Transkript

1 BÝLÝMSEL YAYIN ORGANI TASARRUF MEVDUATI SÝGORTA FONU TMSF yýl:7 sayý:29 Ocak - Þubat - Mart 2012 Dünya Mevduat Sigortacýlarýný TMSF de Aðýrlamaktan Dolayý Gururluyuz Þakir Ercan GÜL, Sayfa 3 te BANKA DEÐERLEME YÖNTEMLERÝ Çaðdaþ EKÝCÝ Sayfa 5 Te ULUSLARARASI KRÝZLER VE RÝSK YÖNETÝMÝ Mehmet ÇAÐIRICI Sayfa 28 de PROJE YÖNETÝMÝ VE AÞAMALARI M. Cemal ÇAÐLAR Sayfa 39 da

2 TEMEL PARAMETRELER SÝGORTA VE RÝSK ÝZLEME DAÝRE BAÞKANLIÐI GENEL EKONOMÝK VERÝLER BANKACILIK SEKTÖRÜ VERÝLERÝ TMSF - Büyükdere Cad. No:143 Esentepe Ýstanbul, Tel: (212) Faks: (212) , Bilgi ve Önerileriniz için: Sigorta ve Risk Ýzleme Dairesi, srid@tmsf.org.tr $ Kurum içinde baþvuru kaynaðý olarak kullanýlmak üzere derlenmiþ bilgilerden oluþur. Resmi baðlayýcýlýðý yoktur. NOTLAR Bankacýlýk sektörü aktif büyüklüðü Aralýk 2011 tarihi itibariyle 1.217,6 milyar TL seviyesindedir. Toplam aktiflerin %56,1 ini krediler, %23,4 ünü menkul deðerler cüzdaný oluþturmaktadýr. Toplam mevduat / katýlým fonu büyüklüðü 695 milyar TL seviyesindedir. Mevduat / katýlým fonunun %33,9 u YP, %66,1 i TP mevduat / katýlým fonlarýndan oluþmaktadýr.

3 ÝÇÝNDEKÝLER 2. EDÝTÖR DEN Dr. Yusuf ADIGÜZEL 3. DÜNYA MEVDUAT SÝGORTACILARINI TMSF DE AÐIRLAMAKTAN DOLAYI GURURLUYUZ Þakir Ercan GÜL 5. BANKA DEÐERLEME YÖNTEMLERÝ Çaðdaþ EKÝCÝ SAYILI TÜRK TÝCARET KANUNU NUN ANONÝM ÞÝRKETLERÝN DENETÝMÝNE ÝLÝÞKÝN GETÝRDÝÐÝ YENÝLÝKLER Cemal KARAMUSTAFA 17. GÖLGE BANKACILIK SÝSTEMÝ Elif ARIPINAR 21. ÝDARÝ YARGIDA ÝPTAL KARARININ SONUÇLARI Av. Ahmet YILMAZ 28. ULUSLARARASI KRÝZLER VE RÝSK YÖNETÝMÝ Mehmet ÇAÐIRICI 35. TÜRKÝYE DE ÜCRET YÖNETÝMÝ, KARÞILAÞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERÝLERÝ Yakup GÜNEÞ 39. PROJE YÖNETÝMÝ VE AÞAMALARI M. Cemal ÇAÐLAR 42. ÜRDÜN, ENDONEZYA, SIRBÝSTAN MEVDUAT SÝGORTA KURUMLARI VE PORTFÖY YATIRIMLARI HAKKINDA TEMEL BÝLGÝLER-II Doðan Sami AKÇÝÇEK / Sinan YILAL 46. TMSF HABERLER Ýsmail GÜLER 47. IADI BÝLÝMSEL YAYIN ORGANI TMSF TMSF Adýna Sahibi : H. Bayram Babacan Yayýn Yönetmeni : Dr. Yusuf Adýgüzel Sorumlu Yazýiþleri Müdürü : Kamil Oðuz Danýþma Kurulu : Doç. Dr. Cüneyt Koyuncu - Dumlupýnar Üniversitesi, Doç. Dr. Fuat ErdaL - Adnan Menderes Üniversitesi, Prof. Dr. Halil Seyidoðlu - Doðuþ Üniversitesi, Doç.Dr. Muhsin Kar - Kahramanmaraþ Sütçü Ýmam Üniversitesi, Doç. Dr. Rahmi Deniz Özbay - Marmara Üniversitesi, Doç. Dr. Rasim Yýlmaz - Trakya Üniversitesi, Prof. Dr. Recep Tarý - Kocaeli Üniversitesi, Dr. Ýlyas Karabýyýk - Erzincan Üniversitesi, Prof. Dr. Sabri Orman - Ýstanbul Ticaret Üniversitesi, Doç. Dr. Selahattin Bekmez - Muðla Üniversitesi, Prof. Dr. Yusuf Bayraktutan - Kocaeli Üniversitesi, Prof. Dr. Zekai Özdemir - Ýstanbul Üniversitesi, Dr. A. Kadir Tuna - Ýstanbul Üniversitesi, Dr. Bekir Gövdere Süleyman Demirel Üniversitesi, Dr. Bilal KARGI - Doðuþ Üniversitesi, Prof. Dr. Nurgül Chambers - Marmara Üniversitesi Yayýn Kurulu : Dr. Rýdvan Çabukel, Zülfükar Kamberoðlu, Turan Korkmaz, Ahmet Yýlmaz, Ali Göçer, Ýsmail Güler Yayýn Türü : Yerel Süreli Yayýn Periodu : 3 Aylýk - Ocak - Þubat - Mart 2012 Görsel Tasarým : 1111 Adam Yapým & Tanýtým Adres : Büyükdere C. No: Esentepe/ istanbul E-posta : koguz@tmsf.org.tr Tel : Faks : Baský : Yöm Basým / Eskoop Sanayi Sitesi, C7 Blok, No: 398, Ýkitelli-Ýstanbul Baský Tel : TMSF Çatý Basýn ve Halkla iliþkiler Müdürlüðü tarafýndan hazýrlanmaktadýr. Telif haklarý TMSF'ye aittir. Yazýlarýn sorumluluðu yazarlarýna aittir.

4 EDÝTÖR DEN Merhaba TMSF olarak banka çözümleme konusundaki tecrübelerimizi dünya ülkeleri ile paylaþmaya devam ediyoruz. Dünyanýn en yüksek geri dönüþüm oranlarýndan birine ulaþan kurumumuz, farklý ülkelerin muadil kurumlarýndan gelen, eðitim ve bilgi alýþveriþi taleplerini büyük bir memnuniyet ve içtenlikle karþýlýyor. Þubat 2012 ise bizim için ayrýca önemli bir tarih oldu Þubat tarihleri arasýnda Dünya mevduat sigortacýlýðýnýn kalbi Ýstanbul da, kurumumuzda attý. IADI nin (Dünya Mevduat Sigortacýlarý Birliði) Bölgesel ve Daimi Bölge Komite toplantýlarý ve 35. Yönetim Kurulu Toplantýsý na ev sahipliði yaptýk. 29 farklý ülkeden 70 mevduat sigortacýsý TMSF deki masa etrafýnda dünyadaki ekonomik geliþmeleri ve mevduat sigortacýlýðý konusundaki yenilikleri tartýþtý. Bu konuyla ilgili ayrýntýlý bilgileri dergimizin ilerleyen sayfalarýnda bulacaksýnýz. Sami Akçiçek ve Fon Uzmaný Sinan Yýlal makalelerinde, Ürdün, Endonezya, Sýrbistan mevduat sigorta kurumlarý ve portföy yatýrýmlarý konusunu iþlediler. Mevduat Sigortacýlýðý konusundaki önemli bir boþluðu dolduran bilimsel yayýn organýmýz ÇATI ya hazýrladýklarý makale ve araþtýrma yazalarýyla katký saðlayan tüm arkadaþlarýmýza teþekkür ediyoruz. Ayrýca dergimizin gerek diðer kurumlardan, gerekse üniversitelerden gelecek katkýlara da açýk olduðunu bu vesile ile bir kere daha vurgulayalým. Görüþ, öneri ve katkýlarýnýzý bekliyoruz. Gelecek sayýmýzda buluþmak üzere Bu sayýmýzda Çaðdaþ Ekici Banka Deðerleme Yöntemleri, Cemal Karamustafa 6102 Sayýlý Türk Ticaret Kanunu nun Anonim Þirketlerin Denetimine Ýliþkin Getirdiði Yenilikler, Elif Arýpýnar ise Gölge Bankacýlýk Sistemi konusunu ele aldý. Dr. Yusuf Adýgüzel Yayýn Yönetmeni TMSF Basýn ve Halkla Ýliþkiler Müdürü Fon avukatlarýndan Ahmet Yýlmaz Ýdari Yargýda Ýptal Kararlarýnýn Sonuçlarý, Yakup Güneþ Türkiye de Ücret Yönetiminde Karþýlaþýlan Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Cemal Çaðlar Proje Yönetimi ve Aþamalarý, Mehmet Çaðýrýcý Uluslararasý Krizler ve Risk Yönetimi konulu araþtýrmalarýyla ÇATI nýn bu sayýsýna katkýda bulunan arkadaþlarýmýzdan bazýlarý. Ayrýca Finansman Daire Baþkaný Doðan 2

5 TMSF Dünya Mevduat Sigortacýlarýný TMSF de Aðýrlamaktan Dolayý Gururluyuz * Dünya çapýnda yaþanmakta olan ekonomik krizler mevduat sigortacýlýðýnýn önemini bir kez daha ortaya koydu. Krizden etkilenen ülkelerdeki Mevduat Sigorta Kuruluþlarý bu süreçte attýklarý adýmlarla krizin etkilerini azaltmak için çok önemli sorumluluklar üstlendiler yýlýnda baþlayan finansal krizin etkileri halen devam etmektedir. Krizleri önlemek için bireysel olarak mümkün olmasa da, kurumsal olarak alýnacak tedbirler ve yapýlacak iþler elbette bulunmaktadýr. Bunun için öncelikle finansal krizin temel sebebinin ortaya koyulmasý gerekmektedir. Krizin temel nedeninin ise üretilen mal ve hizmetlerle, finansal iþlem tutarlarý arasýndaki dengesizlikler olduðu hepinizin malumudur. Öyleyse finansal krizleri engellemenin ve en azýndan etkisini azaltmanýn en etkili yolu, bu iþlemler arasýndaki dengesizliði ortadan kaldýrmak; finansal balonlarý söndürmektir. Dünya çapýnda yaþanmakta olan ekonomik krizler mevduat sigortacýlýðýnýn önemini bir kez daha ortaya koydu. Krizden etkilenen ülkelerdeki Mevduat Sigorta Kuruluþlarý bu süreçte attýklarý adýmlarla krizin etkilerini azaltmak için çok önemli sorumluluklar üstlendiler. A.B.D. de mevduat sigortasýnýn kapsamý geniþletilerek sigorta limitleri artýrýlmýþtýr. AB de mevduat sigortacýlýðý direktifinde deðiþiklikler yapýlarak mevduat sigortasýnýn limiti Euro dan önce Euro ya daha sonra da Euro ya çýkartýlmýþ, mudilere yapýlacak geri ödemelerin süresi kýsaltýlmýþ, birlikte sigorta (co-insurance) uygulamasýna son verilmiþtir. Hatta bildiðiniz gibi bazý Avrupa ülkeleri, finansal sistemlerinin çökmesini engellemek amacýyla tam garanti sistemini yürürlüðe koymak zorunda kalmýþtýr. Ülkemizde ise her ne kadar mevduat sigortasýnýn kapsam ve tutarýnýn deðiþtirilmesine gerek duyulacak bir ortam bulunmasa da, TMSF tüm kötü durum senaryolarý üzerinde çalýþmýþ, finansal güvenlik aðýnýn tüm üyeleriyle güçlü bir iletiþim mekanizmasý oluþturmuþtur. Halen sürmekte olan finansal kriz, bizlere sistemik önemi haiz finansal kuruluþlarýn ne kadar önemli iþlevleri olduðunu ve bu kuruluþlarýn krizlerle mücadelenin en önemli araçlarýndan biri olduðunu bir kez daha göstermiþtir. Bildiðiniz gibi batmasý durumunda, bankacýlýk sektörüne ve ülke ekonomilerine büyük zararlar açan bu finansal kuruluþlarýn devlet tarafýndan kurtarýlmak zorunda kalýnmasý, önemli büyüklükteki maliyetlerin doðmasýna ve bu maliyetlerin topluma yansýtýlmasýna neden olmaktadýr. Öyleyse sistemik risk arzeden banka ve diðer finansal kuruluþlarýn prim ödeme noktasýnda farklý bir tarifeye tabi olmalarý son derece doðal olacaktýr. Sistemik önemi haiz bankalara ilave yükümlülük getirme noktasýnda TMSF olarak FDIC den sonra adým atan ikinci kurum biz olduk. Çökmeleri durumunda çözümleme maliyetleri sistemik riske neden olabilecek finansal kuruluþlara ilave prim yükümlülüðü getirdik. Bu baðlamda, Büyüklük faktörü kriteri olarak, aktif büyüklüðü 120 milyar TL ve üzeri olan kredi kuruluþlarý için onbinde 2, aktif büyüklüðü 50 milyar TL ile 120 milyar TL arasý olan kredi kuruluþlarý için onbinde 1 ilave sigorta prim oraný belirlenmiþtir. Bu noktada TMSF prim tarifesinden de kýsaca bahsetmekte fayda olacaktýr. Mevduat sigortacýlýðýnýn olmazsa olmazý olduðuna inandýðýmýz risk esaslý sigorta prim tarifesini uzun zamandýr uygulamaktayýz yýlýnda ülkemizde yaþanan finansal krizin ardýndan uyguladýðýmýz prim sistemini gözden geçirdik ve çeþitli risk kategorilerini içine alan tarifenin çatýsýný 2005 yýlýnda oluþturduk. Ayrýca uluslararasý geliþmeler ve bankacýlýk sektöründeki riskleri de dikkate alýnarak, sigorta prim tarifemizi belirli aralýklarla gözden geçirmekteyiz. Bu çerçevede, yaþanan son küresel krizle birlikte öne çýkan risk unsurlarý deðerlendirilmiþ ve diðer ülke uygulamalarýnda 33 Bu makale, Sayýn Þakir Ercan Gül ün 23 Þubat 2012 tarihinde Uluslararasý Mevduat Sigortacýlarý Birliði (IADI) Yönetim Kurulu Toplantýsý nda yapmýþ olduðu konuþma esas alýnarak hazýrlanmýþtýr. Þakir Ercan GÜL TMSF Baþkaný 3

6 TMSF Küresel krizin hepimize bir þeyler öðrettiði veya unuttuðumuz þeyleri bize hatýrlattýðý açýktýr. Banka sahipliði de mevduat sigortacýlýðý açýsýndan dikkate deðer konulardan bir tanesidir. Sadece krizi deðil, banka istismarlarýna yol açan ilgili banka sahiplerinin bir daha banka sahibi olmamalarý gerekir. yapýlan deðiþiklikler incelenmiþtir. Sigorta prim tarifemizin etkinliðine yönelik yapýlan analiz sonuçlarý da dikkate alýnarak, mevcut tarife modelinin etkinliðinin artýrýlmasýna yönelik bir takým deðiþiklikler yapýlmasý gerektiði sonucuna varýlmýþtýr. Sigorta prim tarifemizdeki deðiþiklikler 2011 yýlýnýn son çeyreðinde yürürlüðe girmiþtir. Yönettiðimiz mevduat sigortacýlýðý rezervi, mevduat sigortacýlarý tarafýndan yaygýn olarak kullanýlan ex-ante sisteme dayalýdýr. Mevduat sigortacýlýðý rezervimiz 6 milyar $ seviyesine ulaþmýþtýr. Bu rezerv, toplam mevduatýn yaklaþýk %1,5 ine, sigortalý mevduatýn ise % 6 sýna tekabül etmektedir. Bu rakam içerisine çözümleme gelirleri dahil deðildir. Dolayýsýyla çözümleme gelirlerini mevduat sigortacýlýðý rezervinden ayrý olarak deðerlendiriyoruz ve bu gelirleri özellikle 2001 krizi sonrasýnda bizi fonladýðý için borcumuza karþýlýk olarak Hazine ye devrediyoruz. Küresel krizin hepimize bir þeyler öðrettiði veya unuttuðumuz þeyleri bize hatýrlattýðý açýktýr. Banka sahipliði de mevduat sigortacýlýðý açýsýndan dikkate deðer konulardan bir tanesidir. Sadece krizi deðil, banka istismarlarýna yol açan ilgili banka sahiplerinin bir daha banka sahibi olmamalarý gerekir. Toplumlarý krizlerden korumanýn bir yolunun da, güvenilir olmayan isimleri banka sahibi yapmamamýzdan geçtiði aþikardýr. Tüm bu yaþananlar çerçevesinde, mevduat sigortacýlarý olarak bütün bilgi birikimimizi paylaþarak daha iyi ve yaþanabilir bir dünyanýn oluþmasýna katkýda bulunmamýz gerektiðine inanýyorum. 4

7 MAKALE BANKA DEÐERLEME YÖNTEMLERÝ Sahip olduðu dinamik yapýsý nedeniyle, tanýmsal olarak üzerinde konsensüse varýlamamýþ kavramlardan biri de deðerleme kavramýdýr. Deðerleme, yapýsal ve nihai anlamda genel olarak sayýsal karakterli olsa da, çeþitli varsayýmlarý ve tahminleri kapsayan, subjektif karaktere sahip olan karmaþýk bir süreçtir. GÝRÝÞ Teknolojik geliþmelerin ve finansal küreselleþme sürecinin etkisiyle dünya finans ekonomisi, finansal inovasyon ile özdeþleþen bir transformasyon süreci geçirmiþtir. Yaþanan finansal deðiþim sürecinin doðrudan sonucu olarak, son yýlarda finansal piyasalardaki rekabet sertleþirken, varlýk fiyatlarýndaki volatilitenin de arttýðý görülmektedir. Söz konusu süreçte, gerek finansal varlýklarýn gerekse de risklerin doðru biçimde fiyatlanabilmesi adýna deðerleme olgusu daha da önemli bir hale gelmiþtir. Nihayetinde, bugün sürmekte olan küresel boyutlu krizin en büyük nedenlerinden birisi de varlýklara ve risklere iliþkin fiyatlamanýn doðru biçimde yapýlamamýþ olmasýdýr. Finansal bilinç ve eriþim düzeyindeki artýþ ile profesyonel þirket yönetimi anlayýþýndaki geliþmeler, þirket deðerlemesinin finansal yatýrýmlara ve iþletme yönetimine iliþkin kararlardaki önemini pekiþtirmiþtir. Þirket deðerlemesinin finansal yatýrým kararlarý açýsýndan artan önemine paralel olarak, þirket deðerlemesine iliþkin yapýlan çalýþmalarýn sayýsýnýn ve derinliðinin son yýllarda sürekli arttýðý görülmektedir. Kendine has çeþitli yapýsal faktör nedeniyle, bir finansal þirket olan bankalarýn deðerlemesi ise sanayi þirketlerinin deðerlemesinden farklýlaþmaktadýr. Bu çalýþmada da literatürdeki çok sayýda þirket deðerleme yöntemlerinden banka deðerlemesinde kullanýlabilecek olan deðerleme yöntemleri ile banka deðerlemenin banka çözümleme süreci içindeki yeri irdelenmiþtir. 1. DEÐER ve DEÐERLEME KAVRAMI Piyasa koþullarýnda þekillenen fiyat kavramý, mallarýn veya hizmetlerin parasal olarak ifadesidir. Ýktisat disiplininde daha çok deðiþim deðeri olarak nitelenen deðer kavramý da fiyat kavramýyla iliþkili olup, fiyata göre subjektif karakteri daha baskýn olan bir kavramdýr. Çok deðiþkenli bir süreç olmasý ve sahip olduðu dinamik yapýsý nedeniyle, tanýmsal olarak üzerinde konsensüse varýlamamýþ kavramlardan biri de deðerleme kavramýdýr. Deðerlemede temel amaç ilgili varlýklarýn, þirketlerin veya en geniþ anlamda ise iktisadi kýymetlerin piyasa deðerinin parasal olarak tahmin edilmesidir. Yine de temel olarak deðerleme kavramýný, para dýþýndaki iktisadi varlýklarýn deðerlerinin para cinsinden belirlenmesi, ifade edilmesi iþlemi olarak tanýmlayabiliriz. 1 Bu çerçevede deðerleme, çeþitli varsayýmlar ve tahminleri kapsayan, sübjektif karaktere sahip olan karmaþýk bir süreç olmasýndan ötürü, kesin sonuçlar verecek veya kesin bir þekilde formülize edilebilecek bir süreç de deðildir. Deðerleme her ne kadar yapýsal ve nihai anlamda genel olarak sayýsal karakterli olsa da, girdilerin yorumlanmasý ve benimsenen varsayýmlar nedeniyle subjektif karakteri de bulunan süreçtir. Doktrinde, uygulamada ve yasal düzenlemelerde çok çeþitli deðer ve deðerleme kavramýna rastlanmaktadýr. Uygulama anlamýnda, baþta Anglo - Sakson görüþün hakim olduðu ekonomiler baþta olmak üzere, finansal piyasalarýn geliþmiþ olduðu ekonomilerde deðerleme sürecinde yaygýn biçimde piyasa temelli yaklaþýmlardan ve piyasa deðerlerinden faydalanýldýðý görülmektedir. Doktrinde ise, piyasa deðeri, nominal deðer, net aktif deðer, tasfiye deðeri, defter deðeri, iþleyen teþebbüs deðeri, gerçek deðer, indirgenmiþ nakit akýmlarý gibi konuyla ilgili tanýmlarýn yer aldýðý görülmektedir. 2. BANKA DEÐERLEME Deðerleme sürecinin temel amacý deðerlemeye konu olan iktisadi varlýðýn gerçek piyasa 1 Hayrettin Konuk, Þirket Deðerleme Yöntemleri ve Reel Opsiyonlar Yaklaþýmý, Ýstanbul, T.C.Marmara Üniversitesi Bankacýlýk ve Sigortacýlýk Enstitüsü Sermaye Piyasasý ve Borsa Anabilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, 2006, s.3. Çaðdaþ EKÝCÝ Fon Uzman Yardýmcýsý Varlýk Yönetimi Daire Baþkanlýðý 5

8 MAKALE Teorik düzlemdeki sýnýrlýlýklarýna ve uygulama bazýndaki zorluklarýna raðmen, banka deðerleme sürecinin çok sayýda finansal ve iktisadi karara temel teþkil ettiði görülmektedir. deðerinin belirlenmesidir. Gerçek deðerden kastedilen ise, deðerlemeye konu olan iktisadi varlýða iliþkin piyasadaki tüm bilgilere dayalý olarak piyasada oluþan deðerdir. Bu doðrultuda, þirket bazýnda yapýlan deðerlemede de, deðerlemenin amacýna ve kullanýlan yöntemlere de baðlý olarak söz konusu firmanýn deðerinin belirlenmesi hedeflenmektedir. Günümüzün modern iþletmelerinde maddi olmayan varlýklarýn þirket bilançolarý içinde artan payý ve önemi nedeniyle, þirketlerin deðerleri ile þirketin kendisini oluþturan varlýklarýn toplam deðerinin önemli ölçüde farklýlaþtýðý görülmektedir. Bu nedenle þirket deðerlemelerinin daha etkin biçimde gerçekleþtirilebilmesi adýna, farklý varsayýmlara sahip, kalitatif ve kantitatif karakterinin dominasyon düzeyi farklý olan þirket deðerleme modellerinin ve yaklaþýmlarýnýn geliþtirildiði görülmektedir. Yukarýda deðerleme kavramýna iliþkin yapýlan açýklamalar çerçevesinde, banka deðerlemesini çeþitli varsayýmlar altýnda, bankanýn olmasý gereken fiyatýnýn tespit edilmesi 2 olarak tanýmlamak mümkündür. Bankanýn deðerlenmesine iliþkin süreç ile bankanýn gerçeðe en uygun olan deðerinin tespit edilmesi hedeflenmektedir. Finansal þirketlerin, finansal olmayan þirketler ile firma deðerini ve kârý maksimize etmek, hýzlý biçimde büyümek ile rekabet gücünü artýrmak gibi çok sayýda ortak yönü bulunmaktadýr. 3 Bununla birlikte, bankalarýn yapýsal ve iþlevsel olarak kendine has çeþitli özellikleri de bulunmaktadýr. Öncelikli olarak bankalar, finansal aracýlýk fonksiyonunun doðrudan yansýmasý olarak öz kaynaklarýnýn toplam pasif içindeki payý küçük olan, baþka bir deyiþle normal bir iþletmeye nazaran çok daha fazla yabancý kaynak kullanarak (kaldýraçla) faaliyet gösteren finansal iþletmelerdir. Bu temel yapýsal farklýlýk baþta olmak üzere, bankalarýn sahip olduðu çeþitli yapýsal özellikler nedeniyle banka deðerleme sürecinin diðer iþletmelere göre ciddi biçimde farklýlaþtýðý görülmektedir. Faaliyetlerinin doðasý gereði diðer iþletmelere nazaran çok daha fazla iktisadi birimle finansal iliþkileri bulunan bankalarýn, gelecekte ortaya çýkmasý beklenen nakit akýmlarýnýn projekte edilebilmesi oldukça zordur. Bununla beraber, fon arz ve talep edenler arasýndaki aracýlýk fonksiyonunu büyük ölçüde krediler aracýlýðýyla yerine getirmesi nedeniyle genellikle bankalarýn aktif kalitesinin en önemli bileþeni olan kredilerin deðerlemesine iliþkin gerekli bilgilere eriþebilmenin zorluðu, kredilerin kendisine has özellikleri 4 bulunmasý gibi nedenlerle bankalarýn aktif kalitesinin deðerlendirilmesi ve makro düzlemde þirket deðerlemesinin gerçekleþtirilmesi diðer iþletmelere nazaran daha zordur. Teorik düzlemdeki sýnýrlýlýklarýna ve uygulama bazýndaki zorluklarýna raðmen, banka deðerleme sürecinin çok sayýda finansal ve iktisadi karara temel teþkil ettiði görülmektedir: Birleþme, satýn alma, özelleþtirme, halka arz gibi süreçlerde doðru fiyatýn ortaya çýkabilmesi adýna ilgili bankanýn doðru ve gerçekçi biçimde deðerlenmesi, gerek alýcý gerekse de bankanýn mevcut sahipleri ve yöneticileri adýna önem arz etmektedir. Banka deðerleme süreci,portföy yöneticilerinin ve yatýrýmcýlarýn iktisadi kararlarýna ýþýk tutmaktadýr. Bankadaki yöneticiler açýsýndan banka deðerleme süreci, izlenen politika ve stratejilerin deðerlendirilmesi ve bu doðrultuda gerekli deðiþiklikler yapýlarak bu amaç için gelecekte izlenecek olan politikalarýn belirlenmesi kararlarýna temel teþkil etmektedir. Bankaya kredi veren kuruluþlarca bankanýn kredibilitesinin deðerlendirilebilmesi amacýyla banka deðerinin gerçekçi biçimde tespit edilmesi gereklidir. Bankanýn çeþitli nedenlerle faaliyetlerinin sona ermesi durumunda, bankanýn çözümlenmesinden ve tasfiyesinden sorumlu olan kuruluþlar ve merciler için bankanýn deðerlenmesi, izlenecek stratejilerin belirlenmesi ve denetimi açýsýndan önemlidir. Bankanýn sermaye yapýsý, varlýk yapýsý, karlýlýðý, likidite durumu, kaldýraç düzeyi, yükümlülüklerinin yapýsý, gelir yaratma potansiyeli, bankanýn büyüklüðü, bankanýn rating notu gibi yapýsal özellikleri banka deðerleme sürecinde etkili olmaktadýr. Bununla birlikte, deðerleme sürecinde kullanýlan bilgilerin kapsamý ve kalitesi de deðerleme sürecinde etkili olan içsel faktörlerden birisidir. Söz konusu içsel faktörlerin yaný sýra, piyasanýn 3 Abdurrahman Köse, Banka Deðerlemesi: Ýndirgenmiþ Nakit Akýmlarý Yaklaþýmý, Active Dergisi, No:29, 2003, s.1. 4 Hamide Özyürek ve Elif Erdoðan, Türkiye de Finansal Kurumlarýn Deðer Belirlemesi ve Bir Banka Uygulamasý, Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cilt 3, No:2, 2011, s Songül Yýlmaz, Ticari Bankalarda Kredi Portföyü ve Kredi Riski Yönetimi Bankacýlýk Sektöründe Bir Uygulama, Ýstanbul, T.C. Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Finans ve Bankacýlýk Anabilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, 2011,s.63. 6

9 MAKALE yapýsý, yatýrýmcýlarýn beklentileri ve ekonomik konjonktür gibi çeþitli dýþsal faktörler de deðerleme sürecinin etkinliði üzerinde belirleyici olmaktadýr. 3. BANKA DEÐERLEME YÖNTEMLERÝ Ulusal ve uluslar arasý literatür taramasý yapýldýðýnda, gerek banka deðerlemeye gerekse de söz konusu deðerleme sürecinin nasýl gerçekleþtirildiðine iliþkin oldukça sýnýrlý sayýda çalýþma bulunmaktadýr. Þirket deðerlemesine iliþkin çalýþmalarýn önemli bölümünün de sanayi þirketlerinin deðerlemesine yoðunlaþtýðý görülmektedir. Ancak, bankalarýn diðer iþletmelere göre sahip olduðu yapýsal farklýlýklar nedeniyle sanayi þirketleri için geliþtirilen ve kullanýlan deðerleme yöntemleri genellikle bankalarýn deðerlemesinde doðrudan uygulanamamaktadýr. Bu nedenle bankalar için uygulanan çözümleme metodolojilerinin ve yaklaþýmlarýnýn farklýlaþtýðý görülmektedir. Ülkelerin birbirlerinden farklý ekonomik, finansal, hukuki, sosyal ve kültürel yapýya sahip olmalarý nedeniyle þirketlerin deðerlemelerinde de farklý ülkelerdeki finansal kuruluþlarýn birbirlerinden farklý deðerleme yöntem ve uygulamalarýný benimsedikleri görülmektedir. Örneðin, finansal piyasalarý en geliþmiþ ülke olan ve piyasanýn fiyatlama dinamiklerinin en etkili biçimde çalýþtýðý Ýngiltere de deðerleme adýna en çok kullanýlan yöntem F/K oraný iken, rekabetçiliðin ve karlýlýðýn öne çýktýðý ABD de ise en çok ÝNA yönteminden faydalanýldýðý görülmektedir. 5 Bununla birlikte, subjektif karakteri baskýn olan modellerden istatistiksel ve ekonometrik karakteri daha baskýn olan, daha kompleks ve bilimsel modellere doðru bir geliþim trendinin olduðu görülmektedir. Þirket deðerleme yöntemleri temel olarak kazanç temelli ve aktif temelli olarak iki grupta kategorize edilebilir. Çalýþmada banka deðerleme sürecinde faydalanýlabilecek olan kazanç temelli yaklaþýmlardan indirgenmiþ nakit akýmý ile ekonomik katma deðer yöntemleri; aktif temelli yaklaþýmlardan ise net aktif deðeri, fiyat/kazanç oraný ve piyasa deðeri/defter deðeri yöntemleri incelenmiþtir Ýndirgeniþ Nakit Akýmý (ÝNA) Modern finans literatüründeki þirket varlýklarýnýn nakit yaratabildikleri sürece bir deðer ifade etmesi düsturundan hareketle, þirket deðerlemelerinin de giderek daha büyük bir oranda nakit akýmlarýna dayalý olarak gerçekleþtirildiði görülmektedir. Bir firmanýn piyasa deðeri ile ÝNA yöntemine göre belirlenen deðer arasýnda oldukça güçlü doðrusal bir iliþki bulunmaktadýr. 6 Varlýk, proje ve þirket deðerleme sürecinde nakit akýmýnýn artan rolüne baðlý olarak ÝNA yönteminin de deðerleme süreçleri içindeki öneminin arttýðý görülmektedir. Firma deðerinin tespitinde en çok kabul gören 7 ve paranýn zaman deðerini dikkate alan þirket deðerleme yöntemlerinden birisi olan ÝNA yönteminde, temel olarak gelecekteki nakit akýmlarýnýn belirli bir iskonto oraný üzerinden indirgenerek bugünkü deðerleri hesaplanmaktadýr. Yöntemde nakit akýmlarý, belirli bir dönem itibarýyla deðerlemeye konu olan firmanýn nakit giriþ ve çýkýþlarýnýn net tutarýný ifade etmektedir. Firma deðerlemesinde ÝNA Yöntemi, firmanýn gelecekteki nakit yaratma potansiyeli üzerine kurulmuþtur. 8 Bir iþletmenin net bugünkü deðeri, o iþletmenin faaliyet dönemi boyunca saðladýðý net nakit akýmlarýnýn belli bir iskonto oranýna göre indirgenmiþ deðerleri toplamýdýr. Formülde yer alan NBD, net bugünkü deðeri; NA t, t dönemine iliþkin net nakit akýmýný; i iskontoya konu faiz oranýný; n ise nakit akýmlarýna iliþkin tahmin dönemini ifade etmektedir. Net bugünkü deðer yaklaþýmý çerçevesinde, bir bankanýn deðeri o bankanýn gelecekte saðlayacaðý veya saðlamasý öngörülen nakit akýmlarýnýn bugünkü deðeridir. Bu çerçevede, nakit akýmlarýnýn ve iskonto oranýnýn gerçekçi biçimde tahmin edilmesi yöntemin en kritik aþamalarýný oluþturmaktadýr. ÝNA kapsamlý bir çalýþmayý gerektiren teknik bir metodolojiye sahip bir yöntem olmakla birlikte, temel olarak 3 aþamadan oluþmaktadýr: 1. Bankanýn gelecekte ortaya çýkmasý beklenen nakit akýmlarýnýn tahmin edilmesi: Bir bankanýn deðerinin, bankanýn gelecekte yaratmasý beklenen nakit akýmlarýyla doðrudan Ülkelerin birbirlerinden farklý ekonomik, finansal, hukuki, sosyal ve kültürel yapýya sahip olmalarý nedeniyle þirketlerin deðerlemelerinde de farklý ülkelerdeki finansal kuruluþlarýn birbirlerinden farklý deðerleme yöntem ve uygulamalarýný benimsedikleri görülmektedir. 5 Murat Koçyiðit, Þirketlerin Halka Açýlmasý ve Türkiye de Halka Açýk Þirketlerde Kullanýlan Deðerleme Yöntemleri, Eskiþehir, T.C. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997, s Seyhan Ünlü, Firma Deðerlemesi ve Alternatif Deðerleme Yaklaþýmlarý, Ýstanbul, T.C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýþletme Anabilim Dalý Finansal Piyasalar ve Yatýrým Yönetimi Bilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, 2008, s Metin Kemal Ercan, v.d., Firma Deðerlemesi: Banka Uygulamasý, Ýstanbul, Literatür Yayýncýlýk, 2006, s Çaðatay Serbest, Firmada Deðer Yaratan Unsurlar ve Ýndirgenmiþ Nakit Akýmlarý Yöntem Ýle Firma Deðerlemesi Uygulamasý, Ýzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýþletme Anabilim Dalý Muhasebe Programý, Yüksek Lisans Tezi, 2007, s.39. 7

10 MAKALE INA yönteminde, banka deðeri üzerindeki etkisi nedeniyle iskonto oranýnýn gerçekçi biçimde belirlenmesi önem kazanmaktadýr. Ýskonto oranýnýn olmasý gerekenden yüksek belirlenmesi banka deðerinin olmasý gerekenden daha düþük, düþük belirlenmesi ise banka deðerinin olmasý gerekenden daha yüksek olmasýna neden olacaktýr. iliþkili olmasý nedeniyle banka deðerlemesi adýna bankanýn gelecek faaliyet dönemlerinde yaratacaðý nakit akýmlarýndan yararlanýlmaktadýr. Bu çerçevede öncelikle geleceðe iliþkin öngörülen tahmin döneminin uzunluðu ve öngörülemeyen döneme iliþkin varsayýmlarýn tespit edilmesi gereklidir. Ardýndan, geçmiþ yýllara ait nakit akýmlarý analiz edilerek, söz konusu tespitler ve varsayýmlar çerçevesinde þirketin gelecek dönemlerde ortaya çýkmasý beklenen nakit giriþleri ve çýkýþlarý projekte edilmeye çalýþýlmaktadýr. Özellikle öngörülen döneme iliþkin nakit akýmlarý detaylý biçimde tespit edilirken, öngörülemeyen döneme iliþkin nakit akýmlarý ise yapýlan varsayýmlar doðrultusunda belirlenmektedir. 2. Uygun iskonto oranýnýn tespit edilmesi: INA yönteminde, banka deðeri üzerindeki etkisi nedeniyle iskonto oranýnýn gerçekçi biçimde belirlenmesi önem kazanmaktadýr. Ýskonto oranýnýn olmasý gerekenden yüksek belirlenmesi banka deðerinin olmasý gerekenden daha düþük, düþük belirlenmesi ise banka deðerinin olmasý gerekenden daha yüksek olmasýna neden olacaktýr. Yöntemde nakit akýmlarýnýn indirgenmesinde faydalanýlacak olan iskonto oranýnýn belirlenmesi çerçevesinde, uygulamada sýklýkla aðýrlýklý ortalama sermaye maliyeti (AOSM) ve finansal varlýk fiyatlama modeli (CAPM) yaklaþýmlarýndan faydalanýldýðý görülmektedir. AOSM ile CAPM in yaný sýra, Gordon Büyüme Modeli, Arbitraj Fiyatlama Modeli, gelecek döneme iliþkin beklenen faiz oranýna veya benzer yapýdaki bankalarýn AOSM sine risk primi ilave edilmesi suretiyle de iskonto oraný tespit edilebilmektedir. Hangi iskonto oranýnýn kullanýlacaðý ise nakit akýmý projeksiyonunda kullanýlan varsayýmlar, piyasa faizleri, firmanýn ve diðer þirketlerin sermaye maliyeti, sektörün yapýsý gibi unsurlar da göz önünde bulundurularak belirlenmelidir. AOSM = k e.w e +k d.w d (1-T) Formülde yer alan k e, özsermaye maliyetini; W e, özsermayenin toplam pasif içindeki payýný; K d, borçlanmanýn maliyetini; W d, borçlarýn toplam pasif içindeki payýný; T ise firmanýn tabi olduðu kurumlar vergisini ifade etmektedir. CAPM Modeli: E(r i ) = r f + ßi 9 [E(r m ) r f ] Formülde yer alan E(r i ), beklenen getiriyi; r f, risksiz faiz oranýný; ßi, risksiz faiz oranýný; E(r m ), pazar portföyünün beklenen getirisini; [E(r m ) r f ] ise piyasa riski primini temsil etmektedir.. AOSM yöntemine göre daha karmaþýk olmakla birlikte, güncelliði ve kolay ulaþýlabilen verilere dayanmasý nedeniyle daha fazla tercih edilen CAPM modelinde beklenen getiri, risksiz faiz oranýna, piyasa risk primine ve ilgili menkul kýymetin beta katsayýsýna baðlý olmaktadýr. Risksiz faiz oraný olarak, uygulamada tahmin döneminin uzunluðuna uygun bir vadeye sahip hazine bonosu ve devlet tahvilleri getirileri kullanýlýrken, formülün ßi [E(r m ) r f ] kýsmý ise risk primini göstermektedir. 3. Nakit akýmlarýnýn iskonto oraný ile indirgenmesi: Bu aþamada, ilk aþamada projekte edilen nakit akýmlarý ikinci aþamada belirlenen iskonto oraný aracýlýðýyla bugüne indirgenmektedir. Paranýn zaman deðerini dikkate alan ve firmanýn gelecekteki nakit yaratabilme potansiyeline odaklanan ÝNA yöntemi, diðer yöntemlere kýyasla daha fazla veri ve bilgi gerektirmesi, iskonto oranýnýn tahmin dönemi boyunca sabit olduðunun varsayýlmasý, karmaþýk bir hesaplama ve nakit akýmý tahmin sürecine sahip olmasý ve geleceðe yönelik çok sayýda belirsizliði içermesi gibi dezavantajlara sahiptir Fiyat/Kazanç Oraný Temel olarak fiyat ve kazanç arasýndaki fonksiyonel iliþki üzerine kurgulanmýþ olan Fiyat/Kazanç (F/K) oraný, bir þirket hisse senedinin piyasada oluþan fiyatýnýn, hisse baþýna elde edilen net kar tutarýna oranýdýr. Fiyat/Kazanç Oraný = Hisse Senedi Piyasa Fiyatý/Hisse Baþýna Net Kar Finansal kuruluþlarýn portföy yönetimi ve þirket deðerleme süreçlerinde en çok kullandýklarý yöntem olan F/K oraný vasýtasýyla yapýlacak olan þirket deðerlemesinde, þirketin kendi ve/veya benzer þirketlerin F/K oraný ile þirketin dönem net karý çarpýlarak þirket deðerine ulaþýlmaktadýr. Firma Deðeri= Þirketin veya Benzer Þirketlerin F/K Oraný* Dönem Net Karý Yöntem için gerekli verilere kolay biçimde ulaþýlabilmesi, kolay uygulanabilmesi, deðerleme konusu verilerin muhasebe, piyasa gibi görece objektif kaynaklardan saðlanmasý ve halka açýk olmayan þirketlere de uygulanabilmesi gibi avantajlarý bulunan yöntemin; paranýn zaman deðerini dikkate almama, net kar odaklý bir yaklaþým olmasý nedeniyle firmalarýn muhasebe politika ve 9 Beta katsayýsý sistematik bir risk ölçütü olup, menkul kýymetlerin getirilerinin piyasanýn getirisindeki deðiþikliklere olan duyarlýlýðýný göstermektedir. 8

11 MAKALE uygulamalarýndan doðrudan etkilenme, borsada oluþan deðiþken karakterli fiyatlara baðlý olma, spekülatif fiyatlamanýn olduðu hisse senetleri ve borsalarda yanýltýcý sonuçlar verebilme, deðerlemeye konu olan þirkete benzer bir þirketin bulunmasýnýn her zaman mümkün olmamasý gibi sakýncalarý da bulunmaktadýr Piyasa Deðeri/Defter Deðeri Oraný Piyasa Deðeri/Defter Deðeri (PD/DD), hisse senedi fiyatýnýn hisse senedi defter deðerine oraný olarak tanýmlanmaktadýr. Baþka bir deyiþle bir iþletmenin piyasa deðerinin, o iþletmenin defter deðerinin kaç katý olduðunu ifade etmektedir. Þirketin kendi bulunan PD/DD oraný ve/veya benzer nitelikteki þirketlerin PD/DD oranýnýn, þirketin defter deðeri (özsermaye) ile çarpýlmasý sonucu deðerlemeye konu olan þirketin deðerine ulaþýlmaktadýr. Piyasa Deðeri/Defter Deðeri Oraný= Hisse Sen.Piyasa Fiyatý/His.Baþýna Özsermaye Þirket Deðeri= Firmanýn veya Sektörün PD/DD Oraný * Þirketin Defter Deðeri (Özsermaye) 10 PD/DD yönteminin kullanýlmasýnda, defter deðerinin piyasa deðeri ile karþýlaþtýrma yapýlmasýna imkân saðlayan bir deðer ölçütü olmasý ve F/K oraný ile deðerlemesi yapýlamayan negatif karlýlýk gösteren firmalarýn deðerlemesinin yapýlmasý etkili olmaktadýr. 11 Yöntemin paranýn zaman deðerini dikkate almamasý, defter deðerinin iþletmelerin izledikleri muhasebe politikalarý ve uygulamalarý ile iliþkinin þirketler arasý karþýlaþtýrma perspektifinden etkinliðini azaltmasý gibi dezavantajlarý da bulunmaktadýr, 3.4. Ekonomik Katma Deðer (EKD) Yaklaþýmý Kullaným alaný giderek geniþleyen EKD yöntemi ile temel olarak þirket karýnýn sermaye maliyetini karþýlayýp karþýlamadýðýnýn ölçülmesi hedeflenmektedir. EKD yönteminde yatýrýlan sermaye tutarýna her yýl yaratýlan ekonomik karýn bugünkü deðeri ilave edilmektedir. Bu çerçevede, EKD si pozitif çýkan firmalar katma deðer yaratýcý olarak kabul edilmektedir. 12 EKD= (Yatýrýlan Sermayenin Getirisi-Sermaye Maliyeti) * Yatýrýlan Sermaye Tutarý 13 Ekonomik kara odaklanmasý nedeniyle muhasebe kazancýnýn bazý yanýltýcý 10 Onur Oymak, Firma Deðerlemesi ve Bankacýlýk Uygulamasý, Ýstanbul, T.C. Ýstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Para, Sermaye Piyasalarý ve Finansal Kurumlar Bilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, 2009, s Ercan,v.d., a.g.e., s Niyazi Berk, Finansal Yönetim, 9.Baský, Türkmen Kitabevi, Ýstanbul, s Ercan,v.d., a.g.e., s Berk, a.g.e., s unsurlarýndan etkilenmemesi ve gerçekçi bir deðerlendirme olanaðý saðlamasý 14, yatýrýmcýlarýn gerçekte dikkate aldýklarý deðiþkenleri içermesi, çok çeþitli alana iliþkin analizlere imkan vermesi gibi önemli üstünlükleri bulunan yöntemin en önemli sakýncasý ise tek baþýna firmanýn piyasa deðerini belirlemede yeterli olmamasýdýr Net Aktif Deðer Yöntemi Þirketin varlýklarýnýn piyasa deðeri ile yükümlülükleri arasýndaki farka net aktif deðeri denilmektedir. 16 Diðer bir ifadeyle varlýklarýn normal koþullar altýnda satýlmasý durumunda saðlanacak gelirlerden yapýlan giderlerin çýkarýlmasý ile bulunan net tutar net aktif deðerdir. 17 Net Aktif Deðer=Ýþletme Aktiflerinin Piyasa Deðeri Ýþletme Borçlarýnýn Piyasa Deðeri 18 Varlýklarýn esas deðerinin ortaya konulabilmesi adýna, çeþitli incelemeler, faaliyetler (varlýk deðerleme gibi) ve düzeltmeler yapýlmasýný gerektirdiði için uygulamasý zor ve zaman alýcý bir yöntem olan Net Aktif Deðeri yaklaþýmý, paranýn zaman deðerini ve firmanýn geleceðine iliþkin beklentileri dikkate almamasý gibi özellikleri nedeniyle de kritik edilmektedir. Bununla birlikte, yöntemin özellikle ÝNA yöntemine iliþkin sonuçlarýn yeterince saðlýklý olmadýðý durumlarda, faaliyet performansý kötü olan ve zarar eden firmalarýn deðerlemesinde kullanýldýðý görülmektedir. Yöntem özellikle, deðerli iþtirak ve baðlý ortaklýklara sahip banka ve sigorta þirketlerinin deðerlemesinde oldukça geniþ kullaným alanýna sahiptir ÇÖZÜMLEME SÜRECÝ VE BANKA DEÐERLEME Sorunlu bir bankanýn çeþitli çözümleme yöntemleri vasýtasýyla ekonomiye geri kazandýrýlmasý ve katma deðer yaratma potansiyeli olmayanlarýn tasfiye yoluyla sistemden uzaklaþtýrýlmasýna yönelik faaliyetler bütününe çözümleme adý verilmektedir. Çözümleme oldukça karmaþýk ve teknik bir süreçtir ve çözümlemenin baþarýsýný etkileyen çok sayýda faktör bulunmaktadýr. Ülkelerin çözümleme otoriteleri tarafýndan yürütülen çözümleme faaliyetlerinde sorunlu bankalarýn satýþ, devir veya birleþme iþlemleri 15 Ünlü, a.g.e., s Hüseyin Öztürk, Bank Valuation Turkish Evidence, Ýstanbul, Ýstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararasý Finans Yüksek Lisans Programý, Yüksek Lisans Tezi, 2007, s Ünlü, a.g.e., s Oymak, a.g.e., s Ünlü, a.g.e., s.125. Sorunlu bir bankanýn çeþitli çözümleme yöntemleri vasýtasýyla ekonomiye geri kazandýrýlmasý ve katma deðer yaratma potansiyeli olmayanlarýn tasfiye yoluyla sistemden uzaklaþtýrýlmasýna yönelik faaliyetler bütününe çözümleme adý verilmektedir. 9

12 MAKALE Bankalarýn diðer þirketlere göre sahip olduklarý yapýsal farklýlýklar nedeniyle geleneksel deðerleme yöntemleriyle banka deðerlemesinin yapýlmasý mümkün deðildir. Deðerleme sürecinin amacý doðrultusunda, deðerleme yöntemlerinin yapýsý, avantajlarý ve dezavantajlarý göz önünde bulundurularak en uygun yöntem veya yöntemler belirlenmelidir. ile banka varlýklarýnýn geri kazanýmýna yönelik faaliyetlerde karar alma sürecini ve çözümleme faaliyetlerinin baþarýsýný etkileyen temel unsurlardan birisi banka deðerleme sürecidir. Zaman ve maliyet etkinliði kýsýtlarý kapsamýnda, sorunlu bankaya çözümleme otoritesi tarafýndan müdahale edilmesi ile birlikte bankanýn etkin çözümleme ilkeleri çerçevesinde hýzla ve en düþük maliyetle, piyasa disiplinini ve finansal istikrarý bozmadan çözümlenmesine yönelik en uygun çözümleme stratejisinin tespit edilmesinde banka deðerleme iþlemi belirleyici bir role sahiptir. Proaktif çözümleme yaklaþýmý izlenebilmesi ve maliyet etkinliði prensibinin uygulanabilmesi adýna erken uyarý süreci oldukça önemlidir. Banka deðerleme süreci erken uyarý ve çözümlemeye hazýrlýk süreci kapsamýnda, çözümleme maliyetinin tahminini saðlayarak, çözümleme politikalarýnýn etkinliðini artýrýcý etkide bulunur. Banka deðerlemenin yukarýda bahsedilenlerin yaný sýra, çözümleme sürecinde þeffaflýk ve hesap verilebilirliði saðlama, iþtirak olarak bir bankanýn satýþý amacýyla bankanýn bütünsel deðerinin tespiti, potansiyel yatýrýmcýlardan gelen tekliflerin deðerlendirilmesi gibi fonksiyonlarý da bulunmaktadýr. SONUÇ Bankalarýn diðer þirketlere göre sahip olduklarý yapýsal farklýlýklar nedeniyle geleneksel deðerleme yöntemleriyle banka deðerlemesinin yapýlmasý mümkün deðildir. Deðerleme sürecinin amacý doðrultusunda, deðerleme yöntemlerinin yapýsý, avantajlarý ve dezavantajlarý göz önünde bulundurularak en uygun yöntem veya yöntemler belirlenmelidir. Bununla beraber, finansal piyasalarýn geliþmiþlik düzeyi, ekonomik istikrar, deðerlemeye konu þirketin yapýsý, ulaþýlabilir verilerin kapsamý gibi deðerleme yöntemlerinin baþarýsýný etkileyen faktörlerin de dikkate alýnmasý gereklidir. Deðerleme, geleceðe iliþkin belirsizlikler ve deðerlemeye iliþkin kýsýtlar nedeniyle çeþitli varsayýmlarý ve tahminleri kapsayan, subjektif karaktere sahip olan karmaþýk bir süreç olmasý nedeniyle, kesin sonuçlar verecek veya kesin bir þekilde formülize edilebilecek bir süreç de deðildir. Baþka bir deyiþle, deðerleme süreciyle ulaþýlan sonuçlar nihayetinde tahmindir. Bununla birlikte, mevcut koþullar ve deðerlemenin amacý kapsamýnda deðiþkenlerin çok iyi tespit edilmesi, yapýlan tahminlerin tutarlý olmasý ve benimsenen varsayýmlarýn gerçekçi olmasý gereklidir. Banka deðerleme adýna, çalýþmada incelenen yöntemlerden birden çoðu birlikte kullanýlabilecektir. Bu durum farklý yöntemlerle ulaþýlan deðerler arasýnda karþýlaþtýrma yapýlmasýna imkan saðladýðý gibi, söz konusu yöntemlerin belirli aðýrlýklarýndan oluþan bir yaklaþýmýn benimsenmesi de mümkündür. Bilimsel ve objektif temelli, etkin ve þeffaf bir deðerleme süreci adýna, deðerleme yöntemleri birbirlerinin alternatifi olarak deðil, birbirlerinin tamamlayýcýsý olarak görülmelidir. Ayrýca, dinamik yapýya sahip olan piyasalardaki, ihtiyaçlardaki ve amaçlardaki deðiþimlere paralel olarak yararlanýlan deðerleme modelleri ve yaklaþýmlarý ile söz konusu modellerde benimsenen varsayýmlarýn da güncellenmesi gereklidir. Geleceðe iliþkin beklentiler ile kabul edilen varsayýmlarýn yarattýðý belirsizlikleri absorbe edebilmek amacýyla, alternatif senaryolar da göz önünde bulundurularak bankanýn deðerine iliþkin bir bant tespit edilmesinin daha doðru bir yaklaþým olacaðý düþünülmektedir. Banka deðerleme süreci, sorunlu bir bankanýn çözümlenmesine iliþkin çözümleme stratejilerinin ve çözümleme yönteminin belirlenmesinde oldukça önemli bir rol oynamaktadýr. Banka deðerlemenin, çözümleme sürecinin etkinliðinin yaný sýra, erken uyarý kapsamýnda proaktif çözümleme yaklaþýmý sergilenebilmesi, çözümleme sürecinde þeffaflýðý ve hesap verilebilirliði arttýrma gibi iþlevleri de bulunmaktadýr. Kaynakça Abdurrahman Köse, Banka Deðerlemesi: Ýndirgenmiþ Nakit Akýmlarý Yaklaþýmý, Active Dergisi, No:29, Çaðatay Serbest, Firmada Deðer Yaratan Unsurlar ve Ýndirgenmiþ Nakit Akýmlarý Yöntem Ýle Firma Deðerlemesi Uygulamasý, Ýzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýþletme Anabilim Dalý Muhasebe Programý, Yüksek Lisans Tezi, Güven Sayýlgan, Ýþletme Finansmaný, Ankara, Turhan Kitabevi, Hamide Özyürek, Elif Erdoðan, Türkiye de Finansal Kurumlarýn Deðer Belirlemesi ve Bir Banka Uygulamasý, Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cilt 3, No:2, Hayrettin Konuk, Þirket Deðerleme Yöntemleri ve Reel Opsiyonlar Yaklaþýmý, Ýstanbul, T.C. Marmara Üniversitesi Bankacýlýk ve Sigortacýlýk Enstitüsü Sermaye Piyasasý ve Borsa Anabilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, Hüseyin Öztürk, Bank Valuation Turkish Evidence, Ýstanbul, Ýstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararasý Finans Yüksek Lisans Programý, Yüksek Lisans Tezi, Metin Kemal Ercan, v.d., Firma Deðerlemesi: Banka Uygulamasý, Ýstanbul, Literatür Yayýncýlýk, Murat Koçyiðit, Þirketlerin Halka Açýlmasý ve Türkiye de Halka Açýlan Þirketlerde Kullanýlan Deðerleme Yöntemleri, Eskiþehir, T.C. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi,

13 GÜNCEL 6102 SAYILI TÜRK TÝCARET KANUNU NUN ANONÝM ÞÝRKETLERÝN DENETÝMÝNE ÝLÝÞKÝN GETÝRDÝÐÝ YENÝLÝKLER 6102 sayýlý Türk Ticaret Kanunu (yeni TTK) nun önümüzdeki yýl uygulamaya girmesi ile tüm ticaret hayatýnda olduðu gibi anonim þirketlerin denetiminde de önemli deðiþiklikler ve yenilikler gerçekleþecektir. Ülkemiz þirketlerinin kurumsallýk düzeyini arttýracak bu Kanun ile þirketlerin denetiminin baðýmsýz, tarafsýz ve konusunda uzman kiþilerce yapýlmasý saðlanacak ve gerek þirketin paydaþlarý gerekse menfaat sahipleri açýsýndan daha þeffaf bir yapý ortaya çýkacaktýr. GÝRÝÞ Ekonomik ve ticari hayatta sýnýrlarýn her geçen gün daha da azaldýðý, uluslararasý þirketlerin ülke ekonomilerinde daha önemli hale geldiði ve þirketlerin hitap ettiði kesimin sürekli olarak geniþlediði bir çað yaþýyoruz. Yaþanan bu deðiþim ve geliþim ise ülkelerin ve þirketlerin rekabet edebilirlik açýsýndan yeni düzenlemelere gitmesini gerekli kýlmaktadýr sayýlý Türk Ticaret Kanunu (eski TTK), yaklaþýk 50 yýl boyunca ülkemiz ticaret hayatýna þekil veren temel düzenleme olmuþ ve bu süre zarfýnda kendisine yöneltilen birçok eleþtiriye maruz kalmýþtýr. Bu eleþtirilerden biri de denetimin þirket organý tarafýndan gerçekleþtirilmesi ve yeterince uzmanlaþmýþ kiþilerce yapýlmadýðý noktasýnda olmuþtur. Çok ortaklý þirketlerin ortaya çýkýþý ticari ve ekonomik hayatta büyük geliþmelere neden olmuþtur. Ancak, bu þirketlerin yönetimini elinde bulunduran kiþilerin þirket kaynaklarýný kendi lehlerine diðer menfaat sahiplerinin aleyhine kullanmasý, çeþitli tarihlerde büyük çaplý þirket skandallarýný ortaya çýkarmýþtýr. Yaþanan skandallar sonrasýnda gündeme gelmiþ olan kurumsal yönetim anlayýþý ise, þirketteki/kurumdaki yönetici kesim dýþýndaki menfaat sahiplerinin haklarýný korumayý amaç edinmiþtir. Kurumsal yönetimin, yöneticilerin kendi lehlerine þirket ve diðer menfaat sahipleri aleyhine gerçekleþtirebilecekleri iþ, iþlem ve faaliyetlerin kýsýtlanmasý açýsýndan önem taþýyan en temel ilkeleri ise þeffaflýk ve hesap verebilirliktir. Þeffaflýk ve hesap verilebilirliðin etkin þekilde saðlanabilmesi ise hiç kuþkusuz genel kabul görmüþ standartlara uygun bir þekilde yapýlan baðýmsýz ve tarafsýz bir denetimi gerekli kýlmaktadýr sayýlý Türk Ticaret Kanunu (yeni TTK) nun önümüzdeki yýl uygulamaya girmesi ile tüm ticaret hayatýnda olduðu gibi anonim þirketlerin denetiminde de önemli deðiþiklikler ve yenilikler gerçekleþecektir. Ülkemiz þirketlerinin kurumsallýk düzeyini arttýracak bu Kanun ile þirketlerin denetiminin baðýmsýz, tarafsýz ve konusunda uzman kiþilerce yapýlmasý saðlanacak ve gerek þirketin paydaþlarý gerekse menfaat sahipleri açýsýndan daha þeffaf bir yapý ortaya çýkacaktýr. Yapýlan bu çalýþmada öncelikli olarak eski ve yeni TTK larýn denetime bakýþýndaki farklýlýk analiz edilecek, ardýndan yeni TTK ile denetime iliþkin getirilen düzenlemelere deðinilecektir. Nihai olarak ise yeni TTK nýn anonim þirketlerin denetimine iliþkin getirdiði yenilikler deðerlendirilecektir. I. BÖLÜM: ESKÝ VE YENÝ TTK NIN ANONÝM ÞÝRKETLERDE DENETÝME BAKIÞININ KARÞILAÞTIRILMASI Eski TTK da anonim þirketlerin (A.Þ.) denetiminin þirketin zorunlu organlarý arasýnda sayýlan murakýplar (denetçiler) tarafýndan gerçekleþtirileceði Kanunun 347 vd. maddelerinde düzenleme altýna alýnmýþtýr. 347 inci maddede özetle; A.Þ. lerde beþten fazla olmamak üzere bir veya daha çok denetçi bulunacaðý, birden çok olan denetçilerin bir heyet teþkil edeceði, denetçilerin genel kurul kararýyla pay sahiplerinden veya pay sahibi olmayanlar arasýndan, kuruluþta ilk defa bir yýl için daha sonraki genel kurullarda ise en fazla üç yýl için genel kurul tarafýndan seçileceði, görev süreleri sona eren denetçilerin tekrar seçilebileceði, denetçilerin ayný zamanda yönetim kurulu üyesi olamayacaðý ve þirkette baþka görevler üstlenemeyeceði, görevi biten yönetim kurulu üyelerinin, genel kurulda ibra edildikleri takdirde denetçiliðe seçilebilecekleri, 350 inci maddede ise denetçilerin, genel kurul tarafýndan her zaman azil ve yerlerine diðer kimselerin Cemal KARAMUSTAFA Fon Denetçisi Denetim Daire Baþkanlýðý 11

14 GÜNCEL Yeni TTK, A.Þ. lerin denetim sistemini tamamýyla deðiþtirmiþtir sayýlý eski TTK da þirketin üç zorunlu organýndan biri olan ve uzmanlýðý aranmayan murakýplar tarafýndan yapýlan denetim yerine, 6102 sayýlý yeni TTK da bir baðýmsýz denetleme kuruluþunun veya yeminli mali müþavirin ya da serbest muhasebeci mali müþavirin yaptýðý ve finansal tablolar ile raporlarýn sürekli denetiminin saðlandýðý bir yapý kurulmuþtur. tayin edilebileceði hüküm altýna alýnmýþtýr. Eski TTK da A.Þ. lerin denetiminin murakýplar tarafýndan yapýlacaðý belirtilmekte birlikte, denetiminin hangi standartlara göre yapýlacaðý ve denetçilik mesleðinin gerekleri tam olarak belirtilmemiþtir. Mesleki konuda yeterliliðin þartlarýnýn tam ve doðru þekilde belirlenmediði bu yapýda ise alanýnda uzman olmamakla birlikte denetim yetkisine sahip olanlarca yapýlan ve etkinliði sürekli olarak tartýþýlan bir denetim yapýsý ortaya çýkmýþtýr. Diðer taraftan eski TTK da genel kurulun toplantýya çaðrýlmasý gibi birtakým yönetsel yetkilerde denetim organý olan murakýplara verilmiþtir. Eski TTK da denetime iliþkin göze çarpan diðer bir hususta denetçinin þirketin zorunlu organlarý arasýnda yer almasýdýr. A.Þ. nin zorunlu organlarýndan biri olan denetçinin yokluðu yani hiç seçilmemiþ olmasý veya seçildikten sonra ana sözleþme ile belirlenen sayýnýn ya da yasal sýnýrýn altýna düþmesi halinde organ eksikliði ortaya çýkacak ve þirketin feshi için dava açýlabilecektir. 1 Yeni TTK ise A.Þ. lerin denetim sistemini tamamýyla deðiþtirmiþtir sayýlý eski TTK da þirketin üç zorunlu organýndan biri olan ve uzmanlýðý aranmayan murakýplar tarafýndan yapýlan denetim yerine, 6102 sayýlý yeni TTK da bir baðýmsýz denetleme kuruluþunun veya yeminli mali müþavirin ya da serbest muhasebeci mali müþavirin yaptýðý ve finansal tablolar ile raporlarýn sürekli denetiminin saðlandýðý bir yapý kurulmuþtur. Eski TTK dan farklý olarak yeni TTK da denetçi þirket organý olmaktan çýkarýldýðýndan, denetçinin seçilmemiþ olmasý organ eksikliði sorununu ortaya çýkarmayacaktýr. Ancak bunun da yaptýrýmý yeni TTK da ayrý olarak düzenlenmiþtir. Yeni TTK ile getirilen bir diðer deðiþiklikte, denetçilere eski TTK dan farklý olarak yönetime iliþkin yetkilerin tanýnmamýþ olmasý noktasýndadýr. Yeni TTK da denetçilere genel kurulu toplantýya çaðýrma gibi yönetimsel yetkiler tanýnmamýþtýr. 2 Yeni TTK da eski TTK dan farklý olarak denetimin; denetçilik mesleðinin gereklerine, etiðine ve uluslararasý standartlara göre yapýlmasýný saðlayan bir sistem oluþturulmuþtur. Standartlara uygun olarak ve uzman kiþilerce yapýlacak denetim yoluyla kurumsal yönetime katký saðlanmasý amaçlanmýþtýr. Diðer taraftan denetimin þirket dýþýna çýkarýlmasý ile tarafsýz ve baðýmsýz bir denetim modeli oluþturulmaya çalýþýlmýþtýr. Bu çerçevede getirilen yeniliklerden biri de denetçilerin görevden alýnmasý ya da denetçinin denetleme sözleþmesini feshetmesi þartlarýnýn yasada büyük ölçüde sýnýrlandýrýlmýþ olmasýdýr. 3 II. BÖLÜM: YENÝ TTK YA GÖRE ANONÝM ÞÝRKETLERDE DENETÝM Yeni TTK da A.Þ. lerin denetimi temel olarak Kanunun 397 ila 406 ýncý maddeleri arasýnda düzenlenmiþ olup, baðýmsýz denetime ve denetçi görüþüne önemli sonuçlar baðlanmýþtýr. Yeni TTK nýn 397 inci maddesi genel olarak denetim þeklini açýklamaktadýr. Anýlan maddede özetle A.Þ. nin ve þirketler topluluðunun finansal tablolarýnýn denetçi tarafýndan, uluslararasý denetim standartlarýyla uyumlu Türkiye Denetim Standartlarýna göre denetleneceði, yönetim kurulunun yýllýk faaliyet raporu içerisinde yer alan finansal bilgilerin, denetlenen finansal tablolar ile tutarlý olup olmadýðý ve gerçeði yansýtýp yansýtmadýðýnýn da denetim kapsamýnda olduðu ve ayrýca denetçinin denetimden geçmemiþ finansal tablolar ile yönetim kurulu yýllýk faaliyet raporunun düzenlenmemiþ hükmünde olacaðý belirtilmiþtir. Denetçinin denetiminden geçmeyen finansal tablolar ile yönetim kurulu faaliyet raporunun düzenlenmemiþ hükmünde olmasý, Kanun koyucunun denetime verdiði önemi açýkça göstermektedir. II.I. Denetimin Konu ve Kapsamý A.Þ. lerde baðýmsýz denetimin konu ve kapsamý Yeni TTK da 398 inci maddede düzenlenmiþtir. Madde metninde denetimin konusu sýnýrlý biçimde sayýlmýþtýr. Bu kapsamda yapýlacak denetim; þirketin veya topluluðun finansal tablolarýnýn denetimini, muhasebenin içerdiði finansal bilgilerin, denetlenen finansal tablolar ile tutarlý olup olmadýðý ve gerçeði yansýtýp yansýtmadýðýnýn denetimini, yönetim kurulunun yýllýk faaliyet raporunun, finansal tablolara iliþkin açýklamalarýnýn ve deðerlendirmelerinin denetimini, þirketi tehdit eden veya edebilecek riskleri zamanýnda belirlemeye uygun yeterli bir sistemin (mekanizmanýn) mevcut olup olmadýðýnýn ve bu mekanizmanýn iþleyip iþlemediðinin denetimini kapsamaktadýr. 4 Baðýmsýz denetimin konusu daha belirgin olmasýna karþýn kapsamý çok yönlü ve karmaþýktýr. Baðýmsýz denetim; finansal tablolar 1 Yahya, DERYAL, Mehmet DURGUT, Türk Ticaret Tasarýsý ile Anonim Þirketlerin Denetimine Getirilen Yenilikler:Hukuksal Bir Bakýþ, Mali Çözüm Dergisi, Sayý:96, 2009, s Veliye, YANLI, Murat Yusuf AKIN, Yeni Türk Ticaret Kanunu, KPMC Akis Baðýmsýz Denetim ve SMMM A.Þ., Ýstanbul, 2011, s A.e., s Yeni Türk Ticaret Kanunu - Geleceði Hazýrlayan Bir Düzenleme, s.27. ( Assets/ttk-yeni-turk-ticaret.pdf, ) 12

15 GÜNCEL ile yýllýk faaliyet raporunun yalýn bir biçimde ve yalnýzca kaðýt üzerinden denetimini deðil, bu rapor ve tablolarda yer alan sonuçlarýn iþletmenin içerisinde bulunduðu mevcut durum ile uygunluðunun da tespitini içermektedir. Diðer taraftan yapýlacak baðýmsýz denetim; envanter denetimini, muhasebenin denetimini, TMS nin öngördüðü ölçüde iç denetimin denetimini ve mevcutsa risklerin erken teþhisi komitesinin düzenlediði raporlarýn denetimini kapsamaktadýr. 5 Yeni TTK, tüm iþletmelerin muhasebe ve finansal raporlama konularýnda TMSK tarafýndan yayýnlanan UFRS lere uyumlu TFRS lere uyma zorunluluðu getirmektedir. Artýk A.Þ. nin ve þirketler topluluðunun finansal tablolarý denetçi tarafýndan, uluslararasý denetim standartlarýyla uyumlu Türkiye Denetim Standartlarýna göre denetlenecektir. Yapýlacak denetim, þirketin varlýðýný ve geleceðini tehdit eden tehlikeleri teþhis sistemlerinin þirkette bulunup bulunmadýðýný ve gerekli önlemlerin alýnýp alýnmadýðýný da (risk denetimini) kapsayacaktýr. Geliþmiþ ülkelerle birlikte ayný finansal raporlama standartlarýnýn uygulanmasý ve ayný yorum kurallarýna baðlý olunmasý ise, Türk þirketlerinin uluslararasý niteliðini geliþtirerek küresel piyasalardaki rekabet gücünü arttýracaktýr. 6 II.II Sayýlý TTK ya Göre Denetçi Genel olarak denetçi; müþterisinin finansal tablolarda sunmuþ olduðu bilgileri genel kabul gören standartlara uygun olup olmadýðýna iliþkin görüþünü denetim raporunda açýklayan kiþi veya kurumdur. Yeni TTK da tanýma parelel bir düzenlemeye gitmiþ ve denetimin genel kabul gören standartlara uygun olarak yapýlmasýný ve denetçiliðin bir meslek olarak icra edilmesi gerektiðini düzenleme altýna almýþtýr. 7 A.Þ. lerde denetçi ve denetçi olabilecekler Yeni TTK nýn 399 ve 400 üncü maddelerinde belirtilmiþtir. 399 uncu maddede denetçinin seçimi, görevden alýnmasý ve sözleþmenin feshi, 400 üncü maddede ise denetçi olabilecekler düzenlenmiþtir. Yeni TTK ya göre denetçi; þirketin genel kurulu tarafýndan, topluluk denetçisi ise; ana þirketin genel kurulu tarafýndan seçilmektedir. Diðer taraftan denetçinin her faaliyet dönemi için ve görevini yerine getirdiði faaliyet dönemi sona ermeden seçilmesi gerekmektedir (YTTK. m. 399/1). Denetçinin atanma tarihi için yeni TTK nýn geçici 6 ýncý maddesinde hüküm bulunmaktadýr. Anýlan maddeye göre denetçi, anonim þirket yetkili organý tarafýndan (genel kurul) en geç tarihine kadar seçilecektir. Seçilen denetçi tarihli açýlýþ bilançosunu denetleyecektir. Faaliyet döneminin dördüncü ayýna kadar denetçi seçilememiþse, denetçi, yönetim kurulunun, her yönetim kurulu üyesinin veya herhangi bir pay sahibinin istemi üzerine, þirketin merkezinin bulunduðu yerdeki asliye ticaret mahkemesi tarafýndan atanacaktýr. Ayný hüküm, seçilen denetçinin görevi red veya sözleþmeyi feshetmesi, görevlendirme kararýnýn iptal olunmasý, butlaný veya denetçinin kanuni sebeplerle veya diðer herhangi bir nedenle görevini yerine getirememesi veya görevini yapmaktan engellenmesi hallerinde de uygulanmaktadýr. Bu yöndeki mahkeme kararý kesin niteliktedir (YTTK. m. 399/6). Yeni TTK ya göre denetçi; ortaklarý yeminli mali müþavir veya serbest muhasebeci mali müþavir unvanýný taþýyan bir baðýmsýz denetleme kuruluþu olabilmektedir. Orta ve küçük ölçekli anonim þirketler ise; bir veya birden fazla yeminli mali müþaviri veya serbest muhasebeci mali müþaviri denetçi olarak seçebilmektedirler (YTTK. m. 400/1). Kanun koyucu bu madde ile denetimin bir meslek olarak icra edilmesinin ve denetim iþlevinin bu alanda uzman kiþilerce yerine getirilmesinin gereðini ortaya koymuþtur. Dolayýsýyla alanýnda uzman kiþilerce yapýlacak denetim sayesinde, hem denetim daha iþlevsel hale gelecek hem de denetimin etkinliði artacaktýr. Denetçi her faaliyet dönemi için genel kurulca seçilmekle birlikte, Kanun bir baðýmsýz denetleme kuruluþunun, bir þirketin denetlenmesi için görevlendirdiði denetçinin yedi yýl arka arkaya o þirket için denetleme raporu vermiþse, o denetçinin en az iki yýl için deðiþtirilmesi gerektiðini belirtmiþtir (YTTK. m. 400/2). Yeni TTK da denetçi, denetim yaptýðý þirkete, vergi danýþmanlýðý ve vergi denetimi dýþýnda danýþmanlýk veya hizmet veremeyeceði gibi, bunu bir yavru þirketi aracýlýðýyla da yapamayacaktýr (YTTK. m. 400/3). Diðer taraftan Kanun un 400/1 maddesinde sayýlanlar denetim yapýlacak þirkette pay sahibiyseler, bu takdirde o þirkete denetçi olarak seçilemeyecektirler. Kanun koyucu bu düzenlemeler ile denetimin baðýmsýz ve tarafsýz gerçekleþtirilmesini saðlamaya çalýþmýþtýr. Genel olarak denetçi; müþterisinin finansal tablolarda sunmuþ olduðu bilgileri genel kabul gören standartlara uygun olup olmadýðýna iliþkin görüþünü denetim raporunda açýklayan kiþi veya kurumdur. Yeni TTK da tanýma parelel bir düzenlemeye gitmiþ ve denetimin genel kabul gören standartlara uygun olarak yapýlmasýný ve denetçiliðin bir meslek olarak icra edilmesi gerektiðini düzenleme altýna almýþtýr. 5 Anlam, ALTAY, Yeni Türk Ticaret Kanunu ve Þirketim-Ýþ Dünyasýnda Yeni Bir Perde Açýlýyor, Deloitte Türkiye, 2011, s Yeni Türk Ticaret Kanunu ve Baðýmsýz Denetim - Geri Sayým Baþladý, s.7. ( ) 7 Suat YILDIRIM, Türk Ticaret Kanunu na Göre Anonim Þirketlerde Denetçi, Mali Çözüm Dergisi, Temmuz-Aðustos 2011, s

16 GÜNCEL Yeni TTK da esas denetçi, iþlem denetçisi ve özel denetçi olmak üzere üç farklý denetçi türü bulunmaktadýr. Kanuna göre esas denetçi, temelde baðýmsýz denetleme kuruluþu dur. Orta ve küçük ölçekli anonim þirketlerde ise; bir veya birden fazla yeminli mali müþavir veya serbest muhasebeci mali müþavir denetçi olabilmektedir. Bu kapsamda getirilen bir diðer düzenleme de, denetçinin görevden alýnmasý ve görevden ayrýlmasýnýn önemli ölçüde zorlaþtýrýlmasý olmuþtur. Nitekim genel kurul tarafýndan seçilen denetçi istenildiðinde görevden alýnamayacaðý gibi, denetçi istediðinde sözleþmeyi feshedemeyecektir. Denetçiden denetleme görevi, yeni TTK m. 399/4 te öngörüldüðü þekilde ve baþka bir denetçi atanmýþsa geri alýnabilmektedir. Anýlan fýkraya göre denetçi; þirket merkezinin bulunduðu yerdeki asliye ticaret mahkemesi tarafýndan görevden alýnabilmektedir. Mahkeme bu davada ilgilileri ve seçilmiþ denetçiyi dinleyerek, seçilmiþ denetçinin þahsýna iliþkin haklý bir sebebin gerektirmesi, özellikle de onun taraflý davrandýðý yönünde bir kuþkunun varlýðý halinde, baþka bir denetçi atayabilmektedir. Kanun koyucu bu düzenleme ile A.Þ. nin seçilen baðýmsýz denetçiyi görevden almasýný engelleyerek, denetimin baðýmsýz þekilde gerçekleþmesi yönünde önemli bir adým atmýþtýr. Yeni TTK da denetçinin sözleþmeyi feshedebilmesi de belirli þartlara baðlanmýþtýr. Kanunun 399/8 maddesi gereðince denetçi; denetleme sözleþmesini, sadece haklý bir sebep varsa veya kendisine karþý görevden alýnma davasý açýlmýþsa feshedebilmektedir. Görüþ yazýsýnýn içeriðine iliþkin fikir ayrýlýklarý ile denetlemenin þirketçe sýnýrlandýrýlmýþ olmasý veya görüþ yazýsý vermekten kaçýnma haklý sebep sayýlmamaktadýr. Denetçinin sözleþmeyi feshinin ise yazýlý ve gerekçeli olmasý gerekmektedir. II.III Sayýlý TTK da Öngörülen Denetçi Türleri Yeni TTK da esas denetçi, iþlem denetçisi ve özel denetçi olmak üzere üç farklý denetçi türü bulunmaktadýr. Kanuna göre esas denetçi, temelde baðýmsýz denetleme kuruluþu dur. Orta ve küçük ölçekli anonim þirketlerde ise; bir veya birden fazla yeminli mali müþavir veya serbest muhasebeci mali müþavir denetçi olabilmektedir. 8 Esas denetçinin seçilmesi, görev süresi, görevden alýnmasý ve ayrýlmasý hususlarýna yukarýda yer verildiðinden, bu bölümde iþlem denetçisi ve özel denetçi üzerinde özet olarak durulacaktýr. Ýþlem denetçisi; Kanunda öngörülen konularda denetim yapmak üzere genel kurul tarafýndan seçilen ve yeni TTK nýn 400 üncü maddesinde belirtilen niteliklere sahip olan denetçiyi ifade etmektedir. Þirketin kuruluþu, sermaye artýrýmý ve azaltýmý, birleþme, bölünme, tür deðiþtirme, menkul kýymet ihracý iþlem denetçisinin denetimine tabidir. Ýþlem denetiminde amaç spesifik bazý iþlemlerin hukuka uygun yapýlmasýný güvence altýna almaktýr. Diðer bir ifade ile iþlem denetiminde amaç iþlem güvenliðini tesis etmek, þirketin mal varlýðýný ve ilgililerin haklarýný korumaktýr. 9 Özel denetçi ise; belirli olaylarýn özel bir denetimle açýklýða kavuþturulmasýný saðlayan denetçiyi ifade etmekte olup, özel denetim isteme hakký ve özel denetçinin atanma þekli temel olarak yeni TTK nýn 438 vd. maddelerinde düzenlenmiþtir. 438 inci maddeye göre; her pay sahibi, pay sahipliði haklarýnýn kullanýlabilmesi için gerekli olduðu takdirde ve bilgi alma veya inceleme hakký daha önce kullanýlmýþsa, belirli olaylarýn özel bir denetimle açýklýða kavuþturulmasýný gündemde yer almasa bile genel kuruldan isteyebilmektedir. Genel kurul istemi onaylarsa, þirket veya her bir pay sahibi otuz gün içinde, þirket merkezinin bulunduðu yerdeki asliye ticaret mahkemesinden bir özel denetçi atanmasýný isteyebilecektir. Genel kurulun özel denetim istemini reddetmesi halinde, sermayenin en az onda birini, halka açýk anonim þirketlerde yirmide birini oluþturan pay sahipleri veya paylarýnýn itibari deðeri toplamý en az birmilyon Türk Lirasý olan pay sahipleri üç ay içinde þirket merkezinin bulunduðu yer asliye ticaret mahkemesinden özel denetçi atamasýný isteyebilmektedir. Dilekçe sahiplerinin, kurucularýn veya þirket organlarýnýn, Kanunu veya esas sözleþmeyi ihlal ederek, þirketi veya pay sahiplerini zarara uðrattýklarýný, ikna edici bir þekilde ortaya koymalarý halinde özel denetçi atanmaktadýr (YTTK. m. 439). Kanun metninden de görüldüðü üzere, özel denetçi, esas denetçi ya da iþlem denetçisinde olduðu gibi þirketin yetkili organlarýnca deðil, þirket merkezinin bulunduðu yer asliye ticaret mahkemesince atanmaktadýr. II.IV. Denetçiye Ýbraz Yükümü ve Bilgi Alma Hakký Denetçinin solo veya konsolide finansal tablolarý denetlemesi, þirketin muhasebesine yani defter, kayýt ve belgelere dayanmaktadýr. Dolayýsýyla söz konusu defter, kayýt ve belgeler hakkýnda ilgililerden bilgi almasý gerekmektedir. Bu sebeple yeni TTK denetçiye geniþ bilgi alma hakký tanýmýþtýr. Söz konusu hakkýn muhatabý 8 Erdoðan, ARSLAN, Yeni Türk Ticaret Kanunu na Göre Denetçinin Niteliði, Mali Çözüm Dergisi, Mart-Nisan 2011, s ALTAY, a.g.e., s

17 GÜNCEL doðrudan þirketin yönetim kuruludur. 10 Denetçiye ibraz yükümlülüðü ve bilgi alma hakký ise yeni TTK nýn 401 inci maddesinde düzenlenmiþtir. Anýlan maddeye göre þirketin yönetim kurulu, finansal tablolarýný ve yönetim kurulunun yýllýk faaliyet raporunu düzenlettirip onaylayarak, gecikmeksizin, denetçiye verecektir. Yönetim kurulu, þirketin defterlerinin, yazýþmalarýnýn, belgelerinin, varlýklarýnýn, borçlarýnýn, kasasýnýn, kýymetli evrakýnýn, envanterinin incelenerek denetlenebilmesi için denetçiye gerekli imkanlarý saðlayacaktýr (YTTK. m. 401/1). Diðer taraftan denetçi ve denetleme konusu çerçevesinde iþlem denetçisi, yönetim kurulundan, kanuna uygun ve özenli bir denetim için gerekli olan bütün bilgileri kendisine verilmesini ve dayanak oluþturabilecek belgelerin kendisine sunulmasýný isteyebilecektir (YTTK. m. 401/2). II.V. Denetim Raporu ve Denetçi Görüþü Denetim raporu yeni TTK nýn 402 inci maddesinde düzenlenmiþtir. Buna göre denetçi; yapýlan denetimin türü, kapsamý, niteliði ve sonuçlarý hakkýnda, gereken açýklýkta, anlaþýlýr, basit bir dille yazýlmýþ ve geçmiþ yýlla karþýlaþtýrmalý olarak hazýrlanmýþ, finansal tablolarý konu alan bir rapor düzenleyecektir (YTTK. m. 402/1). Bundan baþka ayrý bir rapor halinde, yönetim kurulunun, þirketin veya topluluðun durumu hakkýndaki yýllýk faaliyet raporunda yer alan bilgilerin, finansal tablolar ile tutarlýlýðý ve gerçeðe uygunluðu açýsýndan deðerlendirecektir (YTTK. m. 402/2). Denetim raporunun esas bölümünde ise; defter tutma düzeninin, finansal tablolarýn ve topluluk finansal tablolarýnýn, kanun ile esas sözleþmenin finansal raporlamaya iliþkin hükümlerine uygun olup olmadýðý ile yönetim kurulunun denetçi tarafýndan denetim kapsamýnda istenen açýklamalarý yapýp yapmadýðý ve belgeleri verip vermediði açýkça ifade edilecektir (YTTK. m. 402/4). Ayrýca, finansal tablolar ile bunlarýn dayanaðý olan defterlerin; öngörülen hesap planýna uygun tutulup tutulmadýðý ve Türkiye Muhasebe Standartlarý çerçevesinde, þirketin malvarlýðý, finansal ve karlýlýk durumunun resmini gerçeðe uygun olarak ve dürüst bir þekilde yansýtýp yansýtmadýðý belirtilecektir (YTTK. m. 402/5). Denetçi tarafýndan hazýrlanarak imzalanan rapor, yönetim kuruluna sunulacaktýr (YTTK. m. 402/7). Denetçi, denetimin sonucu görüþünü ise görüþ yazýsýnda açýklayacaktýr. Bu yazý, belirlenen esaslar çerçevesinde; denetimin konusu, türü, niteliði ve kapsamý yanýnda denetçinin deðerlendirmelerini de içerecektir (YTTK. m. 403/1). Denetçi görüþü ise; olumlu görüþ, sýnýrlý olumlu görüþ, olumsuz görüþ ve görüþ bildirmekten kaçýnma biçiminde 4 farklý þekilde ortaya çýkabilecektir (YTTK. m. 403/4). Denetçi görüþünün þirket üzerinde önemli etkilerinin olduðu yukarýda ifade edilmiþti. Bu kapsamda; olumsuz görüþ yazýlan veya görüþ verilmesinden kaçýnýlan durumlarda genel kurul, söz konusu finansal tablolara dayanarak, özellikle açýklanan kar veya zarar ile doðrudan veya dolaylý bir þekilde ilgili olan bir karar alamayacaktýr. Bu hallerde yönetim kurulunun, görüþ yazýsýnýn kendisine teslimi tarihinden itibaren dört iþ günü içinde, genel kurulu toplantýya çaðýrmasý ve görevinden toplantý gününden geçerli olacak þekilde istifa etmesi gerekmektedir. Bu durumda genel kurul yeni bir yönetim kurulu seçecektir. Yeni yönetim kurulu altý ay içinde, Kanuna, esas sözleþmeye ve standartlara uygun finansal tablolar hazýrlatarak, bunlarý denetleme raporu ile birlikte genel kurula sunacaktýr. Sýnýrlý olumlu görüþ verilen hallerde genel kurul, gerekli önlemleri ve düzeltmeleri de karara baðlayacaktýr (YTTK. m. 403/5). II.VI. Denetçinin Sorumluluðu Denetçinin sýr saklamadan doðan sorumluluðu yeni TTK nýn 404 üncü maddesinde, kusurlu davranýþlarýyla þirkete, pay sahiplerine ve þirket alacaklýlarýna karþý verdikleri zarar dolayýsýyla sorumluðu ise 554 üncü maddesinde düzenlenmiþtir. Yeni TTK nýn 404 üncü maddesine göre; denetçi, iþlem denetçisi ve özel denetçi, bunlarýn yardýmcýlarý ve baðýmsýz denetleme kuruluþunun denetleme yapmasýna yardýmcý olan temsilcileri, denetimi dürüst ve tarafsýz bir þekilde yapmak ve sýr saklamakla yükümlü olup, faaliyetleri sýrasýnda öðrendikleri, denetleme ile ilgili olan iþ ve iþletme sýrlarýný izinsiz olarak kullanamamaktadýrlar. Söz konusu yükümlülüðün denetçi tarafýndan kasten veya ihmalen ihlal edilmesi halinde, þirkete ve zarar verdikleri takdirde baðlý þirketlere karþý sorumluluðu söz konusu olmaktadýr. Zarar veren kiþinin birden fazla olmasý durumunda ise sorumluluk müteselsil nitelik taþýmaktadýr (YTTK. m. 404/1). Yukarýda ifade edildiði üzere yeni TTK nýn 554 üncü maddesinde denetçinin kusurlu davranýþlarýyla þirkete, pay sahiplerine ve þirket Denetim raporu yeni TTK nýn 402 inci maddesinde düzenlenmiþtir. Buna göre denetçi; yapýlan denetimin türü, kapsamý, niteliði ve sonuçlarý hakkýnda, gereken açýklýkta, anlaþýlýr, basit bir dille yazýlmýþ ve geçmiþ yýlla karþýlaþtýrmalý olarak hazýrlanmýþ, finansal tablolarý konu alan bir rapor düzenleyecektir. 10 Yeni Türk Ticaret Kanunu - Geleceði Hazýrlayan Bir Düzenleme, s.26. ( Assets/ttk-yeni-turk-ticaret.pdf, ) 15

18 GÜNCEL Yeni TTK anonim þirketlerde denetim mekanizmasýný radikal biçimde deðiþtirmiþtir. Yapýlan deðiþikliklerle halihazýrda yürürlükte olan eski TTK da þirketin zorunlu organlarý arasýnda sayýlan murakýplýk (denetçilik) müessesesi kaldýrýlmýþ ve denetim mekanizmasý þirket dýþýna çýkarýlmýþtýr. Dolayýsýyla yeni TTK nýn yürürlüðe girmesiyle A.Þ. lerde denetim þirket organý tarafýndan deðil baðýmsýz bir denetçi tarafýndan gerçekleþtirilecektir. alacaklýlarýna karþý verdikleri zarar dolayýsýyla sorumluðu düzenlenmiþtir. Buna göre; þirketin ve þirketler topluluðunun yýlsonu ve konsolide finansal tablolarýný, raporlarýný, hesaplarýný denetleyen denetçi; þirketin kuruluþunu, sermaye artýrýmýný, azaltýlmasýný, birleþmeyi, bölünmeyi, tür deðiþtirmeyi, menkul kýymet ihracýný veya herhangi bir diðer þirket iþlem ve kararýný denetleyen iþlem denetçisi ve özel denetçiler; kanuni görevlerinin yerine getirilmesinde kusurlu hareket ettikleri takdirde, hem þirkete hem de pay sahipleri ile þirket alacaklýlarýna karþý verdikleri zarar dolayýsýyla sorumlu olmaktadýrlar. Kusurun ispatý ise iddia eden tarafa ait bulunmaktadýr (YTTK. m. 554). SONUÇ Yeni TTK anonim þirketlerde denetim mekanizmasýný radikal biçimde deðiþtirmiþtir. Yapýlan deðiþikliklerle halihazýrda yürürlükte olan eski TTK da þirketin zorunlu organlarý arasýnda sayýlan murakýplýk (denetçilik) müessesesi kaldýrýlmýþ ve denetim mekanizmasý þirket dýþýna çýkarýlmýþtýr. Dolayýsýyla yeni TTK nýn yürürlüðe girmesiyle A.Þ. lerde denetim þirket organý tarafýndan deðil baðýmsýz bir denetçi tarafýndan gerçekleþtirilecektir. Yeni TTK nýn denetimin baðýmsýzlýðýnýn saðlanmasýna yönelikte önemli düzenlemeleri bulunmaktadýr. Bu kapsamda üzerine en fazla vurgu yapýlmasý gereken nokta denetçinin þirket tarafýndan görevden alýnabilme yetkisinin kaldýrýlmasýdýr. Yapýlan bu düzenleme ile denetçinin görevden alýnabilmesi Kanunda öngörülen þartlarýn gerçekleþmesi durumunda mahkeme kararý ile söz konusu olabilecektir. Böyle bir düzenlemenin bulunmasý ise kuþkusuz denetçinin görüþünü tarafsýz ve baðýmsýz olarak raporuna yansýtabilmesini saðlayacaktýr. Yeni TTK nýn denetim açýsýndan getirdiði önemli bir yenilikte belirli standartlara göre ve uzman kiþilerce yapýlan bir denetim sistemi benimsemesidir. Yapýlan bu düzenlemenin bu kapsamda ortaya çýkaracaðý en önemli katký denetimin etkinliðinin artmasý þeklinde kendisini gösterecektir. Nitekim eski TTK da önemli yetkilerle donatýlmasýna karþýn, yeterince uzman olmayan kiþilerce gerçekleþtirilen denetim, uygulamada önemli sorunlar ortaya çýkarmýþ, þirketler kesiminde önemli suistimal vakalarý yaþanmýþ ve denetimin etkinliði tartýþýlýr olmuþtur. Yeni TTK ile ortaya çýkan bu sorunlarýn büyük ölçüde azalacaðý ve denetimin etkinliðinin önemli ölçüde artacaðý düþünülmektedir. Kaynakça Kitaplar: ALTAY, Anlam : Yeni Türk Ticaret Kanunu ve Þirketim-Ýþ Dünyasýnda Yeni Bir Perde Açýlýyor, Deloitte Türkiye, YANLI, Veliye, AKIN, Murat Yusuf : Yeni Türk Ticaret Kanunu, KPMC Akis Baðýmsýz Denetim ve SMMM A.Þ., Ýstanbul, Süreli Yayýnlar: : ARSLAN, Erdoðan : Yeni Türk Ticaret Kanunu na Göre Denetçinin Niteliði, Mali Çözüm Dergisi, Mart-Nisan DERYAL, Yahya, DURGUT, Mehmet : Türk Ticaret Tasarýsý ile Anonim Þirketlerin Denetimine Getirilen Yenilikler: Hukuksal Bir Bakýþ, Mali Çözüm Dergisi, Sayý:96, YILDIRIM, Suat : Türk Ticaret Kanunu na Göre Anonim Þirketlerde Denetçi, Mali Çözüm Dergisi, Temmuz-Aðustos Kanunlar: 6102 sayýlý Türk Ticaret Kanunu 6762 sayýlý Türk Ticaret Kanunu Ýnternet Kaynaklarý: : Yeni Türk Ticaret Kanunu - Geleceði Hazýrlayan Bir Düzenleme, ( ) Yeni Türk Ticaret Kanunu ve Baðýmsýz Denetim - Geri Sayým Baþladý, ( ) 16

19 GÖZLEM GÖLGE BANKACILIK SÝSTEMÝ Gölge bankacýlýk sistemi düzenli bankacýlýk sistemi dýþýnda kalan kredi aracýlýðý yapan kuruluþlar ve çalýþmalardan oluþmaktadýr. Yapýlan tahminlere göre gölge bankacýlýk sisteminin büyüklüðü 2010 senesi itibarý ile 60 trilyon USD dýr. Giriþ Basel III ile belirlenen yeni sermaye yeterlilik standartlarý, gölge bankacýlýk ile ilgili düzenleme eksikliklerini gündeme getirmiþtir. Bu nedenle G-20 ülkeleri Financial Stability Board dan (FSB) diðer standart oluþturan kuruluþlarla birlikte gölge bankacýlýk sisteminin düzenlenmesi ve denetlenmesi ile ilgili öneriler getirmesini talep etmiþtir. Bu çalýþma yazýsý FSB nin bu çalýþmalarý esas alýnarak hazýrlanmýþtýr. Gölge bankacýlýk sistemi düzenli bankacýlýk sistemi dýþýnda kalan kredi aracýlýðý yapan kuruluþlar ve çalýþmalardan oluþmaktadýr. Yapýlan tahminlere göre gölge bankacýlýk sisteminin büyüklüðü 2010 senesi itibarý ile 60 trilyon USD dýr. Gölge bankacýlýk sistemi 2000 li yýllarda belirgin bir büyüme göstermiþ, 2002 yýlýnda 27 trilyon USD dan 2007 yýlýnda krizin baþlangýcý öncesinde 60 trilyon USD a yükselmiþtir. Kriz baþladýktan sonra gölge bankacýlýk sisteminin büyüklüðü hemen hemen ayný kalmýþtýr. Gölge bankacýlýkta ilgili kuruluþlar ve çalýþmalar kendileri veya bir zincir aracýlýðý ile kredi kullandýrmaktadýr. Bu þekilde vade ve likidite deðiþmekte, ve düzenli bankacýlýk sisteminde olduðu gibi borçluluk oluþmaktadýr. Bankacýlýk sistemi dýþýnda kredi saðlanmasýnýn yararlarý bulunmaktadýr, bu kuruluþlar farklý bir kaynak saðlamaktadýr ve bazen uzmanlaþarak daha az maliyetli kaynak saðlamaktadýr. Fakat özellikle finansal kriz göstermiþtir ki, gölge bankacýlýk sistemi doðrudan veya düzenli bankacýlýk sistemi ile olan baðlantýlarý sonucunda sistemik riskin kaynaðý olabilmektedir. Bu kuruluþlarýn kýsa vadeli kaynaklarý, piyasaya güven azaldýðýnda bankalara hücuma neden olabilmekte, mevduat dýþý teminatlandýrýlmýþ kaynaklar kullanmalarý borçluluðu arttýrmaktadýr. Buna ek olarak gölge bankacýlýk sistemindeki riskler -bankalarýn kredi aracýlýk zincirinde yer almalarý veya gölge bankacýlýk kuruluþlarýna destek vermeleri nedeni ile- kolayca düzenli bankacýlýk sistemine geçebilmektedir. Zincir uzadýkça ve þeffaflýðý azaldýkça bu riskler büyümektedir. Gölge bankacýlýk sistemi finansal düzenlemelerden kaçýnmak amaçlý olarak da kullanýlabilmektedir. Bu sistemde borçluluk ve risklerin oluþmasýna neden olmaktadýr. FSB nin bu çalýþmasýnda belirlediði hedefler þunlardýr: -Gölge bankacýlýk sistemi nden ne anlaþýldýðýný ve bu sistemin toplam finansal sistemdeki rolünü ve risklerini açýklamak; -Gölge bankacýlýk sistemini etkin bir þekilde izlemek için yaklaþýmlar belirlemek; -Gölge bankacýlýk sisteminde yer alan sistemik risk ve düzenlemeye yönelik arbitraj çekincelerine iþaret ederek düzenleyici tedbirler hazýrlamak. Bu çalýþma yazýsýnda aðýrlýklý olarak ilk hedef üzerinde durulacaktýr. Gölge Bankacýlýk Sisteminin Tanýmý Yaþanan finansal kriz ile birlikte düzenli bankacýlýk sistemi dýþýnda kalan ve bankacýlýk benzeri faaliyetlerde bulunan kuruluþlarýn ve çalýþmalarýn öneminin farkýna varýlmýþ ve gölge bankacýlýk sistemi terimi daha çok kullanýlýr hale gelmiþtir. Gölge bankacýlýk sisteminin düzenli bankacýlýk sistemi ile ne derece iç içe olduðu ve global finansal istikrara ne derece etki ettiði ortaya çýkmýþtýr. Bununla birlikte gölge bankacýlýk sistemi terimi üzerinde tam olarak anlaþýlmýþ bir terim deðildir, bunun da büyük ölçüde farklý bölgelerde bankacýlýk sisteminin nasýl yapýlandýrýldýðý ve düzenlendiði ile ilgisi vardýr. Buna ek olarak bankacýlýk karmaþýk ve geliþime ve deðiþime açýk bir iþtir ve terimin esnek olarak ileride karþýlaþýlabilecek riskleri kapsayacak þekilde kullanýlmasý gerekmektedir. Gölge bankacýlýk sistemini izleme konusunda Elif ARIPINAR Fon Uzmaný Sigorta ve Risk Ýzleme Dairesi 17

20 GÖZLEM Gölge bankacýlýk çalýþmalarýnda kýsa vadeli repo, para piyasalarý fonlarýna katýlým, kýsa vadeli ticari kaðýt, varlýða dayalý ticari kaðýt, menkul deðer borç verme karþýlýðýnda alýnan nakit teminat gibi ürünlerle kaynak saðlanmaktadýr. Bankacýlýk sisteminde de vade ve likidite deðiþimi olmakla birlikte, bankalar belli düzenleme ve denetlemelere tabidirler ve bu nedenle bankacýlýk ürünlerine kaynak saðlayan kiþi ve kuruluþlarýn risk profili, bankacýlýk dýþý ürünlere kaynak saðlayan kiþi ve kuruluþlarýn risk profilinden çoðunlukla farklýdýr. iki aþamalý bir yaklaþým önerilmektedir. Ýlk olarak yetkililer tüm düzenli bankacýlýk dýþý kredi aracýlýðý iþlemlerine bakmalý ve veri toplamanýn ve izlemenin tüm gölge bankacýlýk baðlantýlý riskleri kapsadýðýný temin etmelidirler. Ýkinci olarak yetkililer daha dar kapsamlý olarak incelemeli, ve vade/likidite deðiþiminin ve/veya hatalý kredi riski transferinin ve/veya borçluluðun yarattýðý önemli risklere dikkat vermelidirler. Burada, çalýþmanýn konusu nedeni ile sadece düzenli bankacýlýk dýþý kredi aracýlýðý iþlemleri incelenmektedir. Diðer düzenli bankacýlýk dýþý iþlemlerin de sistemik risk oluþturabileceði fakat bu iþlemlerin baþka çalýþmalarýn konusu olabileceði belirtilmiþtir. Tüm düzenli bankacýlýk dýþý kredi aracýlýðý iþlemlerine bakmak Bu yetkililere düzenli bankacýlýk sistemi nin kýsmen veya tamamen dýþýnda kalan kredi aracýlýðý iþlemleri ile ilgili geniþ bir görüþ verecektir ve uyarlanmýþ ve farklýlaþtýrýlmýþ iþlemleri izlemeyi saðlayacaktýr. Burada sadece kredi aracýlýðý ile ilgili iþlemler incelenecek, hisse senedi alým satým iþlemleri ve yabancý para iþlemleri herhangibir kredi aracýlýðý zinciri olmadýðý sürece konu dýþý kalacaktýr. Kredi baðlantýlý bono ve yapýlandýrýlmýþ/karma finansal ürünler konu kapsamýndadýr. Düzenli bankacýlýk sistemi dýþýnda kalan sistem, düzenlemenin ve denetlemenin kýsmen veya tamamen bulunmadýðý bir sistem demektir. Bir gölge bankacýlýk sistemi nihai alýcý ve nihai satýcý arasýnda bulunan bir kuruluþtan, veya çoðunlukla bir kredi aracýlýk zinciri oluþturmuþ çok sayýda kuruluþtan oluþabilir. Bir zincir olmasý durumunda bu kuruluþlardan biri veya birden fazlasý bir banka veya bir bankanýn sahibi olduðu bir kuruluþ olabilir. Bankalar, gölge bankacýlýðýn oluþturduðu risklere devam eden iþlemler, finansman saðlama ve kullanýlabilir kredi limitleri nedeni ile maruz kalabilir. Bankalar gölge bankacýlýk sistemi tarafýndan saðlanan kaynaklarý da kullanabilirler. Bu nedenle bankalar ve bankacýlýk dýþý kuruluþlar arasýndaki iliþkiler de önemlidir. Dar kapsamlý olarak incelemek: vade/likidite deðiþiminin, hatalý kredi riski transferinin ve borçluluðun yarattýðý riskler Yetkililer dar kapsamlý olarak incelerken, sistemik risk ve/veya düzenlemeye yönelik arbitraj çekincelerini oluþturan çalýþmalarý dikkate almalýdýrlar. Sistemik risk çekinceleri çoðunlukla vade/likidite deðiþimi olan iþlemlerden, hatali kredi riski transferi içeren iþlemlerden ve borçluluk yaratan iþlemlerden kaynaklanmaktadýr. Vade deðiþimi kýsa vadeli kaynaklar (mevduat gibi) saðlayarak bu kaynaklarla uzun vadeli varlýklar (kredi gibi) oluþturmak anlamýna gelmektedir. Likidite deðiþimi likit kaynaklar oluþturup bu kaynaklarla likit olmayan varlýklarý finanse etmek anlamýna gelmektedir. Bir varlýk likit deðilse o varlýðýn deðerinin azalmadan nakde çevrilmesi zor olmaktadýr. Düzenlemeye yönelik arbitraj çekinceleri gölge bankacýlýk çalýþmalarýnýn bankacýlýk düzenlemelerinin etrafýndan dolaþmak ve dýþýnda kalmak için kullanýlabilmesi demektir. Gölge Bankacýlýk Sistemi Sistemik Risk Çekinceleri Vade ve likidite deðiþimi ve borçluluk bankacýlýk dýþý kuruluþlarýn kredi aracýlýðýný bankacýlýk iþlemlerine benzer hale getirmektedir ve sistemik risk oluþmasý çekincelerine yol açmaktadýr. Bankacýlýk dýþý kuruluþlar kiþilerden, kuruluþlardan, finansal kuruluþlardan mevduat benzeri kýsa vadeli, geri çaðrýlabilir ürünlerle kaynak saðlamakta, bu kaynaklarla ev kredisi, araç kredisi ve diðer daha uzun vadeli ve daha az likit varlýklarý finanse etmektedir. Daha sonra bu varlýklar tekrar çevrilerek borçluluk oluþturulmaktadýr. Gölge bankacýlýk çalýþmalarýnda kýsa vadeli repo, para piyasalarý fonlarýna katýlým, kýsa vadeli ticari kaðýt, varlýða dayalý ticari kaðýt, menkul deðer borç verme karþýlýðýnda alýnan nakit teminat gibi ürünlerle kaynak saðlanmaktadýr. Bankacýlýk sisteminde de vade ve likidite deðiþimi olmakla birlikte, bankalar belli düzenleme ve denetlemelere tabidirler ve bu nedenle bankacýlýk ürünlerine kaynak saðlayan kiþi ve kuruluþlarýn risk profili, bankacýlýk dýþý ürünlere kaynak saðlayan kiþi ve kuruluþlarýn risk profilinden çoðunlukla farklýdýr. Bankacýlýk dýþý kuruluþlarýn kýsa vadeli mevduat benzeri ürünlerle kaynak saðlamalarý, vade ve likidite deðiþimi ve yüksek borçluluk oranlarý ile birlikte, bu kuruluþlarda da bankalara hücum olabileceði çekincesini oluþturmaktadýr. Gölge bankacýlýk sisteminde oluþan borçluluk döngü ile birlikte hareket etmektedir. Piyasalara güven olduðu durumda borçluluk artmakta, piyasalara güven kaybolduðunda borçtan kurtulmak için zararýna satýþlar baþlamaktadýr. Düzenli bankacýlýk sistemi ile gölge bankacýlýk sisteminin aralarýnda olan baðlantý sistemik 18