T.C. GAZ ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ TAR H ANAB L M DALI (ORTAÇA TAR H ) TÜRK YE SELÇUKLU DEVLET N N KURULU UNA DA R MESELELER

Transkript

1 T.C. GAZ ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ TAR H ANAB L M DALI (ORTAÇA TAR H ) TÜRK YE SELÇUKLU DEVLET N N KURULU UNA DA R MESELELER YÜKSEK L SANS TEZ Haz rlayan MUZAFFER SA LIK Tez Dan man Yrd. Doç Dr. SÜLEYMAN ÖZBEK 2007 ANKARA

2 ONAY Muzaffer Sa l k taraf ndan haz rlanan Türkiye Selçuklu Devleti nin Kurulu una Dair Meseleler ba l kl bu çal ma tarihinde yap lan savunma s nav sonucunda (oybirli i/oyçoklu u) ile ba ar l bulunarak jürimiz taraf ndan Tarih Anabilim Ortaça Tarihi Bilim dal nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmi tir. Ba kan Prof. Dr. lhan Erdem Üye Doç. Dr. Atlan Çetin Üye Yrd. Doç. Dr. Süleyman Özbek

3 ÖNSÖZ: Dünya tarihinde e ine az rastlan r büyüklükte bir mparatorluk kuran Selçuklular n bu geni likteki topraklar yönetirken Türk hakimiyet anlay ndan kaynaklanan ülke topraklar n n hanedan ailesinin ortak mal olmas ilkesinden kaynakl bir tak m sorunlarla kar la t n ve bunun sonucunda y llarca süren aile içi mücadelelerin ortaya ç kt n mü ahede ediyoruz. Bu mücadelelerin hiç üphesiz en uzun soluklu olan, Selçuklu mparatorlu u nun kurucusu Selçuk un o lu Arslan ( srail) n o ullar ile Selçuk un di er o lu olan Mikail in o ullar aras nda geçen mücadele olmu tur. Selçuk tan sonra, Selçuklu ailesi nin liderli i meselesi ayn ailenin bu iki kolu aras nda varolan mücadelenin kayna n olu turmu tur. Mikail in o ullar Tu rul ve Ça r Bey ler Büyük Selçuklu mparatorlu unu tarih sahnesine ç kar rlarken, Arslan n torunu Kutalm o lu Süleyman ah da Türkiye Selçuklu Devletini kurmu tur. Arslan vefat ettikten sonra Tu rul ve Ça r Bey lere kat lan o lu Kutalm, hem Tu rul Bey zaman nda hem de ondan sonra Büyük Selçuklu mparatoru olan Alp Arslan zaman nda devlete ba kald rm ve Selçuklu ailesinin liderli inin babas Arslan Yabgu dan sebep kendisine ait olmas gerekti ini iddia etmi tir. Bu yolda hayat n kaybeden Kutalm n o ullar ise bir yolunu bulup Anadolu ya gelmi ler ve bunlardan Süleyman ah Türkiye Selçuklu Devletini tarih sahnesine ç karm t r. Ancak hem Süleyman ah hem de onun o lu I. K l ç Arslan, Anadolu nun bat s yönünde gayet ba ar l fetihlerde bulunmalar na ra men, yüzlerini do uya, yani Büyük Selçuklu mparatorlu una dönmekten al koyamam lar ve nihayetinde t pk atalar Kutalm gibi bu u urda canlar ndan olmu lard r. Kutalm o ullar n n Anadolu ya geli ekilleri tarihçiler aras nda tart ma konusu olmu tur. Kimi tarihçiler onlar n esir olarak bulunduklar Büyük Selçuklu mparatorlu u nun merkezinden kaçarak geldiklerini iddia etmi ler di er bir k s m tarihçiler ise onlar n Büyük Selçuklu Sultan Melik ah n izni ile bu topraklara gelebildiklerini belirtmi lerdir. Kutalm o ullar n n kurmu olduklar devletin statüsü ve kurulu tarihi de çok tart mal d r. Türkiye Selçuklu Devletinin tam ba ms z olup olmad, Büyük

4 II Selçuklu mparatorlu una kar ne gibi mükellefiyetlerinin bulundu u konusu bugün hala net olarak aç klanabilmi de ildir. Ayr ca Türkiye Selçuklular n n bir Devlet olarak tarih sahnesine ne zaman ç kt hususu da bir çok tarihçi taraf ndan farkl aç lardan de erlendirilmi tir. Selçuk Bey zaman nda slamiyet i kabul eden Selçuklular n Sünni akideyi benimseyip Sünni slam dünyas n n hamili ini üstlenmeleri, Türk slam tarihi aç s ndan önemli sonuçlar do urmu tur. Bu noktada ii Büveyhiler Devleti ve Arslan Besasiri ile mücadele eden Selçuklular, sadece iili in yay lmas na engel olmam lar ayn zamanda Sünni akide ile ters dü en pek çok ak m da bertaraf etmi lerdir. Bu yolda hayatlar n kaybeden Selçuklu Devlet adamlar n n mevcudiyeti Selçuklular n bu konuda ne denli samimi olduklar n n da bir göstergesidir. Bununla beraber tarihsel süreç içersinde kendi menfaatleri zarar gören bir k s m Selçuklu ehzadelerinin konumlar n muhafaza etmek veya daha da güçlendirmek için ii Fat mi devleti ve onun hilafet makam ile ba lant kurduklar n ve ba lant y has m olarak gördükleri di er Selçuklu liderlerine kar bir koz olarak kullanmaya çal t klar n görüyoruz Türkiye Selçuklu Devleti ve onun hükümdarlar n n, özellikle I.K l ç Arslan dan sonra Büyük Selçuklu mparatorlu u taht üzerindeki iddialar ndan vazgeçmi olduklar n mü ahede ediyoruz. Onlar, bundan sonra kendilerine yeni bir yurt olarak gördükleri Anadolu nun fethi ve imar ile ilgilenmi lerdir. Bu amaçla Anadolu Türk Birli inin sa lanabilmesi için ellerinden geleni yapm lard r. Bu noktada ba ta Dani mendliler olmak üzere Mengücekliler, Saltuklular ve Artuklular la menfi veya müspet ili kiye girmi ler ve Osmanl Devleti nin kurulmas na kadar geçen sürede, u an üzerinde ya ad m z topraklar n Türk slam hamuruyla yo rulmas için büyük gayret göstermi lerdir. Bu çal man n haz rlanmas s ras nda, ahs ma olan deste inden dolay Prof Dr. Kaz m Ya ar Kopraman a, derslerine kat lma imkan bularak konuyla ilgili bilgilenmemi sa layan Prof Dr. Salim Koca ya ve çal mam n her safhas nda ahs ma yol gösteren Yrd. Doç. Dr. Süleyman Özbek e te ekkür ederim.

5 III Ç NDEK LER Sayfa No ÖNSÖZ...I Ç NDEK LER...III KISALTMALAR...VI G R. 1 B R NC BÖLÜM SELÇUKLU DEVLET N N KURULU UNDA A LEN N L DERL MESELES 1.1. Arslan Yabgunun Selçuklu Liderli i-tu rul ve Ça r Beylerin Tutumu Arslan Yabgu ya Kadar Selçuklular Arslan Yabgu nun Ba a Geçmesi Arslan Yabgu Döneminde Selçuklular Arslan Yabgu nun Yakalanmas ve Vefat Arslan Yabgu dan Sonra Selçuklular Gazneli Mahmud un Vefat ve De i en artlar Tugrul Bey Devrinde Kutalm syan Kutalm tan Önceki syanlar- brahim Y nal ve Resul Tekin syanlar Kutalm n syan Kutalm ile Alparslan Aras nda Hakimiyet Mücadelesi K NC BÖLÜM KUTALMI O ULLARININ ANADOLU YA GEL 2.1. Kutalm o ullar n n Tarih Sahnesine Ç k lar Kutalm o ullar n n Anadolu daki lk Faaliyetleri Süleyman ah le Mansur un Kar Kar ya Gelmeleri...58

6 IV ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK YE SELÇUKLU DEVLET N N KURULU U 3.1. Hukuk Yönünden Selçuklu Devletleri Türkiye Selçuklu Devletinin Tabili i Meselesi Türkiye Selçuklu Devletinin Kurulu Tarihinin Tespiti Meselesi Tarihi Tarihi Tarihi Tarihi Tarihi Tarihi..103 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SELÇUKLULARIN MEZHEB TERC H 4.1. Sünni ii Ayr l ve Selçuklular n Buna Yakla m ii Büveyhiler Devletinin Sünni Abbasi Hilafeti Üzerindeki Bask s Büyük Selçuklu mparatorlu unun Sünni Akideyi Temsili ve Arslan Besairi ile Mücadelesi Selçuklu Ailesi çerisinde ii Fatimi Devleti ile Yak nla ma Te ebbüsleri brahim Y nal n syan Emir öklü nün Kutalm o ullar n Emir Ats z a Kar ttifaka Daveti Serefe üd Devle Müslim in Artük Bey ve Suriye Selçuklu Meliki Tutu ile ttifak Süleyman ah n Çukurova y Fethi ve Tarblus am Emirinden ii Hatip stemesi Halep Selçuklu Devletinin Fatimilerle ttifak...136

7 V BE NC BÖLÜM KUTALMI O ULLARININ ANADOLU HAK M YET Ç N TÜRK BEYL KLER LE MÜCADELELER 5.1. Kutalm o ullar n n Dani mendliler ile Münasebetleri Kutalm o ullar n n Mengücekler ile Münasebetleri Kutalm o ullar n n Saltuklular ile Münasebetleri Kutalm o ullar n n Artuklular ile Münasebetleri SONUÇ KAYNAKÇA. 183 ÖZET ABSTRACT..189

8 VI KISALTMALAR A.Ocak, Selçuklular n Dini Siyaseti, A.Özayd n, Mengücekler, Ahmet Ocak, Selçuklular n Dini Siyaseti ( ) Abdülkerim Özayd n Mengücekler Do u tan Günümüze Büyük slam Tarihi A.g.e. Ad geçen eser Anna Kommena, Alexiad, Anna Kommena, Alexiad Malazgirt Sonras.(Çvr. Bilge Umar) Ahmed Bin Mahmud, Selçukname I, Ahmed b. Mahmud, Selçukname I (Haz. Erdo an Merçil) A.Öngül, Saltuklular, Ali Öngül, Saltuklular Türkler Ansiklopedisi A.Sevim, E.Merçil, Selçuklu Devletleri, Ali Sevim, Erdo an Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi A.Sevim, Anadolu Fatihi, Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalm o lu Süleyman ah.

9 VII A.Sevim, Makaleler 3 Besasiri syan Ali Sevim, lginç Yönleri ile Besasiri syan Makaleler 3 (Hzr.E.Semih Yalç n, Süleyman Özbek) Ali Sevim, Selçuklu M s r Fat mi Devletleri, Ali Sevim, Selçuklu M s r Fat mi Devletleri li kilerine Genel Bir Bak A.Sevim, Mir atü z-zaman Tu rul Bey Dönemi, Ali Sevim, S bt bnü l Cevzi nin Mir atü z-zaman Fi Tarihi l-ayan Adl Eserindeki Selçuklularla lgili Bilgiler-I-Sultan Tu rul Bey Dönemi-, Makaleler 2 (Hzr. Semih yalç n, Süleyman Özbek) A.Sevim, Mir atü z-zaman Alp Arslan Dönemi, Ali Sevim, S bt bnü l Cevzi nin Mir atü z-zaman Fi Tarihi l-ayan Adl Eserindeki Selçuklularla lgili Bilgiler-II-Sultan Alp Arslan Dönemi-, Makaleler 2 (Hzr. Semih yalç n, Süleyman Özbek) A.Sevim, Mir atü z-zaman Melik ah Dönemi, Ali Sevim, S bt bnü l Cevzi nin Mir atü z-zaman Fi Tarihi l-ayan Adl Eserindeki Selçuklularla lgili Bilgiler-III-Sultan Melik ah Dönemi-, Makaleler 2 (Hzr. Semih yalç n, Süleyman Özbek)

10 VIII A.Sevim, bnü l Adim in Zübdetü l- Haleb Ali Sevim, bnü l Adim in Zübdetü l-haleb Min Tarihi l Halep Adl Eserindeki Selçuklularla lgili Bilgiler Makaleler 2, (Hzr. Semih Yalç n, Süleyman Özbek). A.Sevim, Makaleler 1, Ali Sevim, Artuklular n Soyu ve Artuk Bey in Siyasi Faaliyetleri Makaleler 1 (Hzr.E.Semih Yalç n, Süleyman Özbek) A.Sevim, Artuko lu lgazi Ali Sevim, Artuko lu lgazi A.Sevim, Suriye Filistin Selçuklu, Ali Sevim, Suriye Filistin Selçuklu Devleti Tarihi Bild. Bildiri Bkz. Bak n z C. Cilt C.Cahen, Türklerin Anadolu ya ilk Giri i Claude Cahen, Türklerin Anadolu ya ilk Giri i (Çvr. Ya ar Yücel, Bahaeddin Yediy ld z). Çvr. Çeviren DTCFD. Dil Tarih Co rafya Fakültesi Dergisi F.Sümer, Do u Anadolu Türk Beylikleri, Faruk Sümer Selçuklular Devrinde Do u Anadolu Türk Beylikleri.

11 IX G.Ostrogorsky, Bizans G.Ostrogorsky, Bizans Devlet Tarihi, (Çvr.Fikret I ltan). G.Abu l Farac, Abu l Farac, Gregory Abu l Farac, Abu l Farac Tarihi (Çvr. Ömer R za Do rul). Haz. Haz rlayan Hz. Hazreti bn i Bibi, El Evamirü l-ala iye, bn i Bibi, El Evamirü l-ala iye Fi l Umuri l-ala iye -Selçukname I- bnü l-esir, El Kamil-Fi t-tarih, bnü l-esir, El Kamil-Fi t-tarih Tercümesi, (Çvr.Abdülkerim Özayd n). bnü l-adim, Bugyetü t-talep, bnü l-adim, Bugyetü t-talep Fi Tarih-i Haleb, Biyografilerle Selçuklu Tarihi, (Çvr. Ali Sevim)..Kafeso lu, Selçuklu, brahim Kafeso lu, Selçuklu Tarihi.Kafeso lu, Hangi Tarihte Kuruldu?, brahim Kafeso lu, Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu? K.M.Aksarayi, Müsameretü l Ahbar, Kerimüddün Mahmud, Aksarayi, Müsameretü l Ahbar ve Müsayeretü l Ahyar

12 X L.J.Run, Rum (Anadolu) Sultanl n n Men ei Laurent J.Run, Rum (Anadolu) Sultanl n n Men ei ve Bizans (Çvr.Ya ar Yücel). MEB. Milli E itim Bakanl M.A.Köymen, Büyük Selçuklu, Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu mparatorlu u Tarihi, M.A.Köymen, Süleyman ah ve Mehmet Altay Köymen, Süleyman ah Anadolu Selçuklu Devletinin Kurulu u. M.A.Köymen, Selçuklu Devri Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi. M.H.Y nanç, Türkiye Tarihi, Mükrimin Halil Y nanç, Türkiye Tarihi: Selçuklu Devri 1 Anadolu nun Fethi. O.Turan, Selçuklular Tarihi, Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk slam Medeniyeti O.Turan, Selçuklular ve slamiyet, Osman Turan, Selçuklular ve slamiyet O.Turan, Selçuklular Zaman nda, Osman Turan, Selçuklular Zaman nda Türkiye, O.Turan, Do u Anadolu Türk, Osman Turan, Do u Anadolu Türk Devletleri Tarihi

13 XI R.Genç, Karahanl lar, Re at Genç, Karahanl lar da Devlet Te kilat s. Sayfa S. Say S.Koca, Türkiye Selçuklular Tarihi Salim Koca, Türkiye Selçuklular Tarihi Malazgirt ten Miryokefalan a Ter. Tercümesi TTK. Türk Tarih Kurumu Urfal Mateos, Vekay-i Name Urfal Mateos, Vekay-i Name (Çvr.,Hrant D.Andreasyan) Yay. Yay mlayan S.Kara, Büyük Selçuklular, Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgalar

14 G R : Selçuklular n tarih sahnesine ç kmaya haz rland klar s rada Ortado u ve Ön Asya n n siyasi yap s nda yer alan devletleri k saca inceleyerek konumuza ba layal m. O UZ YABGU DEVLET O uzlar, 10. asr n ba lar nda k l k merkezi Yeni-kent, yazl k merkezi ise Cend ehri olan bir devlet kurmu lard. O uz Devletinin bat s nda Hazar ve Bulgar Türk devletleri, kuzeyinde K pçaklar, güneyinde ise slâm ülkeleri yer al yordu. Yabgu, devletin ba idi. Ona naiplik yapan Kül Erkin unvanl bir ba bu mevcuttu. Devletin ordusunu ise Suba yönetiyordu. O uz Yabgu Devleti nin kom ular olan Peçenekler ve Hazarlar la ili kilerinin iyi olmad, Harezm in yerli hanedan olan Afrigilerin de O uz bask s alt nda oldu u görülmektedir. O uzlar, do udaki kom ular Karluklar ile de mücadele halinde olmu lard r. Son O uz Yabgusu olarak bilinen Ali Han n o lu, Cend hakimi ah-melik, ilerde anlataca m z üzere Selçuklular n ilk zamanlar nda, onlar n can dü man olarak Tu rul ve Ça r Beyleri hayli u ra t rm t r. Bu devlette halk, göçebe O uzlardan olu uyordu. Zaten Selçuklular da O uzlar n Üçok kolunun K n k Boyundan idiler. Selçuklular n atas olan Selçuk Bey, bu devlette Suba l na kadar yükselmi ti. Her boy Beyi Yabgu ya ba l idi. Ancak Merkeziyetçi bir düzen yoktu. Yani aradaki ba feodal bir mahiyet arz ediyordu. Bütün devlet i lerinin boy beylerinin kat ld bir Kurultay da çözümlendi i O uz Yabgu Devleti nin Yengikent (K l k ba kent), Cend (yazl k ba kent), Sabran (Savran) ve Sütkent gibi ehirleri vard. O uz Yabgu Devleti nin topraklar ticaret kervanlar n n yolu üzerinde yer ald için bir çok kültür ile tan malar söz konusu olabiliyordu. O uzlar n slam ile tan malar da ilk kez Müslüman Tüccarlarla yapm olduklar ticaretle mümkün olabilmi tir. Gerçi onlar, til Bulgarlar ile Hazarlar n yapt gibi toptan slamiyet e girmemi lerdir. Ancak zamanla slamiyet in O uz Yabgu Devleti nin baz ehirlerinde yay ld n mü ahede ediyoruz.

15 2 KARAHANLI DEVLET 840 y l nda K rg zlar, Uygur devletini tarih sahnesinden silince, onun yerini ba kenti Ka gâr olan Karahanl devleti alm t r. Kurucusu, Bilge Kül Kadir Han d r tarihleri aras nda, Türkistan ve Maveraünnehir de hâkimiyet kuran ilk Müslüman Türk devleti olan Karhanl lar, Karluk, Çi il, Ya ma ve di er Türk boylar ndan meydana geliyordu. Abdülkerim Saltuk Bu ra Han dan sonra yerine geçen hükümdarlardan Arslan Han zaman nda topraklar n Samano ullar Devleti aleyhine geni letmi lerdir. lig Nasr Han zaman nda ise en geni s n rlar na ula m lar, ancak nihayetinde önce Do u ve Bat Karahanl Devletleri olmak üzere ikiye ayr lm lar, akabinde Selçuklulara tabi bir hale gelmi lerdir. Daha sonra ise Karahitaylar n egemenli i alt na giren Bat ve Do u Karahanl Devletleri s ras yla 1211 ve 1212 y llar nda y k lm lard r. SAMANLI DEVLET Samanl devleti nin temelleri Samano lu soyundan olup Maveraünnehr bölgesinde Abbasi Devleti nin valileri olarak görev yapan ki ilerin gayretleri ile at lm t r. Bu devletin hükümdarlar ndan olan Nasr bin Ahmet zaman nda Samanl devleti, Abbasî Halifeli i taraf ndan resmen tan nm t r. Hükümdarlar smail döneminde ise Samanl devleti, hakimiyet sahas n geni leterek, Maveraünnehr ve Horasan bölgesini ele geçirmi ler ve buralardaki küçük yöresel emirlikler Samanl Devleti ne ba lanm lard r. Hükümdarl 29 y l süren II. Nasr zaman nda, Samanl ülkesinde bilim, kültür, dil ve edebiyat en yüksek bir düzeye ula m, çe itli dallarda pek çok ünlü bilgin, air ve edip yeti mi ve bunlar, çok de erli eserler kaleme alm lard r. Ancak daha sonraki y llarda özellikle bat da Büveyhi, do uda Karahanl ve Gaznelilerin artan güçleri kar s nda Samanl devleti, y k lmaktan kurtulamam t r. Son Samanl hükümdar smail Muntas r n, Selçuklulardan da yard m almas na ra men, devleti kurtarma çabalar akim kalm ve nihayetinde

16 3 Samanl Devleti, Karahanl lar ile Gazneliler kar s nda tutunamayarak bu iki devlet aras nda bölü ülmek üzere tarih sahnesinden silinmi tir. GAZNEL LER DEVLET Sâmâni Devletinin ( ) en parlak devirlerinde çok say da Türk, gruplar hâlinde Mâverâünnehir yoluyla slâm dünyas na gelmekteydi. 912 y l ndan itibaren ise Sâmânî Devletinin vali ve komutan kadrolar nda, Türk isimleri de görülmeye ba lanm t r. te bu Türk komutanlardan biri de Gazne Devletini kuracak olan Alptegin dir. Alptegin, 961 senesinde Samani Devleti veziri Ebû Ali Muhammed Belâmi ile birle erek, Sâmânî ehzâdesi Nasr tahta oturtmak istediyse de bu arzusunu gerçekle tiremedi. Bunun üzerine kendisine ba l birliklerle Afganistan daki Gazne ehrine çekilmi ve burada bulunan Levik Hânedân n bölgeden uzakla t rarak, ehre hakim olmu tur. Böylece Gazne Devletinin temelleri at lm t r. Devletin gerçek kurucusu ise köle olarak sat ld Alptegin taraf ndan evlat edinilen Sebük Tegin olmu tur. Sebük Tegin in 997 de ölümünden sonra, yerine o lu smail geçmi, ancak, k sa bir süre sonra, taht a abeyi Mahmud a b rakmak zorunda kalm t r. Mahmud zaman nda Gazneliler, ba ms z bir duruma gelerek Abbasî Halifeli i taraf ndan da resmen tan nm t r. Gazneliler, y k lan Samanl Devleti nin topraklar n Karahanl larla birlikte bölü mü lerdir. Daha sonra sultan Mahmut, Hindistan a tam on yedi sefer düzenleyerek slâmiyet in bu ülkede yay lmas n sa lam ve bu sebeple slâm dünyas nda ünlü bir kahraman olarak tan nm t r. Sultan Mahmut, saltanat n n son zamanlar nda, Selçuklular ve dolay s yla birçok Türkmen (O uz) kitlelerinin Maveraünnehr den Horasan a geçmelerine izin vermi, bu durum ise, Gazneli devleti aleyhine telâfisi güç sorunlar yaratm t r.sultan Mahmud dan sonra yerine o lu Muhammed geçti ise de, bu s rada Isfahan ve Rey umumî valisi bulunan karde i Mesud taraf ndan tahttan indirildi. Ekim 1030 da tahta ç kan Sultan Mesud, iyi bir asker olmakla beraber, babas n n kom ularla iyi geçinme siyasetini devam ettiremedi. Özellikle, Selçuklular la olan geçimsizlikleri, uzun ve kanl sava lar n ç kmas na sebep oldu. Horasan n bir k sm n alma ba ar s n gösteren Selçuklulara kar, Sultan Mesud, 1040 y l nda Dandanakan Meydan Sava nda büyük bir ma lûbiyete u rad. ran, Harezm ve

17 4 Mâverâünnehir e Selçuklular n hakim olmalar, Gaznelileri Afganistan ve Hindistan topraklar üzerinde ya amaya mahkûm etti. BÜVEYH DEVLET Ebû uca Büveyh taraf ndan kurulan ve daha sonra onun üç o lunun gayretleri ile gittikçe büyüyen ran kökenli Büveyho ullar devleti, k sa zamanda Isfahan, Cibâl, Kirman, Huzistan ve yörelerine hâkim olmu ve hattâ Ebu uca n n o lu Ahmet zaman nda Sünni Abbasi Hilafeti nin ba kenti olan Ba dat, bu devletin hakimiyetine girmi tir. Büveyhi Devleti nin en geni s n rlar na ula t dönem ise Ahmet in o lu Adududdevle Fenahusrev dönemi olmu tur. Ancak onun ölümünden sonra aile içinde çeki meler ortaya ç km ve önce Gazneliler in, daha sonra da Büyük Selçuklu Sultan Tu rul Bey in hamleleri sonucu Büveyhi Devleti 1055 y l nda y k lm t r. Büveyhilerin valisi olarak, Ba dat ta görev yapan Türk as ll Ebu l Hâris Arslan Besasirî, ii M s r Fat mîleri ve Arap emirlerinden Kurey ve Dübeys ile i birli i yaparak, 28 Kas m 1058 de, Tu rul Bey in brahim Y nal isyan dolay s yla ehirde bulunmamas ndan yararlanarak Ba dat i gal etmi ve Sünni Abbasi Halifesi Kaaim Biemrillah da esir alm t r. brahim Y nal n isyan n bast ran Tu rul Bey, yeniden Ba dat a gelerek Besasiri yi ortadan kald rm, böylece Halifenin esaretine son vermi tir. ABBASÎ HAL FEL Horasanl komutan Ebu Müslim in yard mlar sonucunda, Hz. Peygamber in amcas Abbas n torunlar ndan olan Ebul-Abbas, Emeviler e kar yapm oldu u mücadeleyi kazanm ve Emevi Devletini tarih sahnesinden silerek yerine Abbasi Devletini kurmu tur. lk Abbasî halifesi Ebul-Abbas Saffâh tan sonra yerine geçen karde i Ebû Cafer Mansur, devleti ciddi ekilde u ra t ran iç sorunlar büyük ölçüde çözümlemi, ülkede huzur ve sükûnu sa lam t r. Abbasi Devleti en parlak dönemini Harun Re it döneminde ya am t r. Dönemin bu ekilde geçmesinde Harun Re id in yetenekli ki ili i yan nda, Bermeko ullar ailesinin de katk lar büyük olmu tur. Harun Re id döneminin sonundan ba layarak Abbasi Devleti gücünü yitirmeye

18 5 ba lam t r. spanya ya kaçan Emeviler, Endülüs Emevileri Devletini kurmu lard r. Tuluno ullar, M s r da ba ms z bir devlet vücuda getirirken, Maveraünnehr ve Horasan da Tâhirîler, Samanîler ve Saffarîler, hilâfetten ayr larak ba ms z birer devlet haline gelmi lerdir. Tüm bunlar n sonucunda Abbasi Devleti nin topraklar Irak ile s n rlanm t r. M s r ve Kuzey Afrika da kurulan iî Fat mî Halifeli i, K z ldeniz den Atlas Okyanusu na dek uzanan ülkelere hâkim olarak Sünnî Abbasi Halifeli inin kar s na ciddi bir has m olarak ç km t r. Ayr ca ran ve Irak ta kurulup geni leyen iî Büveyho ullar, halife Müstekfî zaman nda Ba dat i gal edip yönetimi ellerine geçirmi lerdir. Bununla beraber Sünnî Selçuklular n tarih sahnesine ç kmalar sonucunda, Abbasî Halifeli i, önce Büveyho ullar, daha sonra da Fat mî Halifeli inin bask ve tehdidinden kurtulmu lard r. FATIM HAL FEL Ebû Abdullah Hüseyin bin Ahmed ve Ebû Muhammed Ubeydullah Mehdi nin gayretleri ile h idi Devleti nin yerine M s r da kurulan bu devlet ii dü üncenin bir kolu olan smailiyye mezhebine ba l yd. Fat mîler, en görkemli dönemlerini Muntas r n döneminde ya am lard r. Fat miler, ilk zamanlar en çok Bizans ile mücadele ettilerse de, Selçuklular n Suriye ve Filistin i fethedip burada bir devlet kurmalar ndan sonra Bizans la, Selçuklular aleyhine iyi ili kiler kurmu lard r.. Devlet yönetiminde Türklere oldukça geni yer veren halife Mustans r n saltanat n n ortalar na do ru M s r da ciddi huzursuzluklar ortaya ç km t r. Bunun en büyük sebebi ise Fat mi ordusundaki Türk ve Berberi askerleri aras ndaki önü al namayan çat malard r. Fat mi Devleti iktisadi olarak ta bu olaylardan çok zarar görmü tür. smailiyye inanc n yaymak için olu turulan Dai mekanizmas da ciddi anlamda devletin maliyesine yük getiriyordu. Halife, devletin malî durumunu düzeltmek amac yla, halka para cezas kesmek, mal ve mülklerine el koymak gibi huzursuzlu u daha da artt ran eylemlere giri ti. te böyle bir dönemde Hamdano ullar ndan Nâs rüddevle, Türk ve Berberîlerle i birli i yaparak gücü eline ald. Fakat çok geçmeden ii Fat mi Halifesi üzerinde de egemenlik kurmak isteyen Nâs rüddevle, bir yandan halife, öbür yandan da rakipleri durumuna geçmi bulunan Türk kökenli Emirler ile mücadele etmek durumunda

19 6 kald. Bu mücadele s ras nda zor anlar ya ayan Nâs rüddevle, Selçuklu sultan Alp Arslan a ba vurarak onu M s r'a davet etmi tir. M s r a do ru gelen Alp Arslan Bizans mparatoru nun kendi üzerine geldi i haberini al nca yönünü Malazgirt e çevirmi tir. Nâs rüddevle 1073 y l nda Türk Emirlerinden ldeniz taraf ndan bütün yak nlar yla birlikte öldürülmü tür. Nâs rüddevle den sonra da M s r n durumu düzelmemi tir y l ndan beri devam eden k tl k nedeniyle M s r, büyük ve ciddi bir sefalet içinde bulunuyordu. Bu nedenle halk n bir ço u Suriye ve Irak a göç etmek zorunda kalm t. Ayr ca Berberi Türk Ve Sudanl Emirlerin birbirleriyle geçinememeleri ülkeyi bir anar i ortam na sürüklemi ti. Halife Mustans r, ülkeyi içine dü tü ü bu durumdan kurtarmak için halifeli in Akkâ valisi Bedrülcemali yi M s r a ça rarak devlet yönetimini eline almas n istedi. Bedrülcemali, bu teklifi almadan önce D ma k ( am) ta iki kez valilik yapm, daha sonra atand Akkâ valili i s ras nda da iyi bir yöneticilik sergileyerek nam salm t. Ermeni as ll olan Bedrülcemalî, M s r a ça r ld zaman D ma k ve Akkâ da en güvendi i kimselerden kurdu u Ermeni muhaf z alay n da birlikte götürmü tü. Gizlice Kahire ye gelen Bedrülcemalî, halifeyi iddetle bask alt nda bulunduran Türk, Berberî ve Sudanl emirlerin hepsini bir gecede ortadan kald rarak, huzuru sa lam t r. Bununla birlikte Fat mî ülkesinin durumu düzelmedi. Özellikle XI. yüzy l n sonlar nda Güney-Anadolu, Suriye ve Filistin de üç Haçl devletinin kurulmas ndan sonra Fat mîler, toprak kay plar na u rad lar. Fat mî vezirleri, Haçl lara kar, onlara büyük darbeler vuran Suriye Türk hükümdar Nureddin Mahmut ile i birli inde bulundular. Fakat bir süre sonra Fat mî halifeli i, içten büyük bir çöküntüye u rad. Bu dönemdeki halifelerin hükümranl klar n yitirmeleri sonunda vezirler, devlet yönetimine hâkim olmaya ba lad lar; Nihayetinde Fat mî halifeli i, Nureddin Mahmut un kumandanlar ndan Salâhaddin Eyyubî taraf ndan ortadan kald r lm ve böylece M s r ve Kuzey-Afrika da Sünnî Eyyubî devleti kurulmu tur. B ZANS MPARATORLU U Orta-Do u co rafyas nda tek büyük H ristiyan devlet, Bizans mparatorlu u idi. II. Basil döneminde en parlak dönemlerinden birini ya ayan

20 7 Bizans mparatorlu u II. Basil in 1025 y l ndaki ölümünden sonra çökü e geçmi tir. Konstantinos Monomakhos döneminde devlet yönetiminde baz de i ikliklere gidilmi tir. Bu dönemde, sivil yönetim orduya üstünlük sa lam, orduda asker say s azalt ld gibi, çe itli uluslardan sa lanan ücretli askerler, Bizans ordusunun ço unlu unu olu turmu tu. Bu siyasetin olumsuz bir sonucu olarak görevlerinden al nan generaller, isyan giri iminde bulundularsa da söz konusu isyanlar bast r lm t r. D Devletlerle olan ili kilerde ise u geli meler ya anm t r. Tuna boylar ndaki Peçeneklere kar ba ar l olunmu ancak Güney- talya ya yerle mi olan Normanlar n sald r lar na cevap verilememi tir. Do uda ise M s r Fat mileriyle iyi ili kiler kurulurken, Anadolu yu fethetmekte olan Selçuklular kar s nda ba ar s z sonuçlar al nm t r. Isaakios un mparator olmas ile üstünlük, yine ordunun eline geçmi tir. Ancak bunun da bir faydas olmam ve çökü devam etmi tir. Isaakios tan sonra hükümdar olan Dukas zaman nda Belgrad elden ç km, Tuna y geçen O uzlar, Makedonya ve Tesalya ya kadar olan bölgeleri ak nlara u ratm lar, Normanlar ise Bizans aleyhine topraklar n geni letmeye devam etmi lerdir. Dukas n ölümünden sonra kar s Evdokya, üç o lu ad na imparatoriçe olmu tur. Ancak sarayda bulunan ve farkl e ilimleri olan gruplar n devlet yönetimine kar malar Eyaletlerin ve ordunun ihmal edilmesine yol açm t r. Anadolu daki Selçuklu Kuvvetlerinin art arda kazand ba ar lar Bizans a bu ihmalkarl n faturas olarak ç km t r. Bunun üzerine mparotoriçe Evdokya, Romanos Diogenes ile evlenmi tir. Askeri bir tak m düzenlemeler yapan yeni imparator Diogenes, 1071 de Malazgirt te yapt sava ta, sultan Alp Arslan kar s nda yenilgiye u ram ve tutsak edilmi tir. Bundan sonraki zaman diliminde Selçuklu fetihleri sonucunda Bizans n özellikle Anadolu daki egemenli i sona ermeye ba lam t r.

21 I.BÖLÜM SELÇUKLU DEVLET N N KURULU UNDA A LEN N L DERL MESELES 1.1.ARSLAN YABGU NUN SELÇUKLU L DERL -TU RUL VE ÇA RI BEYLER N TUTUMU Arslan Yabgu ya Kadar Selçuklular O uzlar n K n k boyuna mensup olan Selçuklu ailesinin u ana kadar tespit edilen en eski atas Dukak (Tukak) Bey dir. Dukak Bey, kuvvetinden dolay O uzlar aras nda Temir-Yal g (demir yayl ) lakab ile ün salm t r. 1 Bilindi i üzere eski Türk gelene inde yay hâkimiyet alâmeti idi. Bu durumda demir yayl lakab na sahip olan Dukak Bey in, O uz Devleti içersinde yüksek bir mevkii i gal etti ini söyleyebiliriz. Öyle ki Dukak Bey in Hazar bozk rlar nda ya ayan bütün Türk boylar aras nda sevilip say lan ve bir çok konuda kendisine ba vurulan bir ah s oldu u anla lmaktad r. 2 Güçlü bir askerî ve siyasî yetene i oldu unu anlad m z Dukak Bey in rivayete göre O uz Yabgusu ile bir anla mazl söz konusu olmu tur; Söz konusu anla mazl n nedeni O uz Yabgusunun bir Türk zümresine kar sefere ç kmak istemesi Dukak Bey in ise buna kar ç kmas d r. Bu anla mazl k kavgaya kadar varm, fakat o uz beylerinin araya girmesi ve akabinde düzenlenen bir ölen ile Yabgu ve Dukak bar m lard r. Bu olaydan sonra Dukak n O uzlar aras nda ünü 1 bnü l-esir, El-Kâmil Fi t-tarih, (Çvr. Abdülkerim Özayd n).bahar Yay. IX. C. stanbul 1991.,s.361 ; Ahmed b. Mahmud, Selçukname I (Hz. Erdo an Merçil) stanbul 1977.s.1. 2 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk slam Medeniyeti, Ötüken Yay, stanbul 2003,s.64 ; brahim Kafeso lu, Selçuklular Türk Dünyas El Kitab,2.Bask Ankara 1992 C.1 s.248.

22 9 daha da artm t r. 3 Ahmed Bin Mahmud ile bnü l-esir, seferin Müslümanlar üzerine tasarland n ve Dukak Bey in bu s rada Müslüman olmas ndan ötürü sefere kar ç kt n belirtirler. Hadisenin de erlendirmesini yapacak olursak; Yabgu, Devletin ileri gelenlerine dan madan önemli iç ve d meselelerde ba ms z hareket edememektedir. Devletin ileri gelenlerinden birinin de Dukak Bey oldu u üstelik di er Beylere nazaran Yabgu yu kar s na alacak kadar güçlü bir konumunun bulundu u anla lmaktad r. Onun devlet te kilât içinde nüfuzlu ve çok etkin bir komutan oldu unu söylemek mümkündür. Bu hadiseden bir müddet geçtikten sonra Selçuk dünyaya gelmi tir. Selçuk ya na geldi i s rada Dukak vefat etmi tir. Selçuk un, X. asr n ba nda do du unu bildi imizden, O uz Yabgusu ile Dukak n tart ma hâdisesinin y llar aras nda meydana gelmi olma ihtimali yüksektir 4 Dukak n vefat n müteakip o lu Selçuk O uz Devletinin Suba l na tayin edilmi tir. 5 Buradan ç kar lmas gereken sonuç; genç Selçuk un devlet te kilât içersindeki en yüksek makamlar ndan birine gelerek babas n n fiilen sahip oldu u güce, hukuki anlamda bir mahiyet kazand rd d r. Bu itibarla Selçuk un, bir bak ma Yabgu taraf ndan babas na nazaran daha da yükseltildi i söylenebilir. Asl nda O uz hükümdar ba lang çta genç ya taki Selçuk u babas n nki gibi önemli bir makama getirmedi. Fakat bir süre sonra, muhtemelen onda gördü ü kabiliyet üzerine, onu Suba l na yani ordu kumandanl na tayin etti. 6 Gün geçtikçe Yabgu nun Selçuk Bey e kar olan teveccühü artt. Bu durum, di er devlet erkân nda k skançl k duygular n n ortaya ç kmas na sebep oldu. Bunlar Yabgu nun Hatununu da etkilediler. Nitekim bir gün âdet üzere saraya gelen Selçuk Bey, Yabgu nun hemen yan ba na geçip oturunca, Hatun bu davran kendisine kar bir sayg s zl k olarak de erlendirdi ve bir f rsat n bulup Selçuk un O uz Devleti için de tehlikeli olaca n söyleyerek kocas n ikna etti. 7 3 O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.64 ; Ali Sevim, Erdo an Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi,TTK Yay nlar,ankara 1995,s Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, 2. bsk., Ankara 1982, s bnü l-esir, El-Kâmil Fi t-tarih,c. IX, s Ahmed Bin Mahmud Selçukname I,s.3. ; O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.64 ; 7 bnü l-esir, El-Kamil Fi t-tarih,s.362. ; Ahmed Bin Mahmud Selçukname I,s.4. ; O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.66.

23 10 Kaynaklar n vermi oldu u bilginin do rulu unu tespit mümkün olmamakla beraber, Selçuk Bey, gerek kendi hayat n emniyette görmemesi, gerekse di er siyasî ve iktisadî sebeplerden dolay, Yenikent ehrinden Sir-derya (Seyhun) n n sol k y s nda yine bir O uz ehri olan Cend e göç etti. Cend ehri ve civar Yabgu Devleti hâkimiyetinin zay f bulunmas ve slâmiyet'in buralarda h zla yay lmas sebebi ile, Selçuk Bey için çok müsait bir yer idi. Yabgu nun Cend ehrindeki bütün hâkimiyeti y lda sadece bir defa gelen memurlar n n vergi toplamalar ndan ibaret kal yordu. Bu durumu iyi de erlendiren Selçuk Bey, çevrenin siyasi ve sosyal artlar n da dikkate alarak, tarihi bir kararla slâm kabul etmi tir. 8 Akabinde ise Buhara n n kuzeyinde bulunan Zandak (Zandana) ehrine haber göndererek buran n Müslüman valisinden kendilerine slâmiyet i ö retecek bir din âlimi göndermesini istemi tir. Selçuk Bey in Cend civar na gelmesi ve slâmiyet i kabul etmesi, takriben 960 l y llarda olmu tur. Selçuklular n bu din de i tirme hadisesinde siyasî bir görü ün yan s ra bu yeni dinin üstünlü ü, Müslüman tüccar ve mutasavv flar n gayretleri de müessir olmu tur. Selçuk Bey, O uz Yabgusu nun y ll k vergiyi tahsil etmek üzere Cend e gelen memurlar n, kâfirlere haraç vermeyece ini söyleyerek kovmu 9 ve O uz Yabgusu na kar cihada ba lam t r. Yabgu ile olan mücadelelerinden dolay «Gazi» s fat n alan Selçuk Bey e «el-melikü l-gâzî Selçuk b. Dukak» unvan da verilmi tir. 10 Ancak onun, Cend deki hayat ve Yabgu ile olan mücadeleleri hakk nda kaynaklarda fazla bir malumat yoktur. Bununla beraber O uz Devletine kar açm oldu u cihada o bölgede bulunan Müslüman soyda lar da i tirak etmi tir. Bundan böyle Selçuk çevresindeki devletler taraf ndan gücüne ihtiyaç duyulan bir ki i konumuna yükselmi tir. O da gelen bu talepleri, o ullar komutas nda kuvvetler sevk ederek kar lam t r. Kaynaklar n verdi i bilgilerden Se1çuk Bey in dört o lu oldu u, bunlardan birisinin daha küçük ya ta iken öldü ü, ötekilerin ise ya s ras na göre, Mikâil, srail ve Musa adlar n ta d klar anla lmaktad r. Selçuk un en büyük o lu Mikâil, 8 Gregory Abu l-farac, Abu l-farac Tarihi, (Çvr. Ömer R za Do rul) TTK. Yay. Ankara 1945, s.185.; O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.67 ; Osman Turan Türkler ve slamiyet DTCFD, IV, Ankara 1946,s bnü l-esir, El-Kâmil Fi t-tarih,c. IX, s O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.67. ; A.Sevim,E.Merçil,Selçuklu Devletleri,s.16.

24 11 Müslüman Türk ülkelerinden birinde yapt bir sava ta bizzat hücuma geçmi ve ehit dü mü tür. 11 Muhtemelen O, gaza yolunda ölmü tür. Bundan anla ld na göre, sava Cend hudutlar d nda olmu tur. Mikâil in yapt sava a di er karde lerinin kat l p kat lmad klar hakk nda herhangi bir bilgi mevcut de ildir. 12 Kerimüddün Mahmud Aksarayi, Müsameretü l Ahbar adl eserinde be inci bir karde in mevcudiyetini, ve isminin de Ahmed oldu unu belirtmektedir. 13 O lu Mikail in ölümüne çok üzülen Selçuk Bey, yetim kalan Tu rul ve Ça r adl torunlar n yan na alarak yeti melerine büyük itina göstermi tir. Mikail in unvan n n ne oldu unu, yani daha sonra srail in yapt gibi, Yabgu unvan n al p almad da anla lmamaktad r. Ölüm tarihine gelince; bu tarih, o lu Tu rul Bey in do um tarihi olan 987 den önce olamayaca gibi, srail in Karahanl Iar a kar Sâmâno ullar na yard m etti i tarih olan 992 den sonra da olamaz. Çünkü Mikâi1 bu tarihte sa olsayd, aile bireyleri aras nda herhangi bir darg nl k bulunmad n ve srail in babas Selçuk un emriyle gitti ini kabul edersek, srail in yerine Mikail in gönderilmesi gerekirdi. 14 Selçuk, Cend ehrinde beyli ini kurduktan sonra Karahanl ve Samanl devletlerinin mücadelesinde bu bölgenin askeri ve siyasi bir gücü konumuna geldi. Samanl lar Selçuk Bey in liderli ini hemen tan d lar. Samanl hükümdar olan Nuh, Karahanl hükümdar Bu ra Han a kar Selçuk Bey den yard m istedi. Selçuk Bey de büyük o lu srail (Arslan) komutas nda Samanl lara yard mc kuvvetler sevk etti. 15 Bu yard m sayesinde Karahanl lar yenilgiye u ratan Samanl lar, Karahanl s n r na yak n bir yer olan Nur ismindeki bölgeyi Selçuklulara verdiler. 16 Böylece Arslan kumandas ndaki Türkmenler Maveraünnehir bölgesine gelip yerle tiler. Son Samanl emiri Ebû brahim Muntas r Karahanl lar a kar devletini kurtarmak için girdi i mücadelede ma lup olunca yard m almak üzere O uzlara s nm 17 ve Selçuklular yanlar nda el Muntas r oldu u halde, önce Karahanl 11 bnü l-esir, El-Kâmil Fi t-tarih,c. IX, s.362. ; O.Turan, Selçuklular Tarihi, s Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu mparatorlu u Tarihi, TTK Yay nlar, Ankara 2000, C.I,s Kerimüddün Mahmud Aksarayi, Müsameretü l Ahbar ve Müsayeretü l Ahyar Yay. Osman Turan, TTK Ankara (Çvr. Mürsel Öztürk) Ankara 2000.s M.A.Köymen, Büyük Selçuklu, s bnü l-esir, El-Kâmil Fi t-tarih, C. IX,, s.362 ; O.Turan, Selçuklular Tarihi, s Ahmed Bin Mahmud, Selçukname-I.,s.5. ; O.Turan, Selçuklular Tarihi, s Re at Genç,Karahanl Devlet Te kilat, TTK Yay nlar, Ankara. 2002, s.12.

25 12 komutan (Suba ) Tigin i, hemen arkas ndan da Semerkant civar na düzenledikleri bir bask nla Nasr lig-han A ustos 1003 te ma lup etmi lerdir. Bir süre sonra Arslan Yabgu nun idaresindeki Selçuklular, Samanl kuvvetleri ile birlikte Haziran 1004 te Karahanl kuvvetlerini üçüncü defa yendiler. Ancak, nihayetinde Karahanl lar Selçuklular n deste inden mahrum olduklar bir s rada Samanl lar kesin olarak ma lup etmi lerdir. 18 Samanl lar ortadan kalkt ktan sonra Selçuklular, Karahanl lar kar s nda yaln z kald lar. Buna ra men Selçuk Bey in idari ve siyasi kabiliyeti sayesinde varl klar n bölgede kabul ettirdiler. Cend ehrinde yeni bir Türk- slâm devletinin temellerini atan Selçuk Bey 1007 y l nda yüz ya lar civar nda vefat etti Arslan Yabgu nun Ba a Geçmesi Se1çuk un ölümünden sonra eski Türk töresi gere ince, büyük erkek çocuk olan Arslan, Selçuklu ailesinin ba na bey (ba -bu ) olarak geçmi ve Yabgu unvan n alm t r. Yine töre gere ince, Arslan dan sonra Musa inanç Bey, uzun bir süre Yabgu unvan n kullanm t r. Böylece Arslan Yabgu, Selçuklular n beyi durumuna gelmi tir; bununla birlikte ailenin di er bireyleri, kendilerine ba l O uz oymaklar n n ba nda, yar ba ms z bir durumda idiler. Bu sebeple genellikle Tu rul ve Ça r Beyler e ba l olan O uzlara Selçuklular, Arslan a ba l olanlara Yabgulular ve Yusuf Y nal a ba l olanlara da Y nall lar ad verilmi tir. Claude Cahen ise Selçuk un vefat ndan sonra ailenin ikiye bölündü ünü belirtmektedir. Selçuk ölünce Ailenin üyeleri ikiye ayr lm lar, Mikail henüz gençken öldü ünden Musa ise dinamik olmaktan çok uzak oldu undan iki grubun ba na Arslan ile Mikali in o ullar Tu rul ve Ça r Bey ler geçmi lerdir. 20 Mikâil in vefat n müteakip ailenin reisli ini srail (Arslan) in almas, belki sadece fiili bir durumdu. Belki de Selçuk taraf ndan bu makam ona uygun görülmü ve verilmi ti. Ancak uras bir gerçek ki Arslan babas Selçuk un Suba unvan ndan daha üstün bir unvan olan Yabgu unvan n ta m t r. Onun ta d Yabgu 18 O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.67. ; A.Sevim,E.Merçil,Selçuklu Devletleri,s M.A.Köymen, Büyük Selçuklu,s Claude Cahen, Osmanl lardan Önce Anadolu da Türkler, E.Yay.Tarih Dizisi.(Çv.Y. Moron) stanbul 1979, s.38.

26 13 unvan n n, ahs bak m ndan oldu u kadar, aile reisli i Selçuk taraf ndan kabul edilmi ise, ba nda bulundu u Selçuklu ailesi için de bir mânas vard r: Ölümüne kadar as l ad olan Selçuk a ek olarak Suba unvan n ta yan babas Selçuk tan farkl ve bir kaç derece daha üstün Yabgu unvan n almas, Arslan n bir devletin ba nda bulunmas mânas na al namazsa da, Selçuklu ailesinin kuvvet derecesi ve seviyesi hakk nda bir fikir vermektedir. 21 Nur kasabas ndaki otlaklardan faydalanan daha ziyade Ars1an ve maiyeti idi. Zira, ister iç geli me sebebiyle olsun, isterse Selçuk un, kendisine halef tâyin etti i Mikâil in ölümü ile o ullar Tu rul Bey ile Ça r Bey e hususi bir ihtimam göstermesi sebebiyle olsun, Arslan n ahs na ba l o uz kitleleriyle babas Selçuk tan daha erken zamanlardan itibaren ayr ya ad görülüyor. 22 Kaynaklarda aç k bir ekilde belirtilmese de ihtiyar Selçuk un ehit o lu Mikail in evlatlar olan Tu rul ve Ça r karde lere; belki kendisine halef olarak gördü ü evlad Mikail in birer emaneti olmas sebebiyle, belki gerçekten bu iki karde te fark etti i birlik, beraberlik ve liderlik özellikleri sebebiyle ve belki de kendisinin ve di er Beylerin fark etti i bu iki delikanl da mevcut bulunan erdemlerin amcalar olan ve Mikail in vefat ndan sonra müstakbel aile reisi konumuna yükselen Arslan n da fark edip bu iki genci d layabilece i dü üncesi ile onlara büyük bir efkat göstermi, onlar n iyi birer devlet adam olarak yeti mesi için elinden geleni yapm t r. Bu a r himayeden Arslan Yabgu nun ho nut olmad anla lmaktad r. Böylece Mikail o ullar ile Arslan n o ullar aras nda Selçuklu aile reisli i için bir mücadele ba lam, ileride görece imiz gibi bu mücadele imparatorlu un y k l na kadar sürmü ve bazen kar l kl stratejik bir ho görü tutumu ile bazen ise birbirlerine k l ç çekmeye kadar varacak hasmane bir tutum ile devam etmi tir. Öyle anla l yor ki, Mikâil in ölümü üzerine ister istemez Arslan n Selçuklu ailesinin ba na geçmesi oldu bittisini kabul etmi bulunan Selçuk Bey, y llar geçtikçe, yetim Tu rul ve Ça r Beyler de eflik kabiliyetinin mevcut oldu unu görmü, ihtiyarl n da tesiriyle kanaatlerini de i tirmi ve ailenin ba na Tu rul ile Ça r y geçirmek istemi tir M.A.Köymen, Büyük Selçuklu,s A.g.e., s O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.68.

27 14 Bu konu hakk nda verdi imiz aç klamay özetlersek diyebiliriz ki, Selçuklu ailesi aras nda ilk buhran daha Selçuk un sa l nda ba göstermi tir. Selçuk un meseleyi büyük o lu Mikâil in çocuklar Tu rul Bey ve Ça r Bey lehine çözmeye karar vermesi, aile aras nda bu s rada, yani Selçuk sa bulundu u sürece, bir mücadelenin patlak vermesine sebep olmam sa da, taraflardan Arslan n küskünlü üne ve babas Selçuk tan ayr ya amas na sebep olmu tur. Daha sonra da, görece imiz gibi, ayn Arslan n esir dü mesi ve akabinde kapat ld Kalincar kalesindeki ölümü ise, Tu rul Bey ile Ça r Bey in ailenin ba na geçmeleri için bir f rsat olmu tur. Fakat Arslan n çocuklar aile reisli inin, babalar dolay s yla, kendilerine ait oldu u iddias ndan hiçbir zaman vazgeçmemi lerdir. 24 Selçuklu liderleri içersinde gerçek anlamda devletler aras ili kilerde sürekli bir biçimde rol oynayan ki i Arslan Yabgu olmu tur. Selçuk ise Cend ehrinden hiç ayr lmam t r. Tu rul ve Ça r Beyler dedelerinin vefat n müteakip Maveraünnehir e inmi lerdir. Tu rul ve Ça r Beyler, ister amcalar na kat lm olsunlar, isterse, kendi ba lar na hareket etmeyi tercih etmi bulunsunlar, uras muhakkak ki, onlar n Cend i terk ettikten sonra ya ad klar saha veya sahalar, ya Ars1an n bulundu u sahaya çok yak nd r, yahut da bütün Selçuklu ailesi ayn bölgede ya amaktad rlar. Yine uras muhakkak ki, ister, Arslan n nezdine gelerek onun reisli ini kabul etmi olsunlar, isterse, ondan ayr kalm bulunsunlar, Tu rul ve Ça r Beyler, Ars1an n Gazneliler Devleti hükümdar Sultan Mahmud taraf ndan esir edilmesine kadar, amcalar Arslan n uzun zamandan beri fiilen elinde bulundurdu u bütün Selçuklu ailesinin reisli i s fat ve salâhiyetine itiraz etmemi ler, hattâ onu bu s fat ve salâhiyetle tan m lard r; ve görünü e göre, Ars1an aile reisi bulundu u sürece Tu rul ve Ça r Beyler, gerek Selçuklu ailesi içinde, gerekse devletleraras siyasî münasebetlerde, bâz münferit hâdiseler istisna edilecek olursa, fazla rol oynamam lard r. 25 Ailenin geri kalan k sm da as l merkezi terk edip Arslan n bulundu u havaliye gelince bütün Selçuklu ailesinin etraf nda topland yeni bir merkez meydana gelmi tir. Arslan Yabgu bundan sonra yeni birle en bütün Selçuklu ailesinin ba olarak hareket edecektir. Bu suretle onun yetki ve sorumlulu u 24 M. A. Köymen, Büyük Selçuklu,s O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.92 ; M. A. Köymen, Büyük Selçuklu, s.63.

28 15 artm t r denebilir. Selçuklu O uzlar n n yard mda bulunduklar Samano ullar Devleti nin ortadan kalkmas yla, son Samano ullar Devleti hükümdarlar n n koruma a çal t klar kuvvetler dengesi sistemi çökmü, Horasan ve Mâverûünnehir de bir kuvvet bo lu u meydana gelmi ve bunun sonucunda özellikle Karahanl lar ile Gazneliler Devletleri, y k lan devletin miras n aralar nda payla m lard r Arslan Yabgu Döneminde Selçuklular Arslan Yabgu, Samano ullar Devletine ayr ayr tarihlerde üç defa askeri yard mda bulunmu, bunun sonucunda Samano ullar Devleti Karahanl lara kar galip gelmi lerdir. Arslan Yabgu ve kuvvetlerinin bu yard mlarda bulunmalar n n birkaç sebebi olmakla beraber en önemli sebebin ganimet elde etmek oldu u görülüyor. Zira son Samano lu Hükümdar Muntas r n, Samano ullar Devletini yeniden diriltmeye çal t bir dönemde Arslan Yabgu ya ba l kuvvetler muhtemelen yeterli miktarda ganimet elde etmi olduklar ndan Muntas r a bir kez daha yard mda bulunmam lar ve bunun sonucunda Karahanl lar, ehzadeleri lek Nasr Han komutas nda Samano ullar n yenmi ler ve Buhara ya yerle mi lerdir. Bunda Arslan Yabgu nun bu zamana kadarki siyasetini de i tirip Samano ullar na kar, Karahanl lek Nasr ile ortak hareket etmesinin büyük pay vard r. Bu s rada Tu rul ve Ça r beyler nerede ve ne yapmaktad rlar? Tu rul ve Ça r Bey lerin, amcalar Arslan Yabgu kadar olmasa da, dedeleri hayatta iken Cend de ve Selçuk Bey in vefat n müteakip Cend i terk ettikten sonra ise bulunduklar yeni yerlerde, devletler aras siyasi ili kilere kar t klar ve ç karlar do rultusunda hareket ederek u veya bu devlet lehine müdahale ve yard mlarda bulunduklar anla lmaktad r. 27 Arslan Yabgu ile Karahanl lek Nasr n ortak hareket etmeye ba lad yukar da sözüne etti imiz hâdisenin meydana geldi i s rada bu iki karde in de art k Mâverâünehr e indikleri ve Buhara çevresinde ikamet ettikleri görülmektedir. Yani 26 A.Sevim, E.Merçil, Selçuklu Devletleri, s M.A.Köymen, Büyük Selçuklu,s.102.

29 16 Ars1an Yabgu gibi, bunlar da Karahanl lar n hâkim olduklar arazi üzerinde ya amaktad rlar. 28 Konumuzla ilgisi olmas bak m ndan burada dikkati çeken en önemli husus; Tu rul ve Ça r Beyler in amcalar Arslan Yabgu dan ayr hareket etmeleridir. Zaten Arslan Yabgu ile ortak hareket eden Maveraünnehr ve Buhara hakimi Karahanl lek Nasr, bu iki karde ile her zaman dostane bir münasebet içinde olmam t r. Zira Karahanl lek Nasr n Maveraünnehr e tamam yla hakim olmas na bu iki karde engel olmaktad r. Nihayetinde lek Nasr Han, toplad büyük bir kuvvetle Tu rul ve Ça r Bey in üzerine yürümü tür. Haber Selçuklulara ula nca Ça r Bey in tavsiyesi do rultusunda hareket edilerek lek Nasr n bölgesinden ç k larak, bir di er Karahanl Han olan Bu ra Han a iltica edilmi tir. 29 Tu rul ve Ça r beylerin s nd klar Karahanl hükümdar Bu ra Han n da gerçek niyeti Selçuklular a kar olumlu de ildi. Bu ra Han bu iki karde e kar kendini iyi niyetli göstermeye çal yor, böylelikle f rsat n buldu unda her ikisini birden ortadan kald rmak istiyordu. Nitekim bu iki karde i yakalamak için u ra t ise de yaln z Tu rul Bey i ele geçirebildi. Akabinde derhal Ça r Bey üzerine de asker sevk etti. Fakat Ça r Bey, Bu ra Han n gönderdi i orduyu yendi ve önemli komutanlar n esir ald. Neticede al nan bu esirlere kar l k Tu rul Bey i esaretten kurtaran Ça r Bey, yeniden karde i ile birlikte Maveraünnehr e döndüler. 30 Ancak burada da anslar pek yaver gitmedi. Karahanl lek Nasr n ölümünden sonra Buhara hâkimi olan Ali Tigin (Tekin), bu iki karde e kar son derece olumsuz bir tav r içindeydi. Karahanl ehzadelerinden Ali Tigin in ortaya ç kmas Selçuklular n milletleraras siyasette yeniden faaliyete geçmelerini sa lam t r. Buhara y ele geçirip Karahanl lara isyan bayra n çeken Ali Tigin, Arslan Yabgu ile ittifaka girerek Buhara y elinde tutabilmi tir. 31 Ali Tigin ile Arslan Yabgu nun ittifak mevcut artlar n gere i olarak ortaya ç km t r. Kati olarak bildi imiz husus, Karahanl lar n Mâverâünnehr fethinde ad geçen Karahanl lek Nasr n maiyetinde bulunmu olan Ali Tigin in, daha M.A.Köymen, Büyük Selçuklu,s bnü l-esir, El-Kâmil Fi t-tarih, C. IX, s bnü l-esir, El-Kâmil Fi t-tarih, C. IX, s.362. ; O.Turan, Selçuklular Tarihi, s R. Genç, Karahanl lar,s.14. ; O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.88.

30 17 y l ndan itibaren Buhârâ da hüküm sürdü üdür. 32 Ancak bir süre sonra Karahanl Hükümdarlar ndan Arslan Han n eline esir dü en Ali Tigin, bir f rsat n bularak hapisten kaçm ve y llar nda tekrar Buhara ya gelmi tir. Ali Tigin ilk seferden ders alm olacak ki bu defa Buhara y elinde tutabilmek için güçlü bir müttefik aram, bunun sonucunda da Arslan Yabgu ile ittifak yoluna gitmi tir. 33 Kaynaklar Ali Tigin in, daha önce hâkim bulundu u Buhara y eline geçirmekte pek güçlü e u ramad n belirtmektedirler. Yani Ali Tigin bu bölgeyi ba ka bir yard mc ya ihtiyaç duymaks z n fethedebilmi tir. Ancak bundan sonra ele geçirdi i bu bölgeyi elde tutabilmenin zorlu u, onu müttefik aray na itmi tir. Bunun sonucunda o s rada bu bölgede bulunan Selçuklu o uzlar efi Arslan Yabgu ile ittifak yapm t r. Müttefiklik ili kisinin ancak iki denk kuvvet aras nda olabilece i veya en az ndan birbirine muhtaç iki kuvvet aras nda olabilece i dü ünüldü ünde bu ittifak n Selçuklu tarihi aç s ndan ehemmiyeti daha iyi anla l r. Çünkü, ilk kez eski bir hanedana mensup bir ehzade yani Karahanl ehzadesi Ali Tigin, Selçuklu efine yönelik olarak hukukî bak mdan kendisine e it bir müttefik muamelesi yapmaktad r. Bu durum bir anlamda Arslan Yabgu nun art k sadece bir yard mc kuvvetin lideri olmad n n ve bunun çok ötesinde topra yla nüfusuyla ve mevcut egemenli i ile muktedir bir Bey oldu unun göstergesidir 34 te bu dönemde Bu ra Han n bölgesinden ayr l p Maveraünnehr e dönen Tu rul ve Ça r Beyler, kar lar nda kendilerine kar olumsuz bir tav r içinde bulunan ve amcalar Arslan Yabgu nun müttefiki olan Ali Tigin i buldular. Kaynaklarda bu konuyla ilgili kesin kay tlar olmamakla beraber olaylar n meydana geli eklinden yola ç karak Selçuklu ailesinin ba nda bulunan Arslan Yabgu ile Tu rul ve Ça r Bey aras nda amca ve ye en ili kisinin getirmesi gereken son derece dostane münasebetlerden ziyade bir so uklu un ve gerginli in var oldu unu anlamak mümkündür. Bu iddiay, Arslan Yabgu nun Ali Tigin ile olan ittifak na Tu rul ve Ça r Beylerin al nmam olmas ve Ali Tigin in bu iki karde e yönelik olarak izledi i dü manca siyasete amca Arslan Yabgu nun ses ç karmamas ile delillendirmek mümkündür. Nitekim bir müddet sonra Selçuklu ailesi aras ndaki bu 32 M.A.Köymen, Büyük Selçuklu, s bnü l-esir, El-Kâmil Fi t-tarih, C. IX, s R. Genç, Karahanl lar,s.14 ; M.A.Köymen, Büyük Selçuklu,s.69.

31 18 gerginlik, çok ileri safhalara ula m, bunun sonucunda da Ali Tigin, Tu rul ve Ça r Beyler e kar harekete geçerek onlar güçsüz bir duruma getirip kendine tâbi olmaya zorlam t r. Onun bu hamlelerinden müttefiki Arslan Yabgu nun bi haber oldu unu, veya Ali Tigin in bu giri imlerini kabul etmedi ini dü ünmek mümkün de ildir. Tüm bunlar n sonucunda Tu rul ve Ça r Beyler, bir taraftan Bu ra Han n di er taraftan da AIi Tigin in bask ve sald r lar na kar en az ndan k sa vadeli bir çözüm olarak ve söz konusu mü kül durumdan kurtulmak üzere, kendileri için daha güvenli yeni bir yurt aramaya karar vermi lerdir. Bu amaçla Tu rul Bey ve Türkmenler, savunmas daha kolay olan çöllere çekilirken Ça r Bey de bir zamanlar Abbasîlerin hizmetinde bulunmu olan Türk kar nda lar n n gazalarda bulunduklar Bizans yönetimindeki Anadolu ya bir ke if seferine ç km t r.( ) 35 Bu noktada, iki karde in dü ündükleri tek husus, kendilerini muvakkat bir zaman için emniyet alt na alacak tedbiri bulmakt r. Görülüyor ki, al nan tedbirin dikkati çeken ilk özelli i, geçici olu udur. Al nan karar n di er bir özelli i de, iki karde in iç ve d dü manlar na kar mücadele edemeyeceklerini kabul etmeleri ve bunun gerektirdi i menfi tedbire ba vurmalar d r. Yani iki karde genel bir geri çekilme hareketine karar vermi lerdir. Ancak Tu rul Bey in geri çekilmesi gelecek vaat etmeyen bir geri çekili olmas na kar l k, Ça r Bey in geri çekilmesi, gelecek vaat eden, ümit veren ve hem maddi hem de manevi has lat bol olabilecek geçici bir geri çekili mahiyetindedir. Zira böylelikle, t pk yüzy llar sonra Osmanl Beyli inin bat yönünde yapt seferlerde oldu u gibi hem slam n emri olan gaza ve cihat farzlar yerine getirilmi olacak hem de bulunduklar bölgelerdeki Müslümanlar aras ndaki nüfuz, prestij ve etkinlikleri artm olacakt r. Ayr ca bu sefer neticesinde Tu rul ve Ça r Bey ler, d dü manlar na kar oldu u kadar Selçuklu ailesi içindeki rakiplerine, yani Arslan Yabgu ya kar da hem maddi hem de manevi anlamda kuvvetlenmi olacaklard r. En son hamlede de, k sa vadede Maveraünnehr de aleyhlerine dönmü bulunan güç dengesini uzun vadede yeniden düzenleyerek kendi lehlerine çevirmi olacaklard r. 36 Ça r Bey, üç bin Türk atl s yla Maveraünnehr den bat ya, Anadolu yönüne, hareket ederek, 1016 y l nda Gazneliler in yönetiminde bulunan Horasan üzerinden, 35 O.Turan, Selçuklular Tarihi, s.89, A.Sevim, E.Merçil, Selçuklu Devletleri,s M.A.Köymen, Büyük Selçuklu,s.33.