Bursa Tasavvuf l(ültürü

Transkript

1 l (J.JJ '1 L. Uluslararası Bursa Tasavvuf l(ültürü Seınpozyuınu 4 BURSA KULTUR SANAT VE TURIZM VAKFI

2 BURSA KÜLTÜR SANAT VE TURİZM VAKFI BURSA IdTAPLIGI 18 Uluslararası Bursa Tasa11vuj Kültiirii Scmpozyumu 4 ISBN B irinci Basım Eylül2005 Ya)luıa Hazırlayan Mehrned Temelli Baskı F.Özsan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. İzmiryolu No:221 Beşevler 1 BURSA Tel: O (224) fozsan@e-kolay.net Açıkhava Tiyatrosu Yanı, Kültürpark 1 Bursa Tel: (O 224) (3 hat) Faks: (O 224) ll E-posta: info@bkstv.org

3 Tasavvuf l(ültürümüzde Gül Motifi Prof.Dr. Mehmet Demirci 1 Gül-Tasavvuf ilişkisinin zengin bir görünümü vardır. 2 Dede Ömer RCı.şenl'ye ait meşhur tasavvuf tariflerinden birisi şöyledir: TasaVJJuj yar olup bilr olmamaktır Gül-i gülzar olup lıilr olmamaktır Tariflmizle hemen tasavvuf-gül ilişkisi karşımıza çıkmaktadır. Gül cemill ve kemalin, yani güzelliğin ve olgunluğun sembolüdür. Tasavvufun amacı da insanlara bu üstün vasıfları ve güzel ahlakı kazandım1aktır. Tasavvuf inanışına göre bir tek gerçek varlık vardır: Allah.. Allah mutlak varlıktır, aynı zamanda mutlak kemal ve mutlak cemal sahibidir. O'nun şam kendini ızhar etınektir, göstem1ektir. O kendi kemal ve cemalini temaşa etmek için lciinatı ve insanı var etıniştir. Bu var edişin tasavvuf terminolojisindeld karşılığı "tecelli" dir. Varlıklar bağımsız birer vücut sahibi değillerdir. Her şey Allal1'ın isim ve sıfatlarının tecellisidir. Tecelli, görünme demektir. Bir başka ifadeyle ilahi kudretin eserlerinin varlıklarda görünmesi, ortaya çıkmasıdır. Allah'ın isim ve sıfatları "Celal" ve "Cemill" olarak ild ana gruba ayrılır. Tecelliler de cemal tecellisi ve celil.l tecellisi diye ild ana bölümde ele alınabilir. Cemal tecellileri, genellikle bizim hoşumuza giden, celal tecellileri ise hoşumuza gitıneyen görünüşlerdir. Yaz-luş, doğum-ölüm, sevinçliüzüntülü olaylar gibi. Allah 'ın cemali celil.line galiptir. "Ralımetim gazahım ı geçmiştir" ifadesi bir kudsi hadistir. Ayrıca bir ayette: "Azabımla dilediğimi cezalaııdırırım.ralımetim ise lıer şryi kuş atmıştır." buyrulur (A'raf, 7/156 ). Niyazi Mısri şöyle der: 1 Dokuz Eylül ü. İliiliiyat Fak. 2 Bu yazının bir benzeri Kubbealtı Akademi Mecmuası Ekim 2004 sayısında çıktı.

4 66 ULUSLARARASI BURSA TASAWUF KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU Cemali zalıir olsa tiz eeliili yakalar am Görürsün bir gül açılsa yanmda Jıar olur Olgun ldmseye düşen celal içre cemali görmek veya celalini cemale tebdil et, diye niyazda bulunmaktır. Böyle bi.r kemalintemsilcileri sonunda şunu söylerler: Ger dikensiz gül dilersen gülşen-iiıf!indadzr *...-- Gül her kültürde kıymetlidir. Tasavvufta ise, bu alanın derinlik ve zenginliğine eş değerde bir anlam taşır. Mesela gonca gül tevhidi/birliği, açılnuş gül ise birliğin çokluk/kesret halindeld görünümünü temsil eder. Böylece ;:ı.sıl "öz" kaybolmaz. Vahdette kesret kesrette vahdet, yani birlikte çokluk ve çoklukta birlik bu sembolle en güzel ifadelerden birini bulmuş olur. (Goncada açılmış gülün esası vardır, açılmış yapraklar da özü itibariyle goncadan başkası değildir.) Gülşen yani gül bahçesi gönül açıklığı, yahut Idrden pastan arınmış, temizlenmiş ve ilahi güzelliği yansıtmaya hazır hale gelen kalbdir. Gonca gül; halveti, insanın kendisiyle ve Tamısıyla baş başa kalmasını temsil eder. Açılmış gül ise can sırrını açığa vum1ak demektir. Gül, ömrünün kısalığı dolayısıyla hayatın geçiciliğini ifade eder. "Gülzar-ı fena" yok olmaya mahkum dünya, "gülzar-ı bal(a" ise sonsuzluk ülkesi anlamına gelir. Ve nihayet gül "cemal"in sembolüdür. * Tasavvufı düşüneeye göre Hz.Muhammed'in nfıru, Alal1'ın yarattığı ilk şeydir. Kilinat o peygamberin yüzü suyu hüm1etine yaratılmıştır. Veya o prototiptir, ana modeldir. Yeryüzünde Allah'ın halifesi ve yaradılışın asıl sebebi olan "insan"ın en mükemmel ömeğidir, insan-ı kamildir, hab1bullalıtır. Sevgi ve imanla yüklü insan muhayyilesi sınır tanımaz. Hz peygamber sevgisi duygulu insanlarınuza, gülün Hz. Muhammed'in terinden meydana geldiğini düşündürür. Aşık Yunus sarı çiçek ilahisinde "Gül sizin neniz olur?" diye sorar: Çiçek rydür ry den,iş Gül Muhammed teridir cevabını alır. Mevlid nizımı Süleyman çelebi ise daha açık söyler: Terlese güller olurdu lıer teıi Hoş dererierdi terinden gülleri.

5 TASAWUF KÜLTÜRÜMÜZDE GÜLMOTiFi 67 Halk arasında "gül kolciamak sevaptır"" düşüncesinin temelinde bu i nanış olsa gerektir. Güzelliği ve kokusuyla naclide bir çiçek olan gülü seyrederken veya koklarken, ilave olarale Hz. Peygamber'i hatırlamak, inanmış gönüllere ayrı bir mutluluk verir. Hz. Peygamber şanındald sözlerin akınlduğu mevlid törenlerinde onun için gül suyu ilcram edilir. Gülsuyu konan zarif kaplara "Gülabdan" denir. Bazı Hak dostlan vardır, çiçeklerle özdeşleşmiştir: Sünbül Efendi var, İbrahim Gülşeni var. İbrahim Gülşeni Anadolu'da doğup, Azerbaycan'da yetişti.uzun yıllar Kalüre'de irşad faaliyetinde bulundu (ö. 940/1534). Gülşeni'nin bu ismi alması şöyle anlatılır: Hocası Dede Ömer Ruşen! bir gün mana aleminde Hz.peygamber'in rühaniyetiyle birlikte bir bahçededir. Peygamberimiz bir gül kopararale yanlannda bulunan İbrahim'e verir ve bu gülü hocası Ruşeni'ye vermesini söyler. Uyanıp kendine gelen Rfışen!, olayın hikmetini düşünürken, İbrahim elinde bir gülle çıka gelir ve gülü kendisine verir. Bunun üzerine Dede Ömer öğrencisine: "Sen Gülşenisin" der. Gülşen! ismi oradan kalnuştır. Hz. Ali'nin şehadetinden önce Selman'dan bir deste gül istediği ve getirilen gülleri kolcladıktan sonra ruhunu teslim ettiğine inanılır. Ayrıca BektaşileTin ve Mevlevilerin giydilderi bir çeşit cübbeye "Destegül" denir. Tarikat kıymetlerinden her birinin bir anlamı ve sembol değeri vardır. Başa giyilen şeye "tae" denir. Bi.ı tacın tepesine irice bi_r düğme şelclinde dildlen parçaya da "gi.ü" denir. Yani gül adeta baş tacı edilmiştir. Bu konuyla ilgili Eşrafzade Abdullah Rumi'nin, İbrahim el-eşrefi el Kadiıi ve Agah Efendi'nin "Gül Risiilesi" adlı eserleri vardır. Sonuncuda şu ifadelere rastlanz: "Gül Hz. Peygamber'e olan sevginin işareti oldu. Gül hallfelere alamet oldu. Onlardan da müridlere, Hz. Peygamber'e olan sevgiden dolayı verildi. Daha sonra da gül, velilerin ariflerin, kamillerin işareti oldu. Hz. Peygamber'in buyurduğu gibi: "Alimler peygamberlerin varisleridir.." * Abdülkadir Geylani Bağdad'a gelmişti.oraya vardığında Bağdad şeyhleri kendisine su dolu bir kap göndermişler. Bunun anlanu: "Bağdad şeyhlerle doludur, size burada yer yok." demekmiş. Mevsim kış, zemheri zamanıyımş, bahar değilmiş. Abdülkadir Geylan! keramet göstererek, gelen su dolu tasın üzerine bir gül bırakıp, getiren ldmseye demiş Id: "Git büyüklerine selam söyle, bir gül ile kap taşmaz." Şeyhler bu durumu görüp: "Bu şeyh hepimizin gülüdür" deyip Abdülkadir'i karşılamaya çıkmışlar. İşte Kadiri tacınciald gülün alamet olarale ortaya çıluşının aslı budur. (Risfile-i Gül-iibiid, hz. M. Kara) Tarikat taçlannın tepesinde bulunan ve "Gül" denen bu işaretiere başkaca anlamlar da yiildenir. *

6 68 ULUSLARARASI BURSA TASAWUF KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU Hz. İbrahim ateşe atılınca, tanrı'nın lutfuyla, ateş onu yakmadı ve bir gül bahçesine dönüştü ("Ey ateş! İbrahim'e seıin ve esenlik ol!"-enbiya 21/69). Rifai zikirleri sırasında ateşin yalanama tecrübesinin bir örneği görülür. "Burhan" denen olağan üstü gösterilerden biri de ateşte kızdınlan bir demiri yalamalctır. İşte bu yassı demirin _a4ı. da "Gül"dür. Bu "gül"ü yalarken "Ya selam" ismiyle zikredilirdi. Bir Rifai gülünün üstündeki yazıdan: ' Bu yolda kim verirse varı Keşfettirir Allalı ona esrarı Bulur nar içinde gülzan Nar bize gülzardır biz Rifafyiz Gülbaba Tarihimizde bir kaç tane Gül Baba'nuz vardır. Bunlar arasında, gazi dervişlerden, eviad-ı fatihandan, bugün Macaristan topraklarındalei türbe~ siyle nöbet tutan Gül Baba'dan kısaca söz edelim. Gülbaba aslen Isparta Uluborlu veya Merzifonlu'dur. Kanuni'nin daveti üzerine Budin seferine katıldı ( 1541). O sırada şehit düştü ve oraya defnedil di. Evliya Çelebi'ye göre kendisi bir Bektaşi dervişidir. Bir çok savaşlara katılmıştır. Budin'in fethini müteakip kılınan cenaze narnazına çok sayıda asker ve bizzat padişal1 katılmıştır. Gülü çok sevmesinden dolayı bu ad verildi. O da şeyhlik tacının üzerinde bir gül taşırdı. Türbesini ziyaret eden Evliya Çelebi (v. l 095/1684) şöyle der: "Dervişleri gazaya gider, yaz kış meydanlarda çeşitli şamdan, çerağ, kandiller, buhurdanlar ve gülabdanlar vardır." Teldcenin duvarına Evliya şu beyti yazdığım söyler:.aşık u sadıkmz ettim ziyaret ben geda Bülbül-i g-uya gibi ejgan edem ty Gülbaba Duvardalei başka bir beyti de naldeder: Merzifon'dan gelerek tuttu J7atmı Şah Sültyman zamamnda Gül Baba Budapeşte'deki Gülbaba türbesi Osmanlı Türk haleimiyetinin gunumüze kadar ulaşan hatıralarından biridir. Macarların gösterdiği ilgi ve Türleiye'nin desteği ile bugün bakımlı haldedir. Doğu Avrupa'da tarihimizi ve maneviyatımızı haysiyetli bir biçimde temsil etmektedir. 3 Tarihimizdeld 3 Peşte'de yetişen Osmanlı şairlerinden Hisiili (ö. 1062/1651) Gülbaba hakkındaki manzumesi: Hadi-i riih-ı Hüdii'dır hemdemiin-ı Gülbaba Mazhar-ı sırr-ı Hudiid'dır mahrttmiin-ı Gülbaba

7 TASAWUF KÜLTÜRÜMÜZDE GÜLMOTiFi 69 Alp-eren'lerin Gazi-dervişlerin canlı bir timsali olan Gül Baba, bugün de bizleri onların şanlı dünyasına götürmektedir. Gülbang Gülün sesi olur mu? Olursa böyle olur: Gülbang!. Gülbank, Farsça "gül sesi" anlamına gelir. Nedir gülbanl<? Tekke çevrelerinde yüksek sesle birinin okuyup, diğerlerinin topluca "Allah Allah "sesiyle eşlik ettiği tertip edilmiş dualara "gülbank" denir. Hatim, seyahat, zifaf, cenaze gülbanlderi vardır. Yeniçerilerin gülhangi ise gerçekte Bektaş! törelerine ve onların terimlerine dayanır. Bir örnek: Allalı Alla/ı! illallah. Baş üıyan, sfne püıyan, kılıç al kan Bu nuydanda nice başlar kesilir Olmaz hiç duyan! EyPallalı typallah! Kalırımız kılıcımız düşmana zryan Kulluğumuz pttdişalıa ayan Üçleryediler kırklar Gülhang-i Mulıammedf Nur-ı Nebf Kerem-i All Pfrimiz sultammız Hacı Bektaş-ı Velf Demine deprtlnma h u dryelim lı u... * Gül, edebiyatımızın en bereketli konulanndan biridir. Bunlardan teld<e şiirimizin ölümsüz parçalarından bir tanesi var ki, tarif ve tavsife gelmez. Burada adeta gülden bir dünya kurulduğu görülür. Değerli sanatl<ar Ahmet Hatiboğlu tarafından bestesi de yapılan ve Ümmi Sinan 'a (ö.l568) ait bu şiir şöyledir: Seyrimde bir şehre Pardım 1 Gördüm sarayı güldür gül Sultttmnmı tacı tahtı 1 Bağı dulları güldür gül. Kalb-i mahzfınum açıldı gonce-veş dil-teng iken Özge cily-ı dil-küşiidır asitiln-ı Gülbaba Diihil olan kurtulur endfıh ü gamdan gfıyiyii Abd-i mü'min mülküdür diirü'l-emiin Gülbaba Asitilnın secdegiih etmiştir abdiiliin-ı rfım Kii'be-veş yüz sürse tan mı talibiin-ı Gülbaba Ey Hısiili han-ı aşkullah ile toylar anı Can ile her kim olursa mühmiin-ı Gülbaba (Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri C. II)

8 70 ULUSLARARASI BURSA TASAWUF KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU Gül alırlar gül satarlar 1 Gülden teriizi tutarlar Gülü gül ile tartarlar 1 Çarşı pazarı güldür gül. Toprağı güldür taşı gül 1 Kurusu güldüryaşı gül Has balıçesinin içinde 1 Serv ü çmarı güldür gül. Gülden değimıen döner 1 Onun ile gül öğünür Akar suyu döner çarkı 1 Bendi pınarı 'güldür gül. Al gül ile k11mızı gül 1 Çift yetişnıi_ş _bir bahçede Bakışıdar lıiire karşı 1 Hiirı ezhiin~güldür gül. Gülden kurulmuş bir çadır 1 İçiwfd-ninıeti lıazır Kapıcısı İ!Jlas Hızır 1 Nam şarabı güldür gül. Ümnıi Sinan gel J1asjeyle 1 Gül ile bülbül derdini Yine garip bülbülün 1 Alı ü figam güldür gül. Kaynakça Beşir Ayvazoğlu, Güller Kitabı, Ötüken yayını. TD V İslam Ansiklopedisi (Gül ve Gülbaba maddeleri, c.xiv). Nurhan Atasoy, Derviş Çryizi, Kültür B. Yayını. İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözliiğü, Akçağ yayını. Süleyman Uludağ, TasavvıifTerimleri Sözlüğü. Ethem Cebecioğlu, TasavvıifTerimleri 11e Dryimleri Sözlüğü. Mehmet Demirci, "Tire Müzesindek.i Tekke Malzemeleri", Türk Kültürlinde Tire içinde, TDV yayını Ekrem Hakkı Ayverdi, A11rupa'da Osmanlı Mimari Eserleri, I, İstanbul Fetih C. Yayını. Sursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, II. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tari/ı Dryimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB yayını. Vasfi Mahir Kocatürk, Tekke Şiiri Antolojisi. Himmet Konur, İbrahim Gülşenf, İnsan yayınları. Hoş Gör Ya Hu, Yapı!<redi yayınları. Nihad Sami Banarlı, Türkçenin Sırlan, Kubbealtı neşriyatı. Mustafa Kara, "Gül R.isalesi", Türk Tasavvıif Tarihi Araştımıalan yayınları, içinde, Dergah