TÜRKĠYE NĠN YENĠ LĠNYĠT KAYNAKLARI VE ENERJĠ POTANSĠYELĠ

Transkript

1 TÜRKĠYE NĠN YENĠ LĠNYĠT KAYNAKLARI VE ENERJĠ POTANSĠYELĠ Dr. Ġlker ġengüler MTA Genel Müdürlüğü Enerji Hammadde Etüt ve Arama Dairesi, Ankara ÖZET Türkiye de kömür aramaları 2005 yılında MTA Genel Müdürlüğü koordinasyonunda başlatılan projeler ile yeniden büyük bir ivme kazanmıştır. Bu amaçla ülkemizdeki kömür çökelimine uygun alanlar yeniden değerlendirilmiş ve sondajlı aramalara başlanmıştır. Yapılan çalışmalar sonucunda Trakya (Tekirdağ-Merkez ve İstanbul-Çatalca), Soma (Manisa), Karapınar (Konya), Dinar (Afyonkarahisar), Alpu (Eskişehir) ve Afşin- Elbistan (Kahramanmaraş) havzalarında yeni kömürler bulunmuş, bilinen sahalarda ise rezerv artışları sağlanmıştır. Uzun yıllardır 8.3 milyar ton olarak bilinen Türkiye linyit rezervi, çalışmaları devam eden sahalar ile birlikte 14 milyar tonu geçmiştir. AB üyesi ülkelerde elektrik üretiminde bizde olduğundan daha fazla kömür kullanılmasına rağmen ülkemizde çevre faktörü ön plana çıkarılarak doğalgaz özendirilmiş ve enerjide büyük bir dışa bağımlılık oluşturulmuştur. Elektrik enerjisi üretiminde doğal gazın yoğun kullanımı nedeniyle ülkemizde enerji güvenliği tehlikeye girmiştir. Bu nedenle linyitlerimizin gelişen yakma teknolojileri ile elektrik enerjisine dönüştürülmesi her zamankinden daha önemli hale gelmiştir. 1. GĠRĠġ Dünyada nüfus artışı, sanayileşme ve kentleşme olguları, küreselleşme sonucu artan ticaret olanakları doğal kaynaklara ve enerjiye olan talebi giderek artırmaktadır. Kömür rezervleri dünya üzerinde 70 den fazla ülkede bulunmaktadır yılı itibarıyla en büyük rezerv 237 milyar ton ile ABD ye aittir. Bu ülkeyi 157 milyar ton ile Rusya ve 114,5 milyar ton ile Çin izlemektedir. Dünya kömür ticaretinin % 91,3 ünü 9 ülke elinde bulundurmaktadır. Ülkemiz, toplam dünya linyit rezervinin yaklaşık %1,7 sini içermekte olup linyit açısından önemli bir yere sahiptir. Önemli kömür üreticileri Çin, ABD, Hindistan, Avustralya, Rusya, Endonezya, ve Güney Afrika Cumhuriyeti dir. En büyük tüketici ise Çin olup diğer önemli tüketici ülkeler ABD, Hindistan, Rusya, Almanya, Güney Afrika ve Japonya dır. Uluslararası Enerji Ajansı gelecek 25 yılda dünya kömür tüketiminin %25 artacağını tahmin etmektedir. Dünya kömür ihracatının %80 i, 6 ülke tarafından gerçekleştirilmektedir; bunlar Avustralya, Endonezya, Rusya, Güney Afrika, Çin ve Kolombiya dır [1]. Kömür, dünyanın en güvenilir ve en yaygın enerji kaynağı olma özelliğini korumakta ve dünyada birincil enerji üretiminin % 27 sini, elektrik üretiminin ise %42 sini sağlamaktadır [2]. Elektrik üretiminde kömürün kullanım oranları Güney Afrika Cumhuriyeti nde %93, Polonya da %92, Avustralya da %77, Çin ve Kazakistan da %70, Hindistan da %69, İsrail de %63, Çek Cumhuriyeti nde %60, Fas ta %55, Yunanistan da %52, ABD de %49, Almanya da %46 dır [3]. Afşin-Elbistan kalitesinde

2 küçük bir rezerve sahip olan Yunanistan da bile kömürün, elektrik üretimindeki kullanım oranı %52 iken toplam 14 milyar ton civarında linyit rezervine sahip olan ülkemizde elektrik üretiminde kömür kullanım oranı %25 düzeyindedir. Ülkemiz kömür kaynakları içinde Tunçbilek ve Soma linyitleri hariç yaklaşık %75 inin, 2500 kcal/kg ısıl değerin altında olması bu kaynaklarımızın kömüre dayalı termik santrallerde kullanımını ön plana çıkarmıştır. Bu nedenle enerjide son dönemde giderek artan dışa bağımlığımızın azaltılmasında yerli linyitkaynaklarımız ülkemiz açısından önemli bir fırsat olarak görülmelidir. Yakıtların emisyon değerleri karşılaştırıldığında; linyitte 900 gr/kwh, taş kömüründe 800gr/kWh, petrolde 800 gr/kwh, doğal gazda 400 gr/kwh dir. Son yıllardaki yeni yakma teknolojileri ile kömürdeki emisyon oranları çok daha aşağılara çekilmiş ve doğalgaz emisyon oranlarına yaklaşmıştır. Yeni yakma teknolojileri de ülkemiz linyit kaynaklarının enerji üretimi amacıyla kullanılması yönünde çok önemli bir gelişmedir. Türkiye nin önemli birincil enerji kaynaklarından olan hidrolik ve kömürden elde edilen elektrik enerjisinin maliyeti doğalgaz, rüzgar ve güneş gibi diğer seçeneklere göre düşüktür. Diğer taraftan, elektrik üretiminde farklı enerji üretim yöntemlerinin çalışma süreleri de genel maliyetleri doğrudan etkilediğinden mutlaka dikkate alınmalıdır. Termik santraller yılda ile saat çalışmakta, ayrıca 760 saat de bakım yapılmaktadır. Hidrolik santraller su rejimine bağlı olarak yılda en fazla saat, rüzgâr santralleri ise yılda saat çalışmaktadır. Bu açıdan değerlendirildiğinde de linyit kaynaklarımızın önemi bir kez daha anlaşılmaktadır. Enerji sektöründe gerek maliyet ve fiyat artışları gerekse artan elektrik enerjisi talebi çerçevesinde, birçok ülkede arz güvenliğinin sağlanması konusunda yeni tedbirler alınmakta, mevcut piyasa yapıları ve kuralları yaşanan deneyimler ve karşılaşılan sorunlar çerçevesinde yenilenmekte, piyasa mekanizmaları arz güvenliğini sağlayacak tedbirlerle güçlendirilmektedir. Ülkemizde de dünya ortalamasının üzerinde gerçekleşmeye devam eden talep artışı ve buna bağlı olarak artan yatırım ihtiyacı, yeni tedbirler alınmasını zorunluluğunu doğurmuş ve bu kapsamda, elektrik enerjisi sektöründe uzun vadeli hedefleri içeren bir strateji belgesi uygulamaya konmuştur. 2. ENERJĠ KAYNAKLARI Strateji Belgesi çerçevesinde; Cumhuriyetimizin 100. Yılı olan 2023 yılına kadar tüm yerli ve yenilenebilir kaynaklarımızın ekonomiye kazandırılması hedeflenmiştir [4]. Yapılan araştırmalar ülkemizde; hidrolektrikte 100 milyar kwh, rüzgarda 120 milyar kwh, güneşte 380 milyar kwh, jeotermalde 16 milyar kwh, biyoyakıtta (çöp-atık dahil) 35 milyar kwh, yerli linyitte 100 milyar kwh lik bir potansiyel olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu kaynaklara ek olarak, sadece binalarda ve sanayi kuruluşlarımızda, enerjinin verimli kullanımı ile elde edebileceğimiz ek elektrik üretim potansiyelinin 54 milyar kwh, mevcut santrallerin rehabilitasyonu ile elde edilebilecek ek elektrik üretim potansiyelinin ise 19 milyar kwh olduğu hesaplanmıştır.

3 Cumhuriyetimizin yüzüncü yılı olan 2023 yılında yerli kaynaklarımızın tamamının, yenilenebilir enerji kaynaklarının ise azami ölçüde kullanılması, enerji arzında çeşitlendirmenin artırılarak bugüne kadar üç temel sütun üzerine (kömür, doğalgaz ve hidrolik) oturtulmuş olan enerji sektörümüzün mimarisinin yeniden dizayn edilmesi, böylelikle dışa bağımlılığın ve ithalat faturasının azaltılması hedeflenmiştir. Dışa bağımlılık oranını azaltmak için uygulanacak olan etkili stratejilerin başında yerli kaynaklarımızı arama faaliyetlerinin artırılarak sürdürülmesi ve yapımına başlanan termik santrallerin 2013 sonuna kadar bitirilmesi ana hedeftir. 3. KÖMÜR YATAKLARI VE ENERJĠ Kömür, diğer birincil enerji kaynakları ile karşılaştırıldığında tartışmasız çok fazla olan rezerv ömrü ve yeryüzündeki geniş dağılımı nedeniyle özellikle 2030 yılından sonra çok daha büyük önem kazanacaktır. Dünyada toplam kanıtlanmış kömür rezervi 909 milyar ton olup günümüzdeki üretim düzeyi dikkate alındığında, kömür rezervlerinin ömrü yıl olarak hesaplanmaktadır. Bu süre, petrol için 40 yıl, doğalgaz için 67 yıl olarak verilmektedir. Kyoto Protokolu gereği ülkelerin karbondioksit kısıtlaması ve azaltması öngörülmüştür. AB, 2010 yılında sera gazı emisyonlarını 1990 seviyesinin yüzde 8 altına indirmeyi hedeflerken Yunanistan AB den 2010 yılında sera gazı emisyonlarını 1990 seviyesinin yüzde 25 üstüne çıkartma ayrıcalığını elde etmiştir. Ülkemizin karbondioksit, kükürt dioksit ve azot oksit emisyonları sanayileşmiş ülkelere kıyasla çok düşüktür. Türkiye 35 OECD ülkesi arasında kişi başına elektrik tüketimi ve karbondioksit emisyonunda son sırada yer almaktadır. Kümülatif sera gazı salınımını ABD %30, AB %27, Rusya %8 oranında artırırken Türkiye nin buna katkısı sadece % 0,4 tür [5]. Günümüzde çevreye uyumlu ve sıfır emisyon hedefli temiz kömür teknolojileri, karbondioksit tutma ve depolama teknolojileri dünyanın birçok ülkesinde hızla geliştirilmektedir. Kömür yakan santrallarda yeni yakma teknolojileri uygulanarak santral verimi arttırılmakta, kömürle birlikte biyokütle ve organik atıklar yakılarak birim maliyet düşürülmekte ve CO2, NO, SOx emisyonları azaltılmaktadır [6]. Dünyada yılları arasında elektrik üretiminde kullanılan enerji kaynakları içerisinde ilk sırayı %42 ile kömür almıştır. Kömürü %24 ile doğalgaz, %10 ile hidrolik ve yenilenebilir, %20 ile nükleer, %4 ile petrol ve diğer sıvı yakıtlar izlemiştir. Türkiye de ise elektrik enerjisi üretiminin kaynaklara dağılımında ilk sırayı doğalgaz almaktadır. Bunu hidrolik, yerli kömür, ithal kömür ve diğer kaynaklar izlemektedir. Yapılan projeksiyonlar dünyada 2035 yılında elektrik üretiminde %26 doğalgaz, %16 hidrolik ve yenilenebilir, %41 kömür, %16 nükleer ve %1 petrol ve diğer sıvı yakıtların kullanılacağını göstermektedir. Ülkemizde linyitin ilk bulunuşuna ve işletilmesine ilişkin veriler çok sağlıklı olmamakla birlikte Cumhuriyetimizin kurulmasıyla linyit işletme ve araştırmalarına gereken önemin verilmeye başlandığı bilinmektedir. Bu amaçla ilk çalışmalar Amasya-Çeltek, Yozgat-Yerköy, Kütahya-Tunçbilek ve Aydın-Nazilli ocaklarında 1920 yılının ikinci yarısından itibaren gerçekleştirilmiştir yılında yer altı kaynaklarımızın araştırılmasıyla görevlendirilen Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü nün (MTA) kurulmasıyla, programlı bir şekilde kömür aramalarına başlanmıştır li yıllara

4 kadar genel jeolojik etütler kapsamında yürütülen çalışmalar, bu tarihten itibaren demir aramalarıyla birlikte iş programlarına girmiş ve 1960 lı yıllarda yüksek ısıl değere sahip linyitlerin aranmasına ağırlık verilmiştir. Düşük ısıl değere sahip kömürlerin termik santrallerde kullanılmasının, sanayileşme sürecindeki öneminin anlaşıldığı 1960 lı yılların ikinci yarısından sonra özellikle 1970 li yıllarda ülkemizde linyit aramaları yeni bir boyut kazanmıştır [7]. Linyite dayalı termik santraller 1973 yılına kadar genellikle çok küçük ölçekli otoprodüktör santraller şeklindedir. Bunun iki istisnası, 1956 yılında işletmeye giren 65 MW gücündeki Tunçbilek A santralı ve her biri 22 MW gücündeki iki ünitesi sırasıyla 1957 ve 1958 yıllarında çalışmaya başlayan Soma A santralıdır. Linyite dayalı büyük kapasiteli termik santrallerın devreye alınmaları ise,1973 yılından itibaren gerçekleşmiştir. Bu tarihte, 600 MW gücündeki Seyitömer santralının 300 MW gücündeki ilk iki ünitesi işletmeye alınmıştır. Ülkemizdeki linyite büyük kapasiteli santraller daha sonraki yıllarda kurulmuştur [8]. 4. KÖMÜR ARAMACILIĞINDA TÜRKĠYE DE SON YILLAR 1990 lı yılların başında ülkemizin doğal gaza yönelmesi ile durma noktasına gelen kömür arama çalışmaları, 2005 yılında MTA Genel Müdürlüğü koordinasyonunda başlatılan projeler ile yeniden büyük bir ivme kazanmıştır. Bu çalışmalarda önceliği, ülkemizdeki kömür çökelimine uygun alanların yeniden gözden geçirilmesi ve yeni alanların belirlenmesi oluşturmuştur. Bu bağlamda Trakya, Soma (Manisa), Karapınar (Konya), Dinar (Afyonkarahisar), Alpu (Eskişehir) ve Afşin-Elbistan (Kahramanmaraş) havzalarında yeni kömürler bulunmuş, bilinen sahalarda ise rezerv artışları sağlanmıştır yılında başlayan sondajlı aramalarda 2011 yılı sonu itibarıyla m sondaj yapılmıştır. Uzun yıllardır 8.3 milyar ton olarak bilinen linyit rezervlerimiz %70 artırılarak, çalışmaları devam eden sahalar ile birlikte 14.1 milyar tona ulaşmıştır [9]. Son yıllarda, çevre faktörü ön plana çıkarılarak doğal gaz, elektrik enerjisi üretiminde tek kaynak haline getirilmiştir. Oysa AB üyesi ülkelerde bile elektrik üretiminde bizde olduğundan çok fazla kömür kullanılmaktadır. Yakıtların emisyon değerleri linyitte 900 gr/kwh, taş kömüründe 800 gr/kwh, petrolde 800 gr/kwh, doğal gazda 400 gr/kwhdir. Son yıllardaki yeni yakma teknolojileri ile kömürdeki emisyon oranları çok daha aşağılara çekilmiş ve doğal gaz emisyon oranlarına yaklaşmıştır. Elektrik üretiminde doğal gazın yoğun kullanımı nedeniyle ülkemizde enerji güvenliği tehlikeye girmiş olup yerli kaynaklarımızın bu amaçla kullanımı her zamankinden önemli hale gelmiştir. 5. ELEKTRĠK ÜRETĠM A.ġ. (EÜAġ) ve MADEN TETKĠK VE ARAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (MTA) SAHALARI 2005 yılında MTA Genel Müdürlüğü koordinasyonunda başlatılan çalışmalar ile Trakya (Tekirdağ-Merkez ve İstanbul-Çatalca), Karapınar (Konya), Dinar (Afyonkarahisar), Alpu (Eskişehir) ve Afşin-Elbistan (Kahramanmaraş) havzalarında yeni kömür sahaları bulunmuştur.

5 MTA Genel Müdürlüğü tarafından araması yapılan ve buluculuk hakkı kazanılan Trakya (Tekirdağ-Merkez ve Çatalca-İstanbul) havzasında 8 adet ruhsatın, Afşin- Elbistan (Kahramanmaraş) havzasında 3 adet ruhsatın ve Karapınar (Konya) havzasında 9 adet ruhsatın EÜAŞ Genel Müdürlüğü'ne devri yapılmıştır. Çayırhan-Beypazarı (Ankara) Kömür Sahası (EÜAġ) Termik santral 3. ve 4. ünitelerinin kömür ihtiyacının karşılanacağı B, C, E ve H sektörleri tarihi itibarıyla Bakanlık tarafından imtiyaz kapsamına alınmıştır. Çayırhan sahasında görünür rezerv 260 milyon ton, muhtemel rezerv 105 milyon ton olmak üzere toplam rezerv 365 milyon tondur. 1.saha rezervi mevcut santrallerin ekonomik ömrüne eşdeğer olup imtiyaz kapsamında özel sektör tarafından işletilmektedir. 2.sahada rezerv ve kalitesinin belirlenmesine yönelik çalışmalar MTA tarafından sürdürülmektedir. Koyunağılı sahası 28 milyon ton işletilebilir rezerve sahip olup TKİ ye rodövans karşılığı verilmiştir. Çayırhan kömürlerinde alt ısıl değer kcal/kg, nem (%) 20-27, kül (%) ve kükürt (%) arasında değişmektedir [10]. Kurumlar arası işbirliği kapsamında yürütülen; EÜAŞ Linyit Rezervi Belirleme ve Geliştirme Çalışmaları ruhsatı EÜAŞ uhdesinde bulunan Ankara-Beypazarı- Çayırhan kömür havzasında II. sahada devam etmektedir. II. sahanın rezervini belirlemek ve geliştirmek amacıyla, EÜAŞ ile MTA Genel Müdürlüğü arasında Çayırhan II. Saha Sondajlı Etüt Projesi Hizmet Alımı Sözleşmesi çerçevesinde sondajların bu yılın ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır. Çayırhan-Beypazarı sahasında fleksür (monoklin) güneyinde kömür varlığının tespitine yönelik 14 adet sondaj yapılmıştır. Yapılan 14 adet sondajın 10 adeti üst kömür horizonunu kesmiş ve fleksür güneyinde kömür varlığı ortaya konulmuştur. Yapılan sondajlı çalışmalar sonucunda ortalama kömür derinliği 820 metre olarak belirlenmiştir. Yapılan sondajlar, fleksür güneyinde olası kömür yayılımının 80 km 2 ye kadar ulaşabileceğine işaret etmektedir. Sınırlı sayıdaki araştırma sondajları ve bu sondajların bölgedeki dağılımı, belirlenen kömürlerin kalınlıkları ve ısıl değerleri göz önüne alındığında; bölgenin önemli bir kömür potansiyeline sahip olduğu görülmektedir. Bölgede fizibilite raporuna esas olacak verilerin eldesine yönelik çalışmalardan önce kömür yayılım sınırının belirlenmesi amacıyla sondajlar yapılmalıdır. Fleksür güneyinde yapılacak olan 20 adet sondajın (yaklaşık metre) kömür yayılım sınırının tespitine yeterli olabileceği düşünülmektedir. Kömür yayılım sınırları belirlendikten sonra yapılacak olan rezerv belirleme sondajlarının sayısının 200 civarında olacağı tahmin edilmektedir.

6 AfĢin-Elbistan (KahramanmaraĢ) Kömür Sahası (EÜAġ) Afşin-Elbistan (Kahramanmaraş) Kömür Sahasında yer alan A sahası (Kışlaköy), B sahası (Çöllolar), C sahası, D sahası ve E sahasına ait bilgiler Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. AfĢin-Elbistan (KahramanmaraĢ) Kömür Sahasının (EÜAġ) Rezerv Durumu ve Enerji Potansiyeli [10] KıĢlaköy Çöllolar (A Sahası) (B Sahası) C Sahası D Sahası E Sahası Ruhsat Alanı Rezerv ĠĢletmeci EÜAŞ Özel Sektör Kömür Üretim Kapasitesi (milyon ton/yıl) 18.6 (1) (2) Rezerv Ömrü (yıl) Alt Isıl Değer (kcal/kg) Nem (%) 53,2 50,3 53,6 52,6 50,9 Kül (%) 19,9 22,4 19,2 19,2 18,2 Kükürt (%) 2,48 2,03 2,03 2,16 1,84 Dekapaj Oranı (m3/ton) Termik Santral (MW) 2,83 2,15 2,19 2,73 6, (1) Üretim devam etmektedir (2) Sahadaki kitle hareketi nedeniyle üretim geçici olarak durdurulmuştur (Kaynak: EÜAŞ) [10] Sivas-Kangal Kömür Sahası (EÜAġ) Kalan görünür rezerv 457 MW gücündeki Kangal termik Santralına 15 yıl yetecek miktardadır. Kalburçayırı sektöründe kalan görünür rezerv 63.7 milyon ton, alt ısıl değer 1031 kcal/kg, nem (%) 53.2, kül (%) 19.9, kükürt (%) 2.48, dekapaj oranı 3.99 m3/ton dur. Hamal sektöründe kalan görünür rezerv 29.3 milyon ton, alt ısıl değer 1207 kcal/kg, nem (%) 52.06, kül (%) 20.04, kükürt (%) 2.69, dekapaj oranı 3.62 m3/ton dur (Tablo 2).

7 BEYPAZARI-ÇAYIRHAN SİVAS-KANGAL Tablo 2. Sivas-Kangal ve Beypazarı-Çayırhan Kömür Sahalarının Rezerv Durumu ve Kömürün Özellikleri [10] KÖMÜR SAHALARI GÖR. REZERV (Ton) MUH. REZERV (Ton) REZERV (Ton) NEM % KÜL % KÜKÜRT % ISIL DEĞER (kcal/kg) KALBURÇAYIRI , ETYEMEZ ,83 19,04 3, HAMAL ,06 20,04 2, I. SAHA ,17 34,97 3, II. SAHA ,44 25,36 2, KOYUNAĞILI , , KANGAL VE ÇAYIRHAN SAHALARI TOPLAM REZERVİ (Ton) Konya-Karapınar Kömür Sahası (MTA) Konya-Karapınar havzasında kömür horizonunun kalınlığı m arasında değişmektedir. Pliyosen yaşlı olan linyitler havza genelinde aynı fiziksel özelliklere sahip olup kahve siyah renkli, yumuşak, sert, kırılgan ve ince-orta-kalın katmanlıdır. Damarlar arasında yer yer ince kumlu, siltli, killi ve fosilli gitya seviyeleri yer alır. Havzada yapılan sondajlarda m arasında değişen kalınlıklarda kömür damarları kesilmiş olup rezerv hesabında 0.50 m ve daha kalın olan kömür damarları dikkate alınmıştır. Kömür horizonunun tavanında genellikle silttaşı, çamurtaşı, kil ve kiltaşı ardışımı; kömür horizonunun tabanında ise kil, fosilli kiltaşı ve killi kireçtaşı oluşturur. Kömür çökelimi duraysız bir ortamda gerçekleştiğinden damar korelasyonları son derece güçtür. Yapılan çalışmalar havzanın güneyinde kömür damarlarının göreceli olarak daha kalın olduğunu göstermektedir [11]. Havzada kömür rezervi 1.8 milyon ton olup bunun 1.58 milyon tonu açık işletmeye uygundur. Kömürün alt ısıl değeri 1374 kcal/kg, nem (%) 46-49, kül (%) 19-22, kükürt (%) arasında değişmektedir. Termik santral potansiyeli 5870 MW ve rezervin tükenme süresi 30 yıl olarak hesaplanmıştır [10]. Elbistan Kömür Sahası (MTA) Rezerv 515 milyon tondur. Kömürün alt ısıl değeri 1042 kcal/kg olup nem (%) 46-49, kül (%) 23-27, kükürt (%) 2-25 arasında değişmektedir. Termik santral potansiyeli 1252 MW ve rezervin tükenme süresi 30 yıl olarak hesaplanmıştır [10].

8 Trakya (Tekirdağ-Ġstanbul) Kömür Sahası (MTA) Trakya Havzasında kömürleşme Oligosen yaşlı deltayik ve gölsel çökeller içinde yer alır. Kömür çökeliminin hızlı olması damarların kalınlığını ve devamlılığını olumsuz etkilemiştir. Bu nedenle Trakya Havzasının genelinde kömürlerin damar korelasyonunda büyük güçlükler yaşanmaktadır. Oligosen çökelleri tabanda yeşil gri renkli şeyl, marn ve tüflerden oluşan Mezardere Formasyonu ile başlar. Üzerinde kumtaşı, şeyl, yer yer çakıltaşı, kireçtaşı ve ince linyit bantları içeren Osmancık Formasyonu ile gri yeşil renkli kiltaşı, kumtaşı, çakıltaşı tüf ve linyit içeren Danişmen Formasyonu yer alır. Genellikle kumtaşları ile ardışımlı olarak kömür içeren Danişmen Formasyonu, bölgede yapılan ilk çalışmalarda linyitli kumtaşları olarak adlandırılmıştır. Havzada kömür zonunun kalınlığı m arasında değişmekte olup kömürler koyu kahve ve siyah renklidir. Özellikle kahverengi düzeyleri mat görünüşlü olup ağaçsı doku özelliği gösterir. Siyah kesimler sert ve parlaktır. Bölgede m derinliklerde yer alan kömür zonu içerisinde kalınlıkları m arasında değişen kalınlıklarda linyit damarları bulunur. Kömürlü zon üzerinde genellikle sarı renkli kumtaşı, altında ise gri renkli kumtaşı ve kiltaşı yer alır [12]. Yapılan genel değerlendirmeler sonucu sondajlarda kesilen kömür damarlarının yer altı işletme yöntemiyle işletileceği düşünülmüş ve 1 m üzerindeki kalınlığa sahip damarlar değerlendirmeye alınmıştır. İki kömür seviyesi arasındaki 0.20 m ye kadar olan kesmeler, üretim esnasında kömüre karışacağından kömür kalınlığına dahil edilmiştir. Tekirdağ-Merkez ve İstanbul-Çatalca sahasında rezerv 495 milyon tondur. Kömürün alt ısıl değeri 2068 kcal/kg olup nem (%) 29-36, kül (%) 20-32, kükürt (%) arasında değişmektedir. Termik santral potansiyeli 1875 MW ve rezervin tükenme süresi 30 yıl olarak hesaplanmıştır [10]. EÜAŞ ve MTA sahalarında yer alan kömürün özellikleri ve rezervleri Tablo 3 de verilmiştir. 6. MTA TARAFINDAN ÇALIġMALARI SÜRDÜRÜLEN SAHALAR Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü tarafından rezerv tespitine yönelik sondajlı çalışmalara Dinar (Afyon), Alpu (Eskişehir) ve Akşehir (Konya) sahalarında devam edilmektedir. Kömür aramalarına yönelik etüt ve sondajlı çalışmalar ise Aydın, Sivas ve Trakya da sürdürülmektedir. Bunların dışında Bursa, Balıkesir, Kastamonu ve Muş bölgelerinde kömür arama projeleri planlanmıştır. Dinar (Afyon) Kömür Sahası Dinar ın (Afyon) kuzeybatısında yer alan sahada temeli Mesozoyik yaşlı kayaçlar oluşturur. Daha üstte Eosen yaşlı fliş ve Oligosen yaşlı çakıltaşı ve konglomera yer alır. Üzerine uyumsuzlukla gelen Miyosen çökellerinin tabanını gevşek çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı, kiltaşı, silttaşı ardalanması oluşturur. İstifin bu kesiminde ince

9 MTA SAHALARI EÜAŞ SAHALARI Tablo 3. EÜAġ ve MTA Sahalarında Yer Alan Kömürün Özellikleri ve Rezervleri [10] KÖMÜR SAHALARI KÖMÜRÜN ORTALAMA DEĞERLERİ Isıl Değer (kcal/kg) Nem % Kül % Kükürt % REZERV (Ton) AFŞİN ELBİSTAN ,24 19,49 2, SİVAS KANGAL ,52 19,21 2, BEYPAZARI - ÇAYIRHAN ,8 30, AFŞİN ELBİSTAN ,08 24,08 1, TEKİRDAĞ MERKEZ ,24 27,56 1, İSTANBUL ÇATALCA ,12 30,04 1, KONYA KARAPINAR ,78 20,88 1, HUKUKU EÜAŞ A AİT OLAN SAHALAR İLE MTA DAN DEVİR ALINACAK SAHALARIN TOPLAM REZERVİ linyit damarları ile kireçtaşı bantları gözlenir. Hemen üzerinde yine ince linyit bantları içeren marn, kiltaşı ve killi kireçtaşından oluşan istif yer alır. Ekonomik linyit oluşumları içeren birim ise Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı olup yine kiltaşı ile ardalanmalı bunların üzerine gelir. Havzada Miyosen çökellerini Pliyosen yaşlı polijenik çakıltaşı, kiltaşı, silttaşı, çamurtaşı, kumtaşı ve killi kireçtaşı ardalanmasından oluşan göl çökelleri örter. Kuvaterner yaşlı alüvyonlar ise bütün birimlerin üzerinde yer alır. Dinar-Dombayova sahasında kömürün konumu genellikle yatay ve yataya yakın olup iki horizonda değerlendirmek mümkündür. Üst horizon çok geniş bir zaman aralığında oluşmuş olup yer yer ekonomik kömür damarları ve zengin gitya oluşumları içerir. Alt kömür horizonu ise m ler arasında linyit, kiltaşı ve silttaşı ile ardalanmalı olarak yer alır. Dinar-Dombayova sahasının kuzeyinde bir kömür horizonu, orta kesimlerde iki kömür horizonu ve güneyinde üç kömür horizonu bulunur. Kömür horizonunun ortalama kalınlığı 92 m, kömür damarının ortalama kalınlığı m olup ortalama ısıl değer 1530 kcal/kg dır. Yapılan ilk analizlerde elde edilen sonuçlara göre ortalama nem (%) 45, kül (%) 18, uçucu madde (%) 25, sabit karbon (%) 10 ve toplam kükürt (%) 1.15 dir.

10 Alpu (EskiĢehir) Kömür Sahası Saha Eskişehir Grabeni içinde, Alpu nun kuzeybatısında Sevinç mahallesi ile Ağapınar köyünün kuzeyinde yer alır. Neojen yaşlı çökeller ile kaplı olan bölgede stratigrafik istif, MTA Genel Müdürlüğü ne ait ruhsatlarda yapılan araştırma ve rezerv sondajları ile belirlenmiştir. Sahada temel kayaçları Paleozoyik yaşlı metamorfitler ve Mesozoyik yaşlı ofiyolitler oluşturur. Temel kayaçları üzerine uyumsuz olarak Miyosen yaşlı çökeller gelir. Miyosen yaşlı çökellerin tabanında çakıltaşı, kumtaşı ve kiltaşından oluşan m1 serisi yer alır. Üzerine gelen m2 serisi tabandan tavana doğru yer yer çakıllı, yeşil renkli kiltaşı, kömür, gri renkli kumtaşı, koyu gri yeşil renkli silttaşı kiltaşı, kömür ve yeşil renkli kiltaşı, kumtaşı, ince taneli çakıltaşı ardışımından oluşan bir istif sunar. Daha üstte ise yer yer gözlenen kireçtaşı ve çakıltaşından oluşan m3 serisi ile gevşek çakıltaşı, kiltaşı düzeylerinden oluşan Pliyosen yaşlı çökeller yer alır. Alpu sahasında kömürleşme m arasında değişen derinliklerde, SW-NE doğrultulu iki horizon halindedir. Üst kömür horizonu m arasında değişen kalınlıklarda, alt kömür horizonu ise m arasında değişen kalınlıklardadır. Üst horizonda yer alan kömürlerin ısıl değeri göreceli olarak alt horizonda yer alan kömürlerin ısıl değerinden daha düşüktür. Eskişehir havzasında kömürlerin ısıl değeri genellikle kcal/kg arasında değişmektedir. Havzada damar kalınlığı ortalama olarak m, ısıl değer ise 2000 kcal/kg dır. Ortalama nem (%) 34, kül (%) 32, uçucu madde (%) 21, sabit karbon (%) 13 ve toplam kükürt (%) 1.5 dir. İki kömür horizonu arasında arasındaki gri yeşil renkli kiltaşı düzeyleri içinde m arasında değişen kalınlıklarda yer yer bitümlü marn (oil shale) zonu yer alır. Alt kömür horizonu üzerinde yer alan ve 2-5 m arasında değişen kalınlıklar sunan gri renkli, ince orta taneli kumtaşı seviyesi ayırtman özelliktedir [13]. SONUÇ 18. yüzyılda sanayi devriminin başlamasıyla enerjinin tahtına outran kömür, 19. Yüzyılın sonlarında yerini petrole bırakmıştır. Sanayi devrimi sürecinde enerjinin ekonomik önemi anlaşılmış ve 20. Yüzyılda bunun yanında stratejik önemi de ortaya çıkmıştır. 20. Yüzyılın sonlarında ise kullanım kolaylığı ve çevre dostu olması nedeniyle doğalgaz petrolun tahtına yerleşmiştir. Ancak doğalgaz, kullanıcı ülkeleri büyük bir bağımlılığa ittiğinden bütün dünyada sorunlar yaşanır olmuştur. Önemli bir ekonomik ve siyasal güç haline gelen doğalgaz nedeniyle tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de enerji temininde potansiyel bakımından yerli kaynakların başında yer alan kömüre dönüş başlamıştır. Ülkemizde çevre evre faktörü ön plana çıkarılarak elektrik enerjisi üretiminde tek kaynak haline getirilen doğal gaz nedeniyle enerji güvenliğimiz tehlikeye girmiş olup yerli kaynaklarımızın bu amaçla kullanımı her zamankinden önemli hale gelmiştir. Ülkemiz linyit kaynakları açısından küçümsenemeyecek bir potansiyele sahiptir ve bugün ulaştığımız 14.1 milyar tonluk görünür+muhtemel+mümkün linyit rezervi ile dünyada ilk on içerisinde yer almaktadır.

11 Bugüne kadar tüketilen miktar, toplam rezervden çıkarıldığında, bugün için 13 milyar tonluk bir linyit varlığı söz konusudur. Her ne kadar düşük ve orta ısıl değere sahip kömürler olsa da, yerli kaynağımız olması açısından çok önemlidir. Özellikle gelişen yakma teknolojileri, iyileştirilmiş kömür madenciliği uygulamaları ve Avrupa ülkeleri gibi ülkemizde de gündeme gelen doğalgaz kısıtlamaları bu potansiyeli daha çekici kılmaktadır. Yerli kaynaklarımızın başında yer alan linyitlerimizi kullanmak üzere yeni termik santraller planlanmalı ve linyit aramacılığına kazandırılan ivme arttırılarak devam ettirilmelidir. Ülkemizde enerji güvenliğini sağlamak için, enerjiye kolay ve ucuz ulaşabilmek için linyit kaynaklarımız elektrik üretimi amacıyla etkin olarak devreye sokulmalıdır. Ülkemizde, Dünya çevre standartlarına uygun olarak (en fazla 100 mg/m3 toz-kül emisyonu ve en fazla 100 mg/m3 kükürt emisyonu) çalışan linyite dayalı termik santraller bulunmaktadır ve bu örnekler çoğaltılmalıdır. Termik santralların işletme döneminde santrala verilen kömür özelliklerinin, santral dizaynı için esas alınan kömür özelliklerinden farklı olması; santralın düşük yükte çalışmasına, yedek tesisleri devreye alma zorunluluğunun olmasına, teçhizat kapasitelerinin yetersiz kalmasına, elektro filtrelerin kül yükünün artmasına, yanma odası sıcaklığının yükselmesine veya düşmesine, baca gazı çiğleşme noktasının değişmesine, baca gazı kükürt oksit konsantrasyonlarının artmasına vb. gibi istenmeyen olumsuzluklara yol açmaktadır. Düşük verimin önüne geçilebilmesi için işletme sırasında önlemler alınmalıdır. Bu homojenizasyon kadar önemli bir diğer konu da santralı besleyecek olan kömürün özelliklerine uygun yakma sistemleri ve kazan dizaynlarının seçimidir. Bu konu önemsenmeli ve özen gösterilmelidir. Kömür havzalarındaki gerek kömürleşme süreçleri gerekse damar kalınlıkları dikkate alınarak ekonomik kömür üretimine yönelik işletme planları titizlikle hazırlanmalıdır. Termik santral potansiyeli hesaplanırken üretilebilir/işletilebilir rezerv belirlenmelidir. Temiz kömür teknolojileri ve modern yakma sistemlerinin geliştirilmesi yönündeki araştırma ve uygulamalar özendirilmeli ve desteklenmelidir. Ülkemizin enerji planlamalarında, yerli kaynakları içerisinde kömür bulunmayan ülkelerin, elektrik üretiminde kömürün payı olarak korudukları % 45 düzeyi kesinlikle ülkemizde de oluşturulmalıdır. Türkiye, kullandığı doğal gazın % 98 sini, petrolün % 90 ını, kömürün ise yaklaşık % 20 sini ithal etmektedir. Dışalım ile kullanılan doğalgaz ve petrolün elektrik üretimindeki payı % 20 yi geçmemelidir. Çoğunlukla düşük ve orta kaliteli linyitler sınıflamasında yer alan ülkemiz linyitlerinin termik santrallerde değerlendirilmesi sürdürülebilir bir enerji ve dolayısıyla sürdürülebilir kalkınma için kaçınılmazdır.

12 DEĞĠNĠLEN BELGELER [1] (2011) [2] (2011) [3] (2012) [4] (2010) [5] acikarsiv.atilim.edu.tr/browse/457/gulhan_ozbayoglu.pdf (2011) [6] (2012) [7] Şengüler, İ. (2006) Sürdürülebilir Enerji ve Linyit Kaynaklarımız. Türkiye 10.Enerji Kongresi Bildiriler Kitabı, 25-31, İstanbul. [8] Şengüler, İ. (2010) Coal Explorations in Turkey: New Projects and New Reserves. Twenty-Seventh Annual International Pittsburgh Coal Conference. Abstract Booklet, 11, Istanbul, Turkey. [9] Üzer, M. (2012) Türkiye nin Maden Potansiyeli. Mimar ve Mühendis Dergisi, Sayı: 66 (Temmuz-Ağustos 2012), 74-78, Mimar ve Mühendisler Grubu, İstanbul. [10] (2011) [11] Taka, M., Salman, M., Gülhan, M. ve Çolakoğlu, S. (2010) Konya-Karapınar AR No lu Linyit Sahasının Buluculuk Talebine Esas Jeoloji ve Rezerv Raporu. MTA Rapor No (yayımlanmamış), Ankara. [12] Şengüler, İ., Tansak, T., Karaca, K. ve Gülhan, M. (2009) AR No lu Tekirdağ İli Merkez İlçesi Linyit Ruhsat Sahası Buluculuk Talebine Esas Jeoloji ve Rezerv Raporu. MTA Rapor No (yayımlanmamış), Ankara. [13] Şengüler, İ. (2011) Eskişehir-Sivrihisar Havzasının Neojen Kompilasyonu ve Kömür Potansiyeli. MTA Rapor No (yayımlanmamış), Ankara.