ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ ÇALIMA EKONOMS VE ENDÜSTR LKLER ANABLM DALI ÇALIMA EKONOMS VE ENDÜSTR LKLER PROGRAMI YÜKSEK LSANS TEZ ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS Ekrem Ersin CESUR Danman Prof. Dr. Zeki ERDUT 2006

2 YEMN METN Yüksek Lisans tezi olarak sundu/um Çocuklarn Çaltrlmasnn Ekonomik Büyümeye Etkisi adl çalmann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr düecek bir yardma bavurmakszn yazld/n ve yararland/m eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden olutu/unu, bunlara atf yaplarak yararlanlm oldu/unu belirtir ve bunu onurumla do/rularm. Tarih 30/06/2006 Ekrem Ersin CESUR mza II

3 YÜKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANA#I Ö%rencinin Ad( ve Soyad( : Ekrem Ersin CESUR Anabilim Dal( : Çal(/ma Ekonomisi ve Endüstri li/kileri Program( : Çal(/ma Ekonomisi ve Endüstri li/kileri Tez Konusu : Çocuklar(n Çal(/t(r(lmas(n(n Ekonomik Büyümeye Etkisi S(nav Tarihi ve Saati : Yukarda kimlik bilgileri belirtilen ö/renci Sosyal Bilimler Enstitüsü nün.. tarih ve. Sayl toplantsnda oluturulan jürimiz tarafndan Lisansüstü Yönetmeli/inin 18.maddesi gere/ince yüksek lisans tez snavna alnmtr. Adayn kiisel çalmaya dayanan tezini. dakikalk süre içinde savunmasndan sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana/ olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdi/i cevaplar de/erlendirilerek tezin, BAARILI D OY BRLE ile D DÜZELTME D* OY ÇOKLUEU D RED edilmesine D** ile karar verilmitir. Jüri tekil edilmedi/i için snav yaplamamtr. Ö/renci snava gelmemitir. D*** D** * Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav için yeni bir tarih belirlenir. Evet Tez burs, ödül veya tevik programlarna (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. D Tez mevcut hali ile baslabilir. D Tez gözden geçirildikten sonra baslabilir. D Tezin basm gereklili/i yoktur. D JÜR ÜYELER MZA. L Baarl L Düzeltme L Red L Baarl L Düzeltme L Red L Baarl L Düzeltme L Red... III

4 ÖZET Yüksek Lisans Tezi Çocuklar(n Çal(/t(r(lmas(n(n Ekonomik Büyümeye Etkisi Ekrem Ersin CESUR Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Çal(/ma Ekonomisi ve Endüstri li/kileri Anabilim Dal( Çal(/ma Ekonomisi ve Endüstri li/kileri Program( Uluslararas( Çal(/ma Örgütü (UÇÖ) ne göre, günümüzde çocuklar(n istismar ve suistimalinin en önemli kayna%( olan çocuklar(n çal(/t(r(lmas(, 15 ya/(ndan (baz( geli/mi/ ülkelerde 14) küçük çocuklar(n sa%l(klar(na zarar veren, fiziksel, zihinsel, tinsel ve sosyal geli/imlerini tehdit eden ve e%itim olanaklar(n( tehlikeye sokan i/lerde çal(/t(r(lmalar( olarak tan(mlanmaktad(r. UÇÖ, dünyada 5-14 ya/ grubundaki bin yak(n çocu%un çal(/t(r(ld(%(n( ve bu çocuklardan bininin tehlikeli durum ve ko/ularda oldu%unu tahmin etmektedir. Bu tahmini rakamlar, konunun boyutunu ve önemini göstermektedir. Çocuklar(n çal(/t(r(lmas(, dünyada ve özellikle geli/mekte olan ülkelerde yayg(n bir sorundur. Özellikle çal(/maya kabulde en az ya/a ili/kin düzenlemelerin bulunmad(%( tar(ma dayal( ekonomilerde daha fazla say(da çocu%un çal(/t(r(ld(%( görülmektedir. Farkl( birçok nedenin varl(%( söz konusu olmakla birlikte, çocuklar(n çal(/t(r(lmas(n(n en önemli nedeni yoksulluktur ve çocuklar(n çal(/t(r(lmas( ile bu sorunun çözülece%i dü/ünülmektedir. Ailelerin çocuklar(n( e%itmek yerine daha karl( oldu%u dü/ünülen çal(/maya yönlendirilmelerinde etkili olan bir di%er unsur, kurumsal e%itime eri/ilememesi veya kalite e%itim olana%(ndan yoksunluk gibi e%itsel sorunlard(r. Baz( ülkelerde kal(pla/m(/ kültürel ve sosyal roller de e%itimi engelleyerek, çal(/t(r(lan çocuk say(s(n( artt(rmaktad(r. Çocuklar(n çal(/t(r(lmas(n(n bir di%er nedeni küreselle/me sürecinde i/gücü piyasas(ndaki de%i/imdir. Yap(sal uyum programlar( çerçevesindeki esneklik uygulamalar( ve kurals(zla/t(rmalar da geli/mekte olan ülkelerde yoksullu%a neden olarak bu ülkelerde çocuklar(n çal(/t(r(lmas(n( artt(rmaktad(r. Çocuklar(n çal(/t(r(lmalar( k(sa dönemde ailelerinin gelirini artt(rmakla birlikte, uzun dönemde bunun tersi bir sonuç vermektedir. Çocuklar(n çal(/t(r(lmas( onlar(n e%itimini engelledi%i gibi nitelikli i/gücü olmalar(n( da engellemektedir. Bu nedenle, çocuklar(n çal(/t(r(lmas( uzun dönemde ekonomik büyümeyi olumsuz etkilemektedir. Anahtar Kelimeler: 1) Çocuk Çaltrlmas, 2) Ekonomik Büyüme, 3) sizlik, 4) Yoksulluk, 5) Sosyal Dlanma IV

5 ABSTRACT The Master Thesis The Effect of the Child Labour on Economic Growth Ekrem Ersin CESUR Dokuz Eylul University Institute of Social Sciences Department of Labour Economics and Industrial Relations Labour Economics and Industrial Relations Programme Child labour which is the most important source of child exploitation and child abuse today to International Labour Organization (ILO), is defined as work that damages children health, restricts their physical, mental, psychological and social development and jeopardize education facilities that is done by children the age of 15 (14 in some developing countries). The ILO estimates that million children aged 5-14 work throughout the world and 74.4 million of those work in hazardous situations and conditions. These conjectural figures display the size and importance of the issue. Child labour is a pervasive problem throughout the world, especially in developing countries. Child labour is especially prevalent in rural areas where the capacity to enforce minimum age requirements for work is lacking. Children work for a variety of reasons, the most important being poverty and the induced pressure upon them to escape from this plight. Schooling problems also contribute to child labour, whether it be the inaccessibility of schools or the lack of quality education which spurs parents to enter their children in more profitable pursuits. Traditional factors such as rigid cultural and social roles in certain countries further limit educational attainment and increase child labor. The another reason of the child labour is the labour market change in the globalization process. In the structural adjustment programme context, flexible application and deregulasitions give rise to poverty in the developing countries therefore child labour is increased in these countries. Although, child labour increases family income in short-run, it is given the exact opposite of this result. Child labour jeopardize children education and to be well qualified workforce at the same time. Hence, child labour affect economic growth negatively in the long-run. Key World: 1) Child Labour, 2) Economic Growth, 3) Unemployment 4) Poverty, 5) Social Exclusion V

6 ÇNDEKLER YEMN METN...II YÜKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAEI... III ÖZET...IV ABSTRACT... V ÇNDEKLER...VI KISALTMALAR...IX TABLO LSTES...XI EKLLER LSTES...XII GR... XIII BRNC BÖLÜM KAVRAMLAR I. ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASI KAVRAMI... 1 A. Tanm... 4 B. Unsurlar e Alnmada En Az Ya Gelir Getirici Bir Görülmesi Meruiyet... 7 II. EKONOMK BÜYÜME KAVRAMI... 8 A. Tanm... 9 B. Unsurlar Sermaye Birikim Modeli Kamu Harcamalar Gelir Da/lm KNC BÖLÜM ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ GEREKÇELER, BÇM VE SONUÇLARI I. ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ GEREKÇELER A. Ekonomik Gerekçeler Ekonomik Büyümenin Sa/lanmas gücü Piyasasnn Yapsnn De/iimi Gelir Da/lm VI

7 B. Toplumsal Gerekçeler Nüfus Art Göç Yoksulluk C. Siyasal Gerekçeler Yapsal Uyum Politikalar Esneklik Kuralszlatrma D. Kültürel Gerekçeler Geleneksel Aile Yaps Ücretsiz Aile Çalmas Çraklk II. ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMA BÇMLER A. çi Statüsünde Çaltrlma B. Çrak Statüsünde Çaltrlma C. Ücretsiz Aile Çalan Olarak Çaltrlma III. ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ SONUÇLARI A. BREYSEL SONUÇLAR Çocuklarn Sa/l/ Bakmndan Sonuçlar Çocuklarn E/itimi Bakmndan Sonuçlar B. TOPLUMSAL SONUÇLAR sizlik Yoksulluk Sosyal Dlanma ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS I. KISA DÖNEMDE EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS A. Nüfus B. E/itim C. Sa/lk D. stihdam VII

8 E. Gelir Da/lm II. UZUN DÖNEMDE EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS A. Nüfus B. E/itim C. Sa/lk D. stihdam E. Gelir Da/lm DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASI LE MÜCADELE EDLMES I. ULUSAL DÜZEYDE A. Devlet Müdahalesi B. Sosyal Taraflar II. ULUSLARARASI DÜZEYDE A. Uluslararas Çalma Örgütü Düzenlemeleri B. Çocuk Çaltrlmasnn Ortadan Kaldrlmas Uluslararas Projesi (IPEC) SONUÇ YARARLANILAN KAYNAKLAR VIII

9 KISALTMALAR AB Avrupa Birli/i ABD Amerika Birleik Devletleri APEC Asia Pacific Economic Cooperation AÜ Anadolu Üniversitesi Ak.Ü Akdeniz Üniversitesi An.Ü Ankara Üniversitesi bkz. Baknz BM Birlemi Milletler C. Cilt CDDRL Center on Democracy, Development, and The Rule of Law CMS Çimento Müstahsilleri verenleri Sendikas CREA Centre de Recherche en Economie Appliquée DEÜ Dokuz Eylül Üniversitesi DFID Deparrment for Institute Development DE Devlet statistik Enstitüsü DSK Devrimci çi Sendikalar Konfederasyonu DPT Devlet Planlama Tekilat EÜ Erciyes Üniversitesi FDI Foreign Direct Investment GSYH Gayri Safi Yurtiçi Hasla GÜ Gazi Üniversitesi HÜ Hacettepe Üniversitesi ICFTU International Confederation of Free Trade Unions ILO International Labour Organization IMF International Monetary Fund IPEA Instituto de Pesquia Econômica Aplicada IPEC International Programme on the Elimination of Child Labour BÜ stanbul Bilgi Üniversitesi BF ktisadi dari Bilimler Fakültesi Ü stanbul Üniversitesi IX

10 IZA Instituts zur Zukunft der Arbeit Kamu-/ Kamu letmeleri verenleri Sendikas KÜ Kocaeli Üniversitesi MESS Türkiye Metal Sanayicileri Sendikas MÜ Marmarar Üniversitesi No Number OECD Organisation for Economic Co-operation and Development PETROL- Türkiye Petrol, Kimya, Lastik çileri Sendikas s. Sayfa Numaras Sa. Say SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü SBF Siyasal Bilgiler Fakültesi SELA El Seminario en Latino América de Teoría Constitucionally Politica SHY Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu SÜ Sakarya Üniversitesi TC Türkiye Cumhuriyeti TES- Türkiye Enerji, Su ve Gaz çileri Sendikas TSK Türkiye veren Sendikalar Konfederasyonu TÜHS Türkiye A/r Sanayi ve Hizmet Sektörü Kamu verenleri Sendikas TÜK Türkiye statistik Kurumu TÜRK- Türkiye çi Sendikalar Konfederasyonu UÇK Uluslararas Çalma Konferans UÇÖ Uluslararas Çalma Örgütü UN United Nations UNDP United Nations Development Programme UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UNICEF United Nations Children s Fund US United States UÜ Uluda/ Üniversitesi Vol. Volume WHO World Health Organization X

11 TABLO LSTES Tablo 1: Farkl Ya Gruplarnda Çaltrlan Çocuklara likin Tahminler s. 3 Tablo 2: Dünyada Okur-Yazar Olmayanlarn Toplam Nüfus çindeki Pay s. 78 Tablo 3: 138 ve 182 Sayl Sözlemelerin Onay Durumu s.121 Tablo 4: 138 ve 182 Sayl Sözlemeleri Onaylamayan Ülkeler s.122 XI

12 EKLLER LSTES ekil 1: Çocuklarn Çaltrlmas ve Yoksulluk Ksr Döngüsü s. 66 ekil 2: Nüfus Artnn Piyasa Emek Sunum E/risine Etkisi s. 74 ekil 3: Dünyada Nüfus Art Hz ( ) s. 91 ekil 4: Kii Bana Gayri Safi Yurtiçi Hasla Art Oranlar ( ) s. 91 ekil 5: Kuaklar Aras Geliim ve Gelir likisi s. 99 XII

13 GR Çocuklarn çaltrlmalar endüstri devrimi öncesine kadar uzanan ve günümüzde de geçerlili/ini koruyan bir sorundur. Özellikle azgelimi ülkelerde, temelinde yoksulluk olmakla beraber, çeitli ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel gerekçelerle çocuklarn çaltrldklar görülmektedir. Ancak, bu sorun sadece az gelimi ülkelerde de/il, ayn zamanda snrl olarak gelimilerde de görülmektedir. Küreselleme sürecinde üretim yapsnda meydana gelen de/iimle gelimi ülkelere ba/ml hale gelen azgelimi ülkelerin, artan rekabet ortamnda kendilerine sadece igücü maliyetlerini düürerek avantaj sa/lamalar, sorunun kayna/n ve yönünü göstermektedir. Çocuklarn çaltrlmas sorunu hakknda bilgi sahibi olabilmek için Uluslararas Çalma Örgütü (UÇÖ) tahminlerinden yararlanlmaktadr ylnda Uluslararas Çalma Konferans (UÇK) nn 95. oturumunda, dünyada 18 yandan küçük bin çocu/un gelir getirici bir ite çaltrld/, bunlarn içinden bin çocu/un sa/lk, geliim ve e/itimlerini olumsuz etkileyen üretim faaliyetlerinde ve bin çocu/un da tehlikeli ilerde çaltrld/nn tahmin edildi/i açklanmtr. Buna göre, dünyada 200 milyondan fazla çocu/un sa/l/n, fiziksel ve zihinsel geliimini ve e/itimini olumsuz etkileyen artlarda çaltrlmalar, sorunun ne denli önemli oldu/unu göstermektedir. Çocuklarn çaltrlmasnn salt ekonomik de/il, ayn zamanda sosyal gerekçeleri de bulunmaktadr. Nitekim son yllarda, çocuklarn çaltrlmasnn ekonomik boyutuna ilikin bilimsel aratrmalarn giderek artt/ görülmekte, ancak sosyal gölgede kalmaktadr. Çocuklarn çaltrlmasnn en önemli nedenlerinden biri olarak gösterilen yoksullu/un ortadan kaldrlmasnda, ekonomik büyümenin çözüm olarak gösterilmesi sonucunda, az gelimi ülkelere yönelik gelitirilen yapsal uyum programlarnn, uyguland/ ülkelerde ekonomik büyüme sa/lamamas yannda, yoksullu/u ve dolaysyla çocuklarn çaltrlmasn daha da arttrmas, teorik çalmalarn sosyal gölgede kal nedenini açklamaktadr. XIII

14 Çocuklarn çaltrlmasnn ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin sorguland/ çalma, çocuklarn çaltrlmasnn ekonomik büyümeyi etkileyebilece/i ve ksa dönemde olumlu olsa bile, uzun dönemde olumsuz etkilerin a/r basabilece/i varsaymna dayanmaktadr. Tezin ilk bölümü kavramlara ayrlm ve çocuklarn çaltrlmas ile ekonomik büyüme açklanmaya çallmtr. kinci bölümde çocuklarn çaltrlmasnn gerekçeleri, biçimleri ve sonuçlar aratrlmtr. Bu bölümde, çocuklarn çaltrlmalarnn ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel gerekçeleri incelenmi, çalma biçimlerine yer verilmi ve çocuklarn çaltrlmas nedeniyle ortaya çkan sorunlar saptanmaya çallmtr. Üçüncü bölümde, çocuklarn çaltrlmasnn ksa ve uzun dönemde ekonomik büyüme üzerindeki etkileri aratrlmtr. Bu amaçla nüfus, e/itim, sa/lk, istihdam ve gelir da/lm de/ikenleri incelenmitir. Dördüncü ve son bölümde ise, çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmas için ulusal ve uluslararas düzeyde gelitirilen mücadele yöntemleri ve bu yöntemlere kaynaklk eden UÇÖ nün Çocuklarn Çaltrlmasnn Ortadan Kaldrlmas Uluslararas Program çerçevesinde bir de/erlendirme yaplmtr. XIV

15 BRNC BÖLÜM KAVRAMLAR I. ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASI KAVRAMI Çocuklarn çaltrlmas, küresel ölçekte yaygn, karmak ve çok yönlü bir olgudur. Bunun yan sra, güvenilir bilgi ve nicel analiz eksikli/i, sorunla etkili mücadele yollarnn gelitirilmesini daha güç hale getirmektedir. Uzun yllardan beri, çocuklarn çaltrlmasnn nedenlerine, konunun önemine, yapsna ve sonuçlarna ilikin bilgi eksikli/i, dünyann her yerindeki milyonlarca çocuk ve ergeni etkileyen bu olguya kar koyacak, durduracak ve ortadan kaldracak etkili çalmalarn gerçekletirilmesindeki önemli bir engeldir. 1 Çocuklarn çaltrlmas endüstri devrimi öncesine kadar giden, günümüzde son derece yaygnlam bir sorundur. 2 Çocuklarn çaltrlmasnn bir sosyal sorun olarak ortaya çkmas endüstri devriminin bir sonucu olmasna ra/men, çocuklarn çaltrlmas daha önce de görülmekteydi. Küçük yataki çocuklar, baz ev ilerini yapyor; tarmsal faaliyete katlyor ve bir sanat ö/reniyorlard. Bunlar do/al karlanmaktayd ve çocuklarn ekonomide bir rol oynayp oynayamayacaklar tartlmyordu. Ancak, 18. yüzylda ngiltere de sanayi üretiminde çocuklarn çaltrlmaya balanmasyla durum tamamen de/iti. 3 Gerçekten endüstri devrimiyle birlikte çocuklarn çaltrlmasnn niteli/inde ve niceli/inde önemli bir de/iim olmutur. Bu gelimeler mekansal olarak de/erlendirildi/inde, gerek zamanlama ILO, Report on the Results of the National Child Labour Survey in the Dominican Republic. International Labour Office, Costa Rica, 2004, s. vi. Nükhet Hotar Baargan, Burcu Kümbül, Çalan Çocuk Sorununa Aileleri Açsndan Bir Bak; zmir li Örne/i, Türkiye de Çalan Çocuklar Semineri. Devlet statistik Enstitüsü (DE), Ankara, Mays 2001, s Peter Dorman, Child Labour in the Developed Economies, ILO/International Programme on the Elimination of Child Labour (IPEC) Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2001, s. 3. 1

16 gerekse nitelik açsndan farkllklar gösterse de hemen her toplumda rastlanlan bir sorun olmutur. 4 Çocuklar endüstri devriminden önce de çaltrlmasna ra/men, üretime katlmalarnn bedensel güçlerinin kaldramayaca/ a/rlkta olmas, çocuklarn geliimlerine zarar vermitir. Endüstri devrimi ile birlikte çocuklar, kütle halinde fabrikalarda en a/r ve ypratc koullar içinde çalmaya zorlanmlardr. 5 Endüstrilemenin ilk aamalarnda, birçok ülkede çocuklarn çaltrlmasnda bir saknca görülmemitir. Bu dönemde, çocuklarn çaltrlmasna ilikin baz aratrmalarda, geliimin bu aamasnda çocuklarn çaltrlmasna özel bir ihtiyaç duyuldu/u belirtiliyordu. Çocuklarn çaltrlmasna ilikin bilgilerin artmasyla, ortak bir uzlaya varlmas çok zaman almad. 6 Çocuklarn çaltrlmalar, dünya gündeminde en üst srada yer almas gereken ve ivedi çözüm bekleyen bir sorundur. Milyonlarca çocuk fiziksel, zihinsel, e/itsel, sosyal, duygusal ve kültürel geliimlerine zarar veren ve hem ulusal yasalara hem de uluslararas standartlara uygun olmayan koullarda çalmaktadr. 7 Her ülke ya çocuklar çaltrarak ya da üretiminde çocuklarn çaltrld/ ürünleri ithal etmek yoluyla bir ekilde bu süreçte yer almaktadr. Ayrca, çocuklarn çaltrlmas sadece gelimekte olan ülkelerde de/il, ayn zamanda birçok gelimi ülke de geçerlidir yl itibari ile yaplan tahminlere göre, dünyada 5-14 ya arasndaki 190,700 bin çocuk gelir getirici bir faaliyette bulunmaktadr. Bu tahmine Faruk Sapancal, Küreselleme Ba/lamnda Çocuk stihdam ve Önlenmesine Yönelik Çabalar, Çimento veren Dergisi. C.:16, Sa.:4, Çimento Müstahsilleri verenleri Sendikas (CMS), Ankara, Temmuz 2002, s Cahit Talas, Toplumsal Politika. mge Kitabevi Yaynlar, Yayn No: 14, Ankara, 1990, s. 46. Bjørne Grimsrud, Millennium Development Goals and Child Labour, Understanding Children s Work: An Inter-Agency Research Cooperation Project. International Labour Office, Unicef, World Bank Group, 2003, s. 4. Nejat Kocabay, Uluslararas Çalma Örgütü Çocuk çili/inin Sona Erdirilmesi Uluslararas Program (IPEC), Türkiye de Çalan Çocuklar Semineri. DE, Ankara, Mays 2001, s. 27. Line Eldring, Sabata Nakanyane, Malehoko Tshoaedi, Child Labour in the Tobacco Growing Sector in Africa, Conference on the Eliminating Child Labour: Establishing Best Practise in Tobacco Farming. International Union of Food, International Tobacco Growers Association, British American Tobacco, Nairobi, 8-9th October 2000, s. 7. 2

17 bakld/nda, anlan ya grubundaki tüm çocuklarn yüzde 15.8 inin gelir getiren bir faaliyette bulundu/u görülür ya grubunda gelir getirici bir faaliyette bulunan çocuk saysnn ise bin oldu/u tahmin edilmektedir. 9 Bununla birlikte çocuklarn gelir getiren bir ite çalmalar, En Az Çalma Yana ilikin 138 sayl (1973) ve Çocuklarn Çaltrlmasnn Kabul Edilemez En Kötü Biçimlerine ilikin 182 sayl (1999) UÇÖ sözlemelerine göre ortadan kaldrlmas gereken çocuk istihdam ile denk tutulmamaktadr. 10 Çocuk istihdamnn, çocuklarn gelir getiren bir faaliyette bulunmalarndan daha dar bir kapsam bulunmaktadr. 12 ya ve daha büyük çocuklarn hafif ilerde haftann birkaç saati çalmalar ve 15 ya ve üstündekilerin tehlikeli olmayan ilerde çalmalar çocuk istihdam kapsamna girmemektedir yl itibariyle yaplan tahminlere göre, dünyada 15 yan altnda bin çocuk çalann bulundu/u tahmin edilmektedir. Çocuk istihdam en çok 5-17 ya grubunda görülmektedir. Bu ya grubunda bin çocuk çaltrlmaktadr. 12 Aa/daki tabloda dünyada çaltrlan çocuklara ilikin saysal verilere yer verilmektedir. Tablo 1: Farkl Ya Gruplarnda Çaltrlan Çocuklara likin Tahminler (2004) Ya/ Gruplar( Çocuk Nüfusu Gelir Getirici Bir / Gören Çocuklar Çal(/t(r(lan Çocuklar Tehlikeli /lerde Çal(/t(r(lan Çocuklar Kaynak: ILO, Child, s ILO, The End of Child Labour: Within Reach. Report of The Director-General, Global Report under the Follow-Up to the ILO Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work, Report I (B), International Labour Conference, 95th Session 2006, International Labour Offce, Geneva, 2006, s. 6. ILO, Every Child Counts: New Global Estimates on Child Labour. International Labour Office, Geneva, 2002, s. 9. ILO, Every, s. 10. ILO, Child, s. 6. 3

18 A. Tan(m( Birlemi Milletler (BM) Çocuk Haklar Sözlemesi (1989) ve Çocuk stihdamnn En Kötü Biçimlerinin Ortadan Kaldrlmasna likin 182 sayl UÇÖ Sözlemesi ne göre, 18 yandan küçük her birey çocuk olarak tanmlanmaktadr. 5 yandan küçük bir çocu/un bir ite çalacak 13 veya e/itime balayacak durumda olmad/ genellikle kabul gördü/ünden, çocuklarn istihdam konusunda yaplan çalmalarda 5 yandan büyük çocuklar dikkate alnmaktadr ve 182 sayl UÇÖ sözlemeleri ile BM Çocuk Haklar sözlemesinde çocuk istihdam ve çocuk istihdamnn en kötü biçimlerinin uluslararas yasal tanmlar yaplmtr. Ad geçen üç sözleme, i veya faaliyetin çocuk ve çocu/un geliimi üzerindeki etkisine ba/ldr. Bir iin çocuk istihdam olarak kabul edilebilmesi için çocu/un sa/l/na, fiziksel, zihinsel, tinsel veya sosyal geliimine zarar verir nitelikte olmaldr. Buna ek olarak, zorunlu e/itim ça/ndaki çocuklarn da e/itimlerine engel olmas gerekmektedir. 15 Sonuç olarak, çocuklarn çaltrlmas onlarn sa/lklarna, fiziksel, zihinsel, tinsel ve sosyal geliimlerine zarar veren; onlar e/itim hayatndan uzaklatran ve her türlü e/itimden yoksun brakan; onlar erken yata okuldan ayrlmaya veya e/itimleri devam ederken ayn zamanda gelir getirici bir ite çalmaya zorlayan; onlar için çok uzun süreli ve çok a/r ilerde çaltrlmalar olarak tanmlanmaktadr Bununla birlikte bu ya grubundaki çocuklarn da yetikinler tarafndan istismar edildikleri veya cinsel tacize maruz kaldklar görülmektedir. ILO, Child Labour: A Textbook for University Students. International Labour Office, Geneva, 2004, s. 29. Bjørne Grimsrud, What Can Be Done about Child Labor? An Overview of Resent Research and its Implications for Designing Programs to Reduce Child Labor. Social Protection Discussion Paper, Number: 0124, The World Bank, Washington, 2001, s Samuel Grumiau, Child Labour in Albania. International Confederation of Free Trade Unions (ICFTU), Brussels, 2004, s. 5. 4

19 B. Unsurlar( Ekonomik büyümenin sa/lanmas için çallarak üretimde bulunulmas gerekmektedir. Özellikle gelimekte olan ülkelerde yetikinlerle birlikte çocuklarn da üretime katlmalar bir zorunluluk olarak görülmektedir. Ancak, yetikin ve çocuklar birbirlerinden ayran özellikler bulunmaktadr. Bu özelliklerden ilki, e/itim ve sa/lk göstergesi olarak kabul edilen takvim ölçüsü yani yatr. Bunun yannda, çocuklarn çaltrld/ndan söz edebilmek için çocuklarn gelir getirici bir ile üretime katlmalar gerekmektedir. Aksi takdirde, hafif ev ileri gibi rutinler, çocuklarn çaltrlmas anlamna gelmemektedir. Nitekim çocuklarn bu tür faaliyetlerde bulunmas meru görülmektedir. Bunun dndaki çalmalar ise, ortadan kaldrlmas gereken bir sorunun kökeni olarak görülmektedir. 1. /e Al(nmada En Az Ya/ Ya, genellikle bir çocu/un tanmlanmasnda kullanlan, onun 18 yandan küçük çocuklar için belirlenen haklardan ve koruma hükümlerinden (BM Çocuk Haklar Sözlemesi, 182 sayl UÇÖ Sözlemesi) yararlanmasn sa/layan ve istihdama kabulde en az ya olan 15 in belirlenmesinde (138 sayl UÇÖ Sözlemesi) kullanlan uluslararas bir ölçüttür yandan küçük kimse sa/l/n tehdit eden veya zararl faaliyetler içeren ilerde çaltrlmamaldr. Tam zamanl olarak çallacak bir ie girite en az ya gelimekte olan ülkeler için 14 ve di/er ülkeler için 15 olarak belirlenmitir. Her ne durumda olursa olsun tam zamanl çalma zorunlu e/itim yann tamamlanmasndan sonra söz konusudur. Hafif ilerde çalmada en az ya, gelimekte olan ülkeler için 12 ve di/er ülkeler için 13 tür. Bu yataki bir çocuk, okuluna engel olmayan ve sa/l/n tehlikeye düürmeyen ev ileri dndaki ilerde çalabilmektedir. Ayrca mesleki e/itime de balayabilmektedir yandan 17 ILO, Combating Child Labour: A Handbook for Labour Inspectors. International Labour Office, Geneva, 2002, s. 3. 5

20 küçük çocuklar igücü piyasasnda faaliyet göstermemekle birlikte, ebeveynlerinin gözetiminde, sosyalleme süreci kapsamnda saylan ve e/itim ve sa/lklarna olumsuz etkisi bulunmayan ev ilerini yapabilirler. 18 Ya ölçütü göz önüne alnd/nda çocuklarn çaltrlmas, (i) bir günde kaç saat çalld/na baklmakszn, 15 yan altndakilerin gelir getirici herhangi bir ite çaltrlmalar 19 veya (ii) 18 ya altndakilerin istismar edilerek, tehlikeli veya yalarna uygun olmayan, e/itimlerine veya sosyal, fiziksel, zihinsel, ruhsal ve ahlaksal geliimlerine zarar verecek ilerde çaltrlmalar 20 olarak tanmlanabilir. Buna göre, bir ite en az çalma yandan küçük çocuklarn çaltrlmas ise, istihdam kavram içinde de/erlendirilir Gelir Getirici Bir / Görülmesi Çalyor olma, çocuk istihdam ile denk tutulmamaktadr. Gelir getiren faaliyet, piyasada bir ücret karl/ yaplan tüm üretim ileri ve bir ücret karl/ olmadan piyasa dnda yaplan belli türdeki üretim ilerini kapsamaktadr. Böylelikle gelir getirici bir i görülmesi, karl/nda herhangi bir gelir elde edilip edilmedi/ine baklmakszn, formel veya enformel ekonomide ve kentte veya krda gerçekletirilebilen faaliyet veya meslek olarak tanmlanabilir. Çocuklarn bir akrabalarnn yürüttü/ü ilerde bir gelir elde etmeden gerçekletirdikleri faaliyetler de gelir getirici bir faaliyet görme olarak de/erlendirilir. Ayrca, bakalarnn ev ilerinde herhangi bir biçimde çalan çocuklarn da gelir getiren bir faaliyette bulunduklar kabul edilir. Bununla birlikte, kendi ev ilerini yapan çocuklarn gelir getiren bir faaliyet gördükleri söylenemez Bjørne Grimsrud, Child, s. 2. Klaus Günther, Child Labour in Kyrgyzstan: An Initial Study, Draft Working Paper, ILO, Bishkek, 2001, s. 8. F.M. Orkin Head, Child Labour in South Africa, Department of Labour South Africa, 2000, s. 1. ILO, A Future without Child Labour. Global Report under the Follow-up to the ILO Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work, Internatonal Labour Conference 90th Session, Report I (B), Internatonal Labour Offce, Geneva, 2002, s. 10. ILO, Every, s. 9,

21 Bu anlamda, kendi evlerindeki ileri yapan çocuklarn faaliyetleri gayri safi yurt içi haslann hesaplanmas için BM Ulusal Hesaplamalar Sistemi nde tanmlanan üretim çevresinin 23 dnda tutulurlar. Yaplan tahminler, gelir getiren faaliyetlerde çalmayan çocuklar kapsamamaktadr. Uluslararas çalma standartlar /nda, çocuklarn kendi evlerinde gördükleri ev ileri için istisnalar sa/lanmtr. Bununla birlikte, çocuklarn bu faaliyetlere harcadklar zaman önemlidir. Baz durumlarda, okula kayt veya devamllk tehlikeye dümektedir Me/ruiyet Çocuk istihdam, do/as veya yo/unlu/undan dolay çocu/un e/itimine, sa/l/na ve geliimine zarar veren ilerde çaltrlmas olarak tanmlanmtr. Bu bakmdan çocuklarn kendi istekleri ile çalt/n veya çocuklarn çaltrlmasnn meruiyet tad/n söylemek olanakszdr. 25 Bu kapsamda, çocuklukla ba/damayan bir ekilde, çalmak için çok küçük olan çocuklarn, düük ücretlerde uzun saatler, sa/l/a zararl, fiziksel ve zihinsel geliimi olumsuz etkileyen koullarda, ailelerinden ayrlarak ve e/itimden mahrum braklarak çaltrlmalar yer almaktadr. Çocuk istihdam, çocukta telafisi mümkün olmayan zararlara neden olabilmektedir. Bu nedenle, uluslararas ve ulusal yasalara aykrdr. 26 Bununla birlikte, tüm iler çocuklara zarar vermez. Küçük yalardaki birçok çocuk ev ilerinde yardmc olmakta, basit iler yapmakta veya ailelerinin tarm ilerinde veya iyerlerinde ebeveynlerine yardm etmektedirler. Bu sayede çocuklar Üretim çevresi, (a) mal veya hizmet üretiminde kullanlacak mal ve hizmetlerin üretimini de içeren, üreticilerinden baka birimlere sa/lanan veya sa/lanmas tasarlanan bireysel veya toplu tüm mal ve hizmetlerin üretimini; (b) üreticilerin kendi tüketimleri veya sermaye birikimleri için kendi hesaplarna yaptklar mal ve hizmet üretimini; (c) ev sahipleri tarafndan yaplan konut hizmetleri ve ev ilerinde ücret karl/ çallarak gerçekletirilen hizmet üretimi gibi üretimleri içermektedir. Bilgi için bkz.: BM, System of National Account 1993, sna1993/glossform. asp?getitem=453, (15 Mart 2006). ILO, Every, s. 30. Atalay Yörüko/lu, De/ien Toplumda Aile ve Çocuk. Özgür Yaynevi, stanbul, 1997, s ILO, Combating, s. 3. 7

22 gelece/in içileri ve toplumun yararl birer üyesi olarak ihtiyaç duyacaklar deneyimi kazanmaktadrlar. Dikkatle izlendi/inde hafif ilerin, çocuklarn sorumluluk almay ö/rendikleri ve becerilerinden gurur duyduklar sosyalleme ve geliim süreçlerinin önemli bir parças oldu/u görülmektedir. Bu tür iler risksiz de/illerdir. Ancak, bunlar çocuk istihdam olarak de/erlendirilmemektedir. 27 Çocuk veya ergenlerin sa/lklarn ve kiisel geliimlerini etkilemeyen veya e/itimlerine engel olmayan iler olumlu olarak görülmektedir. Ev ilerinde, okul dndaki ve tatil sürelerinde ailenin iyerindeki çalma ile veya cep harçl/ kazanarak aileye yaplan yardmlar bu ilere örnektir. Bu tür iler, çocuklarn geliimine ve ailenin gönencine katkda bulunmakta; deneyim ve beceri kazandrmakta ve yaamlar boyunca toplumun üretken birer üyesi olmalarna yardm etmektedir. 28 Belirtilen iler, çocuk istihdam kapsamnda de/erlendirilmemektedir. 29 Ancak, birçok çocuk saylan bu olumlu etkilerden uzakta, büyüme ve geliimlerine engel olacak, çocuk istihdam kapsamndaki ilerde çaltrlmaktadr. 30 II. EKONOMK BÜYÜME KAVRAMI Klasik ekol sonrasnda ekonomistler, üretim, da/tm, tüketim gibi temel ekonomik faaliyet alanlarn kavramsallatrmlar ve büyüme ve ulusal zenginlik kavramlarn ulusal gelir muhasebe sistemleri içinde ölçülebilir hale getirmilerdir. Bir ekonominin büyüyüp büyümedi/ine, makroekonomik muhasebe sistemlerinin temel kategorisi olan gayri safi yurtiçi haslann (GSYH) reel de/iimleri izlenerek karar verilir. Belirli bir dönem içinde reel GSYH artmsa, ekonomik büyüme gerçeklemitir. Ayrca hasla, ürün anlamna geldi/inden, daha çok ürün anlamnda, ulusal zenginlik artm demektir Ayn kaynak (A.k.) s. 3. ILO, Textbook, s. 16. ILO, Future, s. 9. IPEC/ILO, Child Labour: An Information Kit for Teachers, Educators and their Organizations, Book I: Children s Right and Education. IPEC/ILO, Geneva, 1998, s. 2. E. Ahmet Tonak, ktisadi Büyüme, Uluslarn Zenginli/inin Artmas m Demektir?, Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve Snflar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), letiim Yaynlar, Yayn No: 912, stanbul, 2003, s

23 Ekonomik büyüme insanlk tarihinde son 200 ylda güçlü bir e/ilim olarak ortaya çkmtr. Endüstri devriminden bu yana dünyann hemen her bölgesinde kii bana üretim ve gelir önemli artlar göstermi, ancak ayn dönemde daha hzl büyüyen ülke ya da bölgelerle daha yava büyüyenler arasnda ciddi farklar ortaya çkmtr. Bu nedenle de 1800 ylna kyasla bugün dünyann hemen her ülkesinde ortalama gelir çok daha yüksektir, ancak ortalama gelirler ülkeler arasnda çok daha eitsiz bir da/lm göstermektedir ylnda dünyann en varsl ülkeleri ile en yoksul ülkelerindeki kii ba gelirler arasndaki fark bee bir düzeyinde idi. Son iki yüzylda dünyada kii bana gelir yaklak olarak sekiz kat artm, ancak en yüksek gelirli ülkelerle en düük gelirli ülkeler arasndaki ortalama gelir fark altma bir düzeyine kadar yükselmitir. 32 A. Tan(m( Ekonomik büyüme, ekonominin yapsal özelliklerinin ve uzun dönemli performansnn sonucunu özetleyen bir göstergedir. 33 Gayri safi yurtiçi hasladaki net artla ölçülen ekonomik büyüme, mal ve hizmet üretim kapasitesindeki geliimdir. 34 Bu geliim, (i) üretim teknolojisinin ilerlemesi, (ii) igücü verimlili/indeki art veya (iii) kapasite kullanmndaki arttan kaynaklanabilir. Her üç durumda da üretim artaca/ndan ekonomik büyüme sa/lanr. 35 Ekonomik büyüme, bir ülkenin sahip oldu/u kt kaynaklarn miktarn arttrarak veya onlarn kalitelerini iyiletirerek üretim imkanlar snrn geniletmesi evket Pamuk, Karlatrmal Açdan Türkiye de ktisadi Büyüme, , Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve Snflar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), letiim Yaynlar, Yayn No: 912, stanbul, 2003, s Fatma Do/ruel, A. Suut Do/ruel, Türkiye de Büyüme ve Makroekonomik stikrar, ktisadi Kalknma, Kriz ve stikrar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), letiim Yaynlar, Yayn No: 920, stanbul, 2003, s. 401.; Robin Bade, Michael Parkin, Foundation of Macroeconomics. Pearson Education, Inc., Boston, 2004, s lker Parasz, Ekonomik Büyüme Teorileri (Dinamik Makro Ekonomiye Giri). Ezgi Kitabevi, Bursa, 2003, s. 10. Mahfi E/ilmez, Ercan Kumcu, Ekonomi Politikas. Remzi Kitabevi, stanbul, 2004, s

24 veya üretim teknolojisini ve kurumsal çerçeveyi de/itirerek daha yüksek üretim düzeylerine çkmas olarak tanmlanabilir. 36 Bireylerin ekonomik büyümenin sa/lad/ gönenç artndan ne ölçüde yararlandklarn ise kii bana düen gelir göstermektedir. 37 Ekonominin büyüme hzn gösteren gayri safi yurtiçi hasladaki net art, ülkeler arasndaki ekonomik güç dengesinde meydana gelebilecek de/iimler hakknda bilgi vermesine ra/men, yaam düzeyindeki de/iimleri göstermez. Yaam düzeyi, net gayri safi yurtiçi haslann nüfusa bölünmesi ile bulunan, kii bana düen gayri safi yurtiçi hasladaki net arta ba/ldr. Bu orana ba/l olarak, gayri safi yurtiçi hasladaki net artn yaam düzeyini de/itirip de/imedi/i sonucuna ulalr. 38 Di/er bir ifadeyle, kii bana gelir art büyümenin bir sonucudur. 39 Ekonomik büyüme kavram, üretimden çok insanlarn yaam düzeyindeki farkll/ ön plana çkarmaktadr. 40 Ancak, çktdaki art olarak tanmlanan ekonomik büyüme, gelirin daha eit da/lmn sa/layacak herhangi bir etkiye sahip de/ildir. 41 Ekonomik büyümeden söz edebilmek için ülkedeki mal ve hizmet üretiminde reel bir art olmas gerekmektedir. 42 Çünkü, nominal de/erle üretimde gerçek de/imenin yan sra fiyat de/iimlerini de içermektedir. Bu nedenle, gayri safi yurtiçi hasladaki reel art bulabilmek için enflasyon etkisi bertaraf edilmektedir. 43 Ayrca büyüme, ülke ekonomisindeki saysal de/iimlerle ilgilidir. Ekonomik, sosyal, kurumsal ve di/er yaplardaki say ile ölçülemeyen de/iiklikleri dikkate Besim Üstünel, Ekonominin Temelleri. Dünya Yaynclk, stanbul, 2003, s. 58. Ahmet Salih kiz, Kaytd Ekonomi ve Türkiye de Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi (DEÜ), Sosyal Bilimler Enstitüsü (SBE), zmir, 2000, s. 94. Ansel M. Sharp, Charles A. Register, Paul W. Grimes, Economics of Social Issues. New York, 2004, s Hasan Atlgan, Vergilemenin Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri: Türkiye deki Durumun Analizi, (Yaymlanmam Doktora Tezi), DEÜ, SBE, zmir, 2003, s. 1. lker Parasz, ktisadn ABC si. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000, s Mehmet Türkay, Gelime ktisad: Ekonomik Büyüme Merkezli Yaklamn Yükseli ve Gerilemesi, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi (MÜ), SBE, stanbul, 1994, s. 54. Sami Güçlü, ktisada Giri. Sakarya Üniversitesi (SÜ), ktisadi dari Bilimler Fakültesi (BF) Yaynlar, Yayn No: 5, Adapazar, 1994, s Esfender Korkmaz, ktisadi Gelime ve Mali Sistem. Lebib Yalkn Matbaas, stanbul, 2003, s

25 almaz. Bu tip de/iiklikler kalknma kapsamnda de/erlendirilmektedir. 44 Kapsam itibari ile daha geni olan ekonomik kalknma, ekonomik de/erlerin nicelik ve nitelik bakmndan de/imesini ifade etti/inden ekonomik büyümeyi de kapsamaktadr. Ekonomik büyüme olmakszn kalknmann gerçekletirilmesi düünülemez. Bununla birlikte, ekonomik büyüme kendili/inden ekonomik kalknma sonucunu vermeyebilir. 45 B. Unsurlar( Ekonomi tarihinde, ekonomik büyümeyi sa/layan unsurlara ilikin olarak bir görü birli/i sa/lanamamtr. Merkantilist düünceye göre, ihracat ve nüfus artnn büyümeyi sa/layan en önemli faktörlerdir. Bir taraftan talebi, di/er taraftan igücü arzn arttran nüfus artyla, mal ve hizmetlerin maliyetleri dümekte ve ihracat tevik edilmektedir. Katma de/eri oluturan tek verimli faaliyet alannn tarm oldu/una inanan fizyokratlar ise, büyümeyi tarmsal ürün art olarak görmülerdir. Fizyokratlar, sermaye birikiminin temelini oluturan tarmda üretim artn, dolaysyla büyümeyi hzlandrabilmek amacyla teknolojik gelimeyi tevik etmilerdir. 46 Bir bakma büyüme iktisad saylan 47 klasik iktisat teorisine göre, sermaye birikimi, teknik bulular, teknik yeniliklerin üretim sürecine uygulanmas ve nüfus art gibi etmenler ürünü oluturur. Büyümeyi ise, nüfus, dolaysyla emek faktöründeki ve sermaye birikimindeki art ile teknolojideki yeniliklerin üretime uygulanmas belirler. 48 Neo-klasik iktisat teorisine göre, ekonomik büyüme dsal faktörler tarafndan belirlenir. Toplam üretimin sermaye miktar, istihdam miktar ve teknoloji Ersan Bocuto/lu, Metin Berber, Kenan Çelik, Genel ktisada Giri. Derya Kitabevi, Trabzon, 2003, s Cahit anver, Bütçenin Ekonomik Büyümeye Etkisi ve Türkiye Örne/i, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), stanbul Üniversitesi (Ü), SBE, stanbul, 1995, s brahim Dursun, Ekonomik Özgürlükler-Ekonomik Büyüme likisi: Teorik ve Uygulamal Bir nceleme, (Yaymlanmam Doktora Tezi), DEÜ, SBE, zmir, 2002, s Gülten Kazgan, ktisadi Düünce veya Politik ktisadn Evrimi. Remzi Kitabevi, stanbul, 1993, s. 87. Kaya Ardç, Liberal Ekol: Klasik ktisat, ktisat n Dama Talar, Ekoller-Kavramlar-z Brakanlar I. stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Mezunlar Cemiyeti ktisat Dergisi.. stanbul, 2001, s

26 düzeyine ba/l oldu/u neo-klasik teoride istihdam ve teknolojik gelime unsurlar sabit kabul edildi/inden, üretim miktar ksa dönemde sermaye stokuna ba/ldr. 49 çsel büyüme teorisinde ise, ekonomik büyümenin (i) sermaye birikimi, (ii) devletin küçülmesi, (iii) ekonominin d ticarete ve yabanc yatrmlara açlmas, (iv) mülkiyet haklarnn güvence altna alnmas ve iyi ileyen bir hukuk sitemi, (v) düzenlemeler ve denetimler aracl/yla verimli sektörlere a/r yükler yüklenilmemesi ve (vi) insana yönelik yatrmlarla sa/lanaca/ belirtilmektedir. 50 Klasik iktisat teorisinde belirtildi/i üzere, büyüme için elverili davran özellikleri, toplumsal ve kültürel çevre, siyasi yönetim, teknik yenilik yaplmas ve uygulanmasna elverili artlar ve piyasann yeterli genili/i gibi etkenler gerekmektedir. 51 Çalmada buna uygun olarak, ekonomik büyümenin unsurlar, büyümenin balca iki aktörü oldu/u söylenen iletme ve devlet üzerinde yo/unlalarak 52, (i) sermaye birikim modeli, (ii) kamu harcamalar ve (iii) gelir da/lm olarak belirlenmitir. 1. Sermaye Birikim Modeli Kapitalist ekonomilerde sermaye birikimi zaman zaman tkankl/a u/rar ve ekonomiler krize girer. Krizin yaratt/ ortam bir yandan sistemin kendini sürdürmesini, yeniden üretmesini tehdit ederken, di/er yandan sistemde yapsal de/iikliklere yol açarak, sermaye birikiminin tkanklklarn giderme ve ekonomik canlanma koullarn yaratabilmektedir. 53 Tipik özellikleri sürekli ve tam süreli çalma, deneyim ve bilgiye dayal ücret art, olumsuz i koullarna ve i güçlü/üne ba/lanm prim ve tazminatlar, düzenli Suat Hayri entürk, Ekonomik Büyümenin Sa/lanmasnda Finansal Sistemin Rolü, ktisat, letme ve Finans Dergisi. Yl: 20, Sa.: 237, Ankara, 2005, s Dursun, s Kazgan, s. 90. Hakan Arslan, Küresellemenin Emek Üzerindeki deolojik Etkileri ve Seçenek Sorunu, Küreselleme, Emperyalizm-Yerelcilik-çi Snf. (Derleyen: E. Ahmet Tonak), mge Kitabevi, Ankara, 2004, s.183. Hacer Ansal, Esnek Üretimde çiler ve Sendikalar: Post-Fordizm de Üretim Esnekleirken çiye Neler Oluyor?. Birleik Metal Sendikas, stanbul, 1999, s

27 çalma saatleri, çalma süresinin toplu sözleme ile belirlenmesi, hafta tatilleri ve yllk ücretli izin, içilerin sendikalarda kollektif temsili olarak sralanabilen 19. yüzyl kitle üretim sistemi fordizm, 54 i) kitle üretim tekni/inin, verimlilik artn sürekli klacak yeni teknolojilerin uygulanmasn olanakl hale getirecek esneklikte olmamas; ii) emek süreci üzerinde artan denetim, iin yo/unlatrlmas ve üretim aknn yalnzca bir aamasnda sürekli ayn ii yapan içinin üretim üzerindeki bilgi ve denetimini kaybetmi olmas (yabanclama) nedeniyle u/rad/ nitelik kaybnn, özellikle nitelikli içilerde yol açt/ tepkiler (ii yavalatma, grev, i devamszl/, vb.); iii) piyasann standart kitlesel tüketim mallarna doymas nedeniyle artan üretkenlik ve ücretler ile tüketim arasndaki dengenin bozulmasndan dolay krize girmitir. 55 Kriz, köklü ve genel bir yeniden yaplanma ile alabilece/inden, üretim tarznn kendini ayakta tutabilmesini sa/lamak, yani sermaye birikiminin genileyerek sürmesinin önündeki engelleri amay sa/layacak ya da engelleri amaya katkda bulunacak biçimde, toplumsal ilikilerde, süreçlerde, yaplarda ve kurumlarda dönüüm gerekmektedir. 56 De/iimin ilk boyutu, ekonomik büyüme döneminin 1970 li yllarda tkanmas ve bu tkankl/n yaratt/ bunalm koullarnn üstesinden gelebilmek için gelimi ülke ekonomilerinin önce üretimde yeni teknolojilerden yararlanarak yeniden yaplanma süreci içine girmeleri, bunun yetersiz kald/ alanlarda ise üretimin yeniden örgütlenmesi olmutur. Bu de/iim iletiim, biliim ve ulatrma teknolojilerindeki gelimelerle desteklenmi, giderek artan iletiim olanaklar, sermaye ve mal akmlarn küresel boyuta tamtr. Yeni üretim örgütlenmesi beraberinde yeni emek süreçlerini getirirken, eme/in ekonomik sistemdeki göreli konumunda önemli de/iimler yaanmtr. Üretimin örgütlenmesi ve emek süreçleri ile ortaya çkan yeni üretim ilikileri ve bu ilikilerin sürdürülmesi için gerekli olan birikim rejimi ise farkl ölçeklerdeki yeni düzenleme lker Belek, Esnek Üretim Derin Sömürü. NK Yaynlar, Yayn No: 20, Kayhan Matbaaclk, stanbul, 2004, s. 23. Sabahattin en, Taeronluk (Altiverenlik) ve Endüstriyel likilere Etkileri. an Ofset, stanbul, 2002, s Ansal, Esnek, s

28 mekanizmalarn ortaya çkarmtr. Yeni üretim ve birikim biçiminin temel özelli/i ise esnekliktir. 57 Günümüzde sermaye birikimi çokuluslu a/ iletmede katma de/erin, bilgiye dayal üretim sürecine, yani ürün ve süreçte yenili/e dayand/; kaynaklarn kullanmnn küresel ölçekte planland/; ürün ve hizmet piyasalar ile faktör piyasalarnn küresel düzeyde örgütlendi/i; kurumsal ba/lamn serbest piyasa koullarn ve devlet müdahalesi için asgari bir rolün üstünlü/ünü savunan yeni liberal ideolojiyle uyumlu klnd/ bir model ile sa/lanmaktadr. Sermaye birikim süreci için küresel düzeyin seçilmesi rekabetin uluslararas nitelik kazanmasna neden olmutur. Sermayenin küresel akcl/n (niceliksel esnekli/i) sa/lamak için uluslararas ticari engeller kaldrlm ve finans piyasalar gibi, igücü piyasalar da kuralszlatrlarak uluslararas ticaret ve do/rudan yabanc yatrmlar tevik edilmitir. Bu süreçte, esnek üretim ve i organizasyonu çokuluslu iletmelere yenilikçi stratejilerle insan kayna/nn bilgi ve becerisini artrmak için yeni teknoloji sektörlerinde yatrm yapma, igücü maliyetlerinin azaltlmas stratejisiyle ba/msz çalma, taeronluk ve d kaynaklardan yararlanma olana/ tanmaktadr. 58 Bu yeni süreçte üretimin küresel ölçekte sermaye lehine örgütlenmesini sa/layan yeni bir uluslararas ibölümü yaps oluturulmutur. Bu tür bir uluslararas ibölümü emas çerçevesinde çevre ülke üretimlerini ve üreticilerini uluslararas sermayenin çkarlarna ve pazar politikalarna tabi klan küresel meta zincirleri gerçeklemektedir. Burada üretim, çok uluslu iletmelerin ucuz ve kontrol edilebilir eme/e dönük araylar do/rultusunda eme/in ucuz ve örgütsüz oldu/u çevre ülkelerine kaydrlmaya çallmaktadr. Çok uluslu iletmeler çevrede kurduklar ilikiler aracl/ ile hem üretimin maliyetlerinden tasarruf etmekte, hem de üretimden ve pazar koullarndan do/an tüm riskleri yerel üretim birimlerine ve onlarn çalanlarna aktarabilmektedir. Bu tür bir küresel üretim a/ çerçevesinde Ayda Eraydn, D Pazarlara Eklemlenmeye Çalan Konfeksiyon Sanayiinde Üretimin Örgütlenmesi ve Emek Süreçleri, ODTÜ Geliim Dergisi. Sa.: 27 (1-2), Orta Do/u Teknik Üniversitesi, Ankara, 2000, s Tijen Erdut, gücü Piyasasnda Enformelle/me ve Kadn gücü, Çalma ve Toplum Dergisi. Sa.: 2005/3, stanbul, 2005, s

29 çok uluslu iletmeler, üretimlerini kendi çkarlar do/rultusunda planlama ve yönlendirme ansn elde ederken, bu esnekli/e ve güce sahip olmayan çevre ülkelerine üretimin tüm maliyeti ve riski yüklenmektedir. 59 A/ iletme, ana iletmenin bir üretim projesini gerçekletirmek için aralarnda kaynaklar tahsis etti/i, oluturdu/u ve kendisiyle özdeletirdi/i çok sayda küçük ve orta boy iletmenin faaliyetinin egüdümünü sa/lad/ ve i bölümüne dayandrd/ bir organizasyon türü olarak ortaya çkmtr. A/ oluumu, iletmelerin özellikle imalat aamasna ilikin etkinliklerinin üretim maliyetlerinin düük oldu/u ülkelere dsallatrlmasyla sa/lanmaktadr. Avrupa ve ABD de konfeksiyon iletmeleri taeron a/larn Asya ve Latin Amerika ya aamal olarak yaym ve ili gibi orta gelir düzeyine sahip ülkelerdeki giysi üreticileri üretim sürecinin emek yo/un aamalarn Asya daki gelimekte olan ülkelere dsallatrarak gelirlerini arttrmtr. 60 Çevre ülkelerinden merkez ülke piyasalarna uzanan meta zincirlerinde nihai ürün fiyatnn büyük ksmn merkez ülkelerinde oluan katma de/er tekil etmekte; merkez ülkelerinde pazarlanan mallarn piyasa de/erinin çok az bir ksm çevre ülkelerindeki asl üreticilere tahakkuk etmektedir. Örne/in Güney Afrika dan Avrupa ya ihraç edilen konserve eftalinin de/erinin yüzde 43 ü Güney Afrika ya ödenmekte; az gelimi ülkelerde üretilen kahvenin Amerika Birleik Devletleri (ABD) ndeki fiyatnn yüzde 10 u; Banglade te üretilen gömleklerin ABD piyasasndaki fiyatnn yüzde bei üreten ülkede kalmakta; El Salvador da sente dikilen gömleklerin tanesi ABD de dolara, Çin de fabrika sat fiyat 2 dolar olan oyuncaklar ABD de 10 dolara satlmakta; stanbul ve Denizli de çok uluslu iletmelere konfeksiyon üretimi yapan taeron iletmeler piyasa de/erinin yüzde ini kazanmaktadr. hracata dayanan büyüme stratejisini benimsemi çevre ülkeleri arasndaki yo/un ihracat rekabeti, faktör fiyatlarn bastrmay Tülin Öngen, Küresel Kapitalizm ve Sermayenin Yeni Hegemonya Stratejileri, Küreselleme Koullarnda Kapitalizm ve Sendikal Hareket. Türkiye Petrol Kimya Lastik çileri Sendikas (Petrol-) Yll/, Petrol- Yaynlar, Yayn No: 85, stanbul, 2003, s Zeki Erdut, Çal(/ma Yaamnda Esneklik ve Türkiye, Çalma Hayatnda Esneklik Semineri. Türkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK), Swissotel, stanbul, 1999, s

30 gerektirmektedir. Buna karlk, merkez ülkelerinin fason üretimi yaptran çok uluslu iletmeleri, sektöre rakiplerin giriini engelleyebildikleri için ve iletme sermayesi, teknoloji ve pazarlama bilgisi alanlarndaki egemenlikleri sayesinde kendi sat fiyatlarn kolayca belirleyebilmektedirler. Bunun sonucunda ekonomisini da açan ve dünya ticaretindeki pay artan çevre ülkelerinin dünya gelirindeki pay ayn ekilde artmamaktadr. 61 Çokuluslu sermayenin üretim maliyetini bask altna alarak ve igücü sunumunu artrarak üretimi igücü maliyetlerinin düük oldu/u ülkelere do/ru tamas gelimi ülkelerde igücünün katma de/er içindeki payn azaltmaya yöneliktir. Gelimi ülkelerde az sayda iin yaratld/ veya hiç yaratlmad/ sermaye yo/un ve/veya beceri yo/un yüksek bir ekonomik büyüme yaanmaktadr. siz kalanlarn ço/u için yeni iler enformel ekonomide yaratlabilmektedir. Bu nedenle, yüksek verimlilik ve yüksek ücretlerle büyüme yaklam övülürken, gelimi ülkelerde bile igücünün tamam ekonomik büyümeden benzer biçimde yararlanamamaktadr. A/r borç yükü altndaki gelimekte olan ülkelerde ise, ekonomik krizler ve istikrarsz bir ekonomik büyüme yaanmaktadr. Gelimekte olan ülkelerde taeron iletmelerin ihraç piyasalar için üretim yapmalar ve serbest bölgelerde tannan vergi ve i yasas muafiyetleri sayesinde büyük bir direnile karlalmadan igücünün payndan sermayeye aktarlan katma de/er gelimi ülkelere transfer edilmektedir. Ekonominin her iki katmannda da saylar giderek artan isizlerin son çare olarak enformel igücü piyasasnda i bulabilmeleri söz konusudur. Çünkü her iki katmanda da igücünün farkl düzeylerde yaratlan katma de/er içindeki pay sermayenin payna göre geriletilmi olmaktadr. Yaratlan katma de/er miktarnn de/imedi/i hallerde bile sermayenin pay artarken, çokuluslu iletmenin a/nda yer alan farkl bölgelerdeki igücü arasnda oluan rekabet sonucunda sermayeye gelir transferi yaplm olmaktadr. Bu anlamda, ekonomik 61 Cem Somel, Meta Zincirleri, Ba/mllk ve Eit Olmayan Gelime, ktisadi Kalknma, Kriz ve stikrar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), letiim Yaynlar, Yayn No: 920, stanbul, 2003, s

31 büyüme ile ba/damad/ düünülen enformel ekonominin hem gelimi, hem de gelimekte olan ülkelerde hzla genilemesi artc de/ildir Kamu Harcamalar( Devletin varl/nn temelini oluturan toplumsal ihtiyaçlarn giderilmesi için devletin baz mal ve hizmetleri sa/lamas gerekmektedir. Bunu sa/layabilmek için gerekli olan girdilerin tümü, harcamay zorunlu klmaktadr. Nitekim devletin istihdam etti/i sürekli ve süreli personel ücretleri, özel kesimden satn ald/ veya kendi üretti/i mal, malzeme, araç, gereç gibi girdilere yapt/ ödemeler bu zorunlulu/un bir sonucudur. Toplumsal hizmetlerin yerine getirilmesi yannda ça/da devletin yüklendi/i ekonomik görevler de giderek önemli harcamalar olarak karmza çkmaktadr. Gelir da/lmn düzeltme, tam istihdam gerçekletirme, ekonomik kalknmay sa/lama gibi amaçlarn devleti sürekli olarak mal ve hizmet almna yöneltti/i bir gerçektir. Devletin kamusal mal ve hizmet üretimi için yapt/ harcamalar olarak tanmlanan kamusal harcamalar, devletin belirli hedeflere ulamak için kulland/ araçlardr. 63 Kamu harcamas, ekonominin devlet tarafndan kontrol edilebilmesi için önemli bir araçtr. Ekonomik büyümenin sa/lanmasnda kamu harcamalarnn iki yönlü etkisi bulunmaktadr. Öncelikle, kamusal yatrmlar sermaye birikiminin sa/lanmasnda bir faktördür; ayrca kamu harcamalar kamu hizmetleri, e/itim, sa/lk ve sosyal güvenlik gibi piyasa ekonomisinde açk braklan boluklar da doldurmaktadr. Bununla birlikte, kamu harcamalarnn gelir kayna/n oluturan vergiler, vergi mükelleflerinin kazançlarn do/rudan azaltmaktadr T. Erdut, Enformelleme, s Engin Ataç, vd., Kamu Maliyesi. Anadolu Üniversitesi (AÜ) Yaynlar, Yayn No: 1464, Eskiehir, 2003, s. 71. Mahn Vu Le, Terukazu Suruga, The Effects of FDI and Public Expenditure on Economic Growth: From Theoretical Model to Empirical Evidence, Graduate School of International Cooperation Studies Working Paper Series, No: 2, Kobe University, Kobe, 2005, s

32 Klasik iktisat teorisinde i) ülkenin güvenli/inin, ii) adaletin ve iii) özel sektörün girmedi/i alanlarda kamu yatrmlarnn sa/lanmas olarak belirlenen temel kamu görevlerinin günümüzde i) kamu düzeni ve güvenlik, ii) ulusal savunma, iii) e/itim, iv) ulam ve iletiim, v) sa/lk, çevre koruma ve merkez bankas için yaplan harcamalar olarak geniletilmesi mümkündür. Kamu harcamalarnn temel ekonomik gerekçesi, dsallklar ve piyasa baarszlklarn telafi etmek, kamu mallar sa/lamak ve yeniden da/lm yoluyla sosyal güvenli/i sa/lamaktr. Temel fonksiyonlarn ötesinde kamu müdahalesi sadece i) savunma, çevre korumas, altyap gibi kamu mallarnn yetersiz üretimi, ii) kamu sa/l/ ve e/itim gibi pozitif dsallklara sahip mal ve hizmetlerin yetersiz üretimi, iii) elektrik ve su gibi do/al monopollerle yetersiz üretim ve ar fiyatlama, iv) emekli ayl/ ya da sa/lk ve isizlik güvencesi gibi sosyal hizmet arznn yetersizli/i ve v) gda ürünlerinin ve ilaçlarn kalitesi ile ilgili bilgi gibi piyasa sürecinden etkilenen baz gruplar için mevcut bilginin yetersizli/i durumlarnda ortaya çkan piyasa baarszlklarnda hakl görülmektedir. 65 Kamu faaliyetlerinin büyüklü/ü, kamu harcamalarnn gayri safi yurtiçi hasladaki pay ile ölçülmektedir ve temel kamu harcamalar ekonomik büyümeyi arttrmaktadr. Ancak, bu payn büyümesi, harcamalarn giderek daha az verimli alanlara yönlenmesine yol açmakta, dolaysyla ekonomik büyüme oran yavalamakta hatta dümektedir. Bu noktada, temel kamu harcamalar ile ekonomik büyüme arasnda azalan verimler yasasnn geçerli oldu/u söylenebilir. 66 Kamu harcamalarnn yaratt/ dsallk türüne göre farkllk gösteren ve bu harcamalarn bileimini oluturan e/itim, sa/lk, sosyal güvenlik ve alt yap harcamalarnn ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkisi bulunmaktadr 67 : Nsfet Uzay, Kamu Büyüklü/ü ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri: Türkiye Örne/i ( ) Erciyes Üniversitesi (EÜ), BF Dergisi. Sa.: 19, Kayseri, 2002 s Süleyman Ulutürk, Kamu Harcamalarnn Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi, Akdeniz Üniversitesi (Ak.Ü), BF Dergisi. Sa.: 1, Antalya, 2001, s. 137.; Peter Sjöberg, Government Expenditures Effect on Economic Growth: The Case of Sweden , Bachelor s Thesis, Lulea University of Technology, Sweeden, 2003, s. 6. Muhsin Kar, Sami Taban, Kamu Harcama Çeitlerinin Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri, Ankara Üniversitesi (An.Ü), Siyasal Bilgiler Fakültesi (SBF) Dergisi. Sa.: 58-3, Ankara, 2003, s

33 lk olarak, e/itim personeli ve e/itim donanmna yaplan ödemeleri kapsayan e/itim alanndaki kamu harcamalarnn, bireylerin verimlili/ini arttrarak ve yaratcl/n harekete geçirerek ekonomik büyümeyi hzlandrmas beklenmektedir. 68 E/itime katlm ve e/itimde geçen yllar ile ekonomik büyüme arasnda uzun dönemli bir ilikinin saptand/ Nijerya da yaplan bir aratrmaya göre, iyi e/itimli igücünün ekonomik büyüme üzerinde pozitif ve önemli bir etkisinin bulunmaktadr yllar arasnda 87 ülkenin verilerinin incelendi/i bir di/er aratrmaya göre, e/itim do/rudan ekonomik büyümeyi tevik etmekte ve ayrca dolayl olarak eitlik ve uyum sa/lamay arttrmaktadr. 70 Daha fazla ve daha iyi e/itim dünyada hzl ekonomik büyümenin ön kouludur. E/itim ekonomik büyümeyi tevik etmekte ve igücünün etkinli/inin arttrlmas, demokrasinin gelitirilerek daha iyi yönetiim koullarnn sa/lanmas, sa/lk kalitesinin arttrlmas ve eitli/in sa/lanmas gibi birçok kanal aracl/yla insanlarn yaam de/erlerini arttrmaktadr. 71 Ayrca, yetikin kadnlarn e/itimi sa/lk maliyetlerini de azaltmaktadr. Kadnn öncelikli rolünden dolay, e/itimli bir kadn ailenin sa/lkl olmasn sa/layacaktr. Bu nedenle, kadnlarn e/itimi ekonomik büyüme sürecinde önem tamaktadr. Çünkü nüfusun sa/lkl olmas igücü verimlili/ini arttrmakta ve bu sayede yüksek ücretlere ve gayri safi yurtiçi haslaya ulalmaktadr. 72 Artan sa/lk harcamalar, bireylerin yaam süresini ve beklentisini arttrmakta, uzun yaama A.k., s Musibau Adetunji Babatunde, Rasak Adetunji Adefabi, Long Run Relationship between Education and Economic Growth in Nigeria: Evidence from the Johansen s Cointegration Approach, Regional Conference on Education in West Africa: Constraints and Opportunities Dakar, Senegal, Cornell University, Centre de Recherche en Economie Appliquée (CREA), Ministèrede l Education du Sénégal, November 1st - 2nd, 2005, s. 18. Thorvaldur Gylfason, Gylfi Zoega, Education, Social Equality and Economic Growth: A View of the Landscape, CESifo Economic Studies. Vol. 49, No:4, Institute for Economic Research, Munich, 2003, s. 557, 577. Thorvaldur Gylfason, Natural Resources, Education, and Economic Development, European Economic Review. No: 45, 2001, s Richard M. Scheffler, Health Expenditure and Economic Growth: An International Perspective, Occasional Papers on Globalization, Vol.: 1, No: 10, University of South Florida Globalization Research Center, Florida, 2004, s

34 beklentisi de özel sermaye birikimi kararlarn büyümeyi arttrma potansiyeline sahiptir. 73 pozitif etkileyerek ekonomik Sosyal barn sa/lanmasna katkda bulunarak ekonomik genilemeye neden olmas beklenen sosyal harcamalar, beeri ve fiziki sermaye yatrmlarn arttrc bir yapnn olumasna yol açar. Bu tür harcamalar, bölgesel, etnik ve gelir da/lmndaki farkll/ ve sermaye oluumunu olumsuz etkileyen toplumdaki bölünmülü/ü ve istikrarszl/ azaltmaktadr. Ayrca devletler, bu harcamalar vatandalarn gönencini arttrmak için de üstlenebilmektedirler. Di/er bir ifadeyle, yoksullu/un azaltlmas ve sosyal gönencin iyiletirilmesi özünde do/ru bir politika olmasnn yan sra ekonomik büyümeye de katkda bulunmaktadr. 74 Sosyal güvenlik harcamalar, sosyal uyum ve siyasi istikrar gelitiren toplumsal sözlemenin bir bölümü veya igöremez durumdaki kiilere gelir sa/lamann bir yoluysa ve yahut altyap ve insana yaplan yatrmlarda tevik sa/lyorsa, yatrmn verimlili/i ve düzeyi üzerinde de olumlu etki yapabilir. 20 si Ekonomik birli/i ve Kalknma Örgütü (OECD) üyesi toplam 81 ülke verisinin kullanld/ bir aratrma sonucuna göre, sosyal güvenlik ve büyüme arasnda pozitif bir iliki bulunmaktadr. 75 Nüfusun ve bu nüfus içinde e/itimsiz kii saysnn yüksek oldu/u ve bu nedenle ekonomik büyüme sa/lanamayan gelimekte olan ülkelerde sosyal güvenlik kapsamnn artmas, bu sorunlarn çözümünü sa/layabilmektedir. 76 Özel sektör açsndan dsallk olarak de/erlendirilen kamu altyap yatrmlar, özel sektör yatrmlarn kolaylatrmakta ve karll/n arttrmakta dolaysyla sermaye birikimine de katkda bulunmaktadr. 77 Altyap yatrmlar, özel üretim maliyetlerini düürmekte; özel yatrmlara gösterilen bu kolaylklar da kar oranlarnn Kar, Taban, s A.k., s Giorgio Bellettini, Carlotta Berti Ceroni, Social Security Expenditure and Economic Growth, Research in Economics. Vol.: 54, Issue: 3, Veneto, 2000, s. 250, 266. Jie Zhang, Junsen Zhang, How Does Social Security Affect Economic Growth? Evidence from Cross-Country Data, Journal of Population Economics. Vol.:17, Issue:3, New York, 2004, s Kar, Taban, s

35 artmasn sa/lamaktadr. 78 Özellikle iletiim, nakliye ve enerji alanlarndaki altyap yatrmlarnn büyüme üzerinde önemli etkileri bulunmaktadr arasnda 121 ülkenin verileri kullanlarak yaplan bir aratrmaya göre, altyap varl/nn uzun dönemde ekonomik büyüme üzerinde pozitif etkisi bulunmaktadr Gelir Da%(l(m( Küreselleme süreci ile birlikte yaanan gelir da/lm eitsizli/inin art, ülke içindeki gelir eitsizli/inden çok, ülkeler arasndaki gelir eitsizli/inden kaynaklanmaktadr. Ülkeler arasndaki gelir da/lmndaki de/iim ekonomik büyüme oranlarna ve ülkelerin kendi aralarnda gerçekletirdikleri ticaretin niteli/ine ba/l olarak de/imektedir. Gelimekte olan ülkeler ekonomik büyümelerini büyük ölçüde d kaynakla ya da d borçlarla gerçekletirebilmektedirler. Bu anlamda genelde etkin kullanlmayan d borçlar gelimekte olan ülkelerin birço/unda ekonomik krizlere neden olmaktadr. Bu durum hem ekonomik hem de sosyal yapy olumsuz etkilerken, gelir da/lm da bozulmaktadr. 80 Ekonomik büyüme ve adil gelir da/lm, gelimekte olan ülkelerin gerçekletirmek istedikleri ekonomik politika amaçlar içinde en önemli iki amacn oluturmaktadr li yllarn ortalarna kadar, bu iki amaç arasnda tercih yaplmas zorunlulu/u vurgulanrken, bir yandan da hzl bir ekonomik büyümenin gerçekletirilmesi için gelir da/lmndaki bozulmaya katlanlmas gerekti/i belirtiliyordu. Hzl ekonomik büyüme için yüksek düzeyde tasarrufun ön koul oldu/u, bunun için de gelirin marjinal tasarruf e/ilimi yüksek olan varsllarn elinde Susan Randolph, Zeljko Bogetic, Dennis Heffley, Determinants of Public Expenditure on Infrastructure: Transportation and Communicaton, The World Bank Policy Research Working Paper, No: 1661, The World Bank, Washington, 1996, s. 1. César Calderón, Luis Servén, The Effects of Infrastructure Development on Growth and Income Distribution, The World Bank Policy Research Working Paper, No: 3400, The World Bank, Washington, 2004, s. 4, 26. Hasan Ejder Temiz, Küresellemenin Sosyal Boyutlar ve Türkiye. Birleik Metal çileri Sendikas, zmir, 2004, s

36 toplanmas gereklili/ine inanlyordu. 81 Eme/in gelirden ald/ payn maliyet etkisinin ön plana çkarld/ neoklasik teoriye göre de gelirin sermaye lehine da/lm ve eme/in gelirden ald/ payn düük olmas yatrm e/ilimini arttrmaktadr. Dolaysyla, gelirin emek aleyhine da/lm ticarete konu olan sektörlerde kar beklentilerini ve buna ba/l olarak yatrmlar arttracaktr. 82 Ancak, ekonomik büyüme sa/lanmas için gelirin topluma adil bir ekilde da/tlmay, yoksullu/un artmasna neden olacaktr. Üretim faktörlerinin mülkiyet da/lmnn eitsiz oldu/u durumlarda sa/lanacak büyümede bu eitsizliklerin yoksullu/u arttrc etkisi devam edebilece/i unutulmamaldr. 83 Nitekim anlan yaklam eme/in istem etkisini göz ard etmektedir. Oysa ekonomide hzlandran ilkesi olarak adlandrlan bu etkiye göre, gelirin emek lehine da/tlmas efektif talebi arttracak ve ücretlerin milli gelir içindeki paynn artmas yatrmlar arttrc etki yaratacaktr. Bu nedenle, ücretlerin azalmas yatrmlar ve dinamik bir büyümeyi engelleyecektir. Ücret paylarndaki azalma kar paylarn arttracaktr. Ancak, buna ba/l olarak toplam üretimin artmas, artan kar paynn yatrmlarda yarataca/ artn, ücret paylarnn azalmas ile ortaya çkan tüketim azalndan daha yüksek oranda olmasna ba/ldr. Benzer ekilde, ücretlerin azal ile ortaya çkacak talep azal, karll/n yarataca/ yatrm artndan daha yüksek olursa, toplam üretimde bir azalma söz konusu olacaktr. Böyle bir durumda, ücretler aleyhine bir da/lmn yatrmlar arttraca/ beklentisini terk etmek gerekir. Bu, günümüzde uygulanan yapsal uyum politikalarnn bölüüm ile ilgili aya/ndan kamu harcamalar ile ilgili aya/na kadar birçok politika ile ilgilidir. Bir di/er politika önerisi ise, ücretler ile rekabet gücü ilikisinin de/itirilmesidir. Bu durumda, ücret azalmas ile düürülen maliyetler iç talebi daraltmakta, ihracat art ise bu azalmay telafi edememektedir. Bu durumda, düük ücretlere dayanan bir d Kemal Ba, Ekonomik Büyüme, Gelir Da/lm, E/itim ve Nüfus Art likileri: Türkiye Örne/i, Hacettepe Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimle Fakültesi Dergisi. C.: 19, Sa.: 1, Ankara, 2001, s. 49. Nurhan Yentürk, Birikimin Kaynaklar, ktisadi Kalknma, Kriz ve stikrar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), letiim Yaynlar, Yayn No: 920, stanbul, 2003, s Fikret enses, Yoksullukla Mücadelenin Neresindeyiz?: Gözlemler ve Öneriler, Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve Snflar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), letiim Yaynlar, Yayn No: 912, stanbul, 2003, s

37 rekabet gücü arttrma politikasna de/il, nitelikli igücüne ve verimlilik artlarna dayanan bir politikaya gereksinim duyulmaktadr A.k., s

38 KNC BÖLÜM ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ GEREKÇELER, BÇM VE SONUÇLARI I. ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ GEREKÇELER Çok sayda çocu/un evde, tarlada, küçük ve orta ölçekli iletmelerde ve sokakta üretime katlmasnn farkl ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel nedenleri bulunmaktadr. 85 Çocuk çaltrlma orannn az oldu/u gelimi ülkelerde çocuklar cep harçlklarn arttrmak ve tarmda özellikle ekim ve hasat zamanlarnda ihtiyaç duyulan yardm sa/lamak üzere çalmaktadrlar. Geni çapta çocuk çaltrlmasnn görüldü/ü az gelimi ülkelerde ise, çok çeitli gerekçeler bulunmaktadr ve sosyo-ekonomik ve kültürel gerekçeler karlkl olarak birbirini beslemektedir. 86 A. Ekonomik Gerekçeler 1. Ekonomik Büyümenin Sa%lanmas( Yeni liberal politikalar, büyüme ve birikimin ihracata dayal politikalar yoluyla sa/lanaca/n ve bunu sa/layacak yabanc yatrmlar çekebilmek için de igücü piyasasnn uygun koullar içermesi gerekti/ini savunmaktadr. Bu koullar, igücü maliyetlerinin ve igücü piyasasnda korunmaya yönelik önlemlerin asgari düzeyde tutulmasdr. 87 gücü maliyetlerinin düük tutulmas sonucu hanehalk gelirinin azalmas, ailelerin geçinebilmesi için çocuklarnn çaltrlmasn zorunlu smail Bayer, Bülent Piyal, Çocuk gücü: De/erlerimizi Koruyalm, Gelece/i Destekleyelim, Mercek Dergisi. Yl: 2, Sa.: 6, Türkiye Metal Sanayicileri Sendikas (MESS), stanbul, 1997, s Elias Mendelievich, Child Labour, International Labour Review. Vol.: 118, No: 5, Geneva, 1979, s Temiz, Sosyal, s

39 klmaktadr. 88 Ancak, çocuklarn çaltrlmas, bir ülkedeki ucuz igücü sunumunu arttrd/ndan, ücretler dümektedir. Ucuz igücüne bu kadar kolay eriilmesi de firmalar geliim veya yeni teknolojilere uyum sa/layarak maliyetlerini düürmekten alkoymaktadr. 89 Çocuk çaltrlmas oranlarnn yüksek oldu/u gelimekte olan ülkeler, 90 küreselleme sürecinde d ticaretin liberallemesi ile sanayi kesimi uluslararas rekabet ortamna çekilmitir. Bununla amaçlanan, rekabetin sayesinde sanayinin verimsiz yatrm ve üretim tercihlerinden syrlmas ve do/ru kararlara ulamasdr. Böylece, optimum ölçekte ve az sayda firmann bulundu/u piyasa yaps yerine, kaynaklarn ülkenin karlatrmal üstünlüklere sahip oldu/u alanlarda yo/unlamas ile bu piyasalarda optimum ölçekte çalan çok sayda firmann yer ald/ bir yapya ulalmas ve büyümenin hzlanmas beklenmekteydi. Ancak, ihracata dayal bu büyüme politikas, özellikle gelimekte olan ülkeler için uluslararas rekabete açlmay beraberinde getirdi/inden dolay, bata devletin ekonomi içindeki a/rl/nn en aza indirilmesi olmak üzere, ticaretin önündeki tüm engellerin kaldrlmasna yönelik iç düzenlemeler yaplmasn gerektirmektedir. Bu düzenlemeler, 1980 li yllarda merkezleri Washington da bulunan Uluslararas Para Fonu ve Dünya Bankas ile birlikte Amerika Birleik Devletleri tarafndan ortaya sunulan yeni liberal politika dizisini niteleyen Washington Uzlamas 91 ile 88 Amela Karabegovib, Jason Clemens, Ending Child Labour Bans Aren t the Solution, Fraser Forum, The Fraser Institute, Toronto, March 2005, s Remi Bazillier, Core Labour Standarts and Economic Growth, Théorie et Applications en Microéconomie et Macroéconomie Working Papers, No: , Université Paris, Paris, 2004, s Richard Anker, The Economics of Child Labour: A Framework for Measurement, International Labour Review. Vol: 139, No: 3, Geneva, 2000, s Washington Uzlamas, bir ülkenin d ticaretinin serbestletirilmesi ve devlet iletmelerinin toptan özelletirilmesine ilaveten, sk para ve maliye politikalarn, piyasalarn genel olarak kuralszlatrlmasn, igücü piyasalarnda asgari ücret gibi unsurlarn kaldrlmasn ve güvenli özel mülkiyet haklarn içermektedir. Genel olarak bakld/nda uzlama, meseleleri piyasaya brakma politikasdr. Bilgi için bkz.: Arthur MacEvwan, Borç ve Demokrasi; A/r Borç Altndaki Ülkeler Demokratik Ekonomik Programlar Nasl Yürütebilirler?, (Çeviren: Erkan Ünal), Neoliberalizme Kar Ortak Savunma. (Editör: Ahmet Asena, Sezai Temelli), Kalkedon Yaynclk, stanbul, 2006, s

40 belirlenmitir. Bu çerçevede, ticaret serbestletirilmi, kamu kurumlar özelletirilmi ve piyasaya giri çklar engelleyen düzenlemeler kaldrlmtr. 92 Ekonomik büyümenin sa/lanabilmesi için Washington Uzlamas ile gerçekletirilen düzenlemelerle bir baar elde edilememi; uzlama igücü piyasalarnn esnekletirilmesini de kapsayacak biçimde geniletilmitir. Ancak, ihracata dayal büyüme politikalarn benimseyen gelimekte olan ülkelerde, uluslararas rekabete açlmak, sanayi yaps de/imemekte; ortaya çkan sorunlarn niteli/i de/imektedir. 93 Uluslararas rekabete uyum sa/layabilmek için devletin ekonomideki a/rl/nn özelletirmelerle azaltlmas ticaretin serbestletirilmesi, igücü piyasasnn esnekletirilmesi gibi düzenlemelerle maliyetler düürülmekte ancak uluslararas ölçekteki rakip saysnn fazlal/nn firmalar en ucuza üretme arayna yöneltmesi, piyasalarn enformellemesini beraberinde getirecektir. Bunun yan sra, maliyet düülerinden igücü de olumsuz etkilenmektedir. Bu iki etki ile yoksullaan aileler, çocuklarn da igücü piyasasna sokmaktadr. Bu noktada, özellikle ihracata dayal büyüme politikalarn benimseyen gelimekte olan ülkelerde, ekonomik büyümenin sa/lanmas için piyasalarn enformelletirildi/i ve enformel piyasalarda çocuklarn çaltrld/ söylenebilir. Küresel rekabet içinde daha fazla kar elde etmek için kuralsz bir biçimde üretim yapan sermaye, az gelimi ve gelimekte olan ülke devletlerinin göz yummasyla, her türlü yasal denetimden uzak, istedi/i koullarda içi çaltrmaktadr. Bu yapda, üretimlerini sadece ulusal ölçekte gerçekletiren iletmeler de/il ayn zamanda çok uluslu iletmeler de ucuz igücü olarak çocuklar çaltrmaktadrlar. hracat yapan iletmeler, üretimlerinin çeitli aamalarn çocuklarn çaltrld/ taeronlara dsallatrarak, çocuklar dolayl yoldan çaltrmaktadrlar Fatma Do/ruel, A. Suut Do/ruel, Bçak Srtnda Büyüme ve stikrar: Arjantin, Brezilya, Meksika, srail, Türkiye. stanbul Bilgi Üniversitesi (BÜ) Yaynlar, Yayn No: 134, stanbul, 2006, s A.k. s Ahmet Kemerli, Dünyada ve Türkiye Ölçe/inde Deri Sektöründe Çocuk Eme/i, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s

41 Öte yandan, özellikle az gelimi ülkelerde çocuklarn çaltrlmasnn engellenmesinin ön koulu olarak gösterilen ekonomik büyümeye çocuklarn çaltrlmasna ilikin düzenlemelerden daha fazla önem verilmektedir. 95 Ancak, ekonomik büyüme kuramsal olarak yoksullu/u azaltc bir etkiye sahip olsa da, çocuklarn çaltrlmasn azaltan bir sonuç do/urmayabilir. Bu durum, ekonomik büyümenin yoksullu/a yeterince önem vermemesinden dolay, yoksulluk oranndaki azalmaya karn, yoksullu/u tamamen ortadan kaldramamas ile açklanmaktadr. Böylece çocuklarn çaltrlmaya devam edildi/i görülür. Bunun yan sra, ekonomik büyüme adil bir gelir da/lmn kendili/inden güvence altna almamaktadr. Gelirin adil da/lmad/ bir ekonomide büyüme oran ne olursa olsun, gelirden yeterli pay alamayan yoksul aileler çocuklarn çaltrmaya devam edeceklerdir. 96 Son olarak, ekonomik büyümeye kout olarak istihdam art sa/lanmad/ sürece, hzl ekonomik büyüme sa/lanmasna yönelik politikalar, çocuklarn çaltrlma e/ilimlerini arttracaktr. 97 Bu e/ilimin artmas ekonomik büyümeyi oldu/u gibi kalknmay da engelleyecektir /gücü Piyasas(n(n Yap(s(n(n De%i/imi kinci Dünya Sava ndan sonra 1970 li yllara kadar süren fordist dönemde, özellikle Bat Avrupa ülkelerinin ço/unda yüksek ekonomik büyüme oranlar gerçeklemitir. Altn ça/ olarak nitelenen bu dönemde, bu baarnn altnda yatan nedenin istihdam yapsndaki de/ime oldu/u genellikle kabul görmektedir. Altn ça/da tarm sektörü istihdam, di/er sektörlere göre önemli ölçüde azalm ve imalat sektörü istihdam art göstermitir. 99 Ancak küreselleme sürecinde üretimin Sylvain E. Dessy, Désiré Vencatachellum, Explaining Cross-Country Differences in Policy Response to Child Labour, Cahier de Recherche, No: IEA-02-03, École des Hautes Études Commerciales, Montréal, 2002, s. 2, 24. ILO, Decent Work and Poverty Reduction in Indonesia, International Labour Office, Jakarta, 2004, s. 6. Eric V. Edmonds, Does Child Labor Decline with Improving Economic Status?, The Journal of Human Resources. Vol: 40, No: 1, The University of Visconsin Press, Madison, 2005, s. 79. Sebestian Braun, Core Labour Standards and FDI: Friends or Foes? The Case of Child Labour, Sonderforschungsbereich 649 Discussion Papers, No: , Humboldt-Universität zu Berlin, Berlin, 2006, s. 8. Jonathan Temple, Structural Change and Europe s Golden Age, Working Paper, No: 01/519, University of Bristol, Bristol, 2001, s

42 uluslararas bütünlemesi ile uygulanan yeni liberal politikalar do/rultusunda ticaretin serbestlemesiyle etkisini arttran teknoloji, esneklik ve kuralszlatrma, igücü piyasasnn yapsnn de/imesine neden olmutur. 100 Bu süreçte, çok uluslu iletmeler ihracata yönelik üretim yaplan birimlerini gelimekte olan ülkelere nakletmesi ile maliyetler düürülmü; içinde bulunduklar borç krizinden çkmak ve istihdam yaratmak için yabanc sermaye çekmek isteyen gelimekte olan ülkeler arasnda rekabet balamtr. Böylece ortaya çkan küresel mal ve de/er zincirleri içinde çok uluslu iletmelerin gelimi ülkelerde bulunan merkezleri sadece tasarm ve pazarlamayla u/rarken, emek yo/un üretim süreci gelimekte olan ülkelere fason üretim üzerinden küçük ve orta ölçekli iletmeler ile ev eksenli çalma temelinde gerçekletirilmektedir. Maliyetler, igücünün esnek üretim ilikileri içinde güvencesiz ve korumasz ilerde istihdam yoluyla düürülmekte, gelimekte olan ülkelerde enformel ekonomi ve enformel istihdam hzla yaylmaktadr. 101 Özellikle fordist dönem sonrasnda hzlanan üretimde yeniden yaplanma sürecinin en belirgin etkileri, gerek gelimi gerek az gelimi ülkelerde, igücü piyasalar üzerinde hissedilmitir. 102 Post-fordist dönemde, igücü piyasasndaki en önemli de/iim, geleneksel endüstri ilikileri sistemi yerine yerellemi ve bireysellemi çalma ilikilerinin ortaya çkmasdr. Bu de/iimin sebebi olarak da hem ulusal ekonomiler hem de firmalar için ayakta kalmann tek koulu olarak dayatlan rekabet gösterilmitir. Böylelikle gerek ulusal ekonomiler gerek firmalar uluslararas pazarda daha rekabetçi olmak için ola/anüstü bir yara girmilerdir. Ancak daha rekabetçi olabilmek için hemen hemen tek seçenek igücü maliyetlerinin düürülmesidir. Bir baka deyile, sendikal haklarn eylemli olarak yaama Özlem Çakr, Sosyal Dlanma, DEÜ, SBE Dergisi. C.: 4, Sa:3, zmir, 2002, s. 89. Gülay Toksöz, Uluslararas Emek Göçü. BÜ Yaynlar, Yayn No: 129, stanbul, 2006, s. 61. Fikret enses, Küreselle/menin Öteki Yüzü: Yoksulluk. letiim Yaynlar, Yayn No: 770, stanbul, 2003, s

43 geçirilmesinin önlenmesi ve sosyal güvenlik sisteminin ilemez hale getirilmesi gerekmektedir. 103 Küreselleme sürecinin hzlanmasyla igücü piyasasndaki de/iim üç alanda kendini göstermitir. Bu dönemde imalat sanayinde istihdam daralm, niteliksiz igücüne olan talep azalm ve ücret eitsizli/i artmtr. 104 Gelimi ülkelerde 1960 larda balayan sanayisizleme süreci ve özellikle dayanaksz tüketim mal üreten sanayilerdeki gerileme, istihdamn yapsndan önemli de/iikliklere neden olmu; istihdamn bileimi, imalat sanayi gibi yüksek ortalama olarak yüksek ücret ödenen kesimlerden, hizmetler gibi genellikle düük ücretlerin geçerli oldu/u sektörlere do/ru bir de/iim göstermitir. Ayrca, özellikle kinci Dünya Sava sonrasnda yaanan sendikal mücadeleler sonucunda ulalan çalma standartlar önemli ölçüde anmtr. Bu süreçte önemli bir rol oynayan çok uluslu iletmelerin istihdam politikalar giderek nitelikli ve yüksek ücretli bir çekirdek igücü yannda, i güvencesi olmayan, rutin iler yapan, düük ücretli ve ksmi süreli veya geçici biçimde çalan bir kitlenin varl/na dayanmaya balamtr. Az gelimi ülkelerde igücü piyasasnn esnekletirilmesi politikas da bu süreç içinde etkili olmu; sosyal devlet anlay içinde gerçekletirilen devlet müdahalesi önemli ölçüde kstlanm, sendikalar güç ve etkinlik kaybna u/ram ve çalma koullarna ilikin standartlarn göz ard edildi/i bir rekabetin yaygnlamasna yol açmtr. Artan uluslararas rekabet ve sanayisizleme karsnda igücü piyasalarnn yeniden yaplanmas, birçok ülkede istihdam olanaklarn daraltrken, bata niteliksiz içiler olmak üzere çok sayda içinin iini kaybetmesine ve atipik istihdam biçimlerinin yaygnlamasna yol açmtr. 105 Bütün bu de/iimin temelinde yatan rekabetin sa/lanabilmesi için igücünün düük ücretle ola/andan uzun süre çaltrlmas ve vergi ve sosyal güvenlik M. Kemal Öke, Senem Kurt, Yeni Süreç ve Sendikalarn Temsil Sorunu, Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve Snflar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), letiim Yaynlar, Yayn No: 912, stanbul, 2003, s Temiz, Sosyal, s. 99. enses, Küreselle/me, s

44 primlerinin ödenmemesi gibi yöntemlerle igücü maliyetleri düürülmütür. Bir baka deyile, igücü maliyetleri, igücü piyasasnn enformelletirilmesiyle düürülmütür. 106 Bu durum, sa/lk, e/itim, ie eriimde eitlik, ekonomik ba/mllk karsnda i ve gelir güvencesi 107, ayrmcl/a kar koruma, hastalk, sakatlk, analk ve isizlik gibi riskleri kapsayan sosyal güvenlik edimlerinin sa/lanmas, i kazas ve meslek hastalklarna kar korumay kapsayan yani bütünsel olarak yaamn korunmasn içeren sosyal korumadan 108 ksmen ya da tamamen dlanmay beraberinde getirmektedir. 109 Bu ba/lamda igücü piyasasnn formel ve enformel sektörde çalmaya göre ayrm, çocuklarn çaltrlmasnn nedenlerinden biridir. gücü piyasalarndaki birçok insann enformel sektörde istihdam edildi/i ve vasfsz içilerin yo/un oldu/u az gelimi ülkelerde, çocuklarn igücü piyasasna sokulma olasl/ yüksektir. 110 Ancak, nüfusun dezavantajl gruplar olarak saylan çocuklar, kadnlar ve yallar gibi enformel sektör içinde çalanlarn, elde ettikleri düük gelir sebebiyle, yoksul kalma olaslklar da yüksektir. Kukusuz, yoksulluktan en fazla etkilenen grup çocuklardr. Özellikle geliim sürecindeki çocuklar etkileyen ve gelir eitsizli/inin bir sonucu olarak görülen yoksulluk, gelimekte olan ülkelerde daha yüksek bir oranda olmak üzere, çocuklarn çaltrlmasna neden olur. Bununla birlikte, yaama bu ekilde kötü bir balangç yapan çocuklar, yoksulluktan kurtulamayacaklar gibi büyüdüklerinde de e/itim yerine çalma ikame edildi/inden dolay i ve gelir güvencesinden yoksun olacaklardr Öke, Kurt, s Tijen Erdut, ve Gelir Güvencesi, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi. Türkiye Devrimci çi Sendikas Konfederasyonu (DSK), Friedrich Ebert Vakf, Ocak 2004, Dedeman Otel, Ankara, 2004, s Zeki Erdut, Günümüzde Sosyal Politikann Açlmlar, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi. DSK, Friedrich Ebert Vakf, Ocak 2004, Dedeman Otel, Ankara, 2004, s. 32. Recep Kapar, Sosyal Korumann Yaygnlatrlmas, DEÜ, SBE Dergisi. C.: 5, Sa.:4, zmir, 2003, s. 53. Eduardo Caldéron Cuevas, Oscar Valiente González, Basic Income as a Policy to Fight Child Labour, X. Basic Income European Network International Congress, The Basic Income Guarantee, 2004, Barcelona, s. 9. ILO, World Labour Report Governing Body, 279th Session, International Labour Offce, Geneva, 2000, s. 1.; Gülfer Dikbayr, Meltem Dayo/lu, M. Akif Bakr, Gelirin Çocuk stihdam Üzerindeki Etkisi, Türkiye de Çalan Çocuklar Semineri. DE Yaynlar, Yayn No: 2534, Mays 2001, Ankara, 2001, s

45 3. Gelir Da%(l(m( Gelir da/lm, bir ülkede belirli dönemler içinde üretilen mal ve hizmetlerden elde edilen gelirin fertler, fertlerden oluan gruplar veya üretim faktörlerine da/tm araçlar ile paylatrlmasdr. Gelirin fertler, aileler ve çeitli tüketici birimler arasnda bölünmesine kiisel gelir da/lm, üretim faktörleri arasndaki da/lmna ise ilevsel gelir da/lm denir. Ayrca, ilevsel gelir da/lm birincil, bireysel gelir da/lm ise ikincil olarak da ifade edilmektedir. 112 Gelir da/lm salt ekonomik bir olgu de/il, ayn zamanda uygulanan ekonomik ve sosyal politikalarn zaman içindeki geliiminin bir sonucudur. Üretim araçlarnn mülkiyetinin yan sra kamu hizmetlerinin düzeyi, toplumsal ve geleneksel ilikiler, igücünün örgütlenme düzeyi, toplumsal ve geleneksel ilikiler, igücünün örgütlenme düzeyi ve siyasal katlm biçimleri gibi etkenler gelir da/lmnda belirleyici olmaktadr. Gelir da/lm bunlarn bir sonucu ve göstergesi olarak kabul edilebilir. 113 Dünyada gelir da/lmnn adil olarak da/tld/n söylemek güçtür. Bunu rakamlarla desteklemek de mümkündür. Gini katsays 114 dünya genelinde 67.0 dr. Görüldü/ü gibi katsay mutlak gelir eitsizli/ine (1 yada 100) daha yakndr. Bölgeler aras gelir da/lmnn biraz daha farkl oldu/u söylenebilir. Gini katsaysnn 72.2 oldu/u Sahra Alt Afrika, 57.1 oldu/u Latin Amerika ve Karayipler ve 52.0 oldu/u Do/u Asya ve Pasifikler de gelirin adil da/tlmad/ görülmektedir. Bununla birlikte, gini katsays Orta ve Do/u Avrupa da 42.8, yüksek gelirli OECD Güran Yumuak, Mahmut Bilen, Gelir Da/lm - Beeri Sermaye likisi ve Türkiye Üzerine Bir De/erlendirme, Kocaeli Üniversitesi (KÜ), SBE Dergisi. Sa: 1, Kocaeli, 2000, s. 77.; Yeim Kutepeli, Umut Halaç, Türkiye de Genel Gelir Da/lmnn Analizi ve yiletirilmesi, DEÜ, SBE Dergisi. C.: 6, Sa: 4, zmir, 2004, s Temiz, Sosyal, s Gini katsays, gelir eitsizli/ini tek de/erde özetleyen ve uluslararas anlamda kiisel gelir da/lm ölçümlerinde kullanlan ölçülerden biridir. Gini katsays 0-1 veya arasnda de/iebilir Buna göre, gelir da/lmnn toplumda adaletli bir biçimde da/tlm olmas halinde katsay 0, adaletsiz olmas durumunda 1 e do/ru bir e/ilim içinde olacaktr. Bilgi için bkz.: Temiz, Sosyal, s

46 ülkelerinde 36.8 ve Güney Asya da 33,4 tür. Bu bölgelerde göreceli olarak daha eit bir da/lmn oldu/u söylenebilir. 115 Gelir eitsizli/i, toplumda ortalama yaam standardnn altnda yaanmas olarak ifade edilen göreli yoksullu/a yol açmaktadr. 116 Yoksulluk, bir toplum ya da toplulu/un üretmi oldu/u maddi varlklarn azl/ veya çoklu/u ile de/il, söz konusu varlklarn toplulu/u oluturan bireyler arasndaki eitsiz da/lm halinde söz konusudur. Bu nedenle yoksulluk gelir da/lmnn adaletsizli/inin sonucu olarak kabul edilmektedir. Gelir da/lm adil hale getirilmedikçe, bu eitsizli/in sonucu olan yoksullukla mücadelede baarl olunamaz. 117 Gelirin adil bir ekilde da/tlmamas, baz aileleri, yoksulluktan dolay, çocuklarn çaltrmak zorunda brakmaktadr. 118 Bunun yan sra alnan e/itimle, gelir eitsizli/i arasndaki ters yönlü iliki de çocuklarn çaltrlmasna neden olmaktadr. Herkesin e/itim olanaklarndan yeterince yararlanamad/ toplumlarda, az e/itim gören veya görmeyen gruplarn gelirden aldklar pay, yaamlarn sürdürmeye yetmedi/inden, çocuklar çaltrlmaktadr. Gelirin adil paylam ile söz konusu gruplarn artan gelir düzeyiyle beraber çocuklarn igücü piyasasna katlm azalacaktr. 119 UÇÖ nün 53 ülkede yapt/ bir aratrmaya göre, dünyada çocuklarn çaltrlmasnn tek nedeni gelirin adil da/lmamas de/ildir. Ancak adil gelir da/lm çocuklarn çaltrlmasn azaltan etkenlerden biri olacaktr UNDP, Human Development Report 2005, United Nations Development Programme, New York, 2005, s Ron Duncan, Globalisation and Income Inequality: An International Perspective, Conference on International Trade Education and Research: Managing Globalisation for Prosperity, October 2000, University of Melbourne, Victoria University, Melbourne, 2000, s Gelir Da/lmnn yiletirilmesi ve Yoksullukla Mücadele Özel htisas Komisyonu, Yoksullukla Mücadele Alt Komisyonu Raporu, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Devlet Planlama Tekilat (DPT), Ankara, 2000, s Carol Ann Rogers, Kenneth A. Swinnerton, Inequality, Productivity, and Child Labor: Theory and Evidence, Staff Research Papers, Bureau of Internetional Labor Affairs, U.S. Department of Labor, Washington, 2000, s Sylvain E. Dessy, Désiré Vencatachellum, Explaining Cross-Country Differences in Policy Response to Child Labour, Cahier de Recherche, No: IEA-02-03, École des Hautes Études Commerciales, Montréal, 2002, s. 1-2, Iftikhar Ahmed, Getting Rid of Child Labour, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2000, s

47 B. Toplumsal Gerekçeler 1. Nüfus Art(/( Gelimekte olan ülkelerin ekonomilerinin tarma dayal olmas çocuklarn çaltrlmasnn gerekçelerinin banda gelmektedir. Geleneksel tarm faaliyetlerinde ya ve cinsiyete dayal bir i bölümü bulunmaktadr. Bu nedenle çocuklarn yapabilece/i ilerin varl/ çaltrlmalarnn da temel gerekçelerinden birini oluturmaktadr. Geleneksel tarm igücünün yo/un olarak kullanlmasn gerektirir. Bu anlamda, nüfus art igücü gereksinimini karlamaktadr. Çocuklarn tarmsal faaliyetlere katlm ailelerin çocuk yetitirme masraflarn azaltt/ için sayca çoklu/u ve dolaysyla hzl nüfus art geri kalm tarm toplumlarn ortak özelli/idir. 121 Düzensiz kentleme, kentsel isizlik ve gelir da/lm gibi sorunlara neden olan hzl nüfus art ve ailenin gelirindeki hzl düüler, çocuklar da kapsar biçimde, tüm aile bireylerini çalmaya zorlamaktadr. Bununla birlikte, çocuk gelir elde etme sürecine katldkça, aile daha çok çocuk sahibi olma e/ilimi içine girmekte ve bu da nüfus planlamasn olumsuz etkilemektedir. Bu e/ilimin asl gerekçesi ailece çocu/a atfedilen ve onu üretim ve sosyal güvence arac olarak gören faydac de/er yargsdr. Dolaysyla, küçük yataki çocuklarn çaltrlmas, hzl nüfus artnn hem gerekçesi, hem de bir sonucudur. Az gelimilik ve çocu/a atfedilen faydac de/er yargs arasndaki iliki, bata krsal bölgeler olmak üzere, do/acak çocuklarn potansiyel igücü olarak de/erlendirilmelerine sebep olur Tahir Bataymaz, Günümüzde Gelece/imiz Karartan Bir Problem: Çalan Çocuklar, Mercek Degisi. Yl: 3, Sa.: 12, MESS, stanbul, 1998, s. 63. Nilgün Tunçcan, Çocuk çili/i Nedenleri, Boyutlar ve Küreselleen Dünyada Konumu, I. stanbul Çocuk Kurultay: Bildiriler Kitab. (Yayna Hazrlayanlar: Mustafa Ruhi irin, Sevgi Usta Sa.ta), stanbul Çocuk Vakf, stanbul, 2000, s. 482.; Özcan Karabulut, Türkiye de Çalan Çocuklar. Türkiye çi Sendikalar Konfederasyonu (Türk-), stanbul, 1996, s

48 2. Göç Kendileri ve aileleri için daha iyi güvenlik koullar arayan milyonlarca insan her yl yüksek ücret ve daha iyi i frsatlar elde etmek; açlk ve yoksulluk; do/al felaketler ve çevresel koullarn bozulmas ve iddet veya zulüm görmeleri sebebiyle göç etmektedir. Göçün nedenleri arasnda açlk, yoksulluk, savalar, krizler, do/al kaynaklar üzerindeki nüfus basks, yoksul ve varsl ülkeler arasndaki ücret ve gelir eitsizli/i, kentlemenin artmas, ulam ve iletiim maliyetlerinin azalmas, toplumsal etkileimin art, iç çatmalar, insan haklarndaki eksiklikler ve daha önceden göç edenlerin bir göç a/ oluturmas sralanabilir. Bir baka deyile, göçün temelinde ülkeler ve bölgeler arasndaki farkllklarn artmas, kazançl ve uygun iler ile güvenlik ve özgürlük eksikli/inin bulundu/u görülmektedir. 123 Bilginin küresellemesi ve ucuzlayan ulam maliyetleri sayesinde giderek ülkeler arasnda yaylan uluslararas göç, ço/u insan açsndan verimli bir deneyim olmakla birlikte, göç eden birçok içi oldukça kötü çalma ve yaam koullar ile karlamaktadr. Göç edilen ülkedeki çalma koullar, göçülen ülkeye göre daha iyi olmasna ra/men, göç eden içiler kendi ülkelerinin ortalama yaam standartlarnn altndaki koullarda yaamlarn sürdürmek zorunda kalmaktadrlar. Uluslararas standartlarn korumasna karn, özellikle enformel sektörde çalan göçmen içilerin haklar sklkla ihlal edilmektedir. 124 Bu noktada igücü piyasasnda yapsal de/iim kendini göstermektedir. Göç eden içilerin tümü için sorunlarn benzerli/inden söz edilemez. Göçün etkileri çekirdek ve çevresel igücü açsndan farkllklar göstermektedir. Gelimekte olan ülkelerden gelen içilerin, igücü piyasasndaki ilerin tümünde çalt/ görülmektedir. Göçmen içiler genellikle, göçmen ii olarak de/erlendirilen, a/r, tehlikeli ve güç ilerde çalmaktadrlar. Kukusuz burada sözü ILO, Towards a Fair deal for Migrant Workers in the Global Economy. International Labour Conference, 92nd Session, Report: VI, International Labour Office, Geneva, 2004, s. 3,8. ILO, Migrant, s

49 edilen grup çevresel igücüdür. Di/er tarafta, daha iyi i frsatlar ve yüksek ücretler aramak için baka ülkelere giden milyonlarca çalan bulunmaktadr. Çekirdek igücünü oluturan bu grubun dörtte üçü varsl ülkelerden di/er varsllara, kalan dörtte birlik grubun bir ksm, endüstrilemelerini yeni gerçekletirmi Do/u Asya, Do/u Avrupa ve Güney Afrika ya, bir ksm da yabanc yatrmlar için çalmak ve bu sayede ekonomik kalknmaya katk sa/lamak için yoksul ülkelere göç etmektedir. 125 UÇÖ nün 2000 yl tahminlerine göre, Afrika da 5,4 milyon, Asya da 22,1 milyon, Avrupa da 27,5 milyon, Latin Amerika ve Karayipler de 2,5 milyon, Kuzey Amerika da 20,5 milyon ve Okyanusya da 2,9 milyon olmak üzere dünyada toplam 80,9 milyon göçmen içi bulunmaktadr. Rakamlara bakld/nda yo/un olarak Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika ya göç edildi/i görülmektedir. 126 Öte yandan, gelimekte olan ülkelerde ulusal düzeyde göçün nedenleri arasnda saylan nüfus art ile geleneksel yap bozularak, kr ve kent arasnda ciddi nüfus hareketleri yaanmaktadr. krdan kente gelen ailelerin geçinebilmeleri salt çocuklarn çalmasna ba/l görülmektedir. Kentlerde çocuk eme/ine ihtiyaç duyulan üretim düzenekleri bulunmakta ve pek çok faaliyet hala ucuz eme/e dayal olarak ayakta kalmaktadr. 127 Ayrca, krdan kente göç eden aile bireylerinin, genellikle yeterli e/itime sahip olmamalar, niteliksiz igücü konumunda bulunmalar nedeniyle çocuklar, ailelerinin geçimine katk sa/lamak amacyla çaltrlmaktadr. Göçün en önemli etkisi çocuklarn çaltrlmasna neden olmasdr. 128 Çalan çocuklarn büyük ço/unlu/unu, az gelimi bölge veya ülkelerden gelen göçmen ailelerin çocuklar oluturmas bir rastlant de/ildir A.k., s. 10. A.k., s. 7. Bataymaz, s. 63. Çalma ve Sosyal Güvenlik Bakanl/ (ÇSGB), Türkiye de Çocuk çili/i. Bilgilendirme Materyali, ÇSGB Yaynlar, Yayn No: 121, Ankara, 2005, s. 27. Erdal Egemen, Dünya da ve Türkiye de Çalan Çocuklar (Çocuk Eme/i), Peryön Dergisi. Sa.: 8, Türkiye Personel Yönetimi Derne/i, stanbul, 2003, s

50 Hzl nüfus artna kout olarak modern sektörde istihdam art sa/lanamad/ sürece isizlik ve gelirin yetersizli/ine kar koyabilmek için aile üyelerinin gelir getirici faaliyetlere katlm hzlanm ve aile bu sürece çocuklarn da gelir getirici faaliyetlere yönelterek uyum sa/lamaya çalmtr Yoksulluk Çocuklarn çaltrlmasnn temel gerekçelerinden biri 131 olan yoksulluk, toplumda bireylerin temel ve sosyal gereksinimlerini karlamaya yetecek düzenli bir gelire sahip olamamalar durumunu ifade eder. 132 Bir toplumda yoksulluktan en çok etkilenen ve en duyarl grup çocuklardr. Çocuklarn herhangi bir geliri olmad/ halde günümüzün en önemli sorunlarndan biri olan çocuk yoksullu/u, ailenin yoksullu/una ve özellikle ailenin isizli/ine ba/l olarak yaanmaktadr. Bir baka deyile, isizli/e ba/l yoksulluktan en çok etkilenen ve zarar görenler çocuklardr. Çünkü, yoksulluk sebebiyle çocuklarn yaama, yetime ve gelime haklar tehlikeye dümektedir. 133 Göçün sonuçlarndan biri olan yoksulluk sadece bir gelir azl/, temel kentsel hizmetlerden mahrum olma de/ildir; ayn zamanda alt sosyal statülü mahallelerde yaama, kent mekannda marjinalleme, sa/lksz çevre koullarnda yaamn sürdürme, adalet, e/itim ve sa/lk hizmetlerinden daha az yararlanabilme, iddete daha açk olma, yeterli güvenli/e de sahip olamamaktr. Geleneksel krsal kesimde ailenin ald/ psikolojik ve sosyo-ekonomik destek kentte toplumsal kurumlar tarafndan sa/lanamad/ndan büyük ümitlerle kente göçen y/nlarn aile ilikileri hsan Torun, Sokakta Çalan Çocuklar ve stanbul Örne/i, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s Kaushik Basu, Zafiris Tzannatos, The Global Child Labor Problem: What Do We Know and What Can We Do?, Center for Analytic Economics Working Paper, No: #03-06, Cornell University, Ithaca, 2003, s. 16. Ömer Zühtü Altan, stihdam Politikalar ve Yoksulluk, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi. DSK, Friedrich Ebert Vakf, Ocak 2004, Dedeman Otel, Ankara, 2004, s Rahime Beder en, Aile Yoksullu/unun Çocuklar Üzerine Etkileri, IV. Aile uras Bildirileri: Aile ve Yoksulluk. T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl/ Yaynlar, Yayn No: 122, T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl/, 2004, s

51 etkilenmekte, çocuklar hem aile denetiminden uzak kalmakta, hem de kurumsal e/itiminden yeteri kadar yararlanamamakta ve babolu/a sürüklenmektedir. Sa/lksz aile ortamnda yetien çocu/un e/itimine önem verilmemekte, aile bütçesine katkda bulunmas beklenmekte ve çocuklar yana uygun olmayan, ruhsal ve fiziksel sa/l/n tehlikeye sokan ilerde çaltrlmaktadrlar. 134 Yoksulluk, bireylerin formel igücü piyasasna katlmlarn engelleyen bir unsurdur. Çünkü, yoksullarn e/itim, sa/lk ve di/er hizmetlerden yararlanma olanaklarndan yoksun ya da snrl erimi olmas, onlar enformel ekonomiye yönlendirmektedir. Enformel ekonomide yaratlan istihdam olanaklarnn da snrl olmas bu kesim için, sadece istihdam bakmndan de/il yaamn di/er alanlar açsndan da, giderek artan e/retili/e 135 neden olmaktadr. Yoksul ailelerin e/itim frsatlarndan ya hiç ya da yetersiz yararlanmas çocuklarn okula devamn engellemekte ve gençlerin zamanndan önce igücü piyasasna katlmna neden olmaktadr. Bu katlm biçimi kukusuz e/retili/in temel gerekçelerinden birini oluturmaktadr. 136 Bu anlamda, çocuklar kendilerinin veya ailelerinin beslenme ve barnma gibi temel ihtiyaçlarn karlamak için çaltrlmaktadrlar. Aileler isizlik, eksik istihdam, düük ücretler veya ebeveynlerin veya velilerin ölümü, hastal/ ya da yaralanmas gibi sebeplerle mali güçlükler çekebilirler. 137 Ailelerin karlatklar ekonomik güçlükleri amak için bavurduklar ilk yol çocuklarna haneye gelir getirici bir ilev yüklemeleridir Hasibe mre, Kent Yoksullu/u ve Aile, IV. Aile uras Bildirileri: Aile ve Yoksulluk. T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl/ Yaynlar, Yayn No: 122, T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl/, 2004, s E/reti istihdam, istikrarszlk, güvencesizlik, belirsizlik, korunmadan yoksunluk, ekonomik ve sosyal krlganlk, kötü çalma koullar, bedensel ve ruhsal sa/l/a yönelik yüksek riskler içeren istihdam biçimidir. Bilgi için bkz.: Hasan Ejder Temiz, E%reti stihdam: gücü Piyasasnda Güvencesizli/in ve stikrarszl/n Yeniden Yaplanmas, Çalma ve Toplum Dergisi. Sa: 2004/2, stanbul, 2004, s. 59. Temiz, E/reti, s. 66. Elaine L. Chao, Advancing the Campaign Against Child Labor. Volume II: Addressing the Worst Forms of Child Labor, United States Department of Labor Bureau of International Labor Affairs, Washington, 2002, s. 42. R. B. en, s

52 Uluslararas toplum tarafndan açk ve anlalr ifadelerle knanmasna ve birçok ülkede yasad saylmasna ra/men, çocuklarn çaltrlmas sürmektedir. Bunun balca sebebi, yetersiz e/itim olanaklarnn yannda, ekonomik ve sosyal eitsizli/in yaratt/ yoksulluktur. Yoksulluk, çocuklar i yaamna iten en önemli etkendir. Çocu/un çalmasndan elde edilen gelir, çocu/un veya ailesinin yaamn sürdürmesine katkda bulunmaktadr. 139 Acil hayati ihtiyaçlarn karlanmas için çocuklarn e/itim, dinlenme ve birçok durumda sa/lk gereksinimlerinden tamamen veya ksmen vazgeçilmesi gerekmektedir. 140 Yoksulluk bir çocu/un çalp çalmayaca/n belirlemekle beraber, ailenin yoksullu/una çözüm olamaz. Çünkü çocuklar, e/itimlerini tamamlayamamalarnn yan sra endüstride yüksek ücretli i imkan sa/layacak niteliklere de sahip olamaz. 141 Bu sebeple, okula gitmek yerine çaltrlan çocuklarn, yetikin yaa geldiklerinde genellikle düük ücretli ilerde çalacaklarnda kuku yoktur. 142 C. Siyasal Gerekçeler 1. Yap(sal Uyum Politikalar( Günümüzde gerek bölgesel, gerekse küresel çapta pek çok bütünleme hareketi mevcuttur. Bu bütünleme sürecinde özellikle güçlü ekonomilere sahip sanayilemi ülkelerin çevre olarak nitelendirilen az gelimi ülkelerde yatrmlar ciddi biçimde etkiledikleri bilinmektedir. Günümüzde ulus devlet kalknma 139 ILO, Inter-Parliamentary Union, Eliminating The Worst Forms of Child Labour: A Practical Guide to ILO Convention No:182. Handbook for Parliamentarians, No:3, International Labour Office, Inter-Parliamentary Union, Geneva, 2002, s. 23, Elias Mendelievich, Child Labour, International Labour Review. Vol.: 118, No: 5, Geneva, 1979, s Ahmet Kemerli, Dünyada ve Türkiye Ölçe/inde Deri Sektöründe Çocuk Eme/i, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s Elaine L. Chao, Advancing the Campaign Against Child Labor. Volume II: Addressing the Worst Forms of Child Labor, United States Department of Labor Bureau of International Labor Affairs, Washington, 2002, s

53 modellerinin yerini, sanayilemi ülkelerin çevre ülke politikalarn kendilerininkiyle uyumlu hale getirmek üzere hazrlad/, yapsal uyum programlar almtr. 143 A/r borç yükü altndaki veya di/er nedenlerle bütçe açklarn dengelemeleri gereken gelimekte olan ülkelerin borçlarn ödeyebilmeleri için kredi alabilecekleri hale getirilmesini ve ardndan sürdürülebilir büyümenin sa/lanmasn amaçlayan politikalar olarak tanmlanan 144 yapsal uyum politikalarnn esasen küreselleme sürecinde ulusal mali piyasalarn serbestletirilmesi, kamu iletmelerinin özel sektöre devredilmesi, igücü piyasasnda mevcut koruyucu düzenlemelerin esnekletirilmesi veya tümden de/itirilmesi ve bu yolla ulusal engellerden arndrlm bir ulusal piyasa oluturarak, sermayenin dünyann herhangi bir yerinde yatrmlarn kolayca gerçekletirilmesini sa/lamay amaçlamaktadr. Bu anlamda, kamu harcamalarnn kslmas, özelletirilme, devletin ekonomik faaliyetlerde sadece kural belirleyen aktör konumunda kalmas, piyasann etkin ileyiine ve sermayenin hareketlili/ine engel olabilecek snrlamalarn kaldrlarak mali piyasalarn kuralszlatrlmas ve uluslararas rekabette baarl olabilmek için üretimin temel girdilerinde, özellikle igücü maliyetlerinde, esneklik yoluyla maliyetleri azaltma uygulamalar yapsal uyum politikalarnn temel özelliklerini oluturmaktadr. 145 Yapsal uyum politikalar özellikle gelimekte olan ülkelerde sosyal koruma aç/n ve sosyal korumadan dlananlar arttrmaktadr. Ekonomik büyümenin yetersizli/i ve yapsal uyum, sosyal korumaya katk yapmakta zorlanan, ancak sosyal korumaya gereksinimi duyan ve yoksul olan, sosyal politikann kapsam dnda kalanlarn saysn artrmaktadr. Formel ekonomide çalanlarn saysnn azalmasna ve enformel ekonomide istihdam artna neden olmaktadr. Yapsal uyumla birlikte kamu ve özel sektörde ödenen ücretlerinde de azalma görülmektedir. Yapsal uyum, devletin sosyal harcamalarnda da bir azalmaya yol açmakta, sa/lk ve e/itim hizmetlerinin sa/lanmasn güçletirmektedir. Gerçekten, bir yandan, kamu 143 Nilgün Tunçcan, AB de Çocuk stihdam, Sosyal Siyaset Konferanslar Kitap, Ü Yaynlar, Yayn No: 4074, Çantay Kitabevi, stanbul, 1998, s Anne Trebilcock, Structural Adjustment and Tripartite Consultation, International Journal of Public Sector Management. Vol: 9 No: 1, West Yorkshire, 1996, s Temiz, Küreselleme, s

54 harcamalarnn ve finansmannn yeniden düzenlenmesi srasnda sosyal korumadan yararlanma koullarnn güçletirilmesi, sosyal harcamalarn snrlandrlmas ya da azaltlmas, di/er yandan katk oranlarnn yükseltilmesi, sosyal koruma kapsamndaki insan saysnn da azalmas ya da snrlandrlmas ile sonuçlanr. Ancak, yapsal uyumla birlikte sosyal koruma gereksinimi ve istemi artmaktadr. Ayrca, sosyal korumadan dlananlar gerçekte sosyal korumann sa/lad/ güvencelere en çok gereksinim duyan ekonomik, sosyal ve siyasal anlamda en zayf kesimlerdir. 146 Endüstri devriminden bu yana gelimi ülkeler, de/ien üretim teknikleri, gelien teknoloji ve sermaye yo/un üretim sayesinde çocuk istihdamndan uzaklamlardr. Söz konusu yenilikleri ayn hzda takip edemeyen az gelimi ülkeler ise, emek yo/un üretim yaps ve düük maliyetlerle ihracat avantaj kazanma gayretlerine ba/l ucuz emek ihtiyaçlarnn bir sonucu olarak çocuklar çaltrmaya devam etmektedirler. Ancak, gelimi ülkelerin oluturduklar Avrupa Birli/i ve Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlamas (NAFTA) gibi bölgesel bloklara üye olabilmek için çocuklarn çaltrlmamasn da kapsayan bir dizi sosyal düzenlemeye uymak gerekmektedir. Bununla birlikte, bölgesel bloklar içinde de az gelimi ülkelere oranla çok daha az olsa da çocuklarn çaltrlmas devam etmekte; göçmen çocuklar ve etnik aznlklar koruyucu mevzuattan tam anlamyla yararlanamamaktadrlar. Bu noktada tartlmas gereken, gerek merkez gerek çevre ülkelerinin çkarlarna uygun oldu/u iddiasyla ideal olarak benimsetilen yeni dünya düzeninin ve bu düzenin parças olabilmek için az gelimi ülkelerin hayata geçirmek zorunda olduklar yapsal uyum programlarnn iddia edildi/i gibi her iki ülke grubu içinde ayn derecede faydal olup olmad/dr. 147 Yapsal uyum programlar liberalizm ilkelerine etkinlik kazandrlmasn öngörmektedir. Bu çerçevede az gelimi ülkelerden sa/lk ve e/itim sistemlerini de kapsayan köklü bir özelletirmeye giriilmesi ve üretimlerinin d pazarlara yönelik Kapar, Sosyal, s. 56. Tunçcan, AB, s

55 olmas beklenmektedir. Yapsal uyum programlarndaki ilkeler post-fordist üretimin kuralszlatrd/ endüstri ilikileri ile birleti/inde, geçerli olan çalma ve yaam koullarnn, nitelikli içiler dndaki çalanlar için endüstri devrimi sonrasn ça/rtrd/ ileri sürülebilir. Yapsal uyum programlarnn öngördü/ü politikalar çerçevesinde sosyal devlet ilkesinden verilen ödünler, e/itimde frsat eitsizli/ini arttrmaktadr. Kamusal e/itime yeteri kadar kaynak ayrlmamas, bu ülkelerde daha fazla çocu/un e/itimden kopmasna ve küçük yalarda igücü piyasalarna girmelerine yol açacak niteliktedir. Yapsal uyum programlar yannda kamusal e/itime yeteri kadar kaynak ayrlamamasnn bir nedeni de a/r borç yükü altnda bulunan çevre ülkelerin gelirlerinin büyük bölümünü bu borçlar ödemek üzere kullanma gere/idir Esneklik Küreselleme süreci farkl ülkelerin igücü piyasalarn karlkl olarak birbirine ba/larken, yeni bir i bölümünü de beraberinde getirmi, igücü piyasalarnda dönüüme ve çalma koullar üzerinde zincirleme sonuçlarn do/masna yol açmtr. Küresellemenin endüstri ilikilerinde yaratt/ de/iimle birlikte gündeme giren igücü piyasasnda esnekleme kavram günümüz çalma hayatnn odakland/ temel konulardan biridir. Esneklik, bir yandan istihdam artrarak gönencin yaygnlatrlmas için öncelikli bir araç ve ülkelerin yeni ekonomiye uyumu bakmndan da vazgeçilmez bir çözüm görülmektedir. Öte yandan, esneklik küreselleen kapitalizmin bir unsuru ve igücü piyasalar ile örgütlenmeyi tahrip eden bir etken olarak da de/erlendirilmektedir. 149 Sunum ve istemin egemen oldu/u bir yapya dayanan küreselleme sürecinde, fordist dönemdeki gibi üretim ve tüketimin tek merkezden planlanmas, standart ürünlerin tüketilmesi ve türde bir dünya piyasasnn oluturulmas söz konusu de/ildir. Aksine, yerel piyasalarn ekonomik, sosyal ve kültürel özelliklerine uygun A.k., s O/ul Zengingönül, Sosyal Politika Esnek Çalma Biçimleri Paradoksunda Avrupa Birli/i Örne/i, DEÜ, SBE Dergisi. C.: 5, Sa.: 4, zmir, 2003, s

56 çeit ekonomisi a/rlkl mal ve hizmet üretimi öngörülmektedir. Bu ba/lamda, esnek sunum ve istemin do/as gere/i üretim faktörleri ve ürünlerin akcl/na gereksinim duyulmaktadr. Ancak, igücünün akcl/, sermaye ve becerilerdeki akclk hzna ulaamad/ gibi sosyal yaplarn da ekonomik yaplardaki uyum yetene/ine sahip olmad/ göz önünde tutulmaldr. 150 gücü piyasalarnn esneklemesi, iletmede çaltrlan çekirdek igücü ve ihtiyaç duyuldu/unda bavurulan çevresel igücü ayrmn beraberinde getirmitir. Böylece ikili bir igücü piyasas yaratlmtr. Çekirdek igücü, yeni teknolojilerin ve üretim tekniklerinin öngördü/ü yeteneklere sahip olacak, yüksek ücret ve iyi çalma koullarnda, i güvencesine sahip olarak, istikrarl ve düzenli bir biçimde çaltrlacaklardr. Çevresel igücü ise, düük ücret ve statülerde, kötü çalma koullarnda ve yükselme frsat olmadan, iletmenin rekabet gücüne göre, geçici, ksmi süreli ya da di/er atipik istihdam ilikileri çerçevesinde çaltrlacaktr. Küreselleme ile iletmenin dünyann çeitli bölgelerinde bulunan üretim faktörlerinin en karl bileimini bir araya getirmek sureti ile üretimde bulunmalar çeitli ilerin farkl mekanlarda yaplmasn mümkün klmtr. Üretimin dsallatrlmas içilerin sahip oldu/u nitelik düzeyi ile ba/lantl bir ibölümünü beraberinde getirmitir. Üretimin nitelik gerektirmeyen emek yo/un aamalar çevresel igücü piyasasnda, nitelik gerektiren sermaye yo/un üretim aamalar da çekirdek igücü piyasasnda yer alan igücü tarafndan görülür. çekirdek igücü, esnek üretim sistemlerinin merkezinde yer alp, ileri teknoloji kullanabilen çalanlar; çevresel igücü ise, piyasa koullarna göre ie alnp, geçici süreli sözlemeler ile çaltrlan ve piyasadaki daralmayla birlikte ilerine geçici olarak ya da tamamen son verilen çalanlar anlatr Zeki Erdut, Rekabetin gücü Piyasasna Etkisi. Türk A/r Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu verenleri Sendikas (TÜHS), Yayn No:29, zmir, 1998, s Yücel Uyank, Dualist (kili) gücü Piyasas Teorisi, Gazi Üniversitesi (GÜ), BF Dergisi. C.: 1, Sa: 3, Ankara, 1999, s. 2.; Jale Yalnpala, Küresellemenin Emek Piyasas ve stihdam Üzerindeki Etkileri, Küreselleme: ktisadi Yönelimler ve Sosyopolitik Kartlklar. (Derleyen: Alkan Soyak), Om Yaynevi, stanbul, 2002, s

57 Çekirdek igücünü, teknoloji ve bilgi yo/un sektörlerde, göreli olarak yüksek ücret ve rahat çalma koullarna sahip zihinsel olarak çalanlar olutururken; çevresel igücünün üretim ve hizmet sektöründe yo/unlat/ görülmektedir. Taeronlamann artmas çevresel igücünü genileten balca unsurlardan biridir. Taeronlatrma, üretimin süreç ve mekan olarak parçalanmasna ve eme/in düük maliyetle çaltrlmasna olanak sa/lamakta; taeronlara ba/l içiler ço/unlukla sigortasz ve geçici olarak çaltrlmaktadr. Çevresel igücünün örgütlenmesinin önündeki en önemli güçlüklerden biri, istihdamn da/nk yapsdr. Gerçekten, ksmi zamanl çalma ya da evde çalma gibi, atipik istihdam biçimleri içilerin bir araya gelmesini engellemektedir. Bu sayede sermaye çevresel igücünü kolaylkla istismar edebilmektedir. 152 Üretiminin çeitli aamalarnn taeronlara devredildi/i, böylece çokuluslu iletmelerin, bir yandan fason üretimle maliyetlerini düürdü/ü, di/er yandan da örgütlü igücüyle do/rudan çatmaya girmekten kurtuldu/u esnek uzmanlk modeli, ayn zamanda kötü çalma koullar altnda, hiçbir güvencesi olmadan çalan içilerin kolayca ie alnp çkarlmalarna dayanmaktadr. Talep ve teknolojideki dalgalanmalara kar, giderek enformel ekonomiye kayarak esneklik kazanlmaktadr. Dolaysyla, pek çok içi dünya piyasalarnn tüm belirsizliklerine açk bulunmakta, bu da ücret bata olmak üzere, çalma koullarn ciddi biçimde etkilemektedir. Bu küçük iletmelerde da/nk ve örgütsüz olarak çalan içilerin birlikte hareket etme olasl/nn bulunmay, sermayeye büyük bir esneklik kazandrmaktadr. 153 verenle pazarlk yapabilme gücünden yoksun 154 ; ie alnp, iten çkarlmay; saatlik, günlük, haftalk, aylk, mevsimlik çalmay; fazla çalmay; fazla çalma karl/nda ücret almamay, hatta meslek ö/renmek için bo/az toklu/una çalmay Yalnpala, s Hacer Ansal, Çal(/ma ve Gelir Gereksinimi, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi. DSK, Friedrich Ebert Vakf, Ocak 2004, Dedeman Otel, Ankara, 2004, s. 76. Brian Gilligan, An Analysis of the Determinants of Child Labour in Nepal, the Policy Environment and Response, Understandaing Children s Work: An Inter-Agency Research Cooperation Project, ILO, UNICEF, World Bank Group, Kathmandu, 2003, s

58 iin do/al gere/i olarak görüp, kolayca kabullenen çocuklar esnek igücü olarak görülmektedirler Kurals(zla/t(rma Yeni liberal politika dizisini niteleyen Washington Uzlamas na dayanan; 156 devletin çeitli amaçlarla uygulad/ ekonomik, sosyal ve idari düzenlemelerin azaltlmas veya tamamen kaldrlmas olarak tanmlanan kuralszlatrma ile piyasa asgari düzeyde düzenlenmesi ve mevcut aktörlere mümkün oldu/unca geni bir hareket serbestisi tannmas amaçlanmaktadr. 157 gücü piyasasnn esnekletirilmesinin do/rudan bir sonucu olarak görülen 158 içinin korundu/u çalma ilikilerine ilikin yasal düzenlemelerin kaldrlmasn içermektedir. Zaman bakmndan kat bu kurallarn yerini, daha kolay de/itirilebilecek di/er düzenlemelere brakma taleplerinin arkasnda içilere sa/lanan sosyal korumann kaldrlmas yatmaktadr. 159 Kuralszlatrma düzenlemelerin tümünün ortadan kaldrlmas de/il, ekonomik, sosyal ve siyasal alanda herhangi bir ilikinin taraflarnn do/rudan kural koymasdr. Bu ba/lamda herhangi bir piyasadaki ilemlere ilikin kamu müdahalesinin hafifletilmesi ve giderek ortadan kaldrlmas istenmektedir. 160 Yeni liberal anlaya göre, piyasann etkin ileyiini engelledi/i; büyüme, istihdam ve gelir da/lmna ilikin performanslar olumsuz yönde etkiledi/i Bayer, Piyal, s Arthur MacEvwan, Borç ve Demokrasi; A/r Borç Altndaki Ülkeler Demokratik Ekonomik Programlar Nasl Yürütebilirler?, (Çeviren: Erkan Ünal), Neoliberalizme Kar Ortak Savunma. (Editör: Ahmet Asena, Sezai Temelli), Kalkedon Yaynclk, stanbul, 2006, s. 77. Z. Erdut, Küreselle/me Ba/lamnda Uluslararas Sosyal Politika ve Türkiye. Dokuz Eylül Yaynlar, zmir, 2002, s. 14. Robert Walker, Denise Goodwin, Emma Cornwell, Work Patterns in Europe and Related Social Security Issues: Coping with the Myth of Flexibility, Changing Work Patterns and Social Security. (Editor: D. Pieters), Yearbook of the European Institute of Social Security, Kluwer Law International, The Hague, London, Boston, 2000, s. 40. Halil brahim Saro/lu, De/iim, Toplu Sözleme Düzeni ve Yasalarla Esneklik, Çimento veren Dergisi. C.: 16, Sa:2, CMS, Ankara, 2002, s Z. Erdut, Küreselleme, s

59 gerekçeleri ile bir dengesizlik faktörü olarak görülen igücü piyasalarnn düzenlenmesini de içeren kurallarn, devletin rolünü azaltarak, ortadan kaldrlmas salk verilmektedir. Sanayilemi ülkelerde isizli/in giderek artnn ve süreklili/inin balca nedenleri arasnda alglanan, koruyucu devletin rolünün ve igücü piyasas düzenlenmelerinin çalanlar i aramaktan, iverenleri de istihdam yaratmaktan caydrd/ düünülmütür. Bu anlamda, piyasa güçlerine uygun olarak dengeye gelecek biçimde igücü piyasasn esnekletirmek için igücü piyasasn kuralszlatrma ve koruyucu devletin rolünü azaltma e/ilimi tayan bir politika salk verilmitir. Bu tür bir politika yeni liberal hükümetlerin iktidarda oldu/u pek çok ülkede uygulamaya konulmutur. Yeni liberal anlay, salt sanayilemi ülkelerde de/il, ayn zamanda igücü piyasasnn kuralszlatrlmas giderek yapsal uyum programlar bal/ altnda kabul edilen koullar arasnda sklkla yer ald/ndan, gelimekte olan çok sayda ülkede de yaygnlamtr. 161 gücü piyasalar, bir yandan çokuluslu iletmelerin ekonomik ve sosyal yaamda giderek artan etkisi, di/er yandan ulus devletin gerilemesine ba/l olarak kuralszlatrlmaktadr. 162 Rekabet ve uyum adna igücü piyasalarnn kuralszlatrlmas, çalanlarn örgütlenmesini olumsuz etkilemekte; buna ba/l olarak, önce çalanlar daha sonra da toplumun di/er kesimlerini yoksullatrmaktadr. 163 Bundan dolay, igücü piyasalarnn kuralszlatrlmas, çocuklarn ve gençlerin çaltrlmasnn gerekçelerinden biri olarak anlmaktadr Zeki Erdut, Liberal Ekonomi Politikalar ve Sosyal Politika, Çalma ve Toplum Dergisi. Sa: 2004/2, stanbul, 2004, s Z. Erdut, Küreselleme, s Yüksek Akaya, Küreselleme Versus Sendikaszlatrma ve Yoksullatrma, Çalma ve Toplum Dergisi. Sa: 2004/3, stanbul, 2004, s ; Betül Altnta, Mendile, Simite, Boyaya, Çöpe: Ankara Sokaklarnda Çalan Çocuklar. letiim Yaynlar, Yayn No: 901, stanbul, 2003, s The Commission for Children and Young People and Child Guardian, Queensland Review of Child Labour: Summary of Findings, Queensland. The Commission for Children and Young People and Child Guardian, 2005, s

60 D. Kültürel Gerekçeler 1. Geleneksel Aile Yap(s( Geleneksel ailede çocu/un ev ilerine katlmas aile yaamnn, ailedeki rol da/lmnn ö/renilmesi ve yeniden üretilmesi için zorunlu olarak görülür. Yoksul ailelerde çocu/un ev ilerine katlmas, evde ve ev dnda yürütülecek gelir getirici ilere katlmas için bir hazrlk aamasdr. 165 Belirli yörelerde ve ailelerde, çocuklarn kendi büyüklerinin izinden gitmeleri gibi bir gelenek vardr. Bir ailenin, örne/in deri tabaklama gibi, tehlikeli bir ile geçimini sa/lamas söz konusu ise, çocuklarnn da ayn tehlikeli süreci yaamas olasl/ vardr. Çocuklardan ailenin di/er üyelerine yardm etmeleri istenir. Bu, inaat ilerinde, evde yaplan ilerde ve ücretin parça bana ödendi/i di/er ilerde yaygn olarak görülür. Ebeveynler çocukken çalmsa, yoksullu/un kuaklar aras aktarlmas nedeniyle kendi çocuklarnn da çalma olaslklar yüksektir. 166 Krsal alanda çok küçük yalarda kz çocuklar kendilerine biçilen yetikin rolü içinde ev ilerini, kardelerinin ya da yallarn bakmn üstlenirken; erkek çocuklar, ekim, biçim, sulama, hayvan besleme ve otlatma gibi ileri görmektedir. 167 Çocu/a ücretsiz aile çalan rolü yüklenmesi, toplum tarafndan normal karlanmakta ve kültürel bir de/er olarak benimsenmektedir. Göç sonras kentte de yaanabilen bu geleneksek kültür açsndan, çocu/un evde veya tarlada ücretsiz aile çalan olarak çaltrlmasyla, herhangi bir iyerinde ücret karl/ çaltrlmas arasnda fark Bayer, Piyal, s ILO, Child Labour Briefing Material, (Çeviren: Metin Çulhao/lu), ILO, International Education Center, Geneva, 2001, s. 23. ILO, Girl Child Labour Studies, Vol. 1: Girl Child Labour in Agriculture, Domestic Work and Sexual Exploitation: Rapid Assessments on the Cases of the Philippines, Ghana and Ecuador. Interntional Labour Office, Geneva, 2004, s. 301.; Yener iman, Sosyal Politika Açsndan Türkiye de Çocuk ve Genç gücü, Kamu- Dergisi. C.: 7, Sa.: 2, Ankara, 2003, s

61 yoktur. Hatta çalma yaamnda ücretli olarak yer alma aileye parasal bir katk sa/lad/ için daha çok kabul görmektedir. 168 Özellikle üçüncü dünya ülkelerinde sokaklarda, tarlalarda, lokantalarda, tamirhanelerde çalan çocuklar günlük yaamn bir parças olarak görülseler de yakn zamana kadar gelimi ülkeler için tarihsel bir olgudan ibaretti. Pakistan da futbol topu diken; Burma ve Peru da madenlerde, Banglade te tekstil atölyelerinde çaltrlan; Arap ülkelerinde jokey olmalar için kaçrlan ve Msr da pamuk tarlalarnda rgatlk yapan çocuklarn haberleri ile konu gelimi ülkelerin de ilgisini çekmitir. Gelimi ve gelimekte olan ülkelerde her ne kadar ekonomik temelli olsa da kültürel farklar, çocuklarn çaltrlmasna bak açsnn da farkllatrmtr. Örne/in Güney Asya nn baz yoksul bölgelerinde 5-6 yana gelmi çocuklar bann çaresine bakabilecek yata saylp sorumluluk yüklenirken, Bat da yetikin hanesine dahil olmak için lise e/itiminin tamamlanmas gerekmektedir. 169 Kültürleraras farklar bir yana brakan BM nin Çocuk Haklar Sözlemesi, 18 yandan küçük bireylerin çocuk saylmas gerekti/ini kabul ederek, en azndan uluslararas platformda geçerli tanm/snr sa/lamtr Ücretsiz Aile Çal(/mas( Ücretsiz çalma, piyasann dnda evde veya ailenin gözetiminde akrabalarn yannda yaplan ve karl/nda do/rudan veya dolayl yoldan bir gelir elde edilmeyen 171 çalmay ifade etmektedir. Bu çalmada, ev idaresi, yemek yapmak ve temizlik gibi faaliyetlerde bulunulmasna ra/men, özellikle gelimekte olan ülkelerde 168 Il Bulut, Çocuk Çaltrmasnn Psiko-Sosyal Boyutlar ve Sonuçlar, Türkiye de Çalan Çocuklar Sorunu ve Çözüm Yollar. (Derleyen: Ertan Kahramano/lu), Hacettepe Üniversitesi (HÜ), Sosyal Hizmetler Yüksekokulu (SHY), Friedrich Naumann Vakf, Ankara, 1996, s Sevinç Rende, H. Cenk Erkin, Çocuk Eme/i: Bizde Ucuz stedi/iniz Kadar Kullann, Birikim Dergisi., Sa.: 192, stanbul, 2005, s A.k., s Indira Hirway, Integrating Unpaid Work into Development Policy, Conference on Unpaid Work and Economy: Gender, Poverty and Millennium Development Goals. Levy Economics Institute, New York, October 1-3, 2005, s

62 ücretsiz çalma, geçimlik tarmsal faaliyetleri, evde veya aile iletmelerindeki karl/nda gelir elde edilmeyen yardmlar da içermektedir. 172 Kendi hesabna çalanlarn sayca çok oldu/u sektörlerde, genellikle ücretsiz aile çalann bol bulundu/u görülür. örne/in, tarm sektöründe çalanlar arasnda ücretsiz aile çalanlarnn çoklu/u bilinmektedir. 173 Tarmsal faaliyetin yaygn oldu/u krsal kesimde çocuklar ücretsiz aile çalan olarak istihdam edilmektedirler. 174 Çocuk istihdam orann yüksek oldu/u bu sektörde, Uluslararas Çalma Örgütü nün 184 sayl Tarmda Güvenlik ve Sa/lk Sözlemesine göre, tehlikeli iler için 18 ve di/er iler için de 16 olarak belirlenen en az çalma ya snrna (m. 16) ra/men, dünyada 5-14 ya arasndaki 165,8 milyon çocu/un çaltrld/ tahmin edilmektedir. 175 Bu çalmann kapsamnda bazen ihraç ürünlerinin üretilmesi de bulunmaktadr. Dünya kakao üretiminin yüzde 40 nn yapld/ Mali ve Burkina Faso da bu ilerde çocuklar çaltrlmaktadr. 176 Ücretsiz çalma geçmite tarmsal faaliyetlere özgü iken, günümüzde sanayi ve/veya hizmetler sektöründeki faaliyetlerde de geçerli bir uygulama haline gelmektedir. 177 Bu anlamda, ev ileri görülürken, ayn zamanda piyasa için üretimde bulunulmas durumunda, üretim çevresinde gerçekletirilen faaliyetleri kapsamayan ücretsiz çalma ile ücretli çalma arasndaki snr belirsizlemektedir. Küçük bir atölyeye dönüen evde taeron olarak üretim aamasnn üstlenilmesi halinde ücretsiz çalma piyasa dönük enformel istihdam biçimini almaktadr. Bu durumda formel ve APEC, Time for Work: Linkages Between Paid and Unpaid Work in Human Resource Policy, Report of the Asia-Pacific Economic Cooperation Human Resource Development Working Group, Conference on Linkages Between Paid and Unpaid Work in Human Resource Policy, 8 May 1999, Hong Kong, s Patricia A. Daly, Unpaid Famiy Workers: Long-Term Decline Continues, Monthly Labour Review. Vol.: 105, No: 10, U.S. Depeartment of Labour, Washington, 1982, s. 5. Ahmet Burçin Yereli, O/uz Karadeniz, Türkiye de Kaytd stihdamn Vergi Kayp ve Kaçaklar Üzerine Etkisi, 19. Türkiye Maliye Sempozyumu. III. Oturum, Uluda/ Üniversitesi (UÜ), Atlantis Limak International Hotels & Resorts, Mays 2004, Antalya, s. 9. ILO, Child, s. 6. ILO, Migrant, s Nomaan Majid, On the Evolution of Employment Structure in the Developing Countries, Employment Strategy Papers, No: 18, Employment Strategy Depeartment, ILO, Geneva, 2005, s. 3.; Patricia A. Daly, Unpaid Famiy Workers: Long-Term Decline Continues, Monthly Labour Review. Vol.: 105, No: 10, U.S. Depeartment of Labour, Washington, 1982, s

63 enformel sektör arasndaki iliki önem kazanmaktadr. Gerçekten, ihracata dönük sektörlerde faaliyet gösteren formel ve enformel iletmeler taeron sözlemeleriyle birbirine ba/lanmaktadr. Bu anlamda, ücretsiz aile çalmas, formel sektörün taeronlu/unu yapan enformel iletmelerde, özellikle evlerde, gerçeklemektedir. 178 Esnek üretime ba/l olarak igücü piyasalarnn esnekletirilmesi atipik çalma biçimlerinin yaygnlamasna yol açmtr. bu anlamda, enformel istihdamn ve özellikle çocuklarn çaltrlmasnn kolaylat/ ileri sürülmektedir. 179 Çocuklarn çaltrlmasn esasen aileleri istemektedir. aksine, çocuklarn oyun oynamak yerine kendili/inden çalmak istemesi söz konusu de/ildir. Gerçekten, çalan çocuklarn ço/u, ailelerinin yaamn sürdürmek ya da geçimini sa/lamak için gördükleri genellikle enformel ilerde ücretsiz çaltrlmaktadr. 138 sayl UÇÖ Sözlemesi gibi uluslararas standartlarn yannda, birçok ulusal yasal düzenlemede istisna olarak görülen aile ilerinde bile çocuklarn ciddi sa/lk ve güvenlik riskleriyle kar karya kalmas olasdr. 180 Küreselleme sürecinde giderek artan rekabet ba/lamnda gelimi ülkeler teknolojinin tüm imkanlarn kullanarak uluslararas ticaretten pay almaya çalrken, gelimekte olan ülkelerin elindeki tek koz ucuz igücüdür. Bu nedenle gerek tarmda, gerekse evde yaplan taeron çalmada, bol olan çocuk ve gençlerin çaltrlmas ile igücü daha da ucuz hale getirilmektedir. 181 Bir di/er ifadeyle, rekabet adna ucuz çocuk eme/i kullanmyla esasen çalma standartlar ihlal edilmekte, 182 hatta belirli devletler bu gerekçeyle çocuklarn çaltrlmasn desteklemekte veya görmezden gelmektedirler. 183 Örne/in Pakistan da yatrm yaplmas için çocuklarn çaltrlmasnda bir saknca görülmemektedir APEC, s Karabulut, Türkiye, s ILO, Eliminating, s iman, s Aziz Çelik, Çocuk çili/in Bitmeyen Öyküsü Üstüne, Birikim Dergisi, Sa.: 192, stanbul, 2005, s iman, s Rende, Erkin, s

64 3. Ç(rakl(k Çraklk e/itimi geleneksel toplumlarda çraklk kurumu için de verilmi ve bu kurum çocuklarn usta-çrak ilikisi çerçevesinde zanaat edinmeye dönük olarak lonca sistemi içine dolaysyla bir meslek grubuna dahil olmalarn sa/lamtr. Bu anlamdaki çraklk kurumu, sanayileme ile beraber baz ülkelerde tamamen çözülmü ve ortadan kalkarak yerini baka kurumlara terk etmi, baz ülkelerde ise nitelik de/itirerek sanayi için gerekli eme/in yetitirildi/i resmi e/itim kurumlar haline dönümütür. 185 Krdan kente göçle kente yeni gelen hanelerin çocuklar için çraklk kurumu, öteden beri, kentsel ilere ve mesleklere ulamann tek yolu olmutur. Dolaysyla; çraklk kurumu, bu gruplarn bildi/i, yadrgamadklar ve güvendikleri çok eski bir kurumdur. Çraklk kurumu her ne kadar eski ilevini yitirmise de bu konudaki de/erlerin ve umutlarn sürmesi çocuklarn kentlerde küçük yata çalmaya balamalarn engellememektedir. 186 Bugün tarmn çözülmeye balad/, krdan kente hzl göçün yaand/ toplumlarda geleneksel anlamda çraklk kurumunun yaayp yaamad/ tartma konusudur. Bu toplumlarn kentlerinde yaygnlaan ve geleneksel toplumlarn zanaat üretimi ile kendi üretimleri arasnda farkllklar bulunan küçük ölçekli iletmelerde en yaygn olarak kullanlan çocuklarn çrak ad altnda istihdam edildi/i de gözlenmektedir. Bu toplumlarda ister formel olarak düzenlenmi olsun, isterse enformel olarak sürmekte olsun çraklk kurumunun nitelik de/itirmesine ve e/itim ya da zanaat aktarma ilevinin büyük ölçüde azalmasna ra/men çraklk kurumunun, çocuklarn gizli ücretli emek olarak çaltrlmas söz konusudur. Bu nedenle, söz konusu toplumlarda çrak ad altnda ve hatta hukuksal olarak düzenlenmi çraklk Sevda Demirbilek, Tunç Demirbilek, Çalan Çocuklar Açsndan Çraklk E/itiminin Önemi: zmir Çraklk E/itim Merkezinde Ö/renim Gören Çraklar Üzerine Bir Aratrma, Türkiye de Çalan Çocuklar Semineri. DE, Ankara, Mays 2001, s Sema Erder, Çocuklar Neden Çalyor? Çocuk ve Çalma Kavramlar, Çalan Çocuklar: lkö/retim Müfettilerini Bilgilendirme Semineri Haziran 1995, nsan Kayna/n Gelitirme Vakf, stanbul, 1995, s

65 sözlemesi ile çalan çocuklarn geleneksel çraklar olarak alglanmalar yanlg olacaktr. Bu nedenle günümüzde çraklarn gerçekten beceri edindirici bir ite mi, yoksa sadece, ucuz igücü olarak, karl/nda ücret ald/ bir ite mi çalt/nn anlalmas önem kazanmaktadr. 187 II. ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMA BÇMLER Dünyada çaltrlan milyon çocu/un yüzde 69 u avclk, ormanclk ve balkçlk gibi ilerin yapld/ tarm, yüzde dokuzu madencilik, taocakçl/, üretim ve inaat ilerinden oluan sanayi ve yüzde 22 si yiyecek, barnma ve ulam gibi hizmetlerin verildi/i hizmetler sektörlerinde, 188 içi, çrak ve ücretsiz aile çalan statülerinde çaltrlmaktadr. A. /çi Statüsünde Çal(/t(r(lma 138 sayl UÇÖ Sözlemesinde istihdama kabulde en az ya 15 olarak belirlenmitir. 189 Dolaysyla, yaamn kazanmak ya da aile bütçesine katkda bulunmak amacyla çalan 15 yandan küçük çocuklar, çocuk içi olarak tanmlanmaktadr. 190 UÇÖ nün aileleri dndaki iverenler tarafndan düzenli olarak çaltrlan çocuklar çocuk içi olarak tanmlanmasyla birlikte çocuk içili/in, ülkelerin çalan çocuklara yönelik düzenledi/i koruyucu hükümlere göre belirlenmesi daha do/ru olacaktr. Buna göre, ülkelerin yasalarnda belirlenen çalmaya kabul için belirlenen en az yan altndaki çocuklarn ücret karl/nda ve iverenin bilgisi dahilinde herhangi bir ite çaltrlmalar, çocuk içili/i olarak tanmlanabilir Sema Erder, Kuvvet Lordo/lu, Geleneksel Çraklktan Çocuk Eme/ine: Bir Alan Aratrmas. Friedrich Ebert Vakf, stanbul, 1993, s. 12. ILO, Child, s ILO, Combating Child Labour: A Handbook for Labour Inspectors, International Labour Office, Geneva, 2002, s. 3. Torun, s. 9. Betül Urhan, Azgelimilik-Çocuk stihdam likisi ve Türkiye de Çocuk gücüne likin Sorunlar, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1996, s

66 Çocuk içiler, genellikle üretim amacna uygun altyapdan yoksun, eski ve koruyucusuz makineler ve el aletlerinin kullanld/ ve bu nedenle kaza geçirme risklerinin yüksek ve günlük çalma saatlerinin uzun oldu/u küçük ve orta ölçekli iletmelerde çaltrlmaktadrlar. 192 Çocuklarn küçük iyerleri tarafndan tercih edilmesinin en büyük nedeni, bu iyerlerinin ço/unlukla kayt dnda bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Yasal yükümlülüklerden kaçnan ve düük ücretli içi çaltrarak varolan bu iyerleri, teknolojiye de/il, çocuklarn da yapabilece/i vasfsz eme/e dayal olarak üretim yapmaktadrlar. Çocuk içiler, çok düük bir ücret karl/nda, çalma saatinden, i sa/l/ ve güvenli/ine ve asgari ücrete kadar hiçbir yasal haktan ve korumadan yararlanamadklar, kötü muameleye maruz kaldklar, sa/lklar için tehlikeli ilerde, kayt d çaltrlmaktadrlar. 193 lgili yaznda aksi görüler olmakla birlikte, 194 çocuk içili/inin özellikte gelimekte olan ülkelerdeki kayt d sektörde yo/un olarak görülmesinde kukusuz küresellemenin büyük pay vardr. Kadn ve çocuklarn, igücünün daha ucuz oldu/u co/rafyalara kayan uluslararas sermaye için vazgeçilmez bir ucuz igücü kayna/ oldu/u günümüzde, bunun en canl örne/i spor malzemeleri üretiminde yaanmaktadr. Amerika Birleik Devletleri (ABD) nde kurulan Nike firmas, spor malzemeleri üretmektedir. Dünyann bir çok ülkesinde fabrikas bulunan firmann çaltrd/ içi says 557 bindir. Bunlarn 467 bini Asya, 38 bini Amerika, 39 bini Avrupa, Ortado/u ve Afrika ülkelerinde iken ABD dekilerin says yalnzca 13 bindir. Üretimin neredeyse tamam az gelimi ekonomilerde gerçeklemektedir. Firmann insan eme/inin az kullanld/ kapital-yo/un ayakkab üretimi ABD de, yo/un insan eme/i gerektiren giysi üretimi ise, üçüncü dünya ülkelerinde gerçekletirilmektedir. Bu üretim tarz Reebok ve Adidas gibi çokuluslu iletmeler tarafndan da tercih edilmektedir. Bu üretim tarznda, taeronlar aracl/yla ismini ÇSGB, Türkiye de Çocuk çili/i. Bilgilendirme Materyali, ÇSGB Yaynlar, Yayn No: 121, Ankara, 2005, s. 40. DPT, Çocuk Özel htisas Komisyonu Raporu, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, DPT Yaynlar, Yayn No: 2573, DPT, Ankara, 2001, s. 85. Alessandro Cigno, Furio C. Rosati, Lorenzo Guarcello, Does Globalisation Increase Child Labour?, Discussion Paper, No: 470, Instituts zur Zukunft der Arbeit (IZA), Bonn, 2002, s. 17.; Alessandro Cigno, Globalisation Can Help Reduce Child Labour, CESifo Economic Studies. Vol: 49, No: 4, Ifo Institute for Economic Research, Munich, 2003, s

67 gizleyen çokuluslu iletmeler igücü maliyetlerini düürülmek için çocuklar çaltrmaktadr. Dolaysyla az gelimi toplumlarda çocuk içili/inin sürmesinde gelimi ülkelerin ve küreselleen ekonominin rolü göz ard edilemez. 195 Çocuk içiler, dünyann çeitli ülkelerinde farkl iler yapmaktadrlar. 5 milyondan fazla çocu/un çaltrld/ Brezilya da çocuklar ayakkab, tekstil, metal ve araba ilerinde; 350 milyon çocu/un yaad/ ve çocuk çaltrlmas ile ilgili sa/lkl verilere ulalamayan Çin de 196 çocuklarn havai fiek imalatnda, ayakkab, elektronik ve çivi fabrikalarnda; 8.5 milyondan fazla çocu/un çaltrld/ Endonezya da 197 çocuklarn ucuz igücü olarak giyim ve mobilya ihracat ilerinin yapld/ üretim ve ayrca hizmetler sektörlerinde; ya arasndaki 400 bin çocuk içinin bulundu/u talya da 198 çocuklarn ayakkab üretiminde ve yasa d ilerde; 5-17 ya arasndaki 4 milyon çocu/un gelir getiren bir i gördü/ü Filipinler de 199 çocuklarn yarsna yaknnn sanayi ve hizmet sektörlerindeki giyim, mobilya, ayakkab ve el ilerinde; bin çaltrlan çocu/un bulundu/u St. Petersburg, yandan küçük çocuklarn yarsnn çilek, mantar, ie ve çöp toplaycl/ yapt/ Leningrad Bölgesi 201 ve bin çocu/un sokakta çaltrld/ Moskova 202 haricinde çocuk çaltrlmas ile ilgili verilere ulalamayan Rusya da çocuklarn imalat, posta da/tm, bebek bakcl/, temizlik, lokanta ilerinde; zzet Duyar, Bar Özener, Çocuk çiler: Çarpk Gelien Bedenler. Ütopya Yaynlar, Yayn No: 79, Ankara, 2003, s ILO, Child, s Chris Manning, The Economic Crisis and Child Labour in Indonesia, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2000, s. 75. Dorman, s. 32. ILO, 2001 Survey on Children 5-17 Years Old, Final Report, International Labour Office, Philippines, 2003, s. xviii-xix. ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in St. Petersburg 2000, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, St. Petersburg, 2001, s. 9. ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in the Leningrad Region 2001, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, St. Petersburg, 2002, s. 22. ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in Moscow 2001, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Moscow, 2002, s

68 milyondan fazla çocu/un gelir getiren bir ite çaltrld/ Zimbabve de 203 çocuklarn madenlerde içi olarak çaltrld/ tahmin edilmektedir. 204 Ülkemizde de 6-14 ya grubundaki çocuklarn yüzde 4.2 sine karlk gelen 511 bin çocu/un ve ya grubundaki çocuklarn yüzde 28 ine karlk gelen 1.1 milyon çocu/un çaltrld/ tahmin edilmektedir. 205 B. Ç(rak Statüsünde Çal(/t(r(lma Çraklk, ilgili taraflarca kabul edilen bir çraklk sözlemesi çerçevesinde, bireye i için gerekli mesleki davranlarn, iletme ve okul ibirli/iyle kazandrlmasn ve bu sayede becerili igücünün yetitirilmesini amaçlayan mesleki ö/retim yaklamdr. 206 Çraklar, çaltklar iyerlerinden ücret almakta, bütün ö/rencilik haklarndan yararlanmakta ve sosyal güvenlik emsiyesi altna alnmaktadrlar. 207 Bununla birlikte, maliyetlerin en aza indirilmesi amacyla, herhangi bir çraklk sözlemesi olmadan, meslek ö/reniminden ziyade üretim için ve sosyal güvenlik kapsamna dahil edilmeyen 208 çocuklar, ucuz igücü olarak, araba tamirhanelerinde, marangozhanelerde, inaat ilerinde vb. yerlerde çrak statüsünde çaltrlmaktadrlar. Genellikle erkek çocuklar çrak statüsünde çaltrlmakta; okuldan alnan veya okula hiç gönderilmeyen kz çocuklar ise, aileleri için bedava 203 Zimbabwe Labour and Social Welfare Public Service, 1999 National Child Labour Survey, Country Report, Central Statistical Office, Zimbabwe, 1999, s ICFTU, The Road from Work to School, ICFTU Report, ICFTU, Brussels, 1998, &Language=EN, ( ). 205 Yakn Ertürk, Meltem Dayo/lu, Gender, Education and Child Labour in Turkey. ILO, Geneva, 2004, s hsan Sezgin, Türkiye ve AB Ülkelerinde Çraklk E/itimi ve Ö/retimi, Sorunlar ve Gelimeler, Türkiye de Çalan Çocuklar Semineri. DE, Ankara, Mays 2001, s. 293, Nedim Aslan, Mustafa Fehmi Dinç, 3308 Sayl Çraklk ve Meslek E/itimi Kanunu nda Öngörülen Sistem Do/rultusunda Çraklk E/itimi Merkezlerince Yürütülen Uygulamalar, Türkiye de Çalan Çocuklar Semineri. DE, Ankara, Mays 2001, s Torun, s

69 igücünü oluturmaktadrlar. 209 Enformel çraklk olarak adlandrlan bu durum, çocuklarn çrak ad altnda ucuz igücü olarak çaltrlmasdr. Böyle bir yapda çocuklar, bir meslek veya sanat ö/renememekte sadece uzun süreli çalmaya dayal basit vasflar edinirler. 210 Çrakl/n geleneksel ve toplumun alk oldu/u bir kurum olmas, çocuklarn çrak ad altnda çaltrlmalarn, yaplan iin niteli/ine baklmamasndan dolay, fazla toplumsal ve kültürel engelle karlamadan kolayca yaygnlaabilmektedir. 211 Oysaki çocuklar, çrak ad altnda, yetikin içilerden ayrt edilmeksizin hatta baz koullarda onlardan daha çok sürelerle çaltrlmalarna ra/men, onlardan daha düük ücretlerle çaltrlarak, istismar edilmektedirler. 212 C. Ücretsiz Aile Çal(/an( Olarak Çal(/t(r(lma Dünyann her ülkesinde, çocuklar günlük ev ilerine yardm etmektedirler. Ölçülü oldu/u ve çocuklarn e/itimlerini veya oyun zamanlarn engellemedi/i sürece, yardmc nitelikteki görevler, onlara olumlu deneyimler kazandrr. Bu basit görevler, temel becerileri ö/reterek onlar gelece/e hazrlamakta; ailenin bir üyesi olarak günlük faaliyetlere katk sa/ladklarndan da kendilerine güvenleri artmaktadr. Bazen ikayet etmelerine ra/men, evdeki birkaç hafif i, çocuklara sorumlulu/u ve paylam ö/retmekte; onlara deneyim kazandrmaktadr. Bu kapsamdaki faaliyetler, çocuklarn ücretsiz aile çalan olarak çaltrld/ anlamna gelmemektedir Menahem Prywes, Diane Coury, Gebremeskel Fesseha, Gilberte Hounsounou, Anne Kielland, Costs of Projects for Orphans and other Vulnerable Children: Case Studies in Eritrea and Benin, Social Protection Discussion Paper Series, No: 0414, The World Bank, Washington, 2004, s Urhan, s Mustafa Çöpo/lu, Çocuk çili/i, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1998, s Urhan, s ILO, Understanding Child Domestic Labour and Responses to it: Helping Hands or Shackled Lives. International Labour Office, Geneva, 2004, s

70 Ücretsiz aile çalmas, çocuklarn ev ilerinde, ailelerinin tarm ilerinde veya ailelerine veya yakn akrabalarna yardmc ilerde 214, uzun çalma saatlerinden dolay, e/itimlerini, sa/lk ve geliimlerini olumsuz etkileyen ve karl/nda herhangi bir ücret alnmayan çalma olarak tanmlanmaktadr. 215 Aile ilerine yardmc olan, ailenin çiftlik ilerinde veya tarm sektöründe çaltrlan ve karl/nda herhangi bir ücret almayan çocuklarn aile ekonomisinde önemli bir yeri vardr. Çocuklarn bazen ev ilerine yardmc olmalar veya kardelerinin bakmn üstlenmeleri, kendilerinden büyük bir aile üyesinin darda para kazanaca/ bir ie gitmesini mümkün klarak, aile gelirinin artmasna katk sa/lar. 216 Çocuklarn aile içinde güçleri orannda üretime katkda bulunmalar, ebeveynlerin gözetimi altnda kollandklarndan dolay, di/er çocuk çalanlarn çalma koullaryla karlatrld/nda göreceli olarak daha iyi görülebilir ancak özellikle tarmsal faaliyetlerde çaltrlanlarn büyük ço/unlu/unun e/itimden ve ça/da tarmc olarak yetime olana/ndan yoksundurlar. 217 III. ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ SONUÇLARI A. BREYSEL SONUÇLAR 1. Çocuklar(n Sa%l(%( Bak(m(ndan Sonuçlar( Çocuklarn çaltrlmas çeitli fiziksel tehlikeleri beraberinde getirmektedir. Yetikin içiler göz önüne alnd/nda, tehlike kavram, fiziksel sa/lk ve güvenli/in tehdit edildi/i anlamna gelmektedir. Ancak, büyüme sürecindeki çocuklar söz konusu oldu/unda, onlarn normal geliimleri ciddi ekilde tehlikeye atlmaktadr Grimsrud, Child, s. 31. Debbie Budlender, Dawie Bosch, South Africa Child Domestic Workers: A National Report. International Labour Office, 2002, s. x-xi. Judith Ennew, Sokak Çocuklar ve Çalan Çocuklar: Planlama için Bir Rehber. (Çev: Çiçek Öztek), UNICEF Türkiye Temsilcili/i, Ankara, 1998, s. 26. Yörüko/lu, s , 226. Aye Beyazova, Child Labour in Global Perspective, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), MÜ, SBE, stanbul, 1999, s

71 Çünkü yetikinler için dizayn edilmi araç ve gereçlerin kullanld/ ve onlar için güvenli görülen iler, deneyimsiz ve karlaabilece/i tehlikeleri idrak edemeyen gelime ça/ndaki çocuklar için uygun de/ildir. 219 Çocuklar çaltrldklar sektöre ba/l ciddi sa/lk tehlikelerine maruz kalmaktadrlar. 220 Birçok çocuk tarm, imalat ve inaat sektörlerinde tehlikeli koullarda çaltrlmaktadr: 221 Hastalk ve ölüm oranlarnn en çok görüldü/ü tarm sektörü, çocuk eme/inin en fazla görüldü/ü sektördür. Bu tehlikeye karn tarm sektörü en az düzenleme bulunan sektörlerden biridir. Çok küçük yalarda, hiç ücret almadan veya çok az bir ücret karl/nda, uzun çalma saatlerince tarm ilerinde çaltrlan çocuklar, kullandklar veya yaknnda çaltklar tehlikeli tarm makinelerinin öldürücü de olabilen risklerine maruz kalmaktadrlar. Ayrca, çocuklarn e/ilerek a/r yükler tamalar, kas-adale sistemi geliimlerini de olumsuz etkilemektedir. Kullanlan böcek ilaçlar ile özellikle scaklk gibi olumsuz hava koullar da çocuklar için tehlikelidir. Çocuklarn küçük ve orta büyüklükteki iletmeler ile evde çaltrldklar imalat sektöründe ise, üretimin her aamasnda farkl risklerle karlalabilmektedir. Bununla birlikte, yönetimin yetersizli/inden kaynaklanan, çplak elektrik telleri, ilk yardm eksiklikleri, havalandrma ve aydnlatma yetersizlikleri, gürültü, a/r yük tama, tehlikeli makinelerin kullanm ve koruyucu malzemelerin bulunmamas gibi genel riskler de bulunmaktadr. Çocuklar, madeni eya üretiminin yapld/ Chaya S. Piotrkowski, Joanne Carrubba, Child Labor and Exploitation, Young Worker: Varieties of Experience. (Editor: Julian Barling, E. Kevin Kelloway), American Psychological Association, Washington, 1999, s Beyazova, s Luiz Augusto Facchini, Marinel M. Dall Agnol, David Christiani, Child Labor and Health: Problems and Perspectives, International Journal of Occupational and Environmental Health. Vol: 6, No: 1, North Carolina, 2000, s

72 sektörlerde, kesik ve yüksek scaklktan dolay yank gibi yaralanma risklerine, porselen ve çömlek fabrikalarnda silis tozlarn soluma riskine, kibrit ve havai fiek atölyelerinde de kimyasal tehlikelere ve yangn riskine maruz kalmaktadrlar. Çocuk içiler ihracat yaplan sektörlerde de önemli risklerle kar karyadrlar. Hindistan da hal üretiminde çocuklar kimyasal tehlikelere ve yün tozunu soluma riskine; Pakistan da futbol topu üretiminde çaltrlan çocuklar kötü i koullarna; Portekiz, talya ve Brezilya da ayakkab üretiminde çaltrlan çocuklar da yaptrc soluma riskine maruz braklmaktadrlar. Birçok tehlikenin bulundu/u imalat sektöründe, artan taeronluk faaliyeti de çokuluslu iletmelerin tehlikeli ilerini, hiçbir koruyucu önlemin bulunmad/ küçük ve orta boylu iletmelere ve evlere dsallatrmasn sa/lamaktadr. Yetikinler için bile en tehlikeli sektörlerden biri olmasna ra/men önemli ölçüde çocuk eme/inin kullanld/ inaat sektöründe ise çocuklar gürültü, silis, asbest, tehlikeli tozlar ve a/r tama gibi risklere maruzdurlar. Ayrca hizmet sektöründe, kuaför ve berber yannda çaltrlan çocuklar, boya kartrmak, kimyasal maddelerle temas, manikür, pedikür ve a/da uygulamalar ile mikrobiyolojik, fön makinesi kullanm ile elektrikli kaza ve uzun süre ayakta durmakla da ergonomik risklerle karlamaktadrlar. 222 Yukarda açklanan çeitli risklere maruz kalan çocuk içiler, kanser, nörolojik zehirlenmeler, çeitli yaralanmalar ve cilt rahatszlklar gibi çeitli hastalklara yakalanmaktadrlar. Çocuk eme/inin yo/un olarak görüldü/ü ayakkab üretiminin deri tabakalama ve biti sürecinde, birçok kimyasal madde barndran deri tozlarna maruz kalnmasnn kansere yol açmaktadr. Ayrca yaptrclarda bulunan benzen 222 Bar Yorulmaz, Çocuk ve Genç gücüne Yönelik Sosyal Politikalar, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), AÜ, SBE, Eskiehir, 2002, s

73 ve di/er zehirli solventlere maruz kalnmas kanszlk, lösemi, felç ve di/er hastalklara sebep olmaktadr. 223 Sonuç itibari ile çocuklarn i yaamna küçük yalarda sokulmalar, fiziksel ve ruhsal dengelerini olumsuz etkilemektedir. Fiziksel geliimin en üst düzeyde oldu/u ya arasndaki çocuklarn özellikle kötü çalma koullarnda çaltrlmalar dolaysyla geliim bozukluklar ve sakatlklar meydana gelmektedir. Çocuklarn do/asnda bulunan oyun ve e/lenmek halinin, onlarn kendilerini ie vermelerini engellemesi nedeniyle, i esnasnda yaptklar hatalar sonucunda, fiziksel kayplarla karlalan kazalar ortaya çkmaktadr. Çocuklarn u/radklar kaza oran tehlikeli boyutta olmamakla birlikte, çocuklarn u/radklar kazalarn önemli bir bölümü ölümle sonuçlanmaktadr. Fiziksel kayplar yannda, çevreden ve geleneksel de/er yarglarndan etkilenen çocuklarda ruhsal bozukluklar da görülmektedir. Yaplan iin ve dolaysyla onu yapann küçümsenmesi, önemsiz görülmesi, çocuklarn psiik yapsn bozmaktadr. 224 Tüm bunlarn yan sra, çocuklarn çaltrlmas, sa/l/ olumsuz etkilemesinden dolay, uzun dönemde ekonomik büyümeyi de azaltmaktadr. Özellikle tehlikeli ilerde kötü hijyenik koullarda çaltrlan çocuklarn sa/lk sorunlar, uzun dönemde daha sa/lksz ve verimsiz bir igücü yarataca/ndan uzun dönemde ekonomik büyümeyi azaltacaktr. Sa/lk odakl kamu harcamalarnn ve e/itim programlarnn arttrlmasyla özellikle tehlikeli ilerde çocuk çaltrlmasnn azaltlmas, sadece çocu/un sa/l/na olumlu etkide bulunmakla kalmaz ayn zamanda sa/lk düzeyi ve igücü verimlili/inin arttrlmas yoluyla uzun dönemde ekonomik büyümeyi arttrr Rajnarayan R. Tiwari, Child Labour in Footwear Industry: Possible Occupatioanal Health Hazards, Indian Journal of Occupational and Environmental Medicine. Vol: 9, Issue: 1, Mumbai, 2005, s Kuvvet Lordo/lu, Tahir Bayatmaz, Ya Aras Çalan Çocuklar için Bölgesel Bir Analiz Örne/i: Bursa, Sosyal Siyaset Konferanslar, Kitaplar, Ü Yaynlar, Yayn No: 3119, stanbul, 1983, s Rosana Galli, The Economic Impact of Child Labour, Discussion Paper, No: 128/2001, International Institute for Labour Studies, ILO, Geneva, 2001, s

74 2. Çocuklar(n E%itimi Bak(m(ndan Sonuçlar( Temel insan haklarndan biri olan e/itim, insanlara demokrasiyi arama bilinci vererek ve onlarn güven, sorumluluk ve ba/mszlklarn gelitirerek, insan haklarn güvence altna alr. Sosyal faaliyetlere katlmda da büyük önem tayan e/itim, iyi bir i bulunmasn, gelirin arttrlmasn ve yaam düzeyinin yükseltilmesini de sa/lamaktadr. Yoksullu/un azaltlmas için en önemli araçlardan biri olan e/itim, çocuklarn çaltrlmas ile mücadelede de temel silahlardan biridir. 226 Tüm toplum bireylerinin e/itimi ve çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmas amaçlar arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. Çalmaya kabulde en az yan doldurulmasna kadar verilen zorunlu e/itim, çocuklarn çaltrlmasnn önlenmesinde bir araçtr. Bununla birlikte, kstl imkanlarndan dolay e/itim alamayp, igücü piyasasna sokulan çocuklar, tehlikeli koullarla ve istismarla kar karya kalmaktadrlar. 227 Dünyada temel e/itimden yoksun 100 milyon çocuk çaltrlmakta ve bu saynn yüzde 60 n kzlar oluturmaktadr. 228 Baz aratrmalarda, e/itim ve çocuk istihdamnn her zaman birbirini dlamad/ di/er bir ifade ile birlikte devam ettirilebildi/i belirtilmektedir. 229 Özellikle gelimekte olan ülkelerin birço/unda kstl mali kaynaklar sebebiyle, yeterince e/itim kurumunun bulunmamas ve ö/renimin ikili hatta üçlü biçimde yaplmasndan dolay, okula devam eden çocuklar ayn zamanda çalmaya da Qian TANG, Fighting Child Labour with Education: UNESCO s Role, Children s World Congress on Child Labour. Global March Againist Child Labour, Florence, May 2004, s. 1. ILO, Child Labour and Education - An Ipec Perspective, Fact Sheet, International Labour Office, 2002, s. 1. ILO, Education as an Intervention Strategy to Eliminate and Prevent Child Labour: Consolidated Good Practices of the International Programme on the Elimination of Child Labour (IPEC). International Labour Office, Geneva, 2006, s. 10. Peter Matz, Costs and Benefits of Education to Replace Child Labour, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2002, s

75 balarlar. Ancak belirli bir zamandan sonra, çocuklar e/itimlerini tamamlamadan okuldan ayrlarak, çalmaya devam ederler. 230 lgili yaznda, çocuklarn çaltrlmas ile e/itim arasnda önemsiz bir ilikinin bulundu/unu belirten aratrmalara 231 ra/men, çocuklarn çaltrlmasnn, aslnda gelecekte onlarn igücü piyasasndaki konumlarn belirleyecek olan 232, e/itimlerini olumsuz yönde etkiledi/i düünülmektedir. 233 Küçük yalarda çalma zorunlulu/u, çocu/un e/itim almasn ve bu yolla gelecekte daha iyi artlarda çalma ansn yitirmesine sebep olmaktadr. Ailenin çocu/u e/itim yerine gelir getirici faaliyetlere zorlamas, çocu/un gelecekteki istihdam ve gelir imkanlarn ortadan kaldrmakta ve çocuk da düük gelirli, yoksul, çok çocuklu, e/itimsiz bir sosyal ortama itmektedir. Bu ise, yoksullu/un yaygnlamas anlamna gelmektedir. Bir di/er ifade ile yoksulluktan kurtulmak için çalmak zorunda kalan çocuklar, gerekli mesleki e/itimi alamadklarndan, gelecekte daha iyi ücret kazandrabilecek iler yerine vasfsz emek gerektiren düük ücretli ilerde çalmak zorunda kalacaklar ve yoksulluktan kurtulamayacaklardr. 234 Özellikle zorunlu e/itim ça/nda çalan çocuklar istismara daha açk olmakta, çocuklarn fiili ehliyetlerinin olmamas, kolayca kandrlabilme gibi sebeplerle bir takm yasad faaliyetlere katlma ihtimalleri daha yüksek olmaktadr. Ayrca, düzensiz çalma, zorunlu ve mesleki e/itim yetersizli/i bu çocuklarn i disiplininden uzaklamalarna, böylece gelecekte formel sektörde i bulma ihtimallerinin azalmasna sebep olmaktadr. E/itim ça/nda e/itim almak yerine Jackline Wahba, Do Market Wages Influence Child Labor and Child Schooling?, Social Protection Discussion Paper, No: 23144, The World Bank, Washington, 2000, s. 4, 17. Peter F. Orazem, Victoria Gunnarsson, Child Labour, School Attendance and Performance: A Review, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2003, s. 19. Ranjan Ray, Geoffrey Lancaster, The Impact of Children s Work on Schooling: Multi-Country Evidence Based on SIMPOC Data, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2004, s. 29. Sudharshan Canagarajah, Helena Skyt Nielsen, Child Labor and Schooling in Africa: A Comparative Study, Social Protection Discussion Paper, No: 20456, The World Bank, Washington, 1999, s. 2. Yorulmaz, s

76 çaltrlan, özellikle enformel sektöre dahil çocuklara gelece/in potansiyel suçlular gözüyle bakmak da çok kat bir tavr olmayacaktr. 235 Bu noktada, çocuk çaltrlmasyla ilgili yaplm olan tüm tanmlamalarda, çocu/un e/itimine engel olunmasnn ortak noktalardan biri oldu/unu hatrlamakta yarar vardr. Bunlarn yan sra, okula gidemeyip tam zamanl olarak çaltrlan çocuklarn varl/, herkes için e/itim hedefinin önündeki bir engeldir yl uluslararas temel e/itim hedefine ulalmas için hükümetlerin yalnzca herkes için e/itim hedefine de/il ayn zamanda çocuk çaltrlmasnn ortadan kaldrlmas hedefine de odaklanmalar gerekmektedir. E/itim, çocuk çaltrlmasnn ortadan kaldrlmas için büyük bir potansiyeldir ve bunun tersine çocuklarn çaltrlmas, herkes için e/itim hedefinin önündeki büyük engellerden biridir. Bu sebeple, çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmasna yönelik çabalar, herkes için e/itim hedefine ulalmasnda kritik bir katk sa/layacaktr. 236 B. TOPLUMSAL SONUÇLAR 1. /sizlik sizlik, çalmaya hazr ve son dört hafta boyunca, igücü piyasasndaki mevcut ücret düzeyinden, aktif bir biçimde i aramasna ra/men bulamamasn ifade eder yl itibari ile dünyada 191,8 milyon kii isizdir. Önceki yllara kyasland/nda isizlik orannn bir önceki yla göre de/imeden yüzde 6,3 te kald/n, bu orann 2003 ylnda yüzde 6,2 ve 2002 ylnda da yüzde 6,3 oldu/u görülmektedir Ömer A. Aksu, Çocuk stihdam ve E/itim, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1998, s ILO, Education, s Andrea Brandolini, Piero Cipollone, Eliana Viviano, Does the ILO Definition Capture All Unemployment?, Temi di Discussione, No: 529, Banca D Italia, Rome, 2004, s. 7.; Temiz, Sosyal, s ILO, Global Employment Trends: Brief, International Labour Office, Geneva, 2006, s. 2.; ILO, World Employment Report : Employment, Productivity and Poverty Reduction. International Labour Office, Geneva, 2005, s

77 Bölgeler incelendi/inde, isizlik oranndaki en yüksek art, Latin Amerika ve Karayipler dedir ylndaki yüzde 7,4 lük oran 2005 ylnda yüzde 7,5 olmutur. Orta ve Do/u Avrupa ile Ba/msz Devletler Toplulu/u bölgesinde yüzde 9,5 ten yüzde 9,7 ye çkan isizlik oran, Do/u Asya da yüzde 3,8, Güney Asya da yüzde 4,7, Güneydo/u Asya ve Pasifiklerde yüzde 6,1, Ortado/u ve Kuzey Afrika da yüzde 13,2 ve Sahra-alt Afrika da yüzde 9,7 olarak gerçeklemitir. Önem arz eden tek azal gelimi ekonomiler ve Avrupa Birli/i nde görülmü; 2004 ylndaki yüzde 7,1 lik oran, 2005 de yüzde 6,7 ye dümütür. 239 Belirtmek gerekir ki, isizlik oranlar, isiz nüfusun nitelikleri hakknda bilgi vermedi/inden dolay, bu kiilerin sosyo-ekonomik altyaplar, etnik kökenleri ve isizlik süreleri gibi önemli niteliklerinin anlalmasn sa/lamaz. Etkin isizlik sigortas mekanizmalarndan yoksun gelimekte olan ülkelerde isizli/in yo/unlamas, isizli/e katlanamayan nüfus üzerinde çeitli riskleri beraberinde getirmektedir. Bu yüzden gelimekte olan ekonomilerdeki sorun, isizli/in boyutundan çok, istihdam edilen kiilerin çalma koullardr. Kiiler tam veya ksmi süreli olarak, eksik veya fazla istihdam altnda çaltrlyor olabilirler. stihdam edilen nüfus içinde yer almak, kaliteli bir ite çalld/ veya tatminkar bir ücret alnd/ anlamna gelmez. Ayrca bu gruptaki insanlar sözlemesiz ve düük ücret karl/nda, enformel ekonominin oldukça kötü koullarnda da çalyor olabilirler. 240 Bu yap içinde, çocuklarn düük ücretlerle igücü piyasalarna sokulmalar, yetikin isizli/i yaratarak veya yetikinlerin ücretlerini düürerek, yetikinlerin ilerini kaybetmelerine neden olmaktadr. 241 Yetikinlerin i imkanlarn azaltan ve daha ucuza çalmalarna neden olan çocuk istihdam, böylece kendisini yaratan ve ILO, Global, s. 2. ILO, Employment, s. 26. Galli, s

78 gelirin adil olmayan da/lm ve düük düzeyli kalknmann bir sonucu olarak görülen, 242 yoksullu/u ve isizli/i tekrar beslemektedir. 243 Çocuklarn çaltrlmasnn, igücü piyasasn olumsuz etkilemesi, endüstrilemi ülkelerdeki en az çalma ya kanunlarnn çkarlma gerekçelerinden biridir. Çocuklarn çaltrlmasnn igücü arzn arttrmas, ücret oranlarn düürmekte ve yetikin isizli/ini arttrmaktadr. Bu sebeple, çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmas, yetikin içilerin çalma koullarn gelitirerek bu etkiyi tersine çevirmektedir. Gelimekte olan ülkelerde, yetikin isizli/i benzer gerekçelerle çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmasn sa/layabilir. Çocuklarn çaltrlmas durumunda yoksulluk oran yükselip, ücretler dümekteyken tersi durumda ücretle ve aile geliri yükselmektedir. Buna göre, çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmas, çocu/un çalmasna ihtiyaç duyan aile gelirini de ailedeki yetikinlerin i bulabilmesinin sa/lanmasndan dolay arttracaktr. 244 Bununla birlikte, çeitli sebepler dolaysyla çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmas, ücret oranlarn ve yetikin isizli/i üzerinde çok etkili olmayabilir. Öncelikle, yetikin igücü sunumu elastiktir. Baz durumlarda, çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmas, yetikin kadn igücü sunumunu tevik edebilir. kinci olarak seyyar satclk gibi kendi hesabna çalan olarak de/erlendirilen çocuklarn, igücü piyasasndan ayrlmasndan sonra yetikinler bu alanlarda çalamayabilirler. Dolaysyla, çocuklarn ayrldklar iler bo kalmaktadr. Ayrca, çocuk içilerin verimliliklerinin yetikinlerden daha az olmas sebebiyle, birden fazla çocu/un yapt/ iin, onlar ayrldktan sonra bir yetikin tarafndan yaplabilmesi de igücü piyasasndan ayrlan çocuk içi says ile yerine geçen yetikin içi saysn dengelememektedir. Son olarak, özellikle okul tatili dönemlerinde oldu/u gibi tarm ilerinin yo/un oldu/u süreçlerde ücretsiz aile 242 Jürgen Müller, India: Poverty Alleviation at Grassrot Level, Step-Info. No: 18, Step Foundation, Berne, 2001, s Urhan, s Richard Anker, Conceptual and Research Frameworks for the Economics of Child Labour and its Elimination, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2000, s

79 çalan olarak çaltrlan çocuklarn, yerel düzeydeki ücretler ve istihdam düzeyi üzerinde çok az etkisi olabilmektedir. 245 Bunlarn dnda isizlik artnn, aratrma de/ikenlerimizden olan ekonomik büyüme üzerinde olumsuz etkisi bulunmaktadr. gücünün dsal bir faktör olarak açkland/ Solow büyüme modelinde de belirtildi/i gibi ekonomik büyüme, isizlikten etkilenmemesine ra/men, isizli/in ekonomik büyümeyi azaltc etkisi vardr. Bu noktada gelimekte olan ülkelerde uygulanan ekonomik büyüme odakl politikalarn isizli/i azaltmayaca/ ve bu ekilde yalnzca istihdam yaratmayan büyümenin gerçekleece/i görülmektedir Yoksulluk Yoksullu/un nedenleri, kiisel nedenlerden kaynaklanan içsel ve uygulanan ekonomi politikalarndan kaynaklanan dsal nedenler olmak üzere ikiye ayrlmaktadr. Küreselleme sürecinde gelimekte olan ülkelerde uygulanan yapsal uyum politikalar gibi ekonomi politikalar, özelletirme ve kuralszlatrma uygulamalar ile yoksullu/un artmasna sebep olmutur. Bu süreçten olumsuz etkilenen ve yoksullaan hane halklar da geçimlerini sa/layabilecek gelir elde edebilmek amacyla çocuklarn çaltrmay bir çözüm olarak görmütür. Bununla birlikte, çocuklarn çaltrlmasna ra/men özellikle uzun dönemde yoksullu/un giderilememesi, yoksulluktan etkilenen hane halklarnn gelecekte çocuklarnn yoksulluklarna neden olmaktadr. Bu durum, yoksullu/un içsel nedeni olarak açklanmaktadr. 247 Bu tanmlamaya uygun olarak, çocukluklarnda çaltrlan yetikinlerin çocuklar olduklarnda onlar çaltrdklar görülmektedir. Bu durum ise, çocuklarn Anker, Child, s. 33. Özlem Gökta Ylmaz, Türkiye Ekonomisinde Büyüme ile sizlik Oranlar Arasndaki Nedensellik likisi, Ekonometri ve statistik Dergisi. Sa.: 2, Ü, ktisat Fakültesi, stanbul, 2005, s Abdülkadir enkal, Küreselleme Sürecinde Sosyal Politika. Alfa Yaynlar, Yayn No: 1628, stanbul, 2005, s

80 çaltrlmalarnn temel nedenlerinden biri olan yoksullu/un kuaklar arasnda devam etmesi sonucunu do/urmaktadr. Bir di/er ifade ile yoksulluk, çocuklarn çaltrlmasnn hem nedenlerinden hem de sonuçlarndan biridir. 248 Çocuklarn çaltrlmas, onlarn e/itimine engel oldu/undan, gelecekte niteliksiz bir igücünün varolmasna neden olur. Niteliksiz igücü de verimsizli/i ve yeni i alanlarnn yaratlamamasn beraberinde getirmektedir. Tüm bunlarn sonucunda ise kaçnlmaz olarak çocuklarn çaltrlmas sonucunda yoksullukla karlalmaktadr. 249 Yoksul aileler ise, çocuklarn küçük yalarda okuldan almakta ve aile gelirine katkda bulunmas amacyla çaltrmaktadr. 250 Bu durumdan kurtulmak için çocuklarn çaltrlmasnn bir çözüm önerisi olarak öne sürülmesi ise, ksr bir döngü yaratmaktadr. Bu döngü aa/daki tabloda gösterilmitir. ekil 1: Çocuklarn Çaltrlmas ve Yoksulluk Ksr Döngüsü Yoksulluk Yeni Alanlarnn Yaratlamamas Çocuklarn Çaltrlmas Düük Verimlilik E/itimsizlik stihdam çin Gerekli Becerilerden Yoksunluk Kaynak: Manning, Crisis, s Jackline Wahba, Child Labour and Poverty Transmission: No Room for Dreams, Working Paper, No: , Economic Research Forum, Cairo, 2001, s. 2, 19.; Jacqueline Bhabha, Gendered Chattels: Imported Child Labour and the Response to Child Trafficking, Women and Public Policy Program Research Seminar: Gender and Human Rights, Kennedy School of Government. Harvard University, Cambridge, 9 th March 2005, s ILO, Child Labour Makes Economies Unsustainable, Fact Sheet, International Labour Office, Geneva, ( ), s Manning, Crisis, s

81 Çaltrlan çocuklar, e/itimlerini tamamlayamamalar nedeniyle, yetikinliklerinde onlara uygun i frsatlar sa/layacak olan mesleki becerilerden yoksun kalmalar, ekonomik büyümeyi ve sosyal geliimi yavalatmaktadr. Ksa dönemde yoksul ailenin gelirinin artmasn sa/layan çocuk çaltrlmas, uzun dönemde sadece ailenin yoksullu/unun sürmesine ve makroekonomik koullarn kötülemesine neden olmaktadr. 251 Çocuklarn çaltrlmas ile yoksulluk arasndaki bu iliki, çocuklarn çaltrlmasnn yoksullu/a ve yoksullu/un çocuklarn çaltrlmasna ba/l olmas, yoksullu/un azaltlmasnn, çocuklarn igücü piyasalarnda yer almalarn önlemek için ne denli önemli ve gerekli bir politika oldu/unu göstermektedir. 252 Ayrca, yoksullu/un azaltlmas yüksek ekonomik büyüme oranlarna ulalmasna katk sa/lamaktadr. Bu sebeple, temel e/itim, altyap, sa/lk ve beslenme yatrmlar gibi yoksul hanelerin gelirlerinin yükseltilmesini sa/layan politikalarn etkin biçimde kullanlmas gerekmektedir. Bu politikalar ayn zamanda ekonominin üretim kapasitesini bir di/er ifade ile ekonomik büyümeyi arttrmaktadr. 253 Ekonomik büyüme ise, etkin biçimde ilemesi için niteliksiz igücü gibi herhangi bir kstn bulunmad/ bir piyasada, yoksulluk düzeyini azaltmaktadr. Son dönemde geçerli olan içsel büyüme teorisinde de belirtildi/i üzere, ekonomik büyüme insana yaplan yatrmlar kapsamaktadr. nsanlara yaplan yatrmlardaki art, igücünün yeteneklerini arttracak ve bu sayede niteliksiz igücü de nitelik sahibi olaca/ndan istihdam olana/na kavuacak ve sonuç itibari ile yoksulluk düzeyi düecektir. 254 Görüldü/ü üzere, yoksulluk odakl ekonomik büyüme politikalar ile igücünün 251 ILO, Child Labour FAQs. ILO Subregional Office for the Caribbean, Trinidad and Tobago, ( ), s Bjørne Grimsrud, Liv Jorunn Stokke, Child Labour in Afrika: Poverty or Institutional Failure?, Fafo Report, No: 233, Fafo Institute for Apllied Social Science, Riga, 1997, s Dani Rodrik, Growth Versus Poverty Reduction: A Hollow Debate Finance and Development. Vol: 37, No: 4, International Monetary Fund (IMF), Washington, 2000, s George L. Priest, Poverty, Inequality, and Economic Growth Simple Principles, Equality and Economic Growth Panel. La Serena, June 1999, SELA (El Seminario en Latino América de Teoría Constitucionally Política) Programa, Universidad de Palermo, Buenos Aires, s

82 niteli/i ve verimlili/i arttrlarak yoksulluk azaltlmakta ve bu sayede ekonomik büyüme sa/lanmaktadr. 255 Çocuklarn çaltrlmalar gibi kabul edilemez yaam koullarnn engellenememesinin bir sonucu olarak ortaya çkan yoksullukla etkin bir biçimde mücadele edilmesi kalknmann temel hedefidir. Yoksullu/un azalmas, sosyal dengesizliklerin ve yoksul ailelerin üretime katlmalar sayesinde çocuklarn çaltrlmasnn ortadan kaldrlmasn sa/layacaktr. 256 Tüm bunlarla birlikte, birçok ülkede zorunlu e/itim ve çocuk çaltrlmas ile ilgili düzenlemeler bulunmasna ra/men, özellikte gelimekte olan ülkelerin enformel sektörlerinde ve tarm ilerinde, çocuklar ucuz ve uysal igücü olarak kabul edilerek çaltrlmaya devam edilmektedirler. Bu noktada çocuklarn çaltrlmalarnn sadece yoksul ailelerin sunumlarndan kaynaklanan bir sorun olmad/, buna yönelik bir istemin de en az sunum kadar etkili oldu/unu görmek gerekir. Bu istem devam ettikçe çocuklarn çaltrlmas ile yoksulluk arasndaki ksr döngü devam edecektir Sosyal D(/lanma Sosyal dlanma, bireylerin temel yurttalk haklarndan yoksun braklarak, ekonomik, sosyal ve sivil yaama tam anlamyla katlmlarnn önlenmesi, toplumla bütünlemelerini sa/layan ve geleceklerini oluturacak frsatlara tam olarak eriimlerinin engellenmesi, gelir kaynaklarnn yetersiz olmas ve yaadklar toplumda kabul gören yaam kalitesi ve standartlarndan dlanmalar ve temel 255 Rizwanul Islam, The Nexus of Economic Growth, Employment and Poverty Reduction: An Empirical Analysis, Disscussion Paper, No: 14, Issues in Employment and Poverty, Recovery and Reconstruction Department, International Labour Office, Geneva, 2004, s The World Bank, Global Poverty Report, The World Bank, Washington, 2000, s ILO, Working Out of Poverty. Report of the Director General, International Labour Conference, 91st Session, International Labour Office, Geneva, 2003, s

83 gereksinmelerden yoksun braklma durum ve süreçleridir. 258 Sosyal dlanma, etnik köken, bölge, cinsel yönelim, toplumsal snf, soy, cinsiyet, ya, maluliyet, HIV durumlar, göçmenlik ve yaadklar yer temelinde insanlara kar, sa/lk ve e/itim hizmetlerinin verildi/i kamu kurumlarnn yannda hanehalk gibi sosyal kurumlarda da görülebilen, ayrmclk uygulamalar ile sistematik olarak dezavantajl hale getirilmeleri süreci olarak da tanmlanmaktadr. 259 Yoksullukla e anlaml görünmekle beraber, sosyal dlanma, yoksullu/u da kapsayan daha geni bir kavramdr. Bunun sebebi dlanm kiilerin her zaman yoksul olmamalardr. Göçmenler, aznlklar, genel kadnlar ve çocuklar gibi baz kiiler, yoksul olmamalarna ra/men dlanabilmektedirler. Yoksulluk snrnn çok üstünde olmasna ra/men, sa/lk, e/itim, demokrasi, medeni ve sosyal haklar gibi geleneksel gelir ve tüketim harcamas dnda kalan kriterlere göre, çok daha yoksun saylabilecek insanlara rastlanmaktadr. Bu nedenle, sosyal dlanma yoksullu/un, ayrmcl/n ve di/er dezavantajlarn nedenlerini ve etkilerini kapsamaktadr. Yoksulluk, daha çok bölüüm sorunu üzerine odaklanrken, sosyal dlanma bölüüm sorununun yan sra yetersiz sosyal katlm, sosyal bütünleme yoklu/u ve güç yoksunlu/u gibi sosyal ilikiler konular üzerine odaklanr. Bir baka deyile, sosyal dlanma sadece gelir ve tüketim sorunlar dolaysyla mutlak bir yoksulluk snrnda yaamakla ilgili de/il, ayn zamanda yaam iyiletirecek yetersizlikleri ksmen ya da tamamen yitirmekle de ilgilidir. 260 Küreselleme sürecinde igücü piyasasndaki de/iim sonucu ortaya çkan bölünme ve isizlik, gelirin adil da/tlmamas sonucunda ortaya çkan gelir eitsizli/i ve yoksulluk, yetersiz sosyal koruma ve frsat eitsizli/i sonucunda ortaya 258 Council of the European Union, Draft Joint Report on Social Inclusion, No: 15223/01, European Commission, Brussels, 2001, s. 11.; Faruk Sapancal, Avrupa Birli/i nde Sosyal Dlanma Sorunu ve Mücadele Yöntemleri, Çalma ve Toplum Dergisi., Sa.: 2005/3, stanbul, 2005, s Department for International Development (DFID), Reducing Poverty by Tackling Social Exclusion, A DFID Policy Paper, No: PD 043, DFID, Glasgow, 2005, s Faruk Sapancal, Sosyal Dlanma. DEÜ Yaynlar, Yayn No: /DK , zmir, 2003, s ; Jan Breman, Social Exclusion in the Context of Globalization, Working Paper, No: 18, Policy Integration Department, World Commission on the Social dimension on Globalization, International Labour Office, Geneva, 2004, s

84 çkan 261 sosyal dlanma, saylan nedenlerden etkilenen bireylerin mal ve hizmet piyasalar ile igücü piyasasndan dlanmay içeren ekonomik, mülkiyet ve konuttan dlanma ile e/itim, sa/lk ve sosyal güvenlik gibi sosyal gönenç hizmetlerinden dlanmay içeren sosyal ve demokrasiden, haklardan ve yönetimde dlanmay içeren siyasal alandan dlanmasna neden olur. 262 Üretimden dlanarak yoksullaan aileler, için çocuklarn çaltrlmalar karl/nda elde edilecek gelirle bu durumdan kurtulabileceklerini düündüklerinden, çocuklarn e/itimden dlanmalarna neden olmaktadr. Bu durum ayn zamanda çocuklar için frsat eitsizli/i olarak de/erlendirilmektedir. lk bata ksmi süreli olarak balayan çalma, küçük yataki çocu/un ar yorgunlu/u ve tükenmili/i ile dikkat eksikli/i, uyuklama ve hastalk nedenleri ile okulda devamszl/a neden olmakta, sonuçta okul baarszl/ artan çocuklar e/itimden dlanarak, tam süreli çaltrlmaya balamaktadrlar. 263 Bu noktada, iverenlerin ucuz maliyet istemine uygun olarak igücü piyasasna sokulan çocuklarn, ayn zamanda isizlik artna sebep olmasnn, igücü piyasasndaki yetikinlerin üretimden dlanmalarna neden oldu/unu söylemek yanl olmayacaktr. Görülece/i üzere, üretimden dlanma nedeni ile çocuklarn çaltrlmaya balanmalar yine ayn sonucu vermektedir. Gelecek kuaklarn gönençlerine, çocuklarn çocukluklarn yaamalarna ve geliimlerine engel olan ve bazen de yaam boyu sürecek fiziksel veya psikolojik hasarlara neden olan, çocuklarn gözden çkarlabilir bir kaynak olarak görülmesi ile e anlaml ve insan haklarnn ihlali olarak görülen ve yoksullu/un hem nedeni hem de sonucu olan çocuklarn çaltrlmas, dezavantajlarn ve sosyal dlanmann sürmesine neden olmaktadr Çakr, s Sapancal, Sosyal, s A.k., s ILO, Unsustainable, s

85 Yoksullu/un en açk etkisi, insanlarn sa/lk ve e/itim gibi hizmetlerden eit ekilde yaralanmalarn olumsuz etkileyen ayrmclktr. Bu eitsizlik bir ayrmclk ksr döngüsü yaratarak, yeniden yoksullu/a ve sosyal dlanmaya neden olmaktadr. Ayrmcl/a maruz kalan yoksul ve e/itimsiz aileler, eit ie eit ücretin verilmedi/i ilerde düük ücretlerle çalmalarndan ve istihdam frsatlarndan ve haklarndan yoksun bulunmalarndan dolay, yoksul kalmakta ve çocuklarn çaltrmaktadrlar. Çocuklarn çaltrlmalar ise, ayrmcl/n bir sonucu olarak, onlarn yoksullu/unu ve e/itimsiz olma durumlarn devam ettirecektir. E/itim ve mesleki becerilerden yoksunluk, üretken bir toplum için gerekli olan nitelikli igücüne sahip olunmasn engellemekte ve çocuklar ekonomik büyümenin faydalarndan dlanmaktadrlar. 265 Yoksulluk, birçok yönden çocuklarn geliimini, ekonomik ve sosyal yaama katlm anslarnn snrlarn olumsuz etkilemesinin yan sra yoksul çocuklarn sosyal dlanmlkla karlamalar, onlarn istihdam edilebilmeleri ve ekonomik yaamn di/er alanlarnda faaliyet gösterebilmeleri için gerekli olan yeteneklerinin geliimine de engel olacaktr. 266 Niteliksiz igücünden çok daha fazla niteliksiz olan çocuk igücünün ortadan kaldrlmas gelir da/lmnn iyilemesini, yoksullu/un ve sosyal dlanmann da azalmasn beraberinde getirecektir. Buna ek olarak, artan e/itim düzeyi sayesinde azalan yoksulluk ve sosyal dlanma sayesinde ekonomik büyüme oran yükselecek ve igücü piyasas koullar, özellikle niteliksiz igücü için geliecektir. Bu sebeple, okul ça/ndaki çocuklarn okula kayt oranlarn arttrmay hedefleyen, e/itim ve yoksulluk odakl politikalar gelitirilmelidir NGO Group for the CRC Sub-Group on Child Labour, The Impact of Discrimination on Working Children and on the Phenomenon of Child Labour, Anti-Slavery International, London, 2002, s Petra Hoelscher, A Thematic Study Using Transnational Comparisons to Analyse and Identify what Combination of Policy Responses are Most Successful in Preventing and Reducing High Levels of Child Poverty, Final Report, European Commission, DG Employment and Social Affairs, Brussels, 2004, s Anker, Child, s. 32;

86 Özellikle gelimekte olan ülkelerde uygulanan ihracata yönelik üretim, büyük ehirlerde ekonomik ve demografik yo/unlu/un artmasna neden olmaktadr. Eitsizlik artna neden olan bu durum, göçle beraber kentteki igücü piyasas üzerinde bask oluturmaktadr. Sürdürülebilir ekonomik büyüme, di/er bölgelere yaplacak katklar arttrp, bu basky ortadan kaldrmaktadr. Bu nedenle, sosyal dlanmayla mücadelede, uzun dönem ekonomik büyüme ve gelitirilen sosyal politikalarn bileimine ihtiyaç duyulmaktadr. 268 Bununla birlikte, toplumun yoksun kesimleri için sosyal haklarn genilemesi ve gelir transfer programlarnn yaygnl/, yoksullu/un azaltlmas için önem arz etmesine ra/men, sosyal dlanma ve eitsizli/in önlenmesi için yeterli de/ildir. Bunun baarlabilmesi için igücü verimlili/ini, aile yardmlarn ve giriimcili/i arttracak; enformel sektörde çalanlar formel sektöre tayacak,ve ücretli çalanlarn çalma koullar ile birlikte üretimde herhangi bir gelir elde etmeden çalanlar da dikkate alacak ve süreklilik arz eden politikalar uygulanmaldr. Politikalarn sürekli olmas, enformel sektörün güvenilir olmamasndan kaynaklanmaktadr. 269 Sürdürülebilir ekonomik büyümenin yeni istihdam olanaklar yaratmas, sosyal bütünlemeyi arttracaktr. Ekonomik büyüme, yoksullu/u ve sosyal dlanmay ortadan kaldrarak, sosyal bütünlemeye ulalmasn sa/lamaktadr IPEA, Poverty and Social Exclusion, Brazil: The State of a Nation. (Organizadores: Fernando Rezende, Paulo Tafner), Instituto de Pesquia Econômica Aplicada, Rio de Janeiro, 2005, s A.k., s Hilary Silver, S.M. Miller, Social Exclusion: The European Approach to Social Disadvantage, Indicators. Vol: 2, No: 2, New York, 2003, s

87 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇOCUKLARIN ÇALITIRILMASININ EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS Yoksul aileler için önemli bir gelir kayna/ olan çocuklarn çaltrlmalarnn, tek olmamakla birlikte, en önemli nedeni ve sonucu olarak bilinen yoksulluk, yaamak için gelire ihtiyaç duyan ailelerin çocuklarn çaltrmalarna kaynaklk etmektedir. 271 Çocuklarn çaltrlmalar sonucunda hanehalk gelir düzeyindeki artn, ekonomik büyüme sa/layp sa/lamayaca/ konusunda ise, farkl görüler bulunmaktadr. Çalmann bu bölümünde, çocuklarn çaltrlmasnn ksa ve uzun dönemde ekonomik büyümeye olan etkisi incelenecektir. I. KISA DÖNEMDE EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS Ksa dönem, istemde ortaya çkan de/iikliklere, sunumun ayak uydurabilmesi için y/mlarn eritilmesi ve kapasite kullanmnn arttrlmas gibi önlemlerin alnmasna yetecek kadar bir süreyi kapsamaktadr. 272 Ksa dönemde ilk etkisi, hanehalk gelirinin arttrmak olan 273 çocuklarn çaltrlmasnn nüfus, e/itim, sa/lk, istihdam, gelir da/lm ve dolaysyla ekonomik büyüme üzerinde çeitli etkileri bulunmaktadr. A. Nüfus Do/um orannn ölüm oranndan yüksek olmas olarak tanmlanan 274 nüfus artnn, öncelikle igücü piyasas üzerinde olumsuz etkileri bulunmaktadr. Bu etki, u ekilde açklanabilir. Tek etken olmamakla birlikte nüfus art, igücü miktarn arttran etkenlerden birisidir. gücü miktarndaki art sadece nüfusun büyüklü/ü ile de/il bunun yan sra çalma ça/ olarak belirlenen ya grubunun nüfus 271 Anker, Child, s Tevfik Pekin, Ekonomiye Giri. Anadolu Matbaas, zmir, 1999, s Galli, s Tatyana P. Soubbotina, Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development. The World Bank, Washington, 2004, s

88 içindeki paynn artyla gerçeklemektedir. Ancak, günümüzde 5-14 ya arasndaki 165,8 milyon çocu/un çaltrld/ 275 göz önüne alnd/nda, igücü miktarndaki artn, sadece ya grubundaki artla açklanamayaca/ görülür. Ücretler sabitken igücü miktarnn artmas, emek sunum e/risini sa/a do/ru kaydracaktr. Bunun anlam, çalma süresi artarken, ücretin azalmasdr. 276 Aa/daki ekilde görülece/i üzere, W¹, W² ve W³ ücret düzeylerinde srasyla ÇS¹, ÇS² ve ÇS³ sürelerinde çallmaktadr. gücü miktarnn art ile igücü sunum e/risi S¹ den S² ye kaym ve ayn ücret düzeylerinde daha fazla çallmas gereklili/i ortaya çkmtr. Bir di/er ifade ile eski çalma sürelerinde çalmaya devam eden içilerin ücretleri azalaca/ndan, yoksulluk artm olacaktr. ekil 2: Nüfus Artnn Piyasa Emek Sunum E/risine Etkisi Ücret W³ S¹ S² W² W¹ ÇS¹ ÇS² ÇS³ ÇS4 ÇS5 Kaynak: Biçerli, s. 35, 40. Çalma Süresi Nüfus art sonucu yoksullaan ailelerin bavurduklar ilk çözüm yollarndan biri çocuklarn çaltrmalardr. Bu nedenle, çocuklarn çaltrlmalarnn önemli bir nedeni olarak kabul edilen nüfus art ile çocuklarn çaltrlmalar arasnda do/rudan bir iliki bulunmaktadr. Artan nüfusa paralel olarak çocuk saysndaki art, dar gelirli ailelerin geçim skntlarn arttrmakta ve çocuklarn çaltrmaya ILO, Child, s. 6. M. Kemal Biçerli, Çalma Ekonomisi. Beta Yaynlar, Yayn No: 1290, stanbul, 2003, s

89 zorlamaktadr. Nüfus artnn neden oldu/u düzensiz kentleme, isizlik ve adil olmayan gelir da/lmna, aile gelirindeki yetersizli/in de eklenmesi bu durumu ortaya çkarmaktadr. Bununla birlikte, çocuklarn gelir getirme arac olarak kullanldklar sürece, aile daha çok çocuk sahibi olma e/ilimine girmekte ve nüfus planlamas olumsuz etkilenmektedir. Burada görülece/i üzere, çocuklarn küçük yalarda çaltrlmalar, hzl nüfus artnn bir sonucu oldu/u kadar ayn zamanda nedenini de oluturmaktadr. 277 Ekonomisi tarma dayanan gelimekte olan ülkelerde, çocuklarn küçük yalarda üretime katlarak ailelerine gelir temin etmeleri, nüfus artnn ksa dönemde aileye masraf de/il, gelir arttrc bir etkisi oldu/unu göstermektedir. Nüfus art ile ailenin gelirinin artmas, gelir artnn da tekrar nüfus artn cazip hale getirmesi, nüfus art ile çocuklarn çaltrlmalar arasndaki döngüyü ortaya koymaktadr. 278 Gelimemi bir teknik ile tarmsal faaliyetlerde bulunan geleneksel toplumlarda, üretim birimi olan aile, de/ien ekonomik artlara uyum sa/lamak ve gelir ihtiyacn karlamak için üretimi arttrmak zorundadr. Ancak, üretimin arttrlmasnda kullanlan modern teknikleri ne satn alacak kadar gelir elde etmeleri ne de bunlar kullanacak kadar e/itimli olmalar mümkün olan aileler, tarmda arttrlabilecek en kolay üretim faktörü olan eme/e yönelmektedirler. Böylece, krsal alanlarda nüfus artnn, daha fazla igücü miktarna ulama çabasndan kaynakland/ görülür. Bu durum, çocu/un kimli/inin çalan çocuk olarak belirlenmesine ve aileye yeni katlan bireylerin küçük yalardan itibaren aile üretimine katkda bulunmalarna neden olmaktadr. Geni aile tipinin daha fazla üretim anlamna geldi/i bu toplumlarda, çocuk için yaplacak harcamalarn düük Çöpo/lu, s. 115.; Sibel Serap Ça/da, stanbul linde Sanayide Çalan Çocuklarn Karlatklar stismar ve hmaller, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, Sa/lk Bilimleri Enstitüsü, stanbul, 2002, s. 18. Çöpo/lu, s

90 olmas da ailelerin çok çocuk sahibi olmasn ve dolaysyla igücünün artmasn kolaylatrmaktadr. 279 Bununla birlikte, aile gelirindeki arta karn, hzl nüfus artnn demografik yatrmlar ön plana almay gerekli klmas, sosyal ve ekonomik kalknmay gerçekletirecek yatrmlara ayrlan pay azaltmaktadr. Dolaysyla, istihdam ve e/itim olanaklarn arttracak yatrmlar geri plana atmas ekonomik büyüme üzerinde olumsuz bir etki yaratmaktadr. 280 Nüfus artnn ekonomik büyümeye etkisi, klasiklerden bu yana incelenen konulardan biri olmutur. Klasik iktisatçlardan Malthus, nüfus artnn kii bana geliri azaltaca/n, tasarruf miktarn düürece/ini ve sonuç olarak ekonomik büyümeyi azaltaca/n savunmutur. Neo-klasik büyüme teorisinde ise, teknolojik gelime ile beraber nüfus art, büyümenin kayna/ olarak belirlenmitir. Bu teoriye göre, dsal bir faktör olan igücü, nüfus artna ba/l olarak artmaktadr. Görülece/i üzere, bu teoride gayri safi yurt içi hasla art, emek artna ba/l olarak de/erlendirilmektedir. Ancak, reel yatrmlarn nüfus artn karlayabilecek miktara yükselememesi, igücüne katlma oranlarn da arttrmamaktadr. Son olarak içsel büyüme teorisinde, nüfus artndan çok, varolan nüfusa yaplan yatrmlar öne çkmtr. Bu teoriye göre, e/itim ve sa/l/a yaplan yatrmlarla oluacak kalifiye nüfus ve dolaysyla igücü, ekonomik büyümenin kayna/dr. 281 Özellikle gelimekte olan ülkelerde, nüfus artnn ksa dönemde ekonomik büyüme üzerindeki etkisi olumsuzdur. Bu ülkelerde kstl gelir imkanlarna sahip ailelerin çocuk sahibi olmalar, kii bana düen geliri azaltacaktr. Bunun yan sra, özellikle yetersiz sa/lk koullar da göz önüne alnrsa, nüfus art, geliri göreceli olarak azaltmasnn yannda açlk ve hastal/a da neden olmaktadr Urhan, s Nilgün Tunçcan, Küreselleen Dünyada Çocuk stihdam, (Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1999, s. 18. Ylmaz, s Rohan Kothare, Does India s Population Growth Has a Positive Effect on Economic Growth?, Social Science Paper, No: 410, Phillips Academy, Andover, 1999, s

91 B. E%itim Belli amaçlara göre insanlarn davranlarnn planl olarak de/itirilmesi ve gelitirilmesinin yasa ve ilkelerini bulmaya ve bu amaçla teknikler gelitirmeye çalan bir bilim dal olarak tanmlanan 283 e/itim, kendisinden faydalananlarn toplumsal tabakalama 284 piramidinde yukar do/ru hareketlilik kazanmalaryla elde edecekleri sosyal statü sayesinde meslek sahibi olmalarna zemin hazrlamaktadr. 285 E/itim, genel bir sosyal hak olarak 286, uluslararas belgelerde güvence altna alnmtr. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi nin 26. maddesine göre, herkes e/itim hakkna sahiptir. E/itimin ilk ve temel e/itim aamas zorunlu ve paraszdr. Teknik ve mesleki e/itim herkese açktr. Yüksek ö/renim ise, yetene/e göre herkese eit olarak sa/lanr. E/itim, insan kiili/ini tam gelitirmeye ve insan haklarna ve temel özgürlüklere saygy güçlendirmeye yöneliktir. E/itim, tüm uluslar, rklar ve dinsel gruplar arasnda anlay, hogörü ve dostlu/u özendirir ve Birlemi Milletlerin, barn korunmas yolundaki etkinliklerini daha da gelitirir. Ana babalar, çocuklarna verilecek e/itimi seçmede öncelikle hak sahibidir. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ndeki bu açkl/a karn, 2005 yl itibari ile dünyada 800 milyon insan okur-yazar de/ildir ylnda ise bu rakam milyondur. Geçi ekonomilerinde milyon, gelimi ülkelerde milyon ve gelimekte olan ülkelerde ise milyon insan okur yazar de/ildir. Görüldü/ü üzere, dünyada okur yazar olmayan nüfusun yüzde 98 den fazlas gelimekte olan ülkelerde yaamaktadr. Bölgesel da/lma bakld/nda, bu rakam, Arap ülkelerinde milyon, Orta ve Do/u Avrupa da milyon, Orta Asya da 404 bin, Do/u Asya ve Pasifiklerde milyon, Latin Amerika ve Münire Erden, Yasemin Akman, E/itim Psikolojisi: Geliim-Ö/renme-Ö/retme. Arkada Yaynevi, Ankara, 1998, s. 14. Toplumsal tabakalama, toplumu meydana getiren üyelerin bir ya da daha fazla ölçüte göre hiyerarik sralanmalardr. Bilgi için bkz.: R. Emre Kongar, Toplumsal De/ime Kuramlar ve Türkiye Gerçe/i. Remzi Kitabevi, stanbul, 2002, s Tunç Demirbilek, Sendikal E/itim. lkem Ofset, zmir, 1999, s. 3. Fevzi Demir, Anayasa Hukukuna Giri. Fakülteler Kitabevi, zmir, 1998, s UNDP, s

92 Karayipler de milyon, Kuzey Amerika ve Bat Avrupa da milyon, Güney ve Bat Asya da milyon ve Sahra-alt Afrika da milyondur. Güney ve Bat Asya, okur-yazar olmayan nüfus orannn en yüksek, Orta Asya ile Kuzey Amerika ve Bat Avrupa ise, en düük oldu/u bölgelerdir. 288 Tablo 2: Dünyada Okur-Yazar Olmayanlarn Toplam Nüfus çindeki Pay Toplam Nüfus Okur-Yazar Olmayan Nüfus Oran (%) Dünya ,42 Geçi Ekonomileri ,51 Gelimi Ülkeler ,06 Gelimekte Olan Ülkeler ,38 Arap Ülkeleri ,46 Orta ve Do/u Avrupa ,07 Orta Asya ,53 Do/u Asya ve Pasifik ,31 Latin Amerika ve Karayipler ,14 Kuzey Amerika ve Bat Avrupa ,07 Güney ve Bat Asya ,75 Sahra Alt Afrika ,70 Kaynak: UNESCO, Global Monitoring Report 2006: Literacy for Life, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, Paris, 2005, s. 278, 286. Tablo 2 de görüldü/ü üzere, Güney ve Bat Asya, Arap Ülkeleri ve Sahra Alt Afrika bölgelerinde okur-yazar olmayanlarn nüfusa oran yüzde 20 nin üstündedir ve bu rakam di/er bölgelerle karlatrlmayacak kadar yüksektir. Gelimekte olan ülkelerin toplamna bakld/nda ise, nüfusun yüzde 15 inin okur-yazar olmad/ ve gelimekte olan ülkelere nazaran bu orann 15 kat fazla oldu/u görülür. Buna göre, 288 UNESCO, Global Monitoring Report 2006: Literacy for Life. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, Paris, 2005, s

93 üretim ve bölüüm sürecinde oldukça önemli bir faktör olan e/itim hem üretim yapsn hem de kaynaklarn bölüümünü etkilemektedir. 289 kinci Dünya Sava na kadar e/itimin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini inceleyen çalmalar yaplmamtr. Sava sonrasnda, sabit sermaye yatrmlarnn bu sermaye teçhizatn kullanmasn bilen, iyi yetimi-nitelikli igücüne sahip Japonya ve Bat Avrupa ülkeleri gibi ülkelerde, önemli ekonomik büyüme sonuçlar vermesi, e/itimin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin aratrlmasna neden olmutur. Bu tarihten önce, toplumlarn ekonomik büyümeleri mekanik bir ekilde sermaye miktar ve igücü saysna ba/l olarak düünülmü, igücünün bilgi, beceri ve verimlili/inde meydana gelecek artlar dikkate alnmamtr. Ancak, sava sonrasndaki çalmalar, igücünün verimlili/ini arttrmaya yönelik e/itim yatrmlarnn, toplumlarn ekonomik büyüme performanslar üzerinde en güçlü etkiye sahip faktörler oldu/unu ortaya çkarmtr. 290 Temel e/itim yatrmlarnn ço/unlu/u devlet sorumlulu/unda oldu/undan, ekonomik büyümeyi sa/layacak nitelikli igücünün yetimesi, temel e/itime yaplan kamu harcamalarnn ekonomik büyümeyi arttraca/ 291 ; yetersiz e/itim yatrmlarnn ise ekonomik büyümeyi azaltaca/ söylenebilir. 292 E/itime yatrm hem kiisel hem de ortak kazançlar getirir. E/itim, bireyin niteliklerini arttrd/ndan dolay 293, daha iyi e/itim görmü olan yetikinlerin i bulabilmesi, i buldu/unda da ortalamann üzerinde gelir elde etmesi nispeten daha kolaydr. 294 Ancak, bir ülkede okul ça/ndaki çocuklarn zaman ve enerjileri, e/itime Selçuk Cingi, M. Cahit Gürhan, Türkiye de ktisadi Kalknmay Tehdit Eden Sorun: E/itim, HÜ, BF Dergisi., C.: 21, Sa.: 2, Ankara, 2003, s A.k., s Vladimir Kühl Teles, Joaquim P. Andrade, Public Investment in Basic Education and Economic Growth, XXXII Encontro Nacional de Economia, 7-10 December 2004, Anpec: Associação Nacional dos Centros de Pós-Graduação em Economia Congrega, São Paulo, 2004, s. 2. Filiz Giray, Savunma Harcamalar ve Ekonomik Büyüme, Cumhuriyet Üniversitesi (CÜ), BF Dergisi. C.: 5, Sa.: 1, Sivas, 2004, s OECD, Annual Report Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris, 2006, s. 20. OECD, Education at a Glance: OECD Indicators 2005 Executive Summary, Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris, 2005, s

94 ayrlmak yerine igücü piyasalarnda tüketiliyorsa, az gelimi olarak nitelendirilecek bu ülkede, nitelik artndan veya yüksek ücretten söz edilemeyecektir. 295 Ü Çocuklarn çaltrlmas ksa dönemde, e/itimden mutlak ayrlma sonucunu do/urmamakla beraber, çalmay zorunlu klan ekonomik bask ile ö/renme istek ve gere/ini uzlatrmak oldukça güçtür. Çocuklarn, yetikinlerden daha fazla dinlenmeye ihtiyaç duymalar ve yeterince dinlenemeyen çocuklarda dikkat ve yo/unlama güçlükleri görülmesi gibi nedenlerle her ikisi de zaman ve enerji gerektiren e/itim ve i yaamn eanl olarak sürdürmek zaman ilerledikçe mümkün olmamaktadr. 296 Bunun yan sra kii bana düen gelir düzeyinin kstl olmas nedeniyle çocu/un e/itimi için aile bütçesinden kaynak ayrlmamas e/itimden ayrlmann en önemli nedenidir. Ayrca, e/itime yönelen çocu/un igücü piyasalarna emek sunumunda bulunmamas dolaysyla ailenin mahrum kalaca/ potansiyel kazançtan oluan frsat maliyeti de bir baka nedendir. 297 Bu nedenle, devletin temel e/itimi tamamen parasz hale getirmesi, çocuklarn e/itiminin artmasn ve igücü piyasasnda daha az yer almalarn sa/layacaktr. Bununla birlikte, sadece temel e/itimin parasz hale getirilmesi, bireyler ile e/itim arasndaki ekonomik engelleri kaldrmak için yeterli de/ildir. Belirtildi/i üzere, yoksul aileler sadece e/itimin paral olmas nedeniyle de/il, ayn zamanda karlaacaklar frsat maliyeti nedeniyle, çocuklarn çaltrmaktadrlar. Devletin alaca/ önlemler içinde sosyal yardm uygulamalarnn bulunmasyla bu durumun da alabilece/i düünülmektedir. 298 E/itim, ülkelerin orta ve uzun vadede ekonomik büyümelerini sürekli hale getirebilen bir faktördür. 299 Ksa dönemdeki en büyük etkisi, igücü piyasalarnda çaltrlan çocuklarn saysn azaltmaktr. Bu azaln igücü piyasalar için en önemli sonucu ise, yetikin isizli/inin bir ölçüde de olsa azalmasdr. Bunun yannda Tunçcan, stihdam, s. 18. Urhan, s. 57. Tunçcan, stihdam, s A.k., s. 19, 26. Cingi, Gürhan, s

95 ksa dönemde e/itim kalitesinin arttrlmas, igücü piyasasndaki çocuk saysn da azaltacaktr. 300 C. Sa%l(k Dünyann varsl ve yoksul ülkeleri arasndaki yaam standartlarndaki farkllk gün geçtikçe artmaktadr. Gelimi ülkelerde gönenç artarken, gelimekte olan ülkelerde yoksulluk sürekli hale gelmitir. Bu farkll/n kapatlmasnda, yoksul ülkelerin ekonomik büyüme oranlarnn arttrlmas bir çözüm olarak sunulmaktadr. Yoksul ülkelerin kötü ekonomik performanslarnn nedenleri arasnda olumsuz sa/lk koullar göze çarpmaktadr. Gelimekte olan ülkelerde, 5 yandan küçük çocuklarn ölüm oranlarnn binde 84 olmas, düük ve orta gelir düzeyindeki ülkelerde bir milyardan fazla insann sa/lkl içme suyuna erime imkanndan yoksun olmas, ayrca aids, stma ve tüberküloz gibi hastalklarn yaygnl/, bu ülkelerde sa/lk koullarnn ne derece kötü oldu/unu göstermektedir. Anlan kötü sa/lk koullar, ekonomik büyümenin kstl bir oranda artnda önemli rol oynamaktadr. 301 Sa/lk, çalanlarn güç ve dayankllk gibi fiziksel kapasitelerini ve idrak ve muhakeme yetene/i gibi zihinsel kapasitelerini gelitirerek, verimlili/in dolaysyla üretim ve ekonomik büyümenin artn sa/lamaktadr. 302 Ekonomik büyümeyi sa/layacak üretimi gerçekletiren sa/lkl içiler, fiziksel ve zihinsel bakmdan daha çalkan ve zinde olduklarndan, hastalk nedeniyle iten geri kalma olaslklar düüktür. Daha verimli olduklarndan daha yüksek ücret Mahmood Hussain, Keith E. Maskus, Child Labour Use and Economic Growth: An Econometric Analysis, The World Economy. Vol.: 26, Issue: 7, Oxford, 2003, s Peter Howitt, Health, Human Capital and Economic Growth: A Schumpeterian Perspective, PAHO Senior Policy Seminar on Health, Human Capital and Economic Growth, Pan American Health Organization, Washington, October 4, 2002, s. 1. David E. Bloom, David Canning, Health and Economic Growth: Reconciling the Micro and Macro Evidence, CDDRL Working Papers, No: 42, Center on Democracy, Development, and The Rule of Law, Stanford Institute on International Studies, Stanford, 2005, s

96 almakta ayrca do/rudan yabanc yatrmlarn da ilgisini çekmektedirler. Hastalk, verimlilik düüü, çalma süresinin az olmas ve hastalk nedeniyle kaybedilen i günü saysnn artmas anlamna gelmektedir. Bunun yan sra sa/lk ve e/itim baars da birbirine ba/ldr. Sa/lkl çocuklarn ö/renme kapasitesi daha yüksek oldu/undan, iyi e/itim almalar ve sonuçta yüksek ücretli ilerde çalan yetikinler olmalar olasdr. Sa/lkl ailelerde çocuklarn e/itimlerinin kendilerinin veya ailelerinin hastal/ nedeniyle yarda kesilme ihtimali de düüktür. Sa/lksz olunmas, üretim faaliyetine engel olarak, ekonomik büyüme üzerinde olumsuz etki etmektedir. 303 Çocuklarn çaltrlmalar, onlarn sa/lklarn olumsuz etkileyen koullara maruz kalmalarna neden olmaktadr. Çocuklarn üretim, inaat ve madencilik gibi ilerde, tehlikeli alet ve makine kullanmalar ve yüksek scaklklara maruz kalmalar gibi sebeplerle sa/lklarn kaybetmelerini beraberinde getirmektedir. Bunun yannda, toz, toksin, kimyasallar ve zehirler, a/r yük tanmas ve zorla güç pozisyonlarda uzun süre tutulmalar da sa/lklarn olumsuz etkilemektedir. Çocuklarn çaltrlmas, iveren, usta veya müterilerinin hakaretlerine maruz kalnmasndan dolay, psikolojilerini de olumsuz etkilemektedir. Çocuklarn çaltrlmalarnn sa/lk açsndan ortaya çkard/ sonuçlar, çaltrlan çocu/un maruz kald/ tehlikelere göre farkllamaktadr. Bu tehlikeler, çocuklarn çaltrldklar ülkelere ve sektörlere göre de/imektedir. Bundan dolay, çocuklarn çaltrlmas ile sa/lk arasndaki iliki, tüm bu nedenlere göre farkllk gösterebilmektedir. 304 Çocuklar, her ne durumda çaltrlrsa çaltrlsnlar, fiziksel, zihinsel ve duygusal tehlikelere açk olduklarndan, sa/lklar olumsuz yönde etkilenmektedir. Çocuklarn, maden, ta oca/, inaat ileri ve a/r yük tamacl/ gibi ilerde, 303 WHO, Health, Economic Growth, and Poverty Reduction. The Report of Working Group 1 of the Commission on Macroeconomics and Health, World Health Organization, Geneva, 2002, s O. O Donnell, E. Van Doorslaer, F. Rosati, Child Labour and Health: Evidence and Research Issues, Understanding Children s Work: An Inter-Agency Research Cooperation Project, ILO, Unicef, The World Bank Group, Geneva, 2002, s

97 yüksek scaklk gibi kötü koullarda çaltrlmas, ksa dönemde fiziksel geliimlerini do/rudan olumsuz etkilemektedir. Bu gibi iler, çocuklarn güç ve duyma kaybna u/ramalarna neden olmaktadr. Ayrca, çocuklarn çaltrlmas, okula devam etmelerini olanaksz kld/ndan, zihinsel geliimleri de zarar görmektedir. Bunlarn yan sra çocuklarn, uzun çalma saatleri boyunca, fiziksel, psikolojik ve cinsel istismara açk bir biçimde ev ilerinde çaltrlmalar, psikolojik ve sosyal geliimlerine, fiziksel geliimlerinden daha fazla zarar vermektedir. 305 Çaltrlan çocuklarn normal büyüme ve geliimlerinin yan sra çalmann getirdi/i ek enerji gereksinimleri vardr. Bu durumda, çaltrlan çocuklarn, ayn ekonomik ve sosyal koullardaki çaltrlmayan çocuklardan daha fazla besin gereksinimi bulunmaktadr. Bu gereksinim karlanmad/ndan, büyüme ve gelime geri kalmaktadr. Fiziksel ihmal olarak adlandrlan bu duruma ço/unlukla fiziksel istismar da elik etmektedir. Fiziksel istismar, iin do/asndan veya çocuktan sorumlu olan kiinin çocu/a kar giriti/i kötü davranlardan, çocu/un sa/l/nn zarar görmesidir. Fiziksel istismar sonucunda, çocu/un vücudunda morarklk, ilik ve yaralar, kemik ve eklem yaralanmalar, yanklar, kafa travmalar, zehirlenmeler ve hatta nedeni belli olmayan ölümler gerçeklemektedir. Bu fiziksel zararlar, çaltrlmann çocuklarn sa/l/ üzerinde yapt/ en gözle görülebilir etkilerdir. yeri düzenlemelerinin yetikinlere göre yaplmas nedeniyle çocuklarn i kazasna u/rama riski yetikinlerden daha fazladr. 306 Çaltrlan çocuklarn, çalma koullarnn ksa dönemde sa/lklar üzerindeki en olumsuz etki, fiziksel yaralanmalardr. Bu yaralanmalar, baz durumlarda çocuklarn iten geri kalmasyla igünü kayplarna neden olurken, baz durumlarda çocuklar igücü piyasasnn tamamen dnda kalmaktadrlar. Çocuklarn çaltrlmalar sa/lklar için hem ksa hem de uzun dönemde olumsuz etkiler tamakla birlikte, ksa dönemde özellikle karlalan i kazalarndan dolay, igücü M. R. Sreenath, Lalitha Sreenath, Child Labour: Implications on Children and Recent Government Initiatives, Towards a New Culture of Learning, (Compendium of Research Papers). T.A. Pai Management Institute, Karnataka, 2005, s. 98. Ça/da, s

98 piyasasndan dlanma meydana gelebilmektedir. Böyle bir durumda yoksulluklarna bir çözüm bulmak için çocuklarn çaltran aileler, çocuklarnda meydana gelen rahatszl/ giderebilmek için sa/lk harcamalar yapmak zorunda kalmaktadrlar. Bu noktada, çocuklarn çaltrlmasnn ksa dönemde aile gelirini azaltc etkisi görülmektedir. Bununla birlikte, yapsal uyum programlar çerçevesinde devlet tarafndan sa/lanmas zorunlu olan sa/lk hizmetlerinin özelletirilmesi, nüfusun sa/lk hizmetleri için alnan çeitli ücretleri ödeme gücü olmayan kesimlerini ksmen dlamaktadr. 307 Böylelikle, aileler çocuklarn çaltrmakla elde ettikleri gelirden çok daha fazla sa/lk harcamas yapmak zorunda kalmakta, iverenler ise igünü ve dolaysyla üretim kaybna u/ramakta ve ekonomik büyüme de olumsuz etkilenmektedir. Bu süreçten en kötü etkilenenlerin ise, çaltrlan çocuklar oldu/u açktr. D. stihdam Küreselleme süreci yeni ticari olanaklar sunmakta ve ekonomik performans arttrmaktadr. Ancak, igücü piyasasnda ciddi uyum sa/lama maliyetlerini de do/urmaktadr. letmeler giderek artan uluslararas rekabet basklarna uyum sa/lamaya yöneldi/inden i güvencesi kaygs daha da artmaktadr. Bu anlamda, küresellemenin igücü piyasasnda istikrarszl/a yol açt/ savunulmaktadr. Bu istikrarszlk, salt ithal ürün rekabetinin yannda igücünden tasarruf sa/layan tekniklerden ve d ülkelere yönelen do/rudan yatrmlardan da ileri gelmektedir. gücü talebinin giderek esneklemesi akcl/ genellikle snrl, mesleki güvenceden yoksun ve e/retilik tehlikesi ile kar karya kalan nitelik düzeyi yetersiz çalanlar etkilemektedir Sapancal, Avrupa, s Z. Erdut, Küreselleme, s

99 Yapsal uyum programlar çerçevesinde gelimekte olan ülkelere salk verilen ihracata sayal büyüme stratejilerinin de istihdam arttrc bir etki yaratmad/ görülmektedir. 309 Büyüme sa/lanmasna ra/men istihdamn artmamas, gelimekte olan ülkelerin istihdam yaratmayan büyüme olarak isimlendirilen bir sorunu olarak ortaya çkmtr. Çevre ülkelerde istihdam arttrlmadan, daha yüksek düzeyde üretim yaplmas, daha az içinin daha uzun çalma sürelerinde çaltrlarak kendilerine daha az ücret ödenmesiyle sa/lanmtr sonrasnda çevre ülkelerde gözlenen ticaret serbestisi, sermayenin önündeki engellerin kaldrlmas, kuralszlatrma, özelletirme gibi politikalar ve ihracata dayal büyüme stratejileri çevre ekonomilerini standart teknolojiler ve ucuz igücü ile üretimde uzmanlamaya itmitir. Düük yatrm oranlar ve düük teknolojili sektörlerin istihdam paylarn arttrmalar, ülke ekonomisinin neyi ucuza üretebiliyorsa onu üretmeye devam etti/ini göstermektedir. Bu durum, ileri teknoloji ve nitelikli emek gerektiren sektörlerde sürekli ticaret aç/ verilmesine yol açmaktadr. Bunun yannda, düük teknolojili ve ucuz igücü temelli ürünlerin ihracat paylar artmaklar birlikte, ihraç edilen ürünlerdeki üretkenlik düzeylerinin sanayi ortalamasnn altnda kald/ görülmektedir. Çevre ülkelerin emek yo/un sektörlerdeki rekabeti igücü verimlili/i ile üretim art sa/lanmasna dayand/ndan igücü maliyetlerinin devaml bask altnda tutulmasn gerektirmektedir. Sonuç olarak, ekonomik büyüme içilerin gönencine bir katk sa/lamad/ gibi reel alm gücünü azaltmakta ve yoksullu/u arttrmaktadr. 311 Ekonomik büyümenin istihdam sa/layamamas gelimekte olan ülkelerde endie yaratmaktadr. Bu durum, Asya da yakn gelecekte bir istihdam krizinin yaanmasnn olas oldu/unun belirtildi/i, Asya Kalknma Bankas raporuna da yansmtr. Dünyada en hzl büyüyen bölge olan Asya da isizlik sorununun 309 Özlem Onaran, Türkiye de hracat Yönelimli Büyüme Politikalarnn stihdam Üzerindeki Etkileri, ktisadi Kalknma, Kriz ve stikrar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), letiim Yaynlar, Yayn No: 920, stanbul, 2003, s Ebru Voyvoda, Emekçi Snflarn Ekonomisi: Üretkenli/e Dayal Büyüme Miti siz Büyüme, Bölüüm, Tes- Dergisi. Sa.: , Türkiye Enerji, Su ve Gaz çileri Sendikas, Ankara, 2006, s A.k., s

100 ortadan kaldrlamamas tüm ülkelerin isizlikle ba edebilme ümitlerini krmaktadr. Rapora göre Çin, Hindistan ve Rusya nn küresel ekonomiyle entegrasyon sürecinin sonucunda muazzam bir emek sunumu olutu. Raporun en önemli bulgularndan biri, belli bir istihdam art sa/lamak için gereken büyüme hznn giderek artmasdr. Bu konuda en çarpc olumsuz gelime Çin de yaanmtr. Çin ekonomisi yüzde bir istihdam art sa/lamak için 1980 lerde sadece yüzde üç büyümeye ihtiyaç duymaktayken, bu rakam 1990 larda yüzde sekize çkmtr. Artan emek sunumunu emmeye yetecek çapta sermaye yatrm yaplamamas ve otomasyon, ekonomik büyümenin isizli/i önleyememesinin nedenleri olarak gösterilmektedir. Hindistan daki bir motosiklet fabrikasnda 2004 yl itibariyle 810 içi motosiklet üretirken, bugün sadece 90 içi bu rakamn üç katn üretmektedir. 312 Tüm bunlarla birlikte, üretim arttrlarak ekonomik büyüme sa/lanmasna ra/men istihdam art sa/lanamamas enformel ekonomik faaliyetlerle de açklanabilmektedir. Enformel ekonominin yaygnlamasnda etkili olan faktör ise, küresellemeyle ba/lantl yapsal uyum politikalar ve ihracata dayal sanayileme modelidir. Bu modeli benimseyen gelimekte olan ülkeler, uluslararas pazarlarda sat yapabilmek ve rekabete ayak uydurabilmek için igücü maliyetlerinin düürülmesi amacyla taeron üretim ilikilerine yönelmilerdir. Üretim sürecinin parçalara ayrlarak, igücünün enformel istihdam ilikileri içinde korumasz olarak çalt/ küçük iletmelere yaptrlmas, büyük iletmelere igücü maliyetlerini dolayl yoldan düürme imkân vermektedir. Bu çerçevede, eme/i koruyan düzenlemelerinin maliyeti artran unsurlar olarak görülmesi, istihdam güvencesi, gelir güvencesi, sosyal güvenlik, örgütlenme ve toplu pazarlk haklarna ba/l olarak igücü piyasasn düzenleyen yasa, kurallar ve politikalarda köklü de/iikliklere ve kuralszlatrmaya yol açmtr. 313 Böyle bir yapda ekonomik, sosyal ve siyasal 312 Tes-, Dünyadan, Tes- Dergisi., Sa.: , TES-, Ankara, 2006, s Gülay Toksöz, Enformel Sektör, Enformel stihdam: Ortaya Çk ve Yaygnlama Nedenleri, Tes- Dergisi. Sa.: , Tes-, Ankara, 2006, s

101 bakmdan toplumun en zayf kesimlerinde yer alan kimseler, isizler, göçmenler, mevsimlik çalanlar, ö/renciler ve çocuklar çaltrlmaktadr. 314 Yetikinlerin ücret düzeylerini azaltp, isizlik oranlarn arttran çocuklarn çaltrlmas, igücü piyasasnda yetikin istihdamnn azalmasna neden olmaktadr. Bundan dolay, çocuklarn çaltrlmalarnn yetikin içilerin çalma koullarn olumsuz etkiledi/i söylenebilir. Günümüzde özellikle gelimekte olan ülkelerde çocuklarn çaltrlmas, e/itimsiz ve kalifiye olmayan igücünü olumsuz etkilemektedir. 315 Böyle bir yapda çocuklarn çaltrlmasnn yetikin istihdamn olumsuz etkiledi/i açk olmakla birlikte bunun özellikle ksa dönemde ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin ne yönde olaca/n belirlemek oldukça güçtür. Bunun nedeni, çocuklarn çaltrlmalarnn igücü piyasasnda istihdam orann m azaltt/ yoksa formel sektörde çalan yetikinlerin enformel sektörde çalmalarna m neden oldu/unun net olarak açklanamamasdr. E. Gelir Da%(l(m( Enformel sektörün yaygnlamas, istihdam edilenlerin üretkenliklerinin azalmas ve yetersiz istihdam politikalar gelir da/lmnn eit bir ekilde da/tlmasna engel olmaktadr. 316 Gelir da/lmndaki adaletsizlik ise, fiziki sermaye yatrmlarn ve en önemlisi insana yaplan yatrmlarn belirli gruplarda toplanarak, toplumun geneline yaylmasna engel oldu/undan, ekonomik büyümeye olumsuz etki etmektedir. 317 Bu durumda çocuklarn çaltrlmas da yetikinlerin igücü 314 Recep Kapar, Gelimi Ülkelerde Enformel stihdamn Boyutlar, Tes- Dergisi. Sa.: , Tes-, Ankara, 2006, s Anker, Economics, s Temiz, Sosyal, s Rafael Gomez, David K. Foot, Age Structure, Income Distribution and Economic Growth, Canadian Public Policy. Vol.: XXIX, Special Issue: Linkages Between Economic Growth and Inequality, Institute for Research on Public Policy, Montreal, 2003, s

102 piyasasndan dlanmalarna neden olaca/ndan dolay, gelir eitsizli/ini arttrmaktadr. 318 Bir ülkenin ekonomik açdan gelimesi, bu ülkede yaratlan gelirin adil bir ekilde paylald/ anlamna gelmedi/inden, 319 hem gelimi hem de gelimekte olan ülkelerde farkl oranlarda bulunan gelir eitsizli/i çocuklarn çaltrlmasna neden olmaktadr. Hem gelimi hem de gelimekte olan ülkelerde gelirden geçinmek için yeteri kadar pay alan aileler dndaki aileler çocuklarn çaltrmaktadrlar. 320 Gelir da/lmnn ekonomik büyüme üzerindeki etkisine ilikin günümüzde farkl görüler bulunmaktadr. Bir yandan, bu eitsizli/in, gelirin büyük ço/unlu/unun toplumdaki belli bir kesimin elinde toplanmas ve toplumun geri kalan için yatrm yaplmamasna neden olaca/ndan ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyece/i belirtilmektedir. Di/er yandan ise, ksa dönemde gelir eitsizli/inin ekonomik büyüme açsndan yararl oldu/unu savunan görüler bulunmaktadr. Bu görüe göre, özellikle az gelimi ülkelerde fiziki yatrmlarn yetersiz olmas ve sermaye birikimi için tasarruf yaplma gereklili/inden dolay gelirin toplumun belirli bir kesiminde toplanmas di/er bir ifade ile gelir eitsizli/i ekonomik büyümeyi arttracaktr. 321 Ancak, ekonomik büyüme sa/lanmas için gelirin topluma adil bir ekilde da/tlmay, toplumdaki varsl ve yoksul ayrmn keskinletirecek ve yoksullu/un artmasna neden olacaktr. Üretim faktörlerinin mülkiyet da/lmnn eitsiz oldu/u durumlarda sa/lanacak büyümede bu eitsizliklerin yoksullu/u arttrc etkisi devam edebilir. Nitekim, Do/u ve Güneydo/u Asya ülkelerinde gerçekletirilen hzl büyüme yoksullu/un azaltlmasnda etkili olurken, Latin Amerika ülkelerinde gerçekletirilen büyümenin bu konuda benzer bir etki yaratmam olmas, Do/u ve OECD, Child, s. 29. Meryem Koray, Sosyal Politika. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000, s Rogers, Swinnerton, s. 26. Garbis Iradian, Inequality, Poverty, and Growth: Cross-Country Evidence, IMF Workin Paper, No: 05/28, International Monetary Fund, Washington, 2005, s

103 Güneydo/u ülkelerinin Latin Amerika ülkelerine göre daha eitlikçi bir gelir da/lm yapsna sahip olmalaryla açklanmaktadr. 322 Görüldü/ü gibi özellikle gelimekte olan ülkelerde gelir da/lmnn adil olmayan da/lnn sonucunda yoksullukla kar karya kalnmaktadr. Yine bu ülkelerde yoksullu/un giderilmesi için ksa dönemde verilen ilk tepki ise, çocuklarn çaltrlmasdr. Ancak, daha önce de belirtildi/i gibi yoksulluktan kurtulabilmek için çocuklarn çaltrlmasnn tekrar yoksullu/u arttrd/ açktr. Çocuklarn çaltrlmas ksa dönem içinde ailelerinin gelirlerine katk sa/layacaktr. Gelir da/lmndan muhtemelen çok az yararlanan ailelerinin gelirine sa/lanan bu katk sayesinde çocuklarn çaltrlmasnn ksa dönemde gelir da/lmn olumlu etkiledi/i söylenebilir. Ancak di/er taraftan, çaltrlan çocuklarn niteliksiz igücü sunumuna dahil olmalar niteliksiz yetikin igücünün ücretlerinin dümesine neden olmaktadr. Bu ise, gelir da/lmnn daha eitsiz hale gelmesine neden olmaktadr. Bu nedenle, çocuklarn çaltrlmasnn ksa dönemde gelir da/lm üzerindeki net etkisi, çocuklarn igücü piyasasna dahil edilmesi nedeniyle niteliksiz yetikin igücünün kaybetti/i ücretin boyutuna ba/ldr. 323 II. UZUN DÖNEMDE EKONOMK BÜYÜMEYE ETKS Uzun dönem, istemde ortaya çkan de/iikliklere, sunumun ayak uydurabilmesi için üretim kapasitesinin arttrlmasna yetecek kadar bir süreyi kapsamaktadr. 324 Uzun dönemde ilk etkisi, hanehalk yoksullu/unu arttrmak olan 325 çocuklarn çaltrlmasnn nüfus, e/itim, sa/lk, istihdam, gelir da/lm ve dolaysyla ekonomik büyüme üzerinde çeitli etkileri bulunmaktadr Fikret enses, Yoksulluk, s Galli, s. 9. Pekin, s. 70. Galli, s

104 A. Nüfus çsel büyüme teorisinde belirtildi/i üzere, artan nüfusun niteliklerini arttracak yatrmlarn yaplmamas, uzun dönemde, Malthus un nüfus teorisini do/rulamaktadr. Özellikle yoksul ve ekonomisi tarma dayanan ülkelerde, e/itim yatrmlarnn ve teknolojik gelimenin yeterli olmamas, nüfus artnn kii bana düen geliri azaltmasna neden olmaktadr. 326 Uzun dönemde, üretime katlan çalan saysn arttraca/ndan nüfus artnn ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkisi olabilece/i düünülmekle beraber, özellikle yetersiz e/itim ve sa/lk yatrmlar nedeniyle niteliksiz igücünün varl/, nüfus artnn kii bana gayri safi yurtiçi haslay olumsuz etkilemektedir. Gelirin, geliri yaratan ve onlarn bakmakla yükümlü olduklar insan saysndan çok daha fazla insan tarafndan paylam, hem üretim art olmad/ndan ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyecek hem de yoksullu/u arttracaktr. 327 Ksacas, uzun dönemde, özellikle gelimekte olan ülkelerde, nüfus art, e/itim ve sa/lk yatrmlaryla desteklenmedi/i sürece, ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyecektir. Genç nüfusunun yüksek oldu/u bu ülkeler, gençlerini e/ittiklerinde, ekonomik büyümeyi sa/layp, gelimi ülkelere yaklaacaklardr. 328 Nüfus artnn kontrol edilebilmesinin yolu da ekonomik büyümeden geçmektedir. E/itim ve sa/lk imkanlar gelitirilmeden, hzl nüfus artnn azaltlmas mümkün olmamaktadr. Ekonomik büyüme ile daha çok e/itim ve sa/lk imkanna kavuan nüfusun art e/ilimi duracak ve bu sayede temel sebebinin kontrol edilemeyen hzl nüfus art oldu/u belirtilen 329 yoksulluk azalacaktr Ertu/rul Delikta, Malthusgil Yaklamdan Modern Ekonomik Büyümeye, Ege Akademik Bak Dergisi. C.: 1, Sa.: 1, Ege Üniversitesi, BF, zmir, 2001, s Stephan Klasen, Population Growth, Economic Growth and Poverty Reduction in Uganda: Theory and Evidence, Discussion Paper Series, No: 125, University of Goettingen, Goettingen, 2005, s Mehmet Karagül, Beeri Sermayenin Ekonomik Büyümeyle likisi ve Etkin Kullanm, Ak.Ü, BF Dergisi. C.: 1, Sa.: 5, Antalya, s A. Ylmaz Gündüz, Türkiye de Yoksullukla Mücadele Üzerine Bir nceleme, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. C.: 5, Sa.: 16, ( 2006, s Aye Meral Uzun, Yoksulluk Olgusu ve Dünya Bankas, CÜ, BF Dergisi., C.: 4, Sa.: 2, Sivas, 2003, s

105 ekil 3: Dünyada Nüfus Art Hz ( ) % 3 den fazla % 2,5-3 % 2-2,4 %1 1,9 % 1 den az Veri yok Kaynak: Soubbotina, s. 19. ekil 4: Kii Bana Gayri Safi Yurtiçi Hasla Art Oranlar ( ) % 3 den fazla % 2,5-3 % 2-2,4 %1 1,9 % 1 den az Veri yok Kaynak: Soubbotina, s. 19,