T.e. YUKSEKOGRETiM KURULU. TURK YUKSEKOGRETiMiNiN BUGUNKU DURUMU

Transkript

1 T.e. YUKSEKOGRETiM KURULU TURK YUKSEKOGRETiMiNiN BUGUNKU DURUMU KaSIID 2005

2 ANKARA ONlvERSITESI BASIMEVI

3 iyindekiler BijIUm 1 Giris Btiyiime ve Kurumlar Arasmda i~levsel <;e~itlilik Mali Darbogaz Ytiksekogretimde Serbest Pazar Ekonomisi Yonelimleri... 7 I.4Btitye Sistemi, idari ve Mali Mevzuat Kalite, Verimlilik, Kurumsal ve Ki~isel Olarak Topluma Kar~l Sorumlu KlIma Y aplsal Degi~iklik Bologna Deklarasyonu..., BijIUm 2. TUrk YUksekijgretiminin Tarihcesi BijIUm 3. Universitelere Basvuru ve Yerlestirme <;e~it1i Liselerden Mezun Olan Ogrenci SaYllan...,... '" Ba~vuru SaYllan Ytiksekogretim Kurumlarma Yer1e~tirme <;e~itli Ogrenci Gruplannm B~an Oranlanmn irdelenmesi Yeni Mezunlann Yer1e~me Oram Mesleki ve Teknik Lise <;lkl~ Ogrenciler BOlUm 4. Ogrenci ve Ogretim Elemam Saydan Lisans ve On Lisans Ogrenci SaYllan Lisanstistti Ogrenci SaYllan Ogretim Elemam SaYllan..., Yurtdl~ma Lisanstistti Egitim Amaclyla Eleman Gonderme YOK Tarafmdan Yurtdl~ma Gonderilen Ara~tlrma Gorevlileri YOK Tarafmdan YapIlan Dtizenlemeler Yurtiyi Lisanstistti Programlanmn Etkin Hale Getirilmesi... 68

4 Bijliim 6. Program Gelistirme ve Proje Cahsmalan Hizmet Oncesi Ogretmen Y eti~tirme Reformu Egitim Fakiiltelerinin Akademik Degerlendirilmesi (Akreditasyon) Meslek Yiiksekokullan Meslek Yiiksekokulu Kriterleri Fiziksel Olanaklar Ogrenci SaY11an ve Okulla~ma Oram Ogretim Elemanlan Endustriyel Egitim Projeleri Program Geli~tirme <;ah~malan Lisans Programlanna Dikey Ge9i~ Smavslz Ge9i~ Uygulamasl Okul-Sanayi ButUnle~mesi Mezunlanmn istihdaml Finansman... " Tamamlanan Projeler MYO'lann Geli~tirilmesine Yonelik Yeni Projeler MYO'nun Geli~tirilmesi Projesi Surekli Egitim ve Teknoloji Merkezi (SETEM) Darbogazlar Uzaktan Yuksekogretim ile ilgili Geli~meler ve <;ah~malar Ulusal Akademik Ag ve Bilgi Merkezi (ULAKBiM) nin <;ah~malan ULAKNET' in Geli~imi Stratejik Ar~tIrma ve EtUdler Milli Komitesi Turk Ermeni ili~kileri Milli Komitesi Ataturk ilkeleri ve inkllap Tarihi Dersi

5 Bolum 7 Arastuma ve Yavm Faalivetleri Bolum 8. Yuksekogretimin FinansmaDl Butye Odenekleri grenci Ba~ma Btitye Odenekleri YatInm Odenekleri Yeni Ytiksekogretim Kurumlanmn Kurulmasl Ylllar itibariyle Proje Sayllan denek Tahsislerinin Yetersizligi niversitelerin Gayri Menkullerinden Kaynaklanan Odenek ihtiyacl ilerleme ve <;agda~la~ma PaY! Butye Uygulamasmdan Dogan Finansman AYlgl Ytiksekogretimde Fiziki Alan Yetersizligi Yuksekogretimde Aray-Gerey Yetersizligi... ' Halen Devam Etmekte Olan Ve 2004 Ylh Yatmm Programmda Yer Alan Projelerin Odenek ihtiyacl Cari Odenekler Yeni Yuksekogretim Kurumlanmn Kurulmasl yuksekogretim Kurumlanna Ogretim Uyesi Yeti~tirmek iyin Yapllan Egitim Harcamalan Devlet Universitelerinin Gelir Kaynaklan Ogrenci Ba~ma Cari Maliyetler Ve Ogrenci Katkl Paylan Bolum 9. Turk ve Akraba Topluluklan ile iliskiler ve Yurtdlsmda Okuvan Tee. Vatanda I O... renciler '9.1 Turk Cumhuriyetleri ile Asya ve Balkanlarda Y~ayan Turk ve Akraba Topluluklanndan Gelen Ogrenciler Turkye Ogretimi grencilerin Ba~an Durumu Yurtdl~mda Okuyan T.e. Vatanda~l Ogrenciler

6 9.3 Ogretim Uyeleri Yurtdl~mda Kurulan Ortak Universiteler Uluslararasl Hoca Ahmet Yesevi Tiirk-Kazak Universitesi Klrglzistan-Tiirkiye Manas Universitesi i~birligi Anla~malar

7 Bolum 1 Giri Cagda~ yuksekogretimin kokenlerini Eflatun'un Academia'Sllla (M.0.400), Aristo'nun Lyceum'una (M.O. 387), Cin'deki imparatorluk Akademisi'ne (M.a. 124), ve hatta bir ara~tlrma kurumu niteligini de ta~lmasl nedeniyle, iskenderiye Muzesi'ne (M.a ) kadar goturmek mlimklindur. Ancak, gunumuzdeki yliksekogretim sisteminin en onemli kurumunu olu~turan universitenin prototipleri olan Bologna Dniversitesi'nin 1088, Paris Universitesi'nin 1160, Oxford Universitesi'nin ise, 1167 ythnda kuruldugu goz onune almdlgmda, yagda~ yliksekogretimin yakla~lk 900 ytlhk bir geymi~e sahip oldugu genellikle kabul edilen bir husustur. Dokuzyliz yth a~klll bir sure iyinde ye~itli a~amalardan geyerek gelinen bugunku noktada, bir Ulkenin yliksekogretim sisteminin: Ara~t1rma universiteleri, Kitlesel egitim yapan universiteler, Klsa sureli mesleki egitim yapan kurumlar, Uzaktan ogretim kurumlan, Ticari amayla orglin ve uzaktan ogretim yapan kurulu~lar, Sirketlerin blinyelerindeki egitim birimleri olmak uzere, a1tl ana turdeki kurum ve kurulu~tan olu~tugu gorulmektedir. Bunlardan son ikisinin sistem iyindeki oranlan henuz yok az olmakla birlikte, ozellikle ileri Ulkelerde son ytllarda geli~me egilimindedirler. Egitim-ogretimin yanmda, ara~t1rmanm da universitenin i~levleri arasma girmesmm geymi~i ise yok daha klsadlr. Ondokuzuncu ylizythn b~mda, Wilhelm von Humboldt ideal iiniversiteyi, bir meslege yonelik olmakslzlll egitim-ogretim ve pratik sonuylanna bakllmakslzm ara~t1rma yapllan bir kurum olarak tarnmlaml~ ve egitim-ogretim ile ara~t1rmarnn birbirlerini tamamlar nitelikte i~levler oldugunu ileri surmii~tur. Ancak, son ylizytl iyinde meydana gelen bilimsel geli~meler ve ozellikle diinya sava~lan slrasmda bu geli~melere dayah olarak uretilen maddeler ve cihazlar, ba~ta ara~t1rma iiniversiteleri olmak iizere, yliksekogretim sistemini, ayrn zamanda milli Ar-Ge sisteminin de bir paryasl haline donu~turmu~tiir. Gunumiizde bir Ulkenin Ar-Ge sistemi: Ozel Kurulu~lann Ar-Ge birimleri, Kamu Ar-Ge kurulu~lan, Yiiksekogretim kurumlan 1

8 olmak uzere u~ ana till kurumdan olu~maktadlf. Bu kuhunlann Ar-Ge sistemi i~indeki i~levlerini kahn ~izgilerle birbirlerinden aymnak, ozellikle giinumuzde, her ne kadar artik mumkun ve dogru degil ise de, yiiksekogretim kurumlannm ana i~levini temel bilimsel ve uygulamah ara~tmnalar yapmak ve lisansusm egitimle ust duzey Ar-Ge personelini yeti~tinnek olarak tammlamak ger~ek~i bir yakla~lmdlf. Ornegin, Amerika Birle~ik Devletleri (ABD) ekonomisinin son kirk yi1daki buyiimesinin % 50'si Ar-Ge'ye yapllan yatmmlann sonucudur. Bu Ulkedeki Ar -Ge faaliyetlerinin % 73 'unun ozel sektorde, % 11 'inin kamu kurulu~lannda, % 16'Sl ise universitelerde yiirutulmesine kar~lhk, patentlerde atlfta bulunulan bilimsel literaturun yakla~lk % 75'i kamu kaynaklanndan finanse edilen ve buyiik bolumu universitelerde yiirutulen ara~tinnalann sonucudur. Bu nedenle, insanhgm ula~ml~ oldugu bilgi toplumunun temelini olu~turan bilgi teknolojileri (enfonnatik veya bili~im), ileri malzemeler, biyoteknoloji, esnek uretim teknolojileri gibi yeni ve ileri teknolojiler, ara~tinna universitelerinin bulundugu Kaliforniya'daki Silicon Valley, Boston civanndaki Route 128 ve North Carolina'daki Research Triangle gibi yorelerde kurulan ~e~itli ol~eklerdeki ozel kurulu~larla universitelerin i~birligi yapmalan sonucunda geli~tirilmi~, modern yonetim ve ileri uretim sistemlerinin entegre bir ~ekilde kullamlmaslyla ticari faaliyete donu~turulmu~till. Ozetle, yakla~lk dokuzyiiz y:ilhk bir ge~mi~i olan yiiksekogretim sistemi, degi~en ~art1ara uyum saglayarak geli~en toplumsal ihtiya~lan kar~i1ayabilmi~, yeti~tirdigi i~gucu, yarattlgl yeni bilgiler ve saghk hizmetlerinden teknoloji transferine kadar uzanan geni~ bir yelpaze i~inde topluma sundugu ~e~it1i hizmetlerle, insanhgm saghk, mutluluk ve refahma ~ok onemli katkllar yapml~, kulturu muhafaza etmi~ ve geli~tinni~, hem kendisini yenilemi~, hem de toplumsal degi~ime onculuk etmi~tir. Cografi slmrlann oneminin azaldlgl, devlet~iligin yerini serbest pazar ekonomisine blraktlgl, ozelle~tinneye hlz verildigi ve rekabetin her alana damgaslm vurdugu gunumuzun kureselle~mi~ dunyasmda, yiiksekogretim sistemi u~ temel i~levi olan, egitim-ogretim, ara~tlnna-geli~tinne ve toplum hizmetleri ile, Ulke ekonomisinin itici gucu, Ulkenin uluslararasl rekabet gucunu belirleyen ba~hca unsurlardan biri ve insanhgm ula~ml~ oldugu bilgi toplumu a~amasmda bilgi ekonomisinin beyni niteligine burunmu~ bilgi fabrikasldlr. Doksanh y:illarda bir~ok Ulke, yiiksekogretimin finansman ve yonetiminde koklu refonnlara sahne olmu~tur. i1gin~ olan husus, geli~mi~lik duzeyi, politik ve ekonomik sistemi ve yiiksekogretim sisteminin yaplsl baklmmdan buyiik farkhhklar gosteren Ulkelerdeki sorunlann ve bunlann ~ozumu i~in yapllan refonn ~ah~malannm ana hatlan ve genel dogrultulan itibanyla buyiik benzerlikler gostennesidir. Diinyada yiiksekogretimin gundemini olu~turan sorunlar, bunlann yoziimii i9in onerilen yeni yakla~lmlar ve yiirutulen reform ~ah~malanll1 yedi ana ba~hk altmda, toplamak mumkundur (Higher Education: The Lessons of Experience, The World Bank, Aynca Bkz. Guruz, K., "Dunyada ve Turkiye'de Yuksekogretim, 6SYM Yay. No ). 2

9 1.1 Bfiyfime ve Kurumlar Arasmda i~levsel <;e~itlilik Geli~mekte olan Ulkelerde ilk ve ortaogretimdeki okulla~ma oranlannm hlzla ytikselmesi, geli~mi~ Ulkelerde ise teknolojideki geli~melerin ytiksekogrenim gormti~ olmayl ve yeti~kinlerin stirekli egitimini neredeyse zorunlu hale getirmesi, tum tilkelerde ytiksekogretime olan talebi onemli olytide art1rml~hr. 1970'ten 1995'e ye~it1i Ulke gruplanndaki ytiksekogretim ogrencisi say1lan Tablo 1.1 'de gosterilmi~tir. Tablo 1.1. Yfiksekogretimdeki ogrenci saydan (milyon) ULKEGRUBU YDKSEK GELiR GR DiGER ULKELER nony A TOPLAMI , Kaynak: UNESCO Statistical Yearbook 1999 ve Glirtiz, K., "Dtinyada ve Ttirkiye'de Ytiksekogretim", OSYM Yay.No ) Ce~itli cografi bolgeler ve degi~ik geli~mi~lik dtizeyindeki Ulkelerin 1970 ve 1997 Yillanndaki ortalama ytiksekogretim okull~ma oranlan Tablo l.2'de gosterilmi~tir. Gortildtigti gibi, soz konusu yirmi yedi Y1lhk donemde, ttim Ulkelerdeki okulla~ma oranlannda btiytik artl~lar meydana gelmi~tir. Geli~mi~ Ulkelerdeki okulla~ma oram yakla~lk olarak bir kat artml~t1r. Tablo 1. 2 Yiiksekogretimdeki Okulla~ma Oranlan, 0/0 ULKEGRUBU Geli~mi~ Ulkeler 28,9 40,5 49,5 57,4 Latin Amerika ve Karayibler 4,7 10,5 12,6 16,3 Arap Ulkeleri 4, ,2 16,3 Dogu Asya ve Okyanusya ,6 12,1 Gooey Asya 4,7 4,8 6,3 7,9 Afrika 1,1 1,8 3,2 4,2 DUNYA ORTALAMASI 10,0 13,7 15,3.. Kaynak: UNESCO StatIstIcal Yearbook ,5 Bu geli~meler, tum Ulkeleri birim maliyeti daha dti~tik ytiksekogretim kurumlanna yone1tmi~ ve bunun sonucunda da ytiksekogretim kurumlan arasmda i~levsel ye~it1ilik artml~t1r. Bir filkedeki tum yfiksekogretim ogrencilerinin, aym zamanda yfiksek lisans ve doktora programlan da bulunan ara~tirma finiversitelerinde lisans dfizeyinde ogrenim gormelerini dfi~finmek artlk mfimkfin degildir. ABD'nin Kalifomiya eyaletindeki ytiksekogretim sistemi bu balamdan tum dtinyaya omek te~kil etmektedir (A Survey of Universities: The Knowledge Factory, The Economist, 4 October 1997). Bu eyaletteki yok sayldaki iki yilhk community college ve junior college gibi, tilkemizdeki meslek ytiksekokullanmn dengi olan kurumlann yanmda, iki tane yok kampuslu eyelet tiniversitesi ve yok saylda ozel tiniversite vardlr. University of 3

10 California, lisans, yiiksek lisans ve doktora duzeyinde egitim yapilan bir ara~tmna universitesi; California State University ise, sadece lisans ve yiiksek lisans duzeyinde egitim yapilan bir kitlesel egitim universitesidir. Bu universitenin Miitevelli Heyet Ba~kaDlnlD ifadesine gore, iiniversitenin birinci onceligi, eyaletteki ilk ve ortaogretim kurumlarma nitelikli ogretmen yeti~tirmektir. On lisans veya buna denk bir duzeyde mesleki ve teknik egitim yapan kisa sureli yiiksekogretim kurumlanmn bazi Ulkelerin yiiksekogretim sistemleri iyindeki payl Sekil 1.1 'de gosterilmi~tir. Gorfildugu gibi, bu mr kurumlann sistem iyindeki payt bir yok ileri Ulkede % 30'un uzerindedir. Ulkemizde de bu baglamda yah~malar yiirutulmekte olup, Temmuz 2001 tarihinde yiirurluge giren 4702 sayih Kanun geregince Mesleki ve Teknik Orta Ogretim Kurumlanndan mezun olan adaylann istedikleri takdirde, bitirdikleri programlll devami niteliginde veya bulla en yaklll programlann uygulandlgl, oncelikle kendi Mesleki ve Teknik Egitim Bolgesi iyinde yer alan veya Mesleki Teknik Egitim Bolgesi dl~llldaki meslek yiiksekokullan programlarma yerle~tirme i~lemlerine ilk kez egitim-ogretim ytlmda ba~lanml~t1r. Ulkemizdeki Aylkogretim FakUltesi'ne benzer bir kurumsal yapi iyinde munhasiran bir diplomaya yonelik olarak uzaktan ogretim yapan kurumlann bazi Ulkelerin yuksekogretim sistemleri iyindeki payi Sekil 1.2'de gosterilmi~tir. Bu mr yiiksekogretim kurumlannlll, daha ziyade, gelir duzeyi nispeten du~uk ve nufusu geny olan Ulkelerde yaygm oldugu gorfilmektedir. 1.2 Mali Darbogaz Seksenli ytllardan ba~layarak, yiiksekogretim ogrencisi ba~ma kamu kaynaklanndan yapilan harcama miktarlannda reel du~u~ler meydana gelmi~tir. Bunun ba~hca nedenlerini ~u ~ekilde ozetlemek mumkundur: Artan ogrenci say1lan, HIzia geli~en teknoloji konusunda ogrencilerin birim maliyeti daha yiiksek alanlara kaymasl, HIzia geli~en teknolojinin daha pahah ekipman kullammllli gerekli k1lmasl, Kamu kaynaklanmn toplumsal getirisi daha yiiksek olan temel egitim ve altyapi yatmmlanna kaydmlmasl, Devletyiligin yerini serbest pazar ekonomisinin almaya ba~lamas1. Seksenli ytllarda bu etmenlerin sonucu olarak yiiksekogretim ogrencisi ba~ma kamu kaynaklanndan yapilan harcamalardaki reel azalma, du~uk gelir grubu Ulkelerde % 12,3, alt orta gelir grubu Ulkelerde % 9,1 ve ust orta gelir grubu Ulkelerde ise % 4,6 4

11 Pakistan Hollanda Singapur Tayvan, ~::::;=C:=:;~;III;;I;I;.;;:::~~ Behfika,',.; isveg t;:ek Cumhuriyeti Malezya israil irlanda $ili yin isvigre Peru Avustralya ABO Rusya Norveg lie;; Portekiz Finlandiya t Macaristan Japonya Kore Birle~ik Kralhk Yeni Zelanda j;iiii;11111 Yunanistan Arjantin Tayland Almanya ~~:!lil!i!i~~ ispanya Filipinler OrdOn Endonezya TOrkiye Kolombiya Bulgaristan Hindistan Avusturya e~!~~ Meksika italya Kaynak: OECD Statistical Yearbook 99 ve GUrUz, K, "Dilnyada ve 1iirkiye' de Yilksekligretim", OSYMYay. No Sekil 1.1 K1sa sureli yilksekligretim kurumlanmn bazl i1lkelerin yuksekligretim sistemleri i~inde kaylth ligrenci saylsinin yuzdesi olarak payi 5

12 Tayland TOrkiye Hong Kong Cin Pakistan IElllillll1 Yeni Zelanda Endonezya Israil Hollanda Kore!!!!jI Irlanda _ Ispanya Meksika Birlel?ik Krallik OrdOn Venezuela Almanya Hindistan Portekiz Italya Malezya Kaynak: UNESCO Statistical Yearbook 99 ve Giiriiz, K., "Dilnyada ve Tiirkiye' de Yiiksekligretim", OSYM Yay. No ~ekil: 1.2 Uzaktan ligretimin bazi ii1kelerin yiiksekligretim sistemleri iiyinde kaylth ligrenci saylslmn yiizdesi olarakpayi olarak gerc;ekle~mi~, yiiksek gelir grubu ulkelerde ise %0,9 art1~ meydana gelmi~tir. Bu geli~meler Diinya BankaSI 'nca yiiksekogretimde kriz olarak nitelendirilmi~tir. <;e~itli cografi bolgelerde ve degi~ik geli~mi~lik duzeyindeki Ulke gruplannda 1995 ytlmda yiiksekogretim ogrencisi ba~ma kamu kaynaklardan yapllan ortalama harcama miktarlan 6

13 Tablo 1.3'de gosterilmi~tir. Goriildugli gibi, geli~mi~ Ulkelerdeki harcamalar, geli~mekte olan tilkelerdeki harcamalann yakla~lk alb kabdlr. Aym Yll Tiirkiye'de yapilan harcama, sadece orgiin ogretim goz oniine alzndlgznda 1538 $ ile diinya ortalamaslmn yarzszndan, a~lkogretim de dahil edildiginde 755 $ ile dortte birinden az olarak ger~ekle$mi$tir. Tablo 1.3 Ogrenci ba~ma kamu kaynaklanndan yapilan harcamalar (1995). Ogrenci Ba~ma YapIlan Harcama (ABD$) nunya ORTALAMASI Gelismis Bol~eler Kuzev Amerika Asva/Okvanusva Avruoa Eski Sovv_et Blo2:u Ulkeler Gelismek Lt: 01an Boh!eler 967 Salrra Afrikas! Arap Ulkeleri 1.SRR Latin Amerika / Karayipler 937 Dogu AsyalOkyanusya 709 GiineyAsya En Az Geli~mi~ Ulkeler 252 Kaynak: Higher Education in the Twenty-First Century: Vision and Action, UNESCO Conference, Paris, 5-9 Ekim 1998, Working Document ED-98/CONT.202/CLD Yiiksekogretimde Serbest Pazar Ekonomisi Yonelimleri 1980'li Yillarda Reagan ve Thatcher ile ba~layan serbest pazar yonelimleri, 1990'11 ytllarda Birle~ik Kral11k ve ABD'nde kurumsal yapllar kazanml~ ve bu Ulkelerden tum dlinyaya yayilml~tir. Bu yonelimleri ~u ~ekilde ozetlemek mlimklindlir: * Reel ogrenim licreti uygulamasl, * Kaynaklann ye~itlendirilmesi, * Maliyet verimliligi ve i~letmecilik, * Akademik degerlendirme, kalite kontrolu ve akreditasyon, * Ozel yliksekogretim kurumlanmn yaygmla~mas1. Yiiksekogretim, artlk tiim iilkelerde yan kamusal bir hizmet olarak kabul edilmektedir. Cunkli, yliksekogretimin biri toplumsal, digeri ise ki~isel olmak lizere iki tilr getirisi vardlr. Bu getirilerin ekonomik ve sosyal boyutlan Tablo 1.4'de ozetlenmi~tir. Siyasi otoritenin, yliksekogretimle ilgili almacak kararlarda bu noktayt goz online almasl son derece onemlidir. Dlinyadaki genel egilim, birim maliyetin ki~isel getirinin kar~lhgl olan kismlm reel ogrenim licreti olarak vergi mukelleflerinden ogrencilere ve ailelerine kaydlrmakbr. Aynca, beslenme ve bannma iyin yapllan subvansiyonlar da azaltilmaktadlr. Bazl Ulkelerde reel ogrenim ucretlerinin devlet yliksekogretim kurumlannda ogrenci ba~ma yapllan harcamalara oram Tablo 1.5'te gosterilmi~tir. Buradan apk~a goriildiigii gibi, yiiksekogretim ancak zengin iilkelerde paralz olabilir yolundaki 7

14 iddia tiimiiyle gefyersizdir. Tersine, yiiksekogretim verebilecek kadar zengin olan iilkelerde olmayabilmektedir. ancak bu hizmeti iicretsiz olarak reel ogrenim iicretine tabi Tablo 1.4 Yiiksekogretimin getirileri Ekonomik Toplumsal Ki~isel Vergi gelirlerindeki art1~ Yliksek kazane; diizeyi Uretkenlikteki art1~ i~ bulmada kolayhk Tiiketimdeki art1~ Y atmmda art1~ i~giicii esnekliginin art1~l Daha iyi e;ah~ma ko~ullan Devletten beklenen mali destegin Ki~isel/Mes1eki hareketlilik azalmasl Sue; oramndaki azalma Daha saghkh ve uzun ya~am.. Bagl~ ve topluma hizmette artl~ <;ocuklar le;m daha lyl ya~am V atanda~hk bilincinin geli~mesi ko~ullan.. Sosyal kenetlenme Mii~teri olarak daha karar Teknolojiye uyum saglama ve verebilme kullanma becerisinin geli~imi Ki~isel statiiniin yiikselmesi Daha fazla hobi ve bo~ zaman aktiviteleri Sosyal lyt 8 Tablo 1.5 Bazl iilkelerde devlet iiniversitelerindeki reel ogrenim iicretlerinin kamu kaynaklarmdan ogrenci ba~ma yapilan harcamalara oradl. Reel UcretlYapIlan Reel Ulke Ulke Harcama (%) U cretiy apilan Harcama (%) Letonya 75 Kolombiya 10 Bulgaristan 42 Estonya 9 Avustralya 30 Japonya 9 Sili 26 <;in 9 Jamaika 25 Polonya 7 Endonezya 25 Malezya 6 Vietnam 23 <;ek Cumhuriyeti 5 Kore 23 Tayland 5 ispanya 20 Hindistan 5 israil 20 Pakistan 4 Slovenya 19 MlSlr 4 Litvanya 18 Sri Lanka 3 KostaRika 16 Honduras 3 ABD 15 Bolivya 3 Filipinler 15 Macaristan 2 Barbados 15 Guatemala 2 Kenya 12 Tiirkiye 2 Nepal 10 Frans a 1 Kaynak: Priorities and Strategies for Education, The World Bank, Washington, D.c., 1995 ve Giirliz, K, "Diinyada ve Ti.irlciye'de YUksekogretim", OSYM Yay. No

15 Yiiksekogretimin devlet kurumlarmda da reel ogrenim iicretine tabi kilmmasl giderek yaygmla~maktadlr. Bazl iilkelerde uygulamaya konulan reel ogrenim iicretleri Tablo 1.6'da gosterilmi~tir. Tablo 1.6 Bazl ii1kelerde uygulamaya konulan reel ogrenim iicretleri. Vlke Ogrenim Vereti Avustralya $ Birle~ik Kralhk $ C;in 888 $ Hollanda $ Yeni Zelanda $ Kaynak: A. Wagner, Costs and Financing of Tertiary Education: OEeD Trends and New Perspectives, The World Bank, Washington, D.C., June 22, Burada ilginy olan iki nokta bulunmaktadlr. Bunlardan birincisi, Birle~ik Kralhk'taki uygulamamn muhafazakar hiikiimet zamamnda planlanmasma kar~m, ogrenim iicretine her zaman kar~l ylkml~ sosyal demokrat hiikiimet zamamnda hayata geyirilmesidir. ikincisi ise, C;in'deki ogrenim iicretinin fert ba~ma milli gelirin birkay kat! olmasldlr. C;in'deki bu uygulamayla, ogrenim iicretlerinin harcamalan kar~ilama oram, Tablo 1.5'deki % 9 diizeyinden % 20'ye yiikselmi~tir. Reel ogrenim iicreti uygulamasl, eski Sovyet Blogu iilkelerinde de giderek yaygmla~maktadlr. Reel iigrenim iicretinin ftrsat e$itligini zedeleyerek iilkenin toplumsal dengelerini bozmamasl baklmmdan dikkat edilmesi gereken noktalar $unlardlr: Reel ogrenim iicretinin yanmda, ba~anh ve muhtay ogrenciler iyin kar~lhkslz burs; diger ogrenciler iyin ise, bory alabilme imkanlan mutlaka mevcut olmahdlr. Borylara uygulanacak geri odeme siire1eri ve faiz oranlan ticari faizlerden dii~iik, ancak geri toplama 19m yapllacak-harcamalan fazlaslyla kar~llayacak olmahdlr. diizeyde Muhtar iigrencilerin belirlenmesi, borrlara uygulanacak /aiz oranlarmdaki hakkaniyet iilriisii ve geri iideme mekanizmalan gibi hususlar birrok iilkenin giindemin dedir. Mezuniyetten sonra vergi siir~arjl uygulanmasl ve iilkemizdeki YURTKUR e~degeri bir kamu kurumunun veya iiniversitelerin garantisi ve klsmi siibvansiyonu ile ticari bankalann da bu amayla devreye sokulmasl, bu alandaki onemli yeni uygulamalardlr. Yiiksekogretimde serbest pazar ekonomisi yoziimlerinin ikincisi ozel yiiksekogretim kurumlannm yaygmla~masldlr. Ozel yiiksekogretim kurumlanmn bazl iilkelerin yiiksekogretim sistemleri iyindeki pay! Sekil 1.3'te gosterilmi~tir. Buradan ar1kra giiriildiigii gibi, iizel yiiksekiigretim kurumlanmn ancak zengin iilkelerde yaygmla$abilecegi yolundaki giirii$ de tiimiiyle gerersizdir. Nitekim, bu tiir kurumlar ba~ta Romanya olmak iizere, eski Sovyet blogu iilkelerinde de giderek yaygmla~maktadlr. 9

16 Filipinler Kore Hollanda C::;~::=:!;I;==~;;='~ Portekiz IIIIIIIIIIIII.~I111~;~~ $iii."_iiii_1ii2~f Romanya liiiiiiii... ~~.~ Venezuela... Fransa.iIII"IIii.~ Bulgaristan ~"I!I! Letonya Hong Kong Siovenya TOrkiy e* Cumhuriyeti Macaristan Almanya Kaynak: Higher Education: The Lesson of Experience, The World Bank, Washington, D.C., 1994 ve GUrUz,K., "DUnyada ve 1Urkiye' de YUksekiigretim", OSYM Yay. No Sekil 1.3 Ozel yuksekiigretim kurumlarinin bazl Ulkelerin yuksekiigretim sistemleri i~inde kaylth iigrenci sayislnin yuzdesi olarak payi * akademik Yllmda bu oran iilkemiz i<;in % 4,2 dir. Geli~mi~ iilkelerdeki ozel yuksekogretim kurumlan, daha ziyade, kar amacl giitmeyen vakiflar tarafmdan kurulmu~, yuksek prestijli ara~tlfma tiniversiteleri niteligine sahip kurumlardlr. Buna kar~lhk, geli~mekte olan iilkelerdeki ozel yuksekogretim kurumlan ise, daha ziyade, kar amaci giiden, kisa siireli mesleki ve teknik egitim kurumlan niteligindedir. Bu baklmdan, ozel yiiksekogretim kurumlarzmn yaygmla$masliun 10

17 arzu edilen sonuflarl verebilmesi ifin, aflk, $effaf ve net standartlar ile nitel ve nicel performans gostergelerine dayall akademik degerlendirme, kalite kontrol ve akreditasyon sistemlerinin kurulmasl zorunludur. Kamu kaynaklanndan bu ttir kurumlara yapllacak yardlm ve katkilann bu ttir standart ve gostergelere baglanmasl kaymilmazdlr. Devlet ytiksekogretim kurumlannm kar~l kar~lya bulunduklan sorunlan yozme ve dar bogazlan a~mada serbest pazar ekonomisi kurallanna gore davranabilmeleri lym giri~imci yakla~lmlarla kaynak ye~it1endirmesine yonelmeleri, neredeyse tum tilkelerde ytiksekogretim gundeminin ana konulanndan biridir. Devlet ytiksekogretim kurumlanmn gunumuzde kabul edilen gelir kalemleri ve bunlann kaynaklan Tablo 1.6'da gosterilmi~tir. Ancak, bir devlet yiiksekogretim kurumunun, bu tabloda gosterilen kaynaklarl degerlendirebilmesi ifin vazgefilmez on ko$ul, kurumun tabi oldugu biitfe sistemi ile idari ve mali mevzuatm 0 kuruma, serbest pazar ekonomisinin getirdigi rekabet ortaml ifinde gereken bifimde hareket edebilme imkanlarlltl saglamasldlr. 1.4 Biit~e Sistemi, idari ve Mali Mevzuat Yuksekogretimin kaynaklan ne kadar ye~it1endirilirse ye~it1endirilsin, ozel ytiksekogretim kurumlannm pay! ne kadar artarsa artsm, ytiksekogretimin finansmam, dogrudan ve dolayh yollarla buytik olyude kamu kaynaklanna dayanmaya devam edecektir. DolaYlslyla so run, kamu kaynaklarmm en etkin ve en verimli bifimde kullamlmasl ve kurumlarlll tabi oldugu idari ve mali mevzuatlll gereken esneklikleri saglamas,d,r. Tablo 1.6 Devlet yiiksekogretim kurumlarmm gelir kalemleri ve kaynaklan. Gelir Kalemleri Kaynaklar Devlet (Vergi Ogrenciler Ticari Mezunlar Uluslararasl Miikellefleri) Ebeveynler Kurulu~lar HaYlrseverler Kurulu~lar Devletin Biitc;e Vasltaslyla ~~rudan Katklsl ~ Ogrencilere YapIlan Katkllar Burslar.j.j.j.j Subvansiyonsuz Krediler.j.j Subvansiyonlu Krediler.j.j Mal ve Hizmet it retimi Sertifika Programlan.j.j Dam~manhk \j \j.j Ara~tlfma-Geli~tirme.j.j.j Mal Uretimi.j.j Laboratuvar Testleri.j.j Kira ve Faiz Gelirleri \j.j Bagl~lar.j.j.j Bu hususlar, ozellikle devlet ytiksekogretim kurumlan bakimmdan son derece anemlidir. Dunyada halen uygulanmakta olan butye sistemlerini ba~hca dart ana grupta toplamak mtimktindtir: 11

18 1. Bir onceki )'11 yapllan odenek tahsisi lizerinde pazarhk edilerek anla~ma yontemi ile olu~turulan, <;ok sa)'1da fasll ve kalemden olu~an hiit<;e, 2. Ogrenci sa)'1s1 gibi girdi gostergelerine gore hazrrlanan biit<;e, 3. Mezun sa)'1sl, mezunlann niteligi, ya)'1mlanan bilimsel makale ve iiretilen hizmetlerin niteligi gibi, ylktl gostergelerine gore hazrrlanan biit<;e, 4. Devlet katklsmm dogrudan ogrencilere verilen vo~erlerin kaydolunan kuruma ibraz edilmesi sureti ile ogrencilerin tercihlerine gore kaynak tahsisi (voucher scheme). Yukanda ozetlenen biit<;e sistemlerinin uygulanmakta oldugu bazl iilkeler Tablo 1.7'de verilmi~tir. Bu sistemler arasmda en verimsiz olam, iilkemizde halen uygulanmakta olan birinci sistemdir. Bu sistem, kamu kaynaklarmm hem dagltlmmda hem de kullantmmda a lrl merkeziyetfi, biirokratik i lemleri fok yogun, smlrlaylcl, fall anlarl ve iiniversite yoneticilerini motive etmeyen, yaratlclllgi engelleyen, iiniversitelerdeki akademik ortamla bagda mayan bir yapldadlr. Bu olgu, iiniversitelerimizdeki ara tlrma ve egitim-ogretim faa/iyetlerinde beklenen fagda uygulamalarl, ne yazlk ki olumsuz yonde etkilemektedir. Tablo 1.7 Bazl iilkelerde uygulanan biit~e sistemleri. 1. Sistem 2. Sistem 3. Sistem 4. Sistem Arjantin Birle~ik Avustralya Sili Brezilya Kralhk Danimarka Cezavir Cin Finlandiva Fas Endonezya Hollanda Filipinler Fransa israil Gana Guney Hindistan Afrika Honduras isvey italya Japonya Kenya Kanada Nepal Macaristan Nijer Nijerya Pakistan NorveQ I Panua Yeni Gine I Vietnam Peru Sudan Tanzanya TURKiYE Urdun Venezilella Yemen Yunanistan Kaynak: Higher Education: The Lessons of Experience, The World Bank, Washington, D.C., 1994 ve Giiriiz, K., "Diinyada ve Tiirkiye'de Yiiksekogretim", bsym Yay. No Buna kar~lhk tum ileri iilke1er, girdi ve/veya <;Iktl gostergelerine dayah torba biit<;e sistemine ge<;mi~lerdir. Bu sistemde devlet katklsl tek kalem olarak verilmekte, kurumlar diger kaynaklardan elde ettikleri gelirleri (ogrenim iicretleri dahil) devlet katklsl ile birle~tirerek, faaliyetlerinin kapsam ve niteligine uygun harcama kalemlerine aynlacak odenekleri kendileri belirlemektedirler. 12

19 Geli~mekte olan iilkelerde de bu yonde bir egilim vardlr. Ornegin, Arjantin'de 1997 Yllmda 1,5 milyar ABD dolan olan top lam yliksekogretim butyesinin % 13'u, gostergelere dayah klsml torba butye olarak dagltllml~ ve 70 milyon ABD dolan tutanndaki odenek ogretim uyelerine ara~tirma faaliyetlerindeki performanslanna gore yapilacak ek 1997'de % 13 olan butyenin bu kismmm, 2000 yllmda % 40'a odemelere aynlml~tlr. ylkmasl hedef1enmi~tir. Yukanda ozetlenen serbest pazar yonelimleri Klta Avrupasl iilkeleri, Avustralya ve Japonya'ya, aym felsefi temeller uzerinde, ancak degi~ik ~ekillerde ve degi~ik oranlarda yanslml~tir. Bilindigi gibi, 19. ylizyll ba~l ile 1980'li Ylllann ortalan arasmda geyen donem, yliksekogretimin kurumsal sevk ve idaresi ile kurumsal yapllannm ~ekillendigi donemdir. Devlet bu donemde, Klta A vrupasl iilkelerinde duzenleyici bir rol ustlenmi~, yliksekogretimde akademik oligar~i ile devlet burokrasisi arasmda dengeye dayah, burokratik bir duzen kurmu~tur. Ancak, serbest pazar yonelimlerinin artmasma paralel olarak, KIta Avrupasl uikelerinde de devletin yliksekogretimdeki row, sureyleri duzenlemekten (regulatory state), kurumlann girdi ve ylktllanm degerlendirerek, bunlara gore kaynak tahsis eden degerlendirici (evaluative state) bir ~ekle donu~mu~ttir. Bu degi~iklige paralel olarak, ozellikle ABD ve bir olyude de Birle~ik Kralhk'ta eskiden beri varolan giri~imcilik ve i~letmecilik, Klta Avrupasl iilkelerinin yliksekogretim kurumlanna da yeni kavramlar olarak girmeye b~laml~tir. Duzenleyici devletten, degerlendirici devlete donu~umu, bakimmdan ~u ~ekilde ozetlemek mumkundur: Klta Avrupasl iilkeleri DUZENLEYici DEVLET DEGERLENDIRICI DEVLET SEVK VE idare AynntIh kanun ve yonetmelikler... Amaylar ve hedefler Merkezde karar.... Kurumda kararlar Sembolik rector... GUylti rektor Sadece ogretim uyeleri... Tum ilgililer ve payda~lar KAYNAK TAHSisi Aynntlh butye... Torba butye Fakultelere tahsis... Kuruma tahsis Bir onceki Ylla gore veya girdilere bagh... Girdi ve ylktllara bagh KURUMSAL YAPI Devlet Kurumu... Devlet kurumlannm yanmda ozel kurumlar Rekabet yok... DIke ve dtinya Olyeginde rekabet Kaynaklann 90gu kamusal... Kaynak yaratmamn te~viki Ogrenim iicretsiz... Reel ogrenim iicreti Biirokratik ve oligar~ik... Giri~imci ve toplum ve pazara duyarh 13

20 Tiim bu geli~meler goz oniine almdlgmda, devlet iiniversitelerimizin gerek egitimogretim, gerekse ara~tirma-geli~tirme faaliyetleri baklmmdan yagm gerektirdigi evrensel kalite diizeyine ula~abilmeleri ve bilimsel, teknolojik ve sosyoekonomik geli~melere gore kendilerini siirekli olarak yenileyebilmeleri iyin yiiksekogretimde saglzklz bir rekabet ortaml olu$turulmastntn $art ve artlk ka(:tnllmaz oldugu a(:lk~a goriilmektedir. Boyle bir ortamtn olu$turulmasl i~in gereken on ko$ul ise, devlet iiniversitelerimizin yurtdl$tndaki iiniversitelerin ve vaklf iiniversitelerimizin sahip oldugu idari ve mali yetkilere sahip olmalandlr. 1.5 Kalite, Verimlilik, Kurumsal ve Ki~isel Olarak Topluma Kar~l Sorumlu KIhnma Toplumsal ya~amda yok onemli rolleri olan ve kamu kaynaklan kullanan yiiksekogretim kurumlannm topluma kar~l daha fazla sorumlu kllmmalan yoniindeki egilim 80'li Yillardan itibaren giiylenmeye ba~laml~tir. 29 Mart 1985'de Birle~ik Kralhk'ta Sir Alex Jarrat Ba~kanhgmda bir komite tarafmdan hazlrlanarak bu iilkenin RektOrler Komitesi'ne (Committee of Vice Chancellors and Principals - CVCP) sun ulan Report of the Steering Committee for Efficiency Studies in Universities ba~hkh rapor, bu baklmdan diinya yiiksekogretim tarihinde onemli bir kilometer ta~l olarak kabul edilmektedir. Nitel ve nicel performans gostergeleri deyimleri ilk kez Jarrat Raporu adl verilen bu raporda kullamlml~, bu tiir gostergelerin kalite ve verimliligi olymede kullamlmasl, rektorlin akademik liderlik vasfl yanmda kurumun ba~hca icra orgam olmasl ve modem finansal yonetim tekniklerinin iiniversitelerde yaygmla~tmlmasl gibi onerilere raporda yer verilmi~tir. Jarrat Raporu'nun yaymlanmasmdan bugiine kadar geyen 20 Yll iyinde akademik degerlendirme, kalite kontrol ve teminah ve akreditasyon tum iilkelerde yiiksekogretimin giindemine girmi~tir. Biryok iilkede bu amaylara yeni kurum ve kurulu~lar olu~turulmu~ ve yontemler geli~tirilmi~, ABD ve Birle~ik Kralhk gibi bazl iilkelerde iiniversiteler egitim ve ara~hrma faaliyetlerine gore degerlendirilerek slralanml~, bu slralamalann periyodik olarak kamuoyun duyurulmasl rutin hale gelmi~ ve nihayet bir yok iilkede kaynak tahsisi performans gostergeleri ile ili~kilendirilmeye ba~lanml~hr. Ozellikle ara~tlfma fonlarllllll dagitlml, neredeyse tamamen kurumlann ve ogretim iiyelerinin miinferit performanslarllla endekslenmi~tir. Akreditasyonu ye~it1i ~ekillerde tammlamak miimkiindiir. Ulkemiz iiniversite1erinin de iiye oldugu, bugiinki adl Avrupa Universiteler Demegi (European Universities Association, EUA), daha onceki adl Avrupa RektOrler Konferansl (Standing Conference of Rectors, Presidents and Vice-Chancellors of the European Universities, CRE) olan uluslararasl kurulu~un kabul ettigi tamma gore: "Akreditasyon kabul edilmi$ standartlara uygun ve donemsel olarak yapllall akademik degerlendirmeler sonucunda bir kurumun kalitesi hakktnda formel olarak yapllall yazdi beyandlr. KIsacasl, akredite edilmi~ bir yiiksekogretim kurumu, faaliyetlerini belirli standartlara gore yiirliten ve belirli bir kalite diizeyinin iizerinde ogrenci yeti~tiren ve ara~tlrmalar yapan bir kurumdur. Ba~ka bir ifadeyle, akreditasyon akademik degerlendirmelerin nihai sonucu olup, ba~hca i~levleri kalite kontrolii ve kalite teminatldlr. 14

21 ABD'nde akredite olmaml~ bir yiiksekogretim kurumu kamu kaynaklanndan mali destek alamadlgl gibi, mezunlannm i~ bulma imkanlan son derece klslth, mesleklerini icra etmeleri ise esasen yasaktlr. ABD halen akreditasyonun tam anlamlyla uygulandlgl tek ulkedir. Avrupa Ulkeleri ise henuz akademik degerlendirme ve "yumu$ak" kalite kontrolu ve kalite teminatl a~amalannda olup, bir yok A vrupa Ulkesinde bu amayla kamu kurumlan kurulmu~ ve kamu kaynaklanndan tahsis edilen butyeler bu i~lemlerle bir O1yude ili~kilendirilmeye ba~laml~tir (Bkz. Sursock, A., "Towards Accreditation Schemes for Higher Education in Europe?", ere, 17 January 2001). Diploma denkligi veya diplomalann kar~lhkh olarak tamnmasl, bir Ulkeden alman bir diplomanm ba~ka bir Ulkede bir ust dereceye yonelik program a kabul edilmeye veya i~ bulmaya imkan vermesidir. Belirli standartlan sagladlgl belgelenmeyen kurumlann diplomalanmn tamnmasi tabi ki soz konusu degildir. Akademik degerlendirme, kalite kontrol ve teminatl ve akreditasyonun onemi, i~ gucunun de giderek kureselle~tigi dunyamlzda bu baklmdan da buyiik onem ta~lmaktadlr. Kureselle$en dunyam1zda bu tur akademik degerlendirme, kalite kontrol ve teminatl ve akreditasyonun uluslararasi boyutlar kazanmasl muhtemel bir geli$medir. Zira, i~gucunun uluslararasl hareketliligi artml~, ulusal duzeydeki ~irketlerin transnasyonalle~mesi sonucunda uretim ve Ar-Ge faaliyetleri bir Ulke yerine, birbirini tamamlayan paryalar halinde, birden yok Ulkede yapilmaya ba~lanml~tlr. Tum Ulkelerde kaliteyi artlrma yonundeki yabalar a~aglda odakla~maktadlr: slralanan konular uzerinde Etkili ogretim yontemlerinin geli~tirilmesi, ye~itli te~vik (performansa bagh ek odeme) ve mueyyidelerle (azalan surekli i~ garantisi) ogretim elemanlanmn ogretici ve ara~tmci niteliklerinin ytikseltilmesi, KutUphane, laboratuvar, teyhizat, bilgisayar ve internet baglantlsl gibi ogretim, ogrenme ve ara~tlrma altyapislmn geli~tirilmesi, Kaynaklann ekonominin ihtiyay duydugu daha geyerli alanlara yoneltilmesi, bu amaca uygun mufredatlarl olan yeni egitim programlanmn geli~tirilerek uygulamaya konulmasl, Ogretim pro gram I an ile ara~tlrma faaliyetlerinin, kurumun misyonuna uygun bir biyimde, entellektuel derinliginin ve disiplinlerarasl geni~liginin artmlmasl, Nisbi olarak azalan kamu kaynaklan ve artan rekabet kar~is1nda, kurumun misyon ve amaylanna uygun idari te~kilatl ile kaynak yonetiminin kurularak etkin bir biyimde i~letilmesi. 1.6 YapIsal Degi~iklik Yukanda slralanan hususlar, ozellikle universite1erin klasik yapllannda koklu degi~iklikleri gerektirmektedir. Ogretim uyelerinin yanmda, ozellikle mali kaynak yonetiminde uzmanla~ml~ profesyonellede, ogrencilere yonelik beslenme, bannma, saghk, kultfu ve spor hizmetlerinde gorevli uzmanlar ve kurumun urettigi mal ve hizmetleri pazarlayan ki~iler, giderek artan bir ~ekilde yonetimde yer almakta ve bu tur faaliyetlerin gerektirdigi idari birimlerin aglrhgl artmaktadlr. 15

22 ate yandan, egitim ve ara~t1rma faaliyetlerinin giderek disiplinlerarasl nitelik kazanmasl, geleneksel ktirsti, boltim ve faktilteler arasmdaki kat! disiplin smulanm ortadan kaldlrmakta, bunlann yamnda, ye~itli disiplinlerden gelen ki~ilerin olu~turdugu geyici ve stirekli gruplann onemi artmaktadlr. iyinde bulundugumuz ve gorunur gelecekte geyerliligini koruyacak olan sosyoekonomik ve teknolojik konjonkturtin gerektirdigi ytiksekogretim mezunu ki~ilerde ar~man temel nitelikler ~unlardlr: Disiplinlerarasl proje gruplannda yah~abilme yetenegi, Sorun yozebilme ve analitik dti~tinme yetenegi, Kendi dilinde ve en az bir yabanci dilde yazili ve sozlti ileti~im yetenegi, Bilgisayar okuryazarhgl, Bir mesleki alanda derinlik yamnda ilgili bir yan alan ile degi~ik bir alanda geni~lik (orne gin, makine mtihendisligi ogrencisinin yevre veya yazlhm gibi ilgili bir yan alan ile iktisat gibi degi~ik bir alanda dersler almasl gibi). Bu nedenlerle, ileri Ulkelerdeki lisans programlan stirekli olarak degi~tirilmekte ve ogretim tiyeleri bu degi~iklikleri uygulamakla ytiktimlti k1lmmaktadlr. Soz konusu degi~ikliklerin ana hatlanm ~u ~ekilde ozetlemek mtimktindtir: Programlann ana dal (major) ve en az bir yan dal (minor) ~eklinde dtizenlenmesi, Mtifredatlar ve ders iyeriklerinde grup yah~masml iyeren proje ve tasanmlann aglrhgllllll artmlmasl. Bilgisayar uygulamalannm her dersin iyerigindeki aglrhgllllll artmlmasl, Alanlar ve disiplinler arasllldaki ortak derslerin artmlmasl, hatta diplomalann genelle~tirilmesi. Son ytllarda, ytiksekogretim kurumlannlll geleneksel yapllannda en koklti degi~ikliklere yol ayan unsur, ileri telekomtinikasyon ve bili~im teknolojilerine dayanan uzaktan egitim ve bilgiye ula~lm teknolojilerinde meydana gelen ba~ dondtirticti geli~melerdir. Uzaktan egitim, ogrencinin ogrenim stiresinin btiytik bir boltimtinde ogretmeni ile ytiz ytize temas halinde olmadlgl, egitim malzemesinin basilml~ yazlh metinler halinde ve/veya diger medya araylan vasltasl ile iletildigi ve ogrencinin ogretmeni ile, postayla gonderilen odevler, telefon, televizyon, bilgisayar ve video gibi ara<;larla ileti~im kurabildigi, egitim teknolojilerinin hlzla artan bir yogunlukta kullanildlgl bir ogretim turn olarak tammlanmaktadlr ytllllda mektupla ogretime b~layan uzaktan egitimde, daha sonralan telefon, televizyon ve video yogun olarak kullamlmaya ba~lanml~t!r. Bu ttir ogretimin kurumsalla~ml~ ilk ornegi, orgtin ytiksekogretime devam etme olanagl bulamayan yeti~kinlerin egitimi amaci ile 1969'da ingiltere'de kurulan ve herkese a<;lk oldugu i<;in Open University (Aylk Dniversite) adl verilen tiniversitedir. Bu tiniversitenin halen ogrencisi vardlr. Ttirkiye'deki ilk uzaktan egitim uygulamasl 1974 Ylllllda Milli Egitim Bakanhgl'na bagh olarak faaliyete ge<;irilen YAYKUR ile ba~layan mektupla ogretim olup, 1981 ythnda bu kuruma kaylth ogrenci saylsl 1O.000'e yakla~ml~ idi. Bu ogrenciler daha soma Anadolu Dniversitesi'ne bagh faaliyete geyirilen ve ingiltere'deki ornekten esinlenerek Aylkogretim Faktiltesi adl verilen faktilteye devredilmi~tir. A<;lkogretim Faktiltesi halen esas olarak posta ve televizyondan yararlanarak uzaktan egitim yapan bir kurumdur. 16

23 Uzaktan egitim yontemi halen ~u amaylarla kullamlmaktadlr: Ki~ilere geli~en teknolojilerin gerektirdigi yeni bilgiler vermek veya genel kliltlirlerini geli~tirmek amaclyla meslek iyi egitim, i~ ba~mda egitim gibi surekli egitim veya sertifika programlan uygulamak, Bir yuksekogretim kurumunda mezuniyet iyin gereken kredilerin bir kismlm vermek uzere munferit dersler vermek, Bir tiniversite iyinde bazl dersleri merkezi olarak vermek; konsorsiyumlar vasltaslyla derslerin bir kismml ortak olarak vermek; kaynak ya da iyerik bakimmdan ytiz ytize (orgtin) egitime destek olmak, Tamamen uzaktan egitimle diploma vermek. <;ok yakm bir geymi~te bilgisayar ve telekomunikasyon teknolojilerinde meydana gelen ba~dondurticu geli~meler, bu iki alam artlk bir buttin olarak birle~tiren bilgi teknolojilerini dogurmu~tur. Bilgi teknolojileri uzaktan egitimi gunumuzde derin bir ~ekilde etkilemektedir. Internet artlk super bir bilgi otoyolu, World Wide Web ise Merkezi Sanal Bilgi ve Dokumantasyon Merkezi olarak nitelendirilmektedir. Posta, televizyon, video ve hatta du~uk kapasiteli ki~isel bilgisayarlar dahi artlk ilkel uzaktan egitim araylan olarak kabul edilmekte, bunlann yerlerini, CD-ROM, multi medyah ki~isel bilgisayarlar, ki~ilerin kendi tempolanna gore ogrenmelerine imkan veren geli~mi~ ki~isel bilgisayarlar, kablolu televizyon, sistemleri, aglara baglanabilen i~ istasyonlan, video konferans sistemleri, elektronik haberle~me ve uydu uzerinden irtibatlandmlan e~ zamanh (synchronous) elektronik kursu (verici) ve elektronik similar (ahci) almaktadlr. Ozetle, mektupla ogretime ba layan uzaktan egitimin yerini artlk ileri bilgi teknolojilerinin kullanzldlgl sanal (virtual) veya siber (cyber) egitim, kitap raflarmdan olu$an kutuphanelerin yerini, merkezi dijital kutuphaneler almaya ba$laml$tlr. Tum bu geli~meler uzaktan egitime de yanslml~t1r. ileri telekomunikasyon ve bili~im teknolojilerine dayah uzaktan egitim konusundaki son geli~meler Bolum 6.3'te ozetlenmi~tir. Uzaktan egitim ile ilgili dikkat yekici geli~melerden biri de, yuksekogretim kurumlanmn yamnda, biryok ticari kurulu~un kar amaclyla bu sektorde faaliyet gostermesidir. ABD'de 1996 Yllz ile 1998 doneminden bu yana 1,7 milyar dolar tutarmda risk sermayesi bu sektore girmi$tir. Klsacasl, lise sonrasi egitim ABD'de ba$ll ba$ma bir endustri haline gelmi$tir; bu sektorde 1998 Yllz itibarz ile yllda 300 milyar dolar harcanmaktadlr. Dokuzyuz Yllilk bir kurum olan universite, bu sure irinde geli$en bilim ve teknoloji ve toplumsal ihtiyarlara gore kendi kendine surekli olarak yenileyebilmi$ ve toplumdaki prestijli konumunu koruyabilmi$tir. Ancak, guniimiizde iiniversite, ileri bilgi teknolojilerinden kaynaklarzan, bamba$ka tiirde bir yaptlanma ihtiyacl ile kar$l kar$lyadlr. Yeni teknolojilerin cografl slnzr tammamasi n eden iyle, bu geli$meye ayak uyduramayan kurumlarm, i levlerinin onemli bir k,sm,m yitirmeleri karmtlmazdlr. Zira, ABD'nin en elit universitelerine dahi kaylt iyin gelen ogrenciler artlk ye~itli uzaktan egitim yontemleriyle aldlklan dersler iyin kredi verilmesini talep etmektedirler. KIsa bir sure iyinde, bir ulkenin ogrencileri b~ka bir ulkenin kurum veya kurulu~lannda uzaktan egitimle aldiklan dersler iyin kredi talep edecekler, hatta diploma ibraz edeceklerdir. Uzaktan egitimde akademik degerlendirme, kalite kontrolu ve akreditasyon, dunya ytiksekogretim gundeminin ba~ slralannda yer alan konular arasmdadlr. 17

24 Geli~mekte olan Ulkelerdeki uzaktan egitim uygulamalan ile geli~mi~ Ulkelerdeki uygulamalar arasmda temelde onemli bir fark bulunmaktadlr. Birinci grup Ulkelerdeki uygulama daha vok vag nlifusuna yonelik ve nispeten eski teknolojilere dayahdlr. Buna kar~lhk, geli~mi~ Ulkelerdeki uygulama ise, daha vok ileri teknolojilere dayah olup, orgiin egitimde etkinlik ve verimliligi artlrmak amaclyla veya yeti~kinlerin siirekli egitimi ivin kullamlmaktadu. ileri teknolojiye dayah uzaktan egitimin vag niifusunun egitiminde orgiin egitimi tamamen ikame edecegini dii~iinmek, en azmdan ~imdilik gervekvi bir yakl~lffi olarak goriinmemektedir. ileri teknolojiye dayah uzaktan egitimin diger bir onemli niteligi ise, bu uygulamalarda iiniversitelerin ticari kurulu~larla i~birligi yapmasmm gerekliligidir. idari ve mali mevzuatl bu tiir i~birligine elvermeyen iilkelere ileri teknolojiler de dayall uzaktan egitimin yaygmla~masl zordur. 1.7 Bologna Deklarasyonu Ba~ta ABD olmak iizere, Anglo-Sakson Ulkelerindeki devlet iiniversiteleri, Klta A vrupasl Ulkelerindeki iiniversitelere kiyasla toplum ve pazann ihtiyavlanna vok daha duyarh ve idari ve mali konularda vok daha fazla yetki ve esnekliklere sahip kurumlardlr. Bu nedenlerle, ABD'den ba~layarak zaman ivinde yeni bir iiniversite yonetim modeli ortaya vlkml~tlr. Giri$imci Universite adl verilen bu modelin ideal halinde, iiniversite kendine tahsis edilen kamu kaynaklarml, sahip oldugu her tiirlii tesis, ter;hizat, bilgi birikimi ve insangiiciinii miite~ebbis bir yakla~lmla degerlendirerek yarattlgl kaynaklar ve ogrencilerden aldlgl reel ogrenim iicretleri ile birle~tirerek faaliyetlerinin kapsam ve niteligine uygun kendi gider biitr;esini kendi yapabilmektedir. Devletin roliiniin diizenlemeden degerlendirmeye donii~mesine paralel olarak, b~ta isvev ve Hollanda olmak iizere, KIta Avrupasl iilkelerinde de giri~imci iiniversite modelinin birvok unsuru iiniversitenin sevk ve idaresine ve giinluk i~leyi~ ve yonetimine yanslffiaya b~lami~trr. Devletin yiiksekogretimdeki roliiniin diizenlemeden degerlendirmeye donii~iimiinii, iiniversitenin sevk ve idare sisteminde devlet biirokrasisi ile akademik personelin aguhgmm azalmasl, buna kar~lhk toplum ve pazann etkisinin artmasl ~eklinde de ifade etmek miimkiindiir. Her iiniversite ogretim iiyesinin gonliinde yatan kurumsal yapl, Vilhelm von Humboldt'un tasarlaml~ oldugu, isteyen ogretim iiyesinin istedigini ogrettigi ve ara~tirdlgl ve isteyen ogrencinin de istedigini ogrendigi ve kollegyal bir yonetim anlayi~ma dayah iiniversite modelidir. Bu nedenle, gm~lmci iiniversite modelinin bu avldan sakmcah oldugu, von Humboldt'un hayal ettigi tm kurumlann gerekliligi ve bu tiir kurumlann kamu kaynaklanndan desteklenmesinin gerektigi, ancak kamu kaynaklanna bu olviide baglmh olunan bugiinkii ko~ullarda arzu edilen diizeydeki iiniversite ozerkliginin maalesef miimkiin olamayacagl yoniindeki gorii~ler oldukva yaygmdlf. Devletin i~levi siirevleri diizenlemeden vlktllan degerlendirmeye donii~iirken, tiim Ulkelerde biirokratik ve/veya oligar~ik modelden piyasa veya giri~imci modele gevi~ siirecmm ba~ladlgl bir gervek oldugu gibi, gelir kaynaklannm ve~it1endirilmesinin ozerkligi artiracagl yoniindeki gorii~ler vok daha yaygmdlr. 18

25 Nitekim, Alman, Franslz, ingiliz ve italyan egitim bakanlanmn 25 Ekim 1998 tarihinde imzaladlklan Sorbonne Deklarasyonu ve bunu izleyen, 19 Haziran 1999'da A vrupa'daki 31 tilkenin egitim bakanlannca imzalanan Bologna Deklarasyonu ile uluslararasl diizeyde rekabet giiciine sahip bir Avrupa Yiiksekogretim Bolgesi (The European Higher Education Area) olu~turulmasl yonlinde siyasi irade ortaya konmu~tur. Bu ama<;la, diploma ve akademik derecelere ~effafhk getirilmesi, ABD sistemine benzer ~ekilde lisans, yliksek lisans ve doktora a~amalannm benimsenmesi, ogrenci ve ogretim iiyesi hareketliliginin (mobility) tqvik edilmesi, ogretim, yeti~tirme (training) ve ara~tirmaya dayall entegre programlar geli~tirilmesi ve akademik degerlendirme ve kalite kontrol sistemleri kurulmasmda A vrupa diizeyinde i~birligi yapilmasl temel ilkeler olarak benimsenmi~tir Avrupa genelinde ortaya konan bu gorii~ler kimine gore ABD sistemine ge.;i~, kimine gore ise Avrupa iiniversitelerinin ozbenligine donii~en bir ifadesidir MaYIs 2001 tarihlerinde Prag'da yapilan Avrupa Egitim Bakanlan toplantlsmda iilkemiz Avrupa Birligi biinyesinde yer alan ve iilkemizin de kullalllmma a';lk bulunan Sokrates ve Leonardo gibi egitim programlarmm etkin olarak yiiriitiilmesinde.;ok onemli bir yeri olan Bologna Deklarasyonu'na imza at an iilkeler arasma tam iiye olarak kabul edilmi~tir. Yiiksekogretim sistemimiz bu tarihte Bologna Deklarasyonunda yer alan dokuz ana hedefden bir klsmml esasen yerine getirmi~ durumda idi. Bu tarihi takiben tiim maddelerde uyumun saglanmasl l.;m.;ah~malar yiiriitiilmii~tiir. Universitelerimizde ogrenci konseylerinin kurulmasl ve temsilcilerin mevcut yasa.;er.;evesinde yonetime katilmalan, iiniversitelerimizde ulusal diizeyde akademik degerlendirme ve kalite kontroliinii ama.;layan yonetmeligin ';lkartilmasl ve uygulamanm ba~latilmasl bu dogrultuda atiian adlmlar arasmda en onemlileridir. Tiirk yliksekogretimi a<;lsmdan son derece onemli olan bu geli~me ile birlikte, iiniversite ogrencilerimiz ve ogretim elemanlanmlzm A vrupa'daki iiniversitelerle kar~lhkh olarak ger<;ekle~tirecekleri degi~im programlarmda yogun bir ~ekilde yer almalan ve kendi konulannda ortakla~a ar~tlrma ve uygulama projeleri geli~tirme olanaklanmn artmasl beklenmektedir. Ulkemiz iiniversitelerinin A vrupa Yiiksekogretim Bolgesi i<;indeki yerlerini koruyarak, gerektirdiginde rekabet edebilmeleri, gerektiginde birbirleri ve diger A vrupa iiniversiteleri ile i~birligi yapabilmelerinin oniindeki engel, giderek azalan biit<;e odenekleri ve idari ve mali konularda tabi olduklan <;agdl~l kisltlamalardlr. Yiiksekogretimde ul~llan bu ~amayi ~u ~ekilde ozetlemek miimkiindiir. Giiniimiiz iiniversiteleri artlk faaliyet alanlanm sadece kendi mensuplanmn deger yargilanna gore tespit etmekten ziyade faaliyetlerinin tiirlerini ve alanlanm toplumun gereksinim ve beklentileri ile kendilerine tahsis edilen kaynaklara gore belirleyen kurumlardir. DolayISlyla, <;agda~ iiniversite, toplumun her kesimi ile biitiinle~mi~, faaliyetleri bakimmdan topluma kar~l olan sorumlulugunu ne ol<;iide yerine getirdigi denetlenen ve faaliyetleri toplum tarafmdan yonlendirilen, sahip oldugu her tiirlii fiziksel olanak, tesis, te<;hizat, bilgi birikimi ve insangliciinii giri~imci bir zihniyetle degerlendirerek ek mali kaynak yaratan, modern i~letmecilik teknikleri ile yonetilen fevkalade karm~lk yaplya sahip bir kurumdur. 19

26

27 Bolum 2 Turk Yuksekogretiminin Tarih~esi Tiirk yiiksekogretiminin tarihine ili~kin yaymlann neredeyse tumiinde, Selyuk Tiirklerinin 11. yiizyllda Bagdat'da kurduklan Nizamiye Medresesi ile Fatih Sultan Mehmet'in 1463'te kurdugu istanbul Medresesi'ne at! fl ar vardlr. Ancak, islam iilkelerinin ve bu iilkelerdeki kurumlann, A vrupa'nm karanhk yaglannda, daha onceki bilimsel birikimi muhafaza ettikleri, hatta bilime bazl katkilarda bulunduklan, bu birikimin Endiiliis yoluyla A vrupa'ya geytigi ve islam medreselerinin aym yolla Orta C;ag A vrupa'smdaki iiniversiteleri etkiledikleri ne kadar dogruysa, bugiinkii Tiirk yiiksekogretiminin kokenlerini medreselerde aramak da 0 kadar yanh~tlf. Bugiinkii yiiksekogretim kurumlanmlz, BatI'da oldugu gibi yiizlerce Yllhk bir siirey iyinde tiiriii degi~ikliklere ugrayarak ve hatta yer yer verilen biiyiik miicadeleler sonucunda ~ekillenmemi~, tersine, daha once bu alandaki kurumlanmlzm yerine geymek iizere, BatI'dan oldugu gibi aldlglmlz kurumlardlr. Bat! tiirii yiiksekogretim kurumlannm iilkemizdeki ilk ornekleri, 1773'te kurulan Miihendishane-i Bahri-i Hiimayun, 1795'te kurulan Miihendishane-i Berri-i Hiimayun, 1827'de kurulan Tlbbiye ve 1834'te kurulan Harbiye'dir. Ondokuzuncu yiizyllm sonuna dogru ve 20. yiizyllm ba~mda, Fransa'daki Grandes Ecoles'e benzer bir ~ekilde ye~itli bakanhklara bagh olarak kurulan Miilkiye Mektebi (1877), Hukuk Mektebi (1878), Ticaret Mekteb-i Alisi (1882), Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i Sahane (1882) ve 1909'da Miihendis Mekteb-i Alisi adl ile reorganize edilen Miihendishane ile ara kademe teknik personel yeti~tirmek amaclyla 1911 'de kurulan KondiiktOr Mekteb-i Alisi iilkemizdeki Bat! turn yiiksekogretim kurumlannm diger omekleridir. Bu kurumlann bazllan bugiinkii istanbul Teknik Universitesi (itu), Marmara, Mimar Sinan ve YlldlZ Teknik Universitelerinin niiveleridir. 1863'te kurulan ve 1912'de miihendislik boliimleri eklenen Robert Kolej ise iilkemizdeki ilk Anglo-Amerikan turn yiiksekogretim kurumu olup, bugiinkii Bogaziyi Universitesi'nin niivesidir. Giilhane Fermam'ndan klsa bir siire sonra modern bir iiniversitenin kurulmasl, 1846'da zamanm Maarif Meclisi'nce kabul edilmi~ ve iiniversite 1865'te ayllml~tir ve 1874'te iki kez reorganize edildikten sonra 1881'de kapanan iiniversite, 1900'de Dar'iilflinuni Osmani adl ile tekrar ayllml~ ve yeni kurulan Ulum-i Aliye-i Diniye, Edebiyat, Ulum-l Riyaziye ve Tabiiye ~ubelerinin yamnda, daha once kurulmu~ olan Tlbbiye ve Hukuk mektepleri de Dariilflinun'a baglannll~tir. Cumhuriyet'in ilamnm hemen ardmdan ba~latilan egitim seferberligi ile yiiksekogretim kurumlannm Anadolu'ya yayllmasmdaki ilk adlmlar atilmaya ba~lanml~ ve Ankara'da 1925'te Hukuk Mektebi, 1926'da Gazi Egitim EnstitUsii, 1930'da ise Ziraat Enstitiisii kurulmu~tur. Atatiirk, Cumhuriyet'in ilanmdan sonra Dariilflinun iizerinde onemle durmu~ ve bu kurumu degeriendirmek iizere davet edilen isviyre'li Profesor Albert Malche'nin 31 Mayls 21