GAZİANTEP AHMET ÇELEBİ CAMİSİ; KADINLAR MAHFİLİ NİN KALEMİŞİ SÜSLEMELERİ * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY GAZİANTEP AHMET ÇELEBİ CAMİSİ; KADINLAR MAHFİLİ NİN KALEMİŞİ SÜSLEMELERİ * Süreyya EROĞLU ** ÖZET Gaziantep merkezde bulunan Ahmet Çelebi Camisi, mihrap üzerinde yer alan kitabesine göre 1672 Aralık ya da 1673 Ocak ayında inşa edilmiştir. Kaynaklarda camiden, banisi Şeyh Ramazan ın adına istinaden Ramazaniye Camii olarak söz edilmektedir, günümüzde ise hemen yanına inşa edilen 1713 tarihli Ahmet Çelebi Medresesi nin adı ile anılmaktadır. Yapıyı önemli kılan planı ve mimarisi değil, nitelikli ahşap işçiliği, kalem işleri ve müteharrik minberidir. Yapının en özellikli mimari ögesi olan ahşap kadınlar mahfili, inşasında kullanılan malzeme ve tekniğin yanı sıra süslemeleriyle de ön plana çıkmaktadır. Kadınlar mahfilinin ahşap üzerine kalem işi süslemelerinde kullanılan teknik, motifler ve tasarlanan kompozisyonlar üslup birliği içinde uygulanmıştır. Klasik dönem ve 17. yy süsleme üslubunu yansıtan süsleme programı, geometrik düzen içerisinde sonsuzluk ilkesi gözetilerek tasarlanmıştır. Mahfilin süslemelerinde baskın motifler geometriktir, ancak bu motiflerin yüzeylerinde ve motif aralarında oluşan boşluklarda, ahşap desteklerin yüzeylerinde ve bordürlerde yoğun bitkisel motifler kullanılmasıyla denge sağlanmıştır. Kullanılan canlı renkler de süslemelere zenginlik ve ifade katmıştır. Mahfili süsleyen kalem işleri, ağırlıklı olarak karanfil, lale, penç, dişli yapraklar, kıvrık dal ve rumi gibi klasik Türk süsleme motiflerinden meydana gelmektedir. Mahfilin süslemelerinde, geometrik ve bitkisel motiflerin birlikteliğinin uyumu dikkat çekmektedir. Bu süslemeler, Gaziantep te uygulanan mahalli üslubun, dışa kapalı ancak köklü bir geleneğin ürünü olduğunu göstermesi bakımından da önemlidir. Daha önceki yayınlarda yapının zengin kalem işlerine dikkat çekilmiş ancak bu konuda bir çalışma yapılmamıştır. Bu makalede ilk kez Ahmet Çelebi Camisi nin kalem işi süslemeleri detaylı bir biçimde ele alınarak tanıtılmıştır. Anahtar Kelimeler: Süsleme, Ahşap, Kalem İşi, Gaziantep, Kadınlar Mahfili * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edb. Fak. Sanat Tarihi Bölümü, El-mek: sureyyaeroglu@sdu.edu.tr

2 902 Süreyya EROĞLU GAZIANTEP AHMET ÇELEBI MOSQUE, DECORATIONS ON WOMEN S MAHFIL ABSTRACT Ahmet Çelebi Mosque, which is at the center of Gaziantep, has been built in December 1672 or in January 1673 as written on the inscription which placed on the mihrab. According to written resources the name of the Mosque is actually Ramazaniye Mosque with regard to its donor Sheikh Ramazan. However at the present time it is called as Ahmet Çelebi Mosque, because of the presence of Ahmet Çelebi Madrasah which has been built next to the Mosque in The most important feature of this mosque is neither its plan nor its architectural characteristics, but its eligible wooden works, interior decorations (kalem işleri?) and its muteharrik minbar. The women s mahfil, which is the most eligible architectural element of the building, is especially remarkable and noteworthy due to material and technique of its structure as well as decoration. The motives, techniques and compositions of decorations on wooden works of women s mahfil are in unity in style. Decoration program, which displays the characteristics of classical period and of 17th century, has been designed in a geometrical order in regard to an eternity principle. On the decoration of the mahfil, the dominant motives are geometrical, however the floral motives, which has been painted on the surfaces of the geometrical ones, or on the spaces inbetween them, and also on the surfaces of wooden pillars and bordures maintains a perfect balance. Rich and bright colors of the decoration provide also variety and a strong expression to the decoration of the mahfil. Painted works of the Mahfil consists of classical Turkish ornaments like carnation, tulip, penc, leaves, tree branches and rumi. Geometrical and herbal harmony draws attention at the mahfil ornaments.these ornaments are important because they are the works of an radical tradition and closed to outside world which are the domestic styles of Gaziantep. On previous publications, the rich kalemişi works have been indicated, but there has been no studies at this subject. In this article, Ahmet Celebi Mosque interior design (kalemişi) works presented in detail. Key Words: Decoration, Wooden works, Kalem İşi, Gaziantep, Women s mahfil Ahmet Çelebi Camisi, Gaziantep şehir merkezi Ulucanlar Mahallesi nde, Ulucanlar Sokağı ile Delbes Sokağı nın kesiştiği noktada bulunmaktadır. Yapı, mihrap üzerinde yer alan kitabesine göre 1672 Aralık ya da 1673 Ocak ayında inşa edilmiştir. 1 Kaynaklarda camiden, banisi Şeyh Ramazan ın adına istinaden Ramazaniye Camii olarak söz edilmektedir, günümüzde ise hemen 1 Nusret Çam, Türk Kültür Varlıkları Envanteri, Gaziantep 27, Ankara 2006, s.10

3 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 903 yanına inşa edilen 1713 tarihli Ahmet Çelebi Medresesi nin adı ile anılmaktadır. 2 Yapıyı önemli kılan planı ve mimarisi değil, nitelikli ahşap işçiliği, kalem işleri ve müteharrik 3 minberidir. 4 Düzgün kesme taştan 5 inşa edilen caminin kuzeyinde ve batısında birer asimetrik avlu bulunmaktadır. Özgün üst örtü sistemi Antep teki yerel özelliklere sahip diğer camilerde olduğu gibi düz toprak dam olan yapı 6, günümüzde kırma çatı ile örtülüdür. Yapının kuzey cephesinde üzeri düz ortülü, üç gözlü son cemaaat yeri bulunmaktadır. Minare yapının batısına yerleştirilmiştir. Harime, biri kuzeyde bulunan son cemaat yerinde, diğeri batı tarafındaki avluda bulunan iki kapıdan girilmektedir. Batı duvarında bulunan kapıdan girilince hemen karşımıza çıkan merdivenle kadınlar mahfiline çıkılmaktadır. Muhtemelen kadınlar ile erkeklerin birbirlerini rahatsız etmelerini engellemek için bu şekilde bir düzenlemeye gidilmiştir. Resim 1 Ahmet Çelebi Camisi Genel Görünüm Resim 2 Plan ( N. çam) 2 Nusret Çam, a.g.e., s.6 3 Müteharrik: Hareketli. Bu tip minberler, caminin kıble duvarına sabitlenmiş taht örtüsü hariç, kıble duvarına oyulmuş derin bir yuva içine sığabilecek ve raylar üzerinde ileri geri hareket edebilecek şekilde tekerlekli olarak yapılmışlardır. Küçük ve kıble yönünde derin olmayan yapılarda oldukça işlevsel bir sistemdir. Bkz. Nusret Çam, Gaziantep Camilerinde Minber Problemi ve Müteharrik Minberler, Belleten, C.LII, S.205, Ankara 1989, s Nusret Çam, a.g.e., s.9 5 Yöreye özgü sarımtırak havra taşı diye bilinen bir taş türü lere kadar dam ile örtülü olan caminin üst örtüsü, bu tarihlerde kırma çatıya dönüştürülmüştür. Bkz. Nusret Çam, a.g.e., s.8

4 904 Süreyya EROĞLU Yapı, doğu-batı ekseninde iki ayağın üzerine oturan üç gözlü kemer dizisi ile mihraba paralel iki sahına bölünmüştür. Niş biçimindeki sade mihrabın sağında yer alan minber müteharrik olarak yapılmıştır. Yapının en önemli özelliği Ramazan aylarında, bayram ve cuma namazları dışındaki namaz vakitlerinde kadınlara ayrılmış olan ve 1987 yılına kadar camiyi içten U şeklinde kuşatan ahşap kadınlar mahfilidir. 7 Günümüzde doğu-batı ekseninde düz bir şekilde uzanan mahfil, tonozları taşıyan taş ayaklara tutturulmuş ve kalem işi bezemeli ahşap sütunlarla desteklenmiştir. Altı ahşap destekle yedi bölüme ayrılan mahfilin tavanının alt yüzü, panolara ayrılmış ve ahşap üzerine kalem işi tekniğinde, dönem üslubuna uygun olarak bezenmiştir. Panoları doğudan batıya doğru sıraladığımızda, en başta sekiz köşeli yıldızdan gelişen kompozisyonun yer aldığı pano, hemen solunda dikdörtgen altı köşeli yıldız formundan gelişen pano, bu panonun solunda ise göbeğine kare form içine kabara yerleştirilmiş kompozisyonun yer aldığı pano yer almaktadır. Giriş kapısının üzerine gelen merkez panoda ise, ortasına mukarnaslı on iki köşeli yıldız motifinin yerleştirildiği kompozisyon görülmektedir. Bu panonun batıya doğru sağında, ortasına kare form içine mukarnaslı kabara yerleştirilmiş sekiz köşeli yıldız kompozisyonun yer aldığı pano yer almaktadır. Bunu takip eden dikdörtgen formda düzenlenmiş pano, on köşeli yıldız kompozisyonu ile süslenmiştir. Ortasına mukarnaslı sarkıt yerleştirilmiş ve sekiz köşeli yıldız motifleriyle süslenmiş kare tavan panosu ile mahfil sonlanmaktadır. Resim 3 Kadınlar Maffili Genel Görünüm 7 Yan kanatlar cemaat tarafından 1980 yılında yıkılarak yok edilmiştir.

5 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 905 Resim 4 Kadınlar Mahfili Tavan Panoları Beşi kare, ikisi dikdörtgen panolardan meydana gelen Ahmet Çelebi Camisi nin kadınlar mahfilini, birimlerine göre kompozisyon özellikleri bağlamında değerlendirdiğimizde aşağıdaki bulguları sıralayabiliriz. Taşıyıcı Ahşap Destekler: Çokgen taşıyıcı ahşap direklerin her bir yüzü, dikey şeritler halinde, birbirinden farklı bitkisel motiflerden oluşan bordürlerle süslenmiştir. Resim 5 Taşıyıcı Ahşap Desteklerde Bulunan Bordürler

6 906 Süreyya EROĞLU Bir numaralı 8 bordürde, beyaz zemine tek dal üzerine yerleştirilmiş, kırmızı ile boyanmış karakteristik lale motifine penç ve goncalar eklenerek kompozisyon oluşturulmuştur. Penç ve goncaların göbekleri kırmızı ile renklendirilmiş, bunların etrafına siyah kontur çekilmiştir. Motiflerin oldukça stilize uygulandığı bu bordürde desen tekrarına gidildiği görülmektedir. İki numaralı bordürde, yine tek dal üzerine çiçek motiflerinden oluşan bir kurgunun beyaz zemin üzerine uygulandığı görülmektedir. Lale motifinin yerini katmerli penç motifinin aldığı kompozisyonda, pençler kırmızı, dal ve yapraklar beyazla renklendirilmiştir. Siyah konturla desen tamamlanmıştır. Üç numaralı bordürde, kırmızı zemin üzerine yerleştirilen koyu mavi ve turuncu pençler dal çizilmeden ancak kıvrık dal üzerine yerleştirildikleri izlenimi verilecek biçimde uygulanmıştır. Bağımsız penç motifleri ulama tarzında yerleştirilmiş, araları beyaz gonca motifleriyle dolgulanmıştır. Motiflerin etrafı siyahla konturlanarak kompozisyon sonlandırılmıştır. Dört numaralı bordürde, kırmızı zemine yerleştirilen dal üzerine, beyazla boyanmış ve yüzeyi siyah ile hareketlendirilmiş lale motifleri ulama tarzında yapılmış, motifin sağında ve solunda kalan boşluklara ise turuncu ve mavi pençler serpiştirilmiştir. Açık renk ile boyanmış motifler siyahla, koyu renk ile boyanmış motifler, beyazla konturlanarak bordür sonlandırılmıştır. Beş numaralı bordürde, beyaz zemin üzerine yerleştirilen desen diğer bordürlerden hayli farklıdır. Su yolu oluşturacak şekilde S biçimli kıvrık tek dal üzerine, siyah rengin hakim olduğu naturalist üslupta, bahçe çiçeklerini andıran penç motifleri yerleştirilmiştir. Yaprakların iç kısmı ve pençlerin göbeği kırmızı ile boyanarak diğer bordürler ile bütünlük sağlanmıştır. Altı numaralı bordürde, kırmızı zemin üzerine serbest üslupta yerleştirilen yeşil, beyaz ve sarı renkli penç motifleri ile oluşturulan kompozisyonda, motifler siyah ve beyaz ile konturlanmıştır. Yedi numaralı bordürde, beyaz zemine üzerine negatif motif üslubu 9 uygulanarak S biçimli kıvrık dal ve yapraklardan oluşan bir kompozisyon yerleştirilmiştir. Lacivert renkle boyanmış yaprakların içleri kırmızı ile boyanarak desen hareketlendirilmiştir. Genel olarak ahşap desteklerin süsleme programına bakıldığında, motifler ve kompozisyonlar kendi aralarında bağımsız gibi görünseler de, uygulanan motif tekrarları ile bütünde sağlanan uyum dikkat çekmektedir. 8 Burada söz edilen numaralar Resim 5 te görülen bordürlerin soldan sağa yerleşimi esas alınarak verilmiştir. 9 Negatif Motif: Osmanlı süsleme sanatında, özellikle yazma eserlerin süslemelerinde 16. yüzyıldan sonra sıkça rastlanan süsleme motifleridir. Motiflerde özellikle çiçek ve yaprakların dış hatları çizilmez, araları kağıdın kendi renginde gözükeceği tarzda boş bırakılır. Bırakılan bu boşluk, bir fırça kalınlığında olduğu için çiçek yaprakları birbirlerine karışmaz, alttan görülen zemin, çiçek yapraklarının ayrımını sağlar. Cilt kapağı süslemelerinde özellikle koyu zemin üzerine altın ile işlenenleri kullanılır. Genellikle ufak bir alanda yapılan süsleme ince bir çalışma gerektirir. Bu tarzın iri ebatlı olanlarına duvar çinilerinde rastlayabiliriz. Bu teknik, Osmanlı bezeme sanatında, özellikle yazma eserlerin süslemelerinde bolca kullanılmıştır. Ara bordürlerde, kapalı formlar içinde, yazı altı süslemelerinde, tığlarda, cilt kapaklarında ve fermanlarda çok zengin örnekleri görülmektedir. Genellikle tek renk uygulanarak yapılan bu bezeme tarzının, koyu zemin üzerine varak altın ile işlenenleri özellikle cilt kapağı süslemelerinde kendini gösterir. Oldukça ufak bir alanda ve çok ince bir çalışmayı gerektirdiğinden genellikle kalıp kullanılmaz, sanatçının hayal gücüne ve el maharetine bırakılır. Bkz yüzyıl da Kanuni döneminde ortaya çıkan ve motiflerin, ögeleri arasında zemin boşluğu bırakılarak boyandığı, "çift tahrir" ya da "havalı motif" olarak bilinen bir boyama üslubudur. Boşluklar sebebiyle "havalı" motiflerin iki tarafından tahrirlenip sonradan icleri doldurulduğu için de çift tahrir adıyla anılır. Günümüzde bu tekniğe negatif motif denilmektedir. Bkz., Abdulkadir Yılmaz, Türk Kitap Sanatlari Tabir ve Istılahları, Damla Yayınevi, İstanbul 2004,s.118

7 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 907 Tavan Bordürleri. Kompozisyon anlayışında bir hayli zenginlik ve çeşitlilik gösteren tavan bordürleri, geometrik düzen içinde bitkisel motiflerin yoğun olarak kullanıldığı süsleme tasarımları ve ana tavan panolarına geçişte oluşturdukları desen zenginliği ile dikkat çekmektedir. Her tavan panosunun etrafında farklı bordürün bulunduğu bu süslemelerin, genel olarak değerlendirildiğinde üslup, renk ve kompozisyon düzeni açısından uyum ve birlik içinde oldukları görülmektedir. Bordürlerin dıştan içe doğru kademeli olarak artan alan genişliği, kompozisyona derinlik kazandırmaktadır. Ahşap direklerin bağlandığı kirişte yer alan, kırmızı zemine S biçimli kıvrık dal üzerine yapılmış, ulama şeklindeki mavi ve turuncu çarkıfelek pençlerden oluşan bordürde, motiflere beyazla kontur çekilmiş, dal ve yapraklar haki renkle boyanmış, yaprakların uçları ise rumi motifi ile sonlandırılmıştır. Rumi ve çarkıfelek penç motiflerinin ortaları kırmızı ve beyaz ile boyanarak desen hareketlendirilmiştir. Türk süsleme sanatı kompozisyon kurallarına göre, serbest sarmallar üzerine kurgulanan rumi motifin, bitkisel motiflerin yer aldığı dal üzerinde olması ilgi çekicidir. Bordür alttan ve üstten ikili geçme ile sınırlandırılmış, geçmelerin arasında oluşan boşluklar siyahla dolgulanmıştır. Bu bordür, ahşap direkleri bağlayan kiriş üzerinde tekrarlanarak mahfili boydan boya sınırlamaktadır. Resim 6 Ahşap Direklerin Bağlandığı Kiriş Yüzeyinde Yer Alan Bordür Ahşap taşıyıcıların bağlantı noktaları ile balkon parmaklıkları arasında yer alan iki bordür ise mahfili boydan boya çevrelemektedir. Daha dar olan ilk bordür, balkon çıkıntısının alt kısmında incelerek bütüne uyum sağlamaktadır. Zaman içinde bordürün kopup düşen kısımlarına düz boyanmış ekler yapılmış, bu da bütünlüğün bozulmasına neden olmuştur. İlk bordürde, kırmızı zemine S biçiminde kıvrık dal ve yapraklar yerleştirilmiş, aralarda oluşan boşluklara serbest üslupta penç ve gonca motifleri serpiştirilmiştir. Penç motifleri mavi ve kırmızı, göbekleri ise sarı ile boyanmıştır. Mavi penç motifleri beyaz, kırmızı penç motifleri siyahla konturlanmıştır. Mavi

8 908 Süreyya EROĞLU penç motiflerinin iki yanına kırmızıyla boyanmış ve siyahla konturlanmış gonca motifleri, kırmızı penç motiflerinin yanına ise maviyle renklendirilmiş ve beyazla konturlanmış gonca motifleri eklenmiştir. Beyazla boyanmış kıvrık dal ve yapraklar siyahla konturlanarak desen tamamlanmıştır. Bu bordür, balkon çıkıntısının yer aldığı orta kısımda değişikliğe uğrayarak uçları rumi motifine dönüşen yaprak ve sarmal dallara dönüşür. İki bordürü birbirinden siyah zemin üzerine beyaz renkle yapılmış ikili geçmeler ayırır. İkinci ve daha geniş olan bordürde ise, kırmızı zemin üzerine krem renkli lalelerle sarı, turuncu renkli pençler ve kırmızı goncalardan oluşan motifler ulama tarzında dallarla birbirine bağlanmıştır. Lale ve penç motiflerinin göbeklerine kırmızı renkli noktalar yapılarak motifler hareketlendirilmiştir. Goncalar, yeşil renkli dallar, yapraklar beyazla, lale ve penç motifleri ise siyahla konturlanarak bordür tamamlanmıştır. Kiriş yüzeyinde bulunan bordür ile ahşap direkler ve balkon parmaklıklarını ayıran bordürler, mahfil boyunca devam etmektedir. Resim 7 Ahşap Direkler ile Balkon Parmaklıkları Arasında Yer Alan Bordürler Tavan Panoları: Panoların bordürlerinde, motif tekrarına gidildiği, bununla beraber bordürlerin üslup, renk ve kompozisyon düzeni açısından uyumlu ve birbirini tamamlar nitelikte oldukları izlenmektedir. Bordürlerin alan genişliğinin dıştan içe doğru kademeli olarak artması ise kompozisyonlarda derinlik etkisi yaratmaktadır. Kadınlar mahfilinin tavan bölmelerini oluşturan kalem işi süslemeli panoları, doğu-batı doğrultusunda sırasıyla incelediğimizde aşağıdaki bulguları elde etmekteyiz:

9 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 909 Bir numaralı 10 kare panoyu sınırlayan bordürler dıştan içe doğru kalınlaşır. En dışta bulunan ince bordür, kırmızı zemine S biçiminde kıvrık dal üzerine yerleştirilmiş penç ve natüralist üslupta yapılmış karanfil motiflerinden oluşmaktadır. Ulama şeklinde devam eden penç ve karanfil motifleri koyu ve açık mavi, yaprak ve dallar ise koyu haki boyanmıştır. Ortada bulunan bordür, koyu yeşilimsi zemine, açık mavi laleler ve sarı turuncu renkli pençlerden oluşan motifler ulama tarzında, çift dal üzerine kurgulanmıştır. Yeşil renkli dal ve yapraklar sarıyla konturlanmıştır. Lale ve penç motiflerinin göbeklerine kırmızı renkli noktalar yapılmış, etrafları siyahla konturlanarak bordür tamamlanmıştır. Kare panoyu çevreleyen en içteki geniş bordürde ise, kompozisyonun yoğunluğu ve motiflerin iriliği dikkat çekmektedir. Uçlarında düğümlerle birbirine bağlanan kartuşların içlerine yerleştirilmiş, 1/2 oranında simetrik yay dallar üzerinde oluşturulan kompozisyonun çıkış noktası hatayî motifidir. Rozet içine yerleştirilen karanfil motifinden çıkan dişli yaprakların ortasında aşağı ve yukarı bakar şekilde çift lale motifi yer alır. Lalelerin ortasından çıkan yaprakların arasına yerleştirilen karanfil, ince dallarla tekrar bir lale motifine bağlanır. Stilize lale motifinin yanlarında kalan boşlukları ise ince dallar üzerine yerleştirilen penç ve lale motifleri doldurur. Bu kompozisyon iri bir hatayi motifi ile sonlandırılır. Desen tekrarına gidilerek tamamlanan bordürün köşeleri kartuş şeklinde beyaz renkli dendanlarla oluşturulmuş, birleşim yerinde oluşan rozetin içerisi boş bırakılmıştır. Mavi tonlarının egemen olduğu motiflerde ara ara kırmızının uygulandığı motiflerin etrafı ise siyahla konturlanmıştır. Kartuşların içerisi hardal sarısı ile boyanarak kırmızı renkten ahşabın doğal rengine yumuşak bir geçiş yapılmıştır. Resim 8 1 Numaralı Kare Tavan Panosunun Bordürleri 10 Burada söz edilen numaralar panoların doğu batı eksenindeki yerleşimi esas alınarak verilmiştir.

10 910 Süreyya EROĞLU Diğerlerine göre daha sade düzenlenmiş olan bu panoda, ortada yer alan sekiz köşeli yıldızdan gelişen, sonsuzluk prensibinde tasarlanmış bir kompozisyon görülmektedir. Panoda yer alan sekiz köşeli yıldızların beyaz zeminine, negatif motif üslubunda koyu lacivert stilize karanfil ya da siyahla kontur çekilmiş ve beyaza boyanmış penç motifi yerleştirilmiştir. Yıldızların köşelerini oluşturan üçgen ara bölmelerinde, açık renkli zemin üzerine kırmızı üçgenler içinde beyaza boyanmış ve siyahla konturlanmış beyaz renkli gonca motifleri yer almaktadır. Geometrik kompozisyonu oluşturan yıldız motiflerinin alan bölmelerinin zeminleri lacivert, kırmızı ve beyaza boyanmıştır. Resim 9 1 Numaralı Kare Tavan Panosu Lacivert zeminli alan bölmelerinde, tek dal üzerinde iki lale motifinin ortasında yer alan karanfil ya da iki karanfilin ortasında yer alan lale motifleri bulunmaktadır. Kırmızı ve beyaza boyanmış motiflerin etrafları siyahla konturlanmıştır. Kırmızı zeminli alan bölmelerinde ise, karanfil ve lale motifleri atlamalı olarak kullanılmıştır. Lale motifleri beyaza boyanmış, siyahla konturlanmış, karanfil motifleri ise koyu lacivert boyanıp, beyazla konturlanmıştır. Kırmızı zeminli bazı alan bölmelerinde karşımıza sümbül motifleri de çıkmaktadır. Beyaz zeminli alan bölmelerinde ise, tek dal üzerinde yer alan dişli yapraklar ve stilize karanfilden oluşan düzenleme görülmektedir. Negatif motif üslubunda boyanmış olan bu karanfillerin göbekleri ile dişli yaprakların içleri kırmızı boyanarak bütünle uyum yakalanmıştır. Alan bölmelerinin aralarında oluşan beş köşeli yıldızların koyu lacivert zemini üzerine, beyaza boyanmış ve göbekleri kırmızı ile renklendirilmiş stilize karanfil motifleri yapılmıştır.

11 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 911 Resim 10 1 Numaralı Kare TavanPanosu, Detay Dikdörtgen formdaki iki numaralı panoyu çevreleyen bordürde, açık yeşil zemin üzerine uygulanmış kıvrık dal üzerinde stilize karanfil ve hatayî motifleri yer almaktadır. Kıvrık dallar, yapraklar ve çiçek motifleri zemin renginden bir ton koyu bir yeşile boyanmış, siyahla kontur çekilerek vurgulanmıştır. Çiçek motiflerinin göbekleri ve yapraklarının bir kısmı kırmızı ile renklendirilmiştir. Sonsuzluk prensibinde tasarlanmış, düzenleme açısından mahfilin süsleme programı ile uyumlu, ancak form açısından farklılık gösteren dikdörtgen pano, merkezde yer alan on kollu yıldızdan gelişerek ilerlemektedir. Lacivert zeminli alan bölmelerinin içine, stilize penç ve karanfil motifleri yerleştirilmiş, motiflerin göbekleri kırmızı ile boyanarak hareketlendirilmiştir. Kırmızı zeminli alan bölmelerinin içine stilize karanfil ve lale motifleri yapılmış, karanfiller ve aralarda yer alan goncalar beyaza boyanmıştır. Zeminde uygulanan kırmızıdan daha koyu tonda bir kırmızı ile boyanan laleler ise siyahla konturlanarak vurgulanmıştır. Motif tekrarına gidilerek kompozisyon tamamlanmıştır.

12 912 Süreyya EROĞLU Resim 11 2 Numaralı Dikdörtgen Pano Resim 12 2 Numaralı Dikdörtgen Pano, Detay Üç numaralı kare panonun bordürlerinin süslemelerinin tasarımı diğer tavan bordürlerinden farklıdır. Motiflerde uygulanan boyama üslubunun farklı olması restorasyon sırasında bu bölümün

13 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 913 yenilendiğini düşündürmektedir. Bu panoda dıştan içe doğru ilk bordürde, kırmızı zemine ulama tarzında, kıvrık dal üzerine lale, penç, karanfil ve gonca motifleri yerleştirilmiştir. Laleler açık turuncu, karanfiller ve goncalar mavi, penç motifleri ise hardal sarısıyla boyanmıştır. Penç ve lale motiflerinin yüzeyleri siyah çizgilerle hareketlendirilmiş ve motifler siyahla konturlanmıştır. Bağlayıcı motifler olan kıvrık dal ve goncaların yüzeyi beyaz çizgilerle hareketlendirilmiş, konturları beyazla çekilmiştir. Dilimli kartuşlar içinde yer alan ikinci bordürde ise, kiremit rengi zemin üzerine yerleştirilen stilize karanfil ve lale motifleri lacivert ile negatif motif üslubunda boyanmıştır. Karanfillerin göbeği kırmızı ile renklendirilmiş, lale motiflerinin dış konturları ve çanak yaprakları kırmızıya boyanarak vurgulanmıştır. Diğer bordürlerden daha naturalist üslupta yapılmış olan bağlayıcı dal, dişli yaprakların orta kısımları ve dış konturları, motiflerde olduğu gibi kırmızı ile renklendirilerek kompozisyona hareket kazandırılmıştır. Siyahla konturlanmış beyaz renkli dendanlarla oluşturulan kartuşlar, birer düğümle birleşerek kesişim noktasında bir rozet meydana getirir. Bu rozetin içi boş bırakılmış, kartuş ve rozetin arasındaki boşluklar ise açık sarıya boyanmış penç ve yeşile boyanmış yaprak motifleriyle dolgulanmıştır. Bu bordürün üst kısmı düzensiz, ince geometrik bir bordürle, alt kısmı ise ikili geçme ile sınırlanmıştır. Resim 13 3 Numaralı Panonun Bordürleri Bu kare panonun ortasına ikili geçmelerle kare formu verilmiş, karenin göbeğine mukarnaslı bir kabara yerleştirilmiştir. Kabaranın mukarnasları beyaz, kırmızı, yeşil ve sarı renklerle boyanarak detaylandırılmıştır. Kabaranın etrafında oluşan geometrik alan bölmelerinin köşelere denk gelen ara bölmelerine, negatif motif üslubunda, lacivert boyanmış birer lale motifi yerleştirilmiştir. Aralarda kalan düzensiz çokgenlerden oluşan ara bölmelerin beyaz ve kırmızı zeminleri ise penç motifleri ile doldurulmuştur. Bu alanı sınırlayan beyaz zeminli ikili geçme ile, sekiz kollu yıldızlardan oluşan geometrik düzenli bezeme alanına geçiş sağlanmıştır.

14 914 Süreyya EROĞLU Resim 14 3 Numaralı Kare Tavan Panosu Kabaranın etrafında, sekiz kollu yıldızlardan gelişen kompozisyon sonsuzluk prensibi esasına göre tasarlanmıştır. Yıldızların ortasında, siyaha boyanmış zemin üzerinde birer stilize karanfil motifi yer alır. Bu kısmın etrafında oluşan beyaz zeminli altıgen alan bölmeleri, karanfil, lale ve sümbül motifleri ile dolgulanmıştır. Bu motifler, negatif motif üslubunda boyanmış, lale ve karanfillerin göbeklerine ve sümbüllerin dallarına kırmızı uygulanarak motifler renklendirilmiştir. Geometrik ana motiflerin aralarında oluşan alan bölmelerinde ise kırmızı, lacivert, beyaz zemin üzerine naturalist üslupta boyanmış bitkisel bezemeler izlenmektedir. Resim 15 3 Numaralı Kare Tavan Panosu, Detay

15 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 915 Kabaralı panoyu çevreleyen bordürlerde onarım izleri görülmektedir, eksik olan desen kısmen tamamlanmış olmakla beraber bu onarım dolayısıyla motiflerde bozulmalar meydana geldiği ve onarımın özensizce yapıldığı gözlenmektedir. Uçlarında düğümlerle birbirine bağlanan kartuşların içlerine yerleştirilmiş, 1/2 oranında simetrik yay dallar üzerinde oluşturulan kompozisyonun çıkış noktası hatayî motifidir. Rozet içine yerleştirilen karanfil motifinden çıkan dişli yaprakların ortasında, aşağı ve yukarı bakar şekilde çift lale motifi yer alır. Lalelerin ortasından çıkan yaprakların arasına yerleştirilen karanfil, ince dalllarla tekrar bir lale motifine bağlanır. Stilize lale motifinin yanlarında kalan boşlukları ince dallar üzerine yerleştirilen penç ve lale motifleri doldurur. Bu kompozisyon iri bir hatayi motifi ile sonlandırılır. Desen tekrarına gidilerek tamamlanan bordürün köşeleri kartuş şeklinde beyaz renkli dendanlarla oluşturulmuş, birleşim yerinde oluşan rozetin içerisi boş bırakılmıştır. Mavi tonlarının hakim olduğu, ara ara kırmızı renk uygulanmış motiflere siyah kontur çekilerek desen tamamlanmıştır. Kırmızı zeminli düz bordürden sonra gelen bordürde zemin renginde restorasyona bağlı değişiklikler görülmektedir. Bordür, kimi yerlerde açık kiremit rengi zemine, kimi yerlerde ise krem rengi zemine negatif motif tekniğiyle boyanan motiflerden oluşmaktadır. S biçimli kıvrık dallar üzerinde yer alan koyu lacivert ile boyanmış stilize karanfil, lale ve yaprak motiflerinin göbeklerinde turuncu, dişli yaprakların içlerinde ise beyaz renk kullanılmıştır. Motiflerin, bitişik olan dalların ucunda yer alan kısımlarındaki yaprakların rumi formunda çizilmiş olması çeşitlilik meydana getirmektedir. Dört numaralı panoyu sınırlayan bordürler bütünle uyumlu olmakla beraber detaylarda farklılık gösterir. Dıştan içe ilk ince bordür öncekilerin tekrarıdır. İkinci geniş bordür ise diğer tüm bordürlerden farklıdır. Kıvrık dallar ve bulut motifleri, mavi zemin üzerine yerleştirilen katmerli pençleri ve stilize hatayî motiflerini birbirine bağlar. Motiflerin aralarında oluşan boşluklara dişli yapraklar ve penç motifleri yerleştirilmiştir. Penç ve stilize hatayî motifleri turuncuya, hatayi motiflerinin göbeği kırmızıya boyanmıştır. Penç motiflerinin yüzeyi siyah çizgilerle hareketlendirilmiş, aynı düzenleme hatayi motiflerine de uygulanmıştır. Boşluklara yerleştirilen küçük penç motiflerinin bir kısmının göbeği kırmızı ile renklendirilmiş, bir kısmı beyaz bırakılmıştır. Bulut motifleri sarı ve beyaza, dal ve yapraklar ise açık sarı ve soluk yeşile boyanmıştır. Siyah zemin üzerine beyaz boyanmış ikili geçme bordürü sınırlar. Motiflerin tümü siyah ile konturlanarak kompozisyon tamamlanmıştır. Resim 16 4 Numaralı Kare Tavan Panosunun Bordürleri

16 916 Süreyya EROĞLU En içte yer alan açık yeşil zeminli bordürde, S biçimindeki kıvrık dal üzerine katmerli penç, hatayî, dişli yapraklar ve gonca motiflerinden oluşan bir kompozisyon uygulanmıştır. Desen tekrarının görüldüğü bu bordürde renk uygulaması çeşitlilik gösterir. Kırmızıya boyanmış beyaz konturlu penç motiflerinin ortaları ardışık olarak beyaz ve kırmızı ile renklendirilmiş, dış yaprakları beyaz noktalarla hareketlendirilmiştir. Siyaha boyanmış hatayi motiflerinin ortalarında yer alan küçük penç motifleri ve yanlarındaki goncaları kırmızı ile renklendirilmiştir. Dişli yapraklar ise siyaha ve kahverengine boyanarak siyah konturla çevrelenmiştir. Yapraklara bitişik olan çiçekler siyaha, göbekleri kırmızıya boyanmış ve motiflerin yüzeyi beyaz noktalarla hareketlendirilmiştir. Kıvrık dal ve dişli yapraklar siyahla, diğer motifler ise beyazla konturlanarak bordür tamamlanmıştır. Siyah dendanlarla oluşturulan kartuşlar birer düğümle köşelerin birleşim noktasında, diğer bordürlerin köşelerinde olduğu gibi bir rozet oluşturmuştur. Rozetin içi boş bırakılmış, kartuş ve rozetin arasındaki boşluklara ise siyaha boyanmış penç ve yaprak motifleri yerleştirilmiştir. Penç motiflerinin göbekleri kırmızı ile renklendirilmiş, desen beyaz kontur çekilerek tamamlanmıştır. Göbektekiyle birlikte dokuz tane on iki köşeli yıldız motifinin birleşmesiyle oluşturulan ve sonsuzluk prensibi esasına göre düzenlenen bu pano, diğer panolardan daha yoğun ve özenli bir süsleme programı sergilemektedir. Resim 17 4 Numaralı Kare Tavan Panosu Panonun ortasında on iki kollu yıldız geçme içerisinde bulunan mukarnaslı sarkıt detaylı ve özenli bir şekilde işlenmiştir. Sarkıtın dış kısmını çevreleyen mukarnas dizisine sekiz yıldız motifi yerleştirilmiş ve bu yıldızlar kırmızıya boyanarak vurgulanmıştır. Sarkıtın uç kısmında aynı yıldız motifi daha büyük boyutlu olarak tekrarlanmıştır. Sarkıtın çevresi ise stilize palmet motiflerinden oluşan saçakla sınırlanmıştır. Açık mavi zeminli saçaklara, kırmızı renkte noktalar uygulanmış ve bunlar beyazla konturlanmıştır. Mukarnaslar sarı, kırmızı ve yeşille kademeli olarak boyanarak

17 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 917 derinlik etkisi verilmiştir. Sarkıtın etrafında oluşan kırmızı zeminli alan bölmelerine beyaz kontur çekilmiş ve bu bölmeler koyu yeşil penç motifleriyle süslenmiştir. Yüzeyleri beyaz noktalarla hareketlendirilmiş motiflerin göbekleri kırmızıya boyanmıştır. Resim 18 4 Numaralı Kare Tavan Panosu, Detay Ortada giriş kapısın üzerinde yer alan bu tavan panosunda da yer yer onarım izleri görülmektedir. Göbekleri lacivert renkle boyanmış on iki köşeli yıldızların içleri yeşil renkli katmerli penç motifleriyle dolgulanmıştır. Yıldızların köşelerini oluşturan kırmızı zeminli alan bölmelerine stilize çiçek motifleri yerleştirilmiştir. Geometrik kompozisyonu meydana getiren alan bölmeleri, negatif motif üslubunda boyanmış hatayi, lale, karanfil, sümbül, dal ve dişli yapraklardan meydana gelen bitkisel motiflerle süslenmiştir. Kırmızının çeşitli tonlarıyla boyanmış zemine yerleştirilen motiflerin göbeklerine uygulanan kırmızı renkle, kompozisyonda bütünlük sağlanmıştır. Ana motiflerin aralarında oluşan beş köşeli yıldızların zemini haki yeşile boyanarak bu yıldızların yüzeyleri stilize noktalardan oluşturulan siyah renkli çiçek motifleriyle doldurulmuştur. Aralarda oluşan alan bölmelerinin zeminleri, yeşil ve kırmızının tonlarına boyanmış, bunlar penç ve stilize karanfil motifleri ile süslenmiştir. Karanfil motifleri negatif boyama üslubunda siyahla yapılmıştır. Penç motifleri ise beyazla boyanmış, pençlerin üzerine siyah noktalar yapılarak siyah konturla sonlandırılmıştır. Bu panoyu çevreleyen bordür, motif ve kompozisyon düzeni ile diğerlerinden ayrılır. Bordürde gri-yeşil zemin üzerine yerleştirilen ayırma rumiler içerisinde penç ve hatayî motifleri yer almaktadır. Motifler açık gri ve kırmızı renkle boyanmış, siyahla konturlanmıştır. Bordürde uygulanan nitelikli işçilik ve motiflerdeki özenli çizim dikkat çekicidir. Beş numaralı kare panoyu çevreleyen tavan panosunun bordürlerinde motif ve kompozisyon tekrarına gidildiği görülmektedir. Duvara bitişik olan kısımda yer alan bordürler

18 918 Süreyya EROĞLU dıştan içe doğru ele alındığında dışta yer alan bordürün, diğer panolarda da görülen kiriş yüzeyinde devam eden bordürün tekrarı olduğu görülmektedir. Ulama tarzında yapılmış, kıvrık dal üzerinde yeşil ve kırmızı boyanmış penç motiflerinin tekrarlanmasıyla desen ve kompozisyon bütünlüğü sağlanmıştır. Bu tavan panosunun sadece orta bordürü diğerlerinden farklı kurgulanarak bütünde desen zenginliği sağlanmıştır. Açık yeşil zemine yerleştirilen iri penç ve hatayî motifleri bu kompozisyonun ana motifleridir. Hacimli yapılmış motifler açık yeşil, beyaz, kırmızı ve açık turuncuya boyanmış, motiflerin göbekleri kırmızı renkle hareketlendirilmiştir. Aralarda yer alan bağlayıcı kıvrık dalların rengi ise açık yeşildir. Bordürdeki tüm motifler siyahla konturlanarak kompozisyon tamamlanmıştır. Resim19 5 Numaralı Kare Tavan Panosunun Bordürleri Bu panonun süsleme programı diğer kabaralı panonun tekrarı niteliğindedir. Panonun ortasına ikili geçmelerle kare formu verilmiş, karenin göbeğine mukarnaslı bir kabara yerleştirilmiş ve etrafı geometrik bir bordürle çevrelenmiştir. Ortasına yıldız motifi yerleştirilmiş kabaranın etrafında olusan geometrik alan bölmelerinin, köşelere denk gelen ara bölmelerine, negatif motif üslubunda, lacivert renkli, göbeği kırmızı ile boyanmış stilize çiçek motifleri yerleştirilmiştir. Bu alandan beyaz zeminli ikili geçme ile sekiz kollu yıldızlardan oluşan geometrik düzenli bezeme alanına geçilmektedir.

19 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 919 Resim 20 5 Numaralı Kare Tavan Panosu Sekiz köşeli yıldızlar kırmızıya boyanmış, yıldızların orta kısımlarına kırmızı penç motifleri yapılmıştır. Etrafına siyah kontur çekilerek motifler belirginleştirilmiştir. Yıldızların köşelerini oluşturan alan bölmeleri ise kırmızı ile boyanmış ancak süslenmemiştir. Geometrik kompozisyonu oluşturan alan bölmelerinin zeminleri açık kırmızı boyanarak, negatif motif üslubunda karanfil, sümbül, lale motifleri ile doldurulmuştur. Atlamalı olarak yerleştirilen sekiz köşeli yıldızların bazılarında ise, koyu lacivert zeminli alan bölmelerine beyaz boyanmış karanfil motifleri yerleştirilmiştir. Açık kırmızı zeminli alan bölmelerine uygulanan negatif motif üslubundaki koyu kırmızı lale motifleri de dikkat çekmektedir. Bu panoyu sınırlayan bordür, diğer bordürlerle karşılaştırıldığında daha dikkat çekici bir nitelik gösterir. İnce bir işçiliğin izlendiği bordürde, açık yeşil zemine yerleştirilmiş iri boyutlu, katmerli penç ve geniş yaprak motifleri ulama şeklinde panonun etrafını çevrelemiştir. Kalın dallarla bağlanan dişli yaprak motiflerinin yüzeyleri dıştan içe doğru, halkalar şeklinde boyanmış iri noktalarla dolgulanmıştır. Bu noktaların dıştan içe doğru, siyah, sarı, kırmızı, siyah ve koyu sarı iç içe halkalar şeklinde düzenlenlenmesiyle motifin yüzeyine hareket kazandırılmıştır. Katmerli pençlerin taç yaprakları kırmızı, diğer bölümleri kademeli olarak sarı, koyu sarı ve kırmızıya boyanarak motif tamamlanmıştır. Dal ve yapraklar zemin renginde boyanmış, motif diğer motiflere uyumlu bir biçimde siyah kontur çekilerek belirginleştirilmiştir.

20 920 Süreyya EROĞLU Resim 21 5 Numaralı Kare Tavan Panosu, Detay Diğer dikdörtgen formlu panodan farklı olarak altı numaralı panonun etrafı süslemeli bordür ile çevrelenmemiş, süsleme açısından düz kırmızı zeminli bordürle yetinilmiştir. Sonsuzluk prensibi esasına göre tasarlanan kompozisyonun ana motifi, panonun göbeğinde bulunan sekiz köşeli yıldız motifidir. Yıldızın köşelerini oluşturan üçgen alan bölmelerinin zeminleri kırmızı boyanmış, üzerine beyaz renkli gonca motifleri yapılmıştır. Yıldız motifinin lacivert zeminli alan bölmelerindeyse, sarıya boyanmış stilize karanfil motifleri yer almaktadır. Bu motifin etrafında oluşan ve altı kollu yıldız formunu çevreleyen ince bordür, beyaz zemine yerleştirilmiş kıvrık dalların üzerine yapılmış penç motiflerinden oluşmaktadır. Sade motiflerle oluşturulan farklı zemin uygulamaları ile kompozisyon zenginliği sağlanmıştır. Altıgen geometrik düzende sonsuzluk prensibi gözetilerek hazırlanan bu tavan panosunda beyaz, lacivert ve kırmızı zemin üzerine renk uygulamaları görülmektedir. Lacivert zeminli alan bölmelerinde sarı renkli, negatif motif üslubunda boyanmış stilize karanfiller yer almaktadır. Motiflerin göbek kısımları kırmızı ile renklendirilmiştir.

21 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 921 Resim 22 6 Numaralı Dikdörtgen Tavan Panosu Beyaz zeminli alan bölmelerinde yine negatif motif üslubunda, lacivertle boyanmış karanfil ve yıldız çiçeği motifleri yer almaktadır. Kırmızı zeminli alan bölmelerinde ise, tek dal üzerinde penç ve lale motifleri çapraz eksende dizilmiştir. Beyaz pençler ve turuncu renkli laleler siyahla konturlanmıştır. Resim 23 6 Numaralı Dikdörtgen Tavan Panosu, Detay

22 922 Süreyya EROĞLU Yedi numaralı kare panoyu dıştan içe doğru çevreleyen bordürler genel itibariyle diğer panoları çevreleyen bordürlerle benzerlik gösterse de, detaylarda farklılıklar olduğu görülmektedir. Dış kısımda ahşap desteklerin bağlandığı kiriş üzerinde, kırmızı zeminli S biçimli kıvrık dal üzerinde, ulama tarzında mavi ve turuncu çarkıfelek pençlerin yerleştirildiği bordür yer alır. Kare panoyu dıştan içe çevreleyen ilk bordürde motif tekrarına gidildiği görülmektedir. Lale ve penç motifleri kıvrık dal üzerine ulama şeklinde uygulanmış, penç motifleri mavi rengin tonları ve açık yeşille, laleler açık turuncu ile boyanmıştır. Motifler beyazla konturlanmıştır. İkinci bordürde açık renkli zemine yerleştirilen iri formlu hatayî, penç motifleri ve boşlukları dolduran gonca motifleri kumaş deseni izlenimi vermektedir. Dal ve yapraklar beyaz renkle yapılmış ve tüm motifler siyahla konturlanmıştır. Motiflerde yoğunlukla turuncu ve kırmızı rengin kullanılması, ara ara mavi renk ile kontras sağlanması, motiflerin yüzeyine uygulanan beyaz rengin de ışık etkisi meydana getirmesi gibi unsurlar kompozisyona aydınlık ve hareket vermektedir. En iç kısımda yer alan geniş bordür bir önceki tavan bordürünün tekrarı niteliğindedir. Resim 24 7 Numaralı Kare Tavan Panosunun Bordürleri Bu panonun süsleme kompozisyonu göbekte oluşturulan altıgen formdan gelişmektedir. Çıtalarla oluşturulmuş altıgenin içinde dikkat çekici mukarnaslı bir sarkıt bulunmaktadır. Mukarnaslı sarkıtın ortasında sekiz kollu bir yıldız yer alır, sarkıtın dış kısmındaki mukarnas dizisine sekiz yıldız yerleştirilerek hareket verilmiştir. Sarı ve kırmızı renklerle kademeli olarak boyanmış bu sarkıt, gerek form olarak gerekse kullanılan renkler açısından kompozisyon geneliyle uyum ve bütünlük içerisindedir. Altıgen formun etrafını düzensiz sekizgen kartuşlardan oluşan bir bordür çevrelemektedir. Lacivert zeminli kartuşların içine açık sarı renkle stilize lale motifleri yapılmıştır. Motiflerin göbekleri kırmızı ile boyanarak desen detaylandırılmıştır.

23 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 923 Resim 25 7 Numaralı Kare Tavan Panosu Göbeğin etrafında, sekiz tane sekiz köşeli yıldızdan oluşan ve sonsuzluk prensibi esasına dayanan bir kompozisyon bulunmaktadır. Sekiz köşeli yıldızların ortası lacivert ile boyanmış, üzerine de göbeği kırmızı ile renklendirilmiş, sarı renkli stilize karanfil ve penç motifleri yerleştirilmiştir. Bu kısmın etrafını çevreleyerek, sekiz köşeli yıldızın uçlarını oluşturan alan bölmelerine ise gonca motifleri yapılmıştır. Gonca motifleri ya kırmızı zemin üzerine, kırmızı renk ile boyanmış ve siyah konturla belirginleştirilmiş ya da lacivert zemin üzerine beyazla boyanmıştır. Aralarda oluşan beş köşeli yıldızların zemini ise laciverte boyanarak üzerine kırmızı ile detaylandırılmış, beyaz renkli stilize karanfil motifleri yerleştirilmiştir. Geometrik kompozisyonu meydana getiren alan bölmeleri, diğer panolarda olduğu gibi kırmızı, lacivert ve beyaz zemin üzerine yerleştirilmiş bitkisel motiflerden oluşturulmuştur.

24 924 Süreyya EROĞLU Resim 26 7 Numaralı Kare Tavan Panosu, Detay Panoyu oluşturan sekiz yıldızdan dördünün beyaz zeminli alan bölmelerinde, özenli bir işçiliğin ürünü olan, negatif motif üslubunda karanfil, lale, dişli yapraklar ve stilize bitkisel motiflerden oluşan kompozisyonlar yer almaktadır. Ana motifler kirli beyaz zemin üzerine lacivertle renklendirilmiş, bu motiflerin göbek kısımlarına ise kırmızı renk uygulanmıştır. Panonun diğer dört yıldızının alan bölmelerindeyse kırmızı zemin üzerine bahar dalları, karanfil, lale, penç ve yapraklardan oluşan kompozisyonlar görülmektedir. Açık renkle boyanmış motifler, siyahla konturlanmıştır. Panoyu çevreleyen bordür, bir önceki panonun etrafındaki bordürün tekrarıdır. Genel süsleme programı bağlamında, motif ve kompozisyon düzenlemesi açısından diğer panolarla benzerlikler göstermektedir. Mahfilin orta kısmında yer alan ve hafifçe dışa taşan balkonun kafesli parmaklıklarının yüzeyleri süslenerek kompozisyona dahil edilmiştir. Ön cephede bulunan mavi ve beyaz renkli haçvari motifler dikkat çekicidir. Herhangi bir dal üzerine kurgulanmamış olan serbest üslupta penç motifleri yan yüzeylere serpiştirilmiş, açıklıklar geometrik ince bordürlerle çevrelenmiştir. Koyu renkli ahşap üzerine hayli açık renklere sahip motifler, zıtlık oluşturacak şekilde yerleştirilmiştir.

25 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 925 Resim 27 Kadınlar Mahfili Balkon Çıkıntısı Değerlendirme; Gaziantep, Ahmet Çelebi Cami nin kadınlar mahfili, bölgede bulunan benzerleri içinde en zengin kalem işi süslemelere sahip olmasıyla öne çıkmaktadır. Harimi, özgünlüğünü koruduğu 1980 yılına kadar doğu, kuzey ve batı kanadı boyunca U şeklinde çevreleyen mahfil, Ankara Hacı Bayram Cami nde olduğu gibi adeta ikinci bir kat görüntüsü vermektedir. 11 Ancak mahfilin yan kanatlarının esnaf tarafından yok edilmesiyle bu özelliği ortadan kalkmıştır. Mahfil, günümüzde harimin doğu-batı ekseninde düz bir şekilde uzanmaktadır. Mahfili taşıyan çokgen ahşap direklerin yüzeyleri ve parmaklıklar ile taşıyıcı destekleri ayıran kirişlerin yüzeyleri de süsleme programına dahil edilerek, tavan beş kare, iki dikdörtgen panoya ayrılmıştır. Panolar, merkezi göbek etrafında devam eden sonsuzluk prensibine göre tasarlanmış geometrik süslemeler ve bu süslemelerin aralarında oluşan alan bölmelerinden meydana gelir. Alan bölmeleri yoğun bir biçimde bitkisel motiflerle süslenmiştir. Panoları çevreleyen bordürlerse tamamen bitkisel motiflerden oluşmaktadır. Çakma kündekâri tekniğinde yapılmış olan tavanlarda, iki dikdörtgen pano ile kare bir pano dışında tüm panoların göbeğine birer mukarnaslı sarkıt ya da kabara yerleştirilmiştir. Çok renkliliğin hakim olduğu boyamalarda farklı teknikler uygulanmıştır. Kırmızı, mavi, yeşil, sarı, turuncu, lacivert, beyaz renklerle boyanan motifler, beyaz ya da siyah renk ile kontur çekilerek tamamlanmıştır. Mahfili süsleyen kalem işleri, ağırlıklı olarak karanfil, lale, penç, dişli yapraklar, kıvrık dal ve rumi gibi klasik Türk süsleme motiflerinden meydana gelmektedir. Mahfilin süslemelerinde, geometrik ve bitkisel motiflerin birlikteliğinin uyumu dikkat çekmektedir. Bu süslemeler, 11 Nusret Çam, Nusret Çam, Müezzzin Mahfilleri ve Gaziantep Camilerinin Ahşap Müezzin Mahfilleri, 9.Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Eylül 1991, Ankara 1995,C.1. s.546

26 926 Süreyya EROĞLU Gaziantep te uygulanan mahalli üslubun, dışa kapalı ancak köklü bir geleneğin ürünü olduğunu göstermesi bakımından da önemlidir. 12 Gaziantep yapılarının ahşap ve kalem işlerini yapan ustaların kimliğine dair herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak, Gaziantep te 16. yüzyılda Nakkaş Kasım adıyla bilinen bir mescidin varlığı bilinmekte ve kaynaklarda esnaf arasında bir nakkaşın olduğu bilgisine rastlanmaktadır. 13 Bu bilgiler bize Gaziantep te 16. yüzyılda bu mesleklerin icra edildiğini, dolayısıyla sonraki yüzyıllarda da bu geleneğin devam ettirildiğini göstermektedir. Ahmet Çelebi Cami nin kadınlar mahfilinde bulunan süslemeler, Gaziantep te bulunan ve bir 16. yüzyıl eseri olan Alaybey Cami nin müezzin mahfili ve Urfa da bulunan 18. yüzyıl yapısı Rıdvaniye Cami nin müzezzin mahfili ile ortak özellikler göstermektedir.yine Gaziantep te bulunan Karatarla Camisi nin muhtemelen 1775 tarihinde yapılmış olan günümüzde yağlıboya ile boyalı olan müezzin mahfilinde 14 kısmen seçilebilen, ahşap üzerine kalem işi tekniğinde yapılmış bitkisel motifler de bu örneklere dahil edilebilir. Kuşkusuz yapıda devam eden restorasyon süreci tamamlandığında müzezzin mahfilinin süsleme programı hakkında daha doğru saptamalarda bulunmak mümkün olacaktır. 15 Bu örneklerin yanı sıra Berlin Pergamon Müzesi, Museum für Islamische Kunst bölümünde bulunan Suriye-Halep ten getirilmiş ve Aleppo- Zimmer adıyla sergilenen ahşap üzerine kalem işi duvar panellerinde yer alan dikey bordürlerin, Ahmet Çelebi Camisi nin ahşap taşıyıcılarının bağlantı noktaları ile balkon parmaklıkları arasında yer alan bordürlerin benzerleri olduğu görülmektedir. 16 Bu bordürlerin zemin renkleri, motifleri ve kompozisyon özelliklerinin neredeyse aynı oluşları dikkat çekmektedir. Bu bağlamda değerlendirildiğinde caminin dönem üslubuna göre yapılmış süslemelerinde, yerel etkileşimin yanı sıra Suriye etkilerinin de olduğunu söylemek mümkündür. Mahfiller, sanat tarihi disiplini içinde başlı başına bir konu olarak üzerinde durulmayan, ekseriyetle mimariye bağlı olarak değerlendirilen elemanlar içerisindedir. Mahfillerin ortaya çıkış tarihleri ve sebepleri ve geçirdikleri değişimler, yapıldıkları malzemeler ve cami içinde bulundukları yer üzerine kapsamlı bir araştırma yapılmadığı görülmektedir. Bu mimari elemanların süreç içinde işlevlerini kaybetmiş olmaları nedeniyle bunlardan hangilerinin müezzin mahfili, hangilerinin kadınlar mahfili olduğu bile tam olarak tespit edilememektedir. 17 Gaziantep ve çevresinde bulunan camilerin mimari elemanları, düzenlemeleri ve süsleme özellikleri incelendiğinde zengin ve farklı örnekler olduğu görülmektedir. Yapılan çalışmalarda üslup özelliklerinin göz önünde olan, bilinen yapılar ve özellikle mimari strüktür çerçevesinde irdelenmesi yerel örneklerin ve yerel sanat geleneklerinin, özellikle de süsleme geleneklerinin göz ardı edilmesine neden olmaktadır. KAYNAKÇA ÇAM, N., Gaziantep Camilerinde Minber Problemi ve Müteharrik Minberler, Belleten, C.LII, S.205, Ankara Nusret Çam, a.g.m. s, Nusret Çam, a.g.m., s Yapı 1586 tarihinde mescit olarak yapılmış, 1621 yılında camiye dönüştürülmüştür tarihinde ise bugünki şeklini almıştır. Bkz. Nusret Çam, a.g.e., s tarihinde incelenen camide restorasyon çalışmaları devam etmektedir. Kalın bir yağlı boya tabakası ile boyanmış ahşap müezzin mahfilinin kalem işi tekniğinde bitkisel motiflerden oluşan süsleme programına sahip olduğu anlaşılmış, ancak restorasyon tamamlanmadığı için kompozisyon özellikleri saptanamamıştır. 16 Bkz., 17 Nusret Çam, a.g.m., s.541

27 Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili nin Kalemişi Süslemeleri 927 ÇAM, N., Müezzzin Mahfilleri ve Gaziantep Camilerinin Ahşap Müezzin Mahfilleri, 9.Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Eylül 1991, Ankara ÇAM, N., Türk Kültür Varlıkları Envanteri; Gaziantep 27, Ankara YILMAZ, A., Türk Kitap Sanatlari Tabir ve Istılahları, Damla Yayınevi, İstanbul 2004