrenim kurumlarının öğretim elemanları araştırma, öğretim ve yayın etkinliklerini bilimsel özgürlük ilkesi çerçevesinde serbestçe yürütürler. Devlet üniversiteleri kendileri tarafından seçilen organlar eliyle yönetilirler. Kanun, yeni kurulmuş olan devlet üniversitelerinin yönetiminin, gelişmelerini tamamlayıncaya kadar bir başka devlet üniversitesince üstlenilmesini öngörebilir. Üniversitelerin yönetim organlarında kadınlar ve erkekler, sözkonusu kurumlardaki sayılarının en az üçte ikisi oranında temsil edilir. Üniversitelerin yönetim organlarıyla öğretim elemanları, Yükseköğretim Eşgüdüm Kurumunun veya üniversitelerin yetkili organlarının dışında kalan makamlarca her ne surette olursa olsun üniversite organlarının dışındaki makamlarca görevlerinden uzaklaştırılamazlar. Vakıflar tarafından kazanç amacına yönelik olmamak koşulu ile kurulacak yükseköğrenim kurumlarının akçalı ve yönetsel konular dışındaki akademik çalışmaları, öğretim esasları, akademik personelin sağlanması, yükselme usul ve esasları, meslek güvenceleri ve özlük hakları bakımından devletçe kurulan yüksek öğrenim kurumları için Anayasada belirtilen hükümlere bağlıdır. Türk Silâhlı Kuvvetleri ve emniyet teşkilatı bünyesinde, mesleki eğitim ve öğretim kurumları kanunla kurulabilir. Gerekçe: Birinci fıkra ile devlet üniversitelerinin gerekli akçalı olanaklara kavuşturulmasının devletin ödevi olduğu belirtilmiştir. 8

9 Önerilen düzenlemenin genel yaklaşımı, yükseköğrenim kurumlarının özerkliğini, akademik yaşamın özgürlüğünü ve akademik personelin güvencesini ön planda tutan bir anlayışı yerleştirmeye yöneliktir. Kadınlar ve erkekler arasındaki temel eşitsizliğini giderici bir hüküm bu maddeye de konmuştur. Eşit temsil esasının yalnızca Türkiye Büyük Millet Meclisi nde kabul edilmesi, kadınlar ve erkeklerin toplumsal yaşamın her alanında eşitliğini sağlamak bakımından yeterli değildir. Bu madde ile getirilen asgari temsil oranı, sözkonusu eşitliğin çalışma hayatında ve meslek örgütlerinde hayata geçmesini sağlayacaktır. Beşinci fıkra, devlet üniversitelerinin kendileri tarafından seçilen organlarca yönetilmesini öngörmekle birlikte, sayısı hızla artmış olan yeni üniversitelerle köklü ve gelişmiş üniversitelerin yönetimi arasında bir farklılığa da izin vermektedir. Buna göre ilgili yasa yeni kurulan, öğretim üyesi sayısı az, yasada belirlenecek akademik kriterler bakımından henüz gelişme aşamasında olan devlet üniversitelerinin yönetimini geçici olarak gelişmiş sayılan üniversitelere verebilecektir. Maddenin sekizinci fıkrası akademik standartlar ve meslek güvencesi bakımından devlet üniversiteleri ile vakıfların kuracakları yükseköğrenim kurumları arasında paralellik sağlamaya yöneliktir. Son fıkrada yürürlükteki Anayasa nın Türk Silahlı Kuvvetleri ve emniyet teşkilatına bağlı yükseköğretim kurumlarının kendi özel kanunlarının hükümlerine tabi olduğunu belirten 132. maddesine benzer bir düzenleme yapılmıştır. Bu kurumlarda verilecek eğitim ve öğretimin, mesleki amaçlara yönelik olması doğal sayılmıştır. (1982/m. 130) Yükseköğretim Eşgüdüm Kurumu Madde 142: Yükseköğrenim alanında çağdaş bilim ölçütlerine uygunluğu sağlamak, kurumların öğrenci sayısını saptamak, gerekli planlama ve üst denetimi yapmak, yükseköğrenim kurumları arasında eşgüdümü sağlamak üzere yükseköğrenim kurumları temsilcilerinden ve yükseköğrenim alanında bilgi ve deneyim sahibi, Cumhurbaşkanınca görevlendirilen kişilerden oluşan Yükseköğretim Eşgüdüm Kurumu kanunla kurulur. Bu kurumun oluşmasında çoğunluğun devlet üniversitelerince seçilecek temsilcilerden olması gözetilir. Kanun, Yükseköğretim Eşgüdüm Kurumunda görev yapacak devlet üniversitesi temsilcilerinin sayısının belirlenmesinde bu kurumların fakülte sayısı gelişmişlik düzeylerini göz önünde tutar. Devlet üniversitelerinin bütçeleri Yükseköğretim Eşgüdüm Kurumunca incelendikten sonra Milli Eğitim Bakanlığınca merkezi yönetim bütçesi esaslarına uygun olarak yürürlüğe konulur. Yükseköğretim Eşgüdüm Kurumunun kuruluşu, başkan ve üyelerinin seçimi, görev ve yetkileriyle çalışma ilkeleri akademik özgürlük ve özerklik ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir. 9

10 Gerekçe: Yükseköğretim Eşgüdüm Kurumu adıyla yeni bir organ oluşturulmuş ve bu kurumun görev ve yetkilerinin çerçevesi çizilmiştir. Bu madde adı geçen kurumu üniversitelerin ağırlıkta olduğu kuruluş haline dönüştürmeyi ve üniversite özerkliğini korumayı amaçlayan bir biçimde düzenlenmiştir. Madde Yükseköğretim Eşgüdüm Kurumu nun yapısı ve görevleri ile ilgili genel belirleyici ilkeleri getirmekte ve somutlaştırıcı düzenlemeyi bu ilkeler çerçevesinde ilgili kanuna bırakmaktadır (1982/ m. 131). Sivil Anayasa Taslağı (2007) İfade hürriyeti Madde 26: (1) Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hürriyetine sahiptir. Bu hürriyet, resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir alma ya da verme serbestliğini de kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayınların izin sistemine bağlanmasına engel değildir. (2) Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir. (3) Bu hak ve hürriyetlerin kullanılması; milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel sağlığın, genel ahlâkın, başkalarının şöhret veya haklarının, özel veya aile hayatının korunması, suçların önlenmesi, devlet sırrı olarak usûlünce belirtilmiş bilgilerin açıklanmaması, yargının bağımsızlık ve tarafsızlığının sağlanması, savaş kışkırtıcılığının engellenmesi, her türlü ayrımcılık, düşmanlık veya kin ve nefret savunuculuğunun önlenmesi amaçlarıyla sınırlanabilir. Gerekçe: 1982 Anayasasının Bilim ve sanat hürriyeti başlıklı 27 inci maddesi, önemli ölçüde ifade hürriyetinin bir parçasını düzenlediği için bu maddeye dahil edilmiştir. Madde başlığı da düşünceyi açıklama, yayma, bilimsel ve sanatsal faaliyette bulunma, bu alanlarda araştırma yapma hürriyetlerinin tamamını kapsayan bir kavram olan ifade hürriyeti şeklinde belirlenmiştir. Böylece, madde biçimsel olarak da Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10uncu maddesiyle paralel hâle getirilmiştir. Üçüncü fıkrada sayılan sınırlama sebepleri bireyleri koruyucu yönde genişletilmiştir. Bu bağlamda, daha önceki anayasalarımızda yer alan sınırlama sebeplerinden ayrı olarak, savaş kışkırtıcılığının engellenmesi ile ayrımcılık, düşmanlık veya kin ve nefret savunuculuğunun önlenmesi de ifade hürriyetini sınırlama amaçları arasında sayılmıştır. 10

11 1982 Anayasasının 26 ıncı maddesinin son iki fıkrasına bu düzenlemede yer verilmemiştir. Haber ve düşünceleri yayma araçlarının kullanılmasına ilişkin düzenleyici hükümler in ifade hürriyetinin sınırı sayılamayacağına dair hüküm iki nedenle gereksizdir. Birincisi, bu hüküm zaten kısmen maddenin birinci fıkrasının son cümlesinde mevcuttur. İkincisi, bu tür düzenleyici işlemler ifade hürriyetinin sınırlanmasına ilişkindir ve maddenin üçüncü fıkrası hükümleri tarafından zaten düzenlenmektedir. Bu hükümlere ve Anayasanın 12inci maddesinde belirtilen kriterlere uygun olarak yapılan sınırlamalar ifade hürriyetinin ihlâli olarak kabul edilmektedir. Aynı gerekçelerle, Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunla düzenlenir şeklindeki son fıkra da gereksizdir. Ayrıca, bu fıkra ifade hürriyetine yeni sınırlamalar konabileceği izlenimi verdiği için sakıncalı görülmüştür. Yükseköğretim Kurumları Genel ilkeler Madde 100: (1) Üniversiteler ve yüksek teknoloji enstitüleri kamu tüzel kişiliğine ve bilimsel özerkliğe sahip olmak üzere kanunla; diğer yükseköğretim kurumları ise kanunla belirlenen esaslara göre kurulur. Üniversiteler ve diğer yüksek öğretim kurumları, kanunda gösterilen usul ve esaslara göre vakıflar tarafından da kurulabilir. (2) Üniversiteler ve diğer yükseköğretim kurumları ile öğretim üyeleri ve yardımcıları, serbestçe her türlü bilimsel araştırma, yayın, açıklama ve öğretim faaliyetinde bulunabilirler. (3) Rektörler, kanunun belirlediği usul ve esaslara göre öğretim üyeleri tarafından beş yıl için ve bir defaya mahsus olmak üzere seçilir. Vakıf üniversiteleri ile diğer yükseköğretim kurumlarına ilişkin düzenlemeler saklıdır. (4) Üniversite ve diğer yükseköğretim kurumlarının yönetim ve denetim organları ile öğretim elemanları, üniversitelerin ve diğer yükseköğretim kurumlarının yetkili organlarının dışında kalan makamlarca her ne suretle olursa olsun görevlerinden uzaklaştırılamazlar. (5) Üniversitelerin ve yüksek teknoloji enstitülerinin hazırladığı bütçeler; Millî Eğitim Bakanlığına sunulur ve merkezî yönetim bütçesinin bağlı olduğu esaslara uygun olarak yürürlüğe konulur ve denetlenir. (6) Yükseköğretim kurumlarının kuruluş ve işleyişleri, organları ve bunların seçimleri ile üniversite organlarınca denetlenmesi, bilimsel özerklik esaslarına göre kanunla düzenlenir. (7) Vakıflar tarafından kurulan üniversiteler ile diğer yükseköğretim kurumlarının, akademik çalışmaları ile öğretim elemanlarının akademik unvanları kazanmaları Devlet tarafından kurulan yükseköğretim kurumları için öngörülen hükümlere tâbidir. 11

12 (8) Türk Silâhlı Kuvvetleri ve emniyet teşkilâtına bağlı yükseköğretim kurumları özel kanunlarının hükümlerine tâbidir. Gerekçe: Getirilen düzenlemeyle, yükseköğretim kurumlarının bilimsel özerkliği ve öğretim elemanlarının akademik özgürlüğü güçlendirilmektedir Anayasasının 130 uncu maddesinin yasakçı ve sınırlayıcı yaklaşımı yerine, yükseköğretim kurumlarının bilimsel özerkliğini öne çıkaran ve bu amaçla teminatlar öngören bir düzenleme yapılmaktadır. İkinci fıkrada, yükseköğretim kurumları ile buralarda görev yapan akademisyenlerin, serbestçe bilimsel araştırma, öğretim, yayın ve açıklama yapabilecekleri belirtilmek suretiyle, akademik hürriyet hem kurumsal hem de bireysel boyutuyla güvenceye alınmıştır. Üçüncü fıkrada, üniversitelerde daha demokratik bir ortam oluşturmak amacıyla, rektörlerin doğrudan öğretim üyelerince seçilmesi esası benimsenerek Yükseköğretim Kurulu ve Cumhurbaşkanının bu konudaki yetkisi sona erdirilmektedir Anayasasının 130 uncu maddesinde Yükseköğretim Kurulunca seçilmesi öngörülen dekanlara ilişkin olarak bir hüküm getirilmemekte; yükseköğretim kurumlarının diğer organları gibi dekanların seçilip atanmalarına ilişkin esaslar da kanuna bırakılmaktadır. Bu düzenlemelerle yükseköğretim kurumlarımızın çağdaş bir yapıya ve işleyişe kavuşturulması amaçlanmaktadır. Yükseköğretim Kurulu Madde 101: (1) Öğretim elemanı yetiştirilmesini planlamak, üniversitelerce önerilen öğrenci kontenjanlarını onaylamak ve üniversiteler arasında koordinasyonu sağlamak amacıyla Yükseköğretim Kurulu kurulur. (2) Yükseköğretim Kurulu onbir üyeden oluşur. En az dördü farklı üniversite ve yükseköğretim kurumlarında görevli profesörler arasından olmak üzere, üyelerden altısı Bakanlar Kurulu tarafından seçilir. Üyelerden beşi ise farklı üniversite ve yükseköğretim kurumlarında görevli profesörler arasından kanun tarafından belirlenen usullere göre üniversitelerce seçilir. (3) Yükseköğretim Kurulu üyelerinin görev süresi üç yıldır. Kurul, kendi üyeleri arasından üç yıl için bir Başkan seçer. Aynı kişi tekrar Başkan seçilemez. (4) Yükseköğretim Kurulunun teşkilâtı, görev, yetki ve sorumluluğu ile çalışma esasları kanunla düzenlenir. Gerekçe: Yapılan düzenlemeyle, üniversite özerkliği ilkesi çerçevesinde Yükseköğretim Kurulunun işlevi koordinasyon ve planlama ile sınırlandırılmaktadır. Yükseköğretim Kurulunun uygulamada etkin bir şekilde çalışabilmesine imkân sağlamak amacıyla, üye sayısı onbir olarak belirlenmektedir. Bakanlar Kurulunun seçeceği üyelerin çoğunluğunun da öğretim üyesi olması öngörülmektedir. Beş üyenin ise farklı üniversite ve yükseköğretim kurumlarından olmak üzere 1982 Anayasasında olduğu gibi, kanunla 12

13 belirlenen usullere göre üniversitelerce seçilmesi öngörülmektedir. Cumhurbaşkanının üye seçme yetkisi, Cumhurbaşkanının yetkilerinin azaltılması kapsamında sona erdirilmekte ve ayrıca 1982 Anayasasında doğrudan Cumhurbaşkanına ait olan Kurul Başkanını seçme yetkisi Kurulun kendisine verilmektedir. 13