T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ PLC İLE ELEKTROPNOMATİK SİSTEMLERİN KONTROLÜ ANKARA 2007

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 92 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ... ÖĞRENME FAALİYETİ...3. PLC KUMANDALI ELEKTROPNOMATİK SİSTEMLERİN AVANTAJLARI...3 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...5 ÖĞRENME FAALİYETİ PLC İLE ADIMLAYICI (SIRALAYICI) YÖNTEMİ Sistemin Başlangıç Şartlarının Belirlenmesi Temassız Algılama Elemanlarının Konumlandırılması PLC Giriş Çıkış Ünitelerinin Bağlanması...8 UYGULAMA FAALİYETİ...0 UYGULAMA FAALİYETİ...7 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...24 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...25 ÖĞRENME FAALİYETİ PLC İLE GRUPLARA AYIRMA (KASKAD) YÖNTEMİ Gruplara Ayırma (Kaskad) Yönteminin Özellikleri Kaskad Çözüm Planı...26 UYGULAMA FAALİYETİ...27 UYGULAMA FAALİYETİ...33 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...40 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...4 ÖĞRENME FAALİYETİ PLC İLE HAFIZALI SIRALAYICI (SET-RESET) YÖNTEMİ Hafızalı Sıralayıcı Yönteminin Özellikleri...42 UYGULAMA FAALİYETİ...43 UYGULAMA FAALİYETİ...49 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...56 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...57 ÖĞRENMEME FAALİYETİ PLC PROGRAMINI YAZMAK...58 UYGULAMA FAALİYETİ...58 UYGULAMA FAALİYETİ...66 PERFORMANS TESTİ (YETERLİK ÖLÇME)...72 MODÜL DEĞERLENDİRME...73 CEVAP ANAHTARLARI...76 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...77 KAYNAKÇA...78 i

4 AÇIKLAMALAR KOD 523 EO 0073 ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi DAL/MESLEK Otomasyon Sistemleri MODÜLÜN ADI PLC ile Elektropnomatik Sistemlerin Kontrolü MODÜLÜN TANIMI Elektropnomatik sistemleri, PLC ile kontrol edebilme bilgi ve becerilerinin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL PLC ile ünite kontrolü modülünü tamamlamış olmak. YETERLİK MODÜLÜN AMACI AÇIKLAMALAR PLC ile Elektropnomatik sistemlerin kontrolünü yapmak. Genel Amaç Gerekli ortam sağlandığında, PLC ile Elektropnomatik sistemin çalışma şekline uygun PLC programını yapabilecek sistem ile PLC arasındaki bağlantıyı kurup hatasız bir şekilde çalıştırabileceksiniz. Amaçlar. Uygun ortam sağlandığında yapılacak sisteme uygun özellikteki PLC ve Elektropnomatik devre elemanlarını doğru olarak seçebileceksiniz. 2. Sistemdeki Elektropnomatik devre elemanlarına, adımlayıcı (sıralayıcı) yöntemine göre istenen çalışmayı yaptıran PLC programını yazabileceksiniz. Sistemin çalışmasını sağlayan devre elemanları ile PLC bağlantılarını hatasız yapabileceksiniz. 3. Sistemdeki Elektropnomatik devre elemanlarına, kaskad (gruplara ayırma) yöntemine göre istenen çalışmayı yaptıran, PLC programını yazabileceksiniz. Sistemin çalışmasını sağlayan devre elemanları ile PLC bağlantılarını hatasız yapabileceksiniz. 4. Sistemdeki Elektropnomatik devre elemanlarına, hafızalı sıralayıcı yöntemine göre istenen çalışmayı yaptıran PLC programını yazabileceksiniz. Sistemin çalışmasını sağlayan devre elemanları ile PLC bağlantılarını hatasız yapabileceksiniz. 5. Teknolojik şeması verilen bir Elektropnomatik sisteme, istenen çalışmayı yaptıran PLC programını yazabileceksiniz. Sistemin çalışmasını sağlayan devre elemanları ile PLC bağlantılarını hatasız yapabileceksiniz. ii

5 EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME PLC katalogları ve Elektropnomatik devre elemanları katalogları, Elektropnomatik deney seti, PLC cihazı, bilgisayar, PLC haberleşme kablosu, PLC giriş ve çıkış elemanları, el takımları, ölçüm cihazları ve iş güvenliği ile ilgili ekipmanlar, PLC cihazı ve pnomatik devre elemanları satan işletmelere gezi, internet ortamında inceleme ve araştırma yapma Her faaliyet sonrasında, o faaliyetle ilgili ölçme soruları ve çeşitli performans testleri ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmeniniz, modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-cevap)uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. iii

6 iv

7 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Günümüzde en iyi, en hızlı ve en verimli üretimi sağlamanın temel çözümü olan endüstriyel otomasyon sistemleri, büyük hızla gelişmekte ve yaygınlaşmaktadır. Bu durum, bu alanda yetişmiş nitelikli insan gücü ihtiyacını da her geçen gün artırmaktadır. Ülkemizde bu alanda yetişmiş insan gücünün eksikliği, gelişen bilim ve teknolojiye çabuk uyum sağlamamızda ne yazık ki en büyük engeldir. Birçok üretim ve hizmet sektörleri, istekleri doğrultusunda makine ve tesislerin bakım gerektirmeyen, uzun ömürlü, ekonomik, sürekli değişen taleplere göre kolay ve çabuk dönüştürülebilir olmasını talep etmektedirler. Bu istekleri karşılayabilenler ise yeni teknolojileri bilen ve iyi kullanan, dalında uzman bireyler olmaktadır. PLC ile Elektropnomatik sistemlerin kontrolü, modern endüstriyel otomasyon sistemlerinde önemli bir yere sahiptir. Otomotiv sanayi, tekstil ve kimya sanayi, robot teknolojisi, ambalaj ve paketleme tesisleri, ürün işleme bant tesisleri ile otomatik dolum üniteleri bu sistemlerin kullanım alanlarından bazılarıdır. Bu modül sonunda edineceğiniz bilgi ve beceriler ile birçok sektörde kullanılan Elektropnomatik sistemlerin PLC cihazı ile kontrol ve kumandasını yapabileceksiniz. Yeni Elektropnomatik devreler tasarlayabilecek ve bu devrelerin PLC programlarını yazabileceksiniz. Böylece kurulu sistemlerde uygun değişiklikler yapabilecek veya arızalarını bulabileceksiniz. Dolayısıyla ekonomik açıdan daha iyi hayat standardına erişebilecek, acımasız teknoloji rekabetini yakalayarak yetişmiş nitelikli meslek elemanı çok az olan bu alanda yerinizi alacaksınız.

8 2

9 ÖĞRENME FAALİYETİ AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ Uygun ortam sağlandığında yapılacak sisteme uygun özellikteki PLC ve Elektropnomatik devre elemanlarını doğru olarak seçebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Çeşitli marka PLC cihazları, silindirler, selenoid valfler, temassız algılama elemanları hakkında bilgiler toplayınız. Yapacağınız sisteme uygun özellikteki PLC ve Elektropnomatik devre elemanlarını seçerken dikkat edilmesi gereken noktaları araştırınız. Veri iletişim hızı için PLC yi bilgisayara bağlayan kablo (PC/PPI kablosu) üzerindeki mini anahtarlar ayarları nasıl yapılır? Araştırınız. PLC cihazı ile kontrol edilen Elektropnomatik sistemin çalışmasını gözlemleyiniz. Araştırma işlemleri için PLC cihazı ve Elektropnomatik devre elemanlarının satıldığı mağazaları geziniz. PLC cihazı ile kontrol edilen Elektropnomatik sistemi kullanan kişilerden ön bilgi edininiz. Ayrıca önerilen kaynaklarda verilen internet adreslerinden araştırma konularınız ile ilgili bilgiler toplayınız.. PLC KUMANDALI ELEKTROPNOMATİK SİSTEMLERİN AVANTAJLARI Sürekli değişiklik gerektiren Elektropnomatik sistemlerde PLC kullanımı hem değişikliğin kolay yapılmasını sağlar hem de zaman kayıplarını en aza indirir. Üst düzeyde otomasyon sağladığından, üretim işi daha az çaba gerektirir ve maliyeti azaltır. PLC ile yapılan Elektropnomatik sistemin programlanması, telefon hatları kullanılarak çok uzaktan yapılabilir. Birden fazla Elektropnomatik sistemin tek merkezden kontrol ve kumandasını sağlar. PLC ile yapılan Elektropnomatik sistemin simülasyonu (çalışması) ekran üzerinde incelenebilir. Devre çalıştırılmadan, doğru çalışıp çalışmadığı görülebilir. Böylece güvenli çalışma sağlanmış olur. 3

10 Kumanda edilen Elektropnomatik sistemlerin PLC programları kopyalanıp istenilen yere taşınabilir. Sistemin tasarım, içerik ve çalışma özelliği istenildiğinde evrak üzerine aktarılabilir. PLC kumandalı Elektropnomatik sistemlerin arıza, bakım ve devre takibi kolaydır. Şekil.: PLC kumandalı elektropnomatik sistem prensip şeması ( DIP switch ayarı : 000 = 9600 bit / s ) 4

11 ÖLÇME ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıdaki soruları, doğru ve yanlış (D/Y) olarak değerlendiriniz. -(...) PLC ile yapılan Elektropnomatik sistemin tek dezavantajı, sistemde yapılacak değişiklerin zor ve pahalı olmasıdır. 2-(...) PLC kumandalı Elektropnomatik sistemlerin kumanda ve kontrolü tek merkezden yapılabilir. 3-(...) PLC ile yapılan Elektropnomatik sistemin çalışıp çalışmadığı ekran üzerinde incelenebilir. 4-(...) Giriş ve çıkış elemanları sayısı, PLC seçiminde dikkate alınmalıdır. Aşağıda verilen çoktan seçmeli testleri değerlendiriniz. 5. Aşağıdakilerden hangisi 9600 bit/s lik veri iletişim hızı için PLC yi bilgisayara bağlayan kablo üzerindeki mini anahtarların doğru konumudur? A) B) C) D) Aşağıda verilen devre elemanlarından hangisi çıkış elemanıdır? A) Manyetik algılayıcı B) Buton C) Selenoid valf D) Sınır anahtarı DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız soruları, öğrenme faaliyetinin ilgili bölümlerine dönerek tekrar inceleyiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. 5

12 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Sistemdeki Elektropnomatik devre elemanlarına, adımlayıcı (sıralayıcı) yöntemine göre istenen çalışmayı yaptıran PLC programını yazabileceksiniz. Sistemin çalışmasını sağlayan devre elemanları ile PLC bağlantılarını hatasız yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Daha önce aldığınız PLC ye giriş, PLC programlama teknikleri ve PLC ile ünite kontrolü modül bilgi kitaplarının PLC cihazına giriş ve çıkış elemanlarının bağlantısı, kontrol programının yazılıp yüklenmesi bölümlerine bakarak hatırlama yapınız. Sinyal çakışması Elektropnomatik sistemlere ne gibi etkiler yapar? Araştırınız. Otomasyon sistemlerinin kullanıldığı işletmelere giderek gözlemler yapınız. İlgili kişilerden bilgi alınız. Gözlem ve edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. PLC programlama teknikleri içerisinde en kullanışlı olan programlama tekniğini arkadaşlarınızla tartışınız. Çıkan sonucun nedenleri ile birlikte raporunu hazırlayınız. 2. PLC İLE ADIMLAYICI (SIRALAYICI) YÖNTEMİ Bu yöntemde, set olan her adım, onu takip eden adım tarafından resetlenir. Yani bir adım gerçekleşmeden diğer bir adıma geçiş mümkün olmaz. Start sinyalinin etkili olabilmesi için son adımın aktif olması gerekir. Her çıkış sinyali için bir adım kullanılır. Daha sonra bu adımlar, yan yana gelmek suretiyle kumanda zincirini oluşturur. Çift bobin uyarılı hafızalı impuls valflerin tercih edilmesi durumunda adımlayıcı(sıralayıcı) yöntemi, sinyal çakışmasını önleyen iyi ve güvenilir bir yöntemdir. Sinyal Çakışması: Basınçlı hava silindirinin her iki girişine de aynı zamanlarda basınçlı hava verilmesi, silindirin hangi yöne doğru çalışacağı noktasında kararsız kalmasıdır. 6

13 A+B+A-B- veya A+B+C+A-B-C- ise sinyal çakışması olmaz. HATIRLATMA: A+ : A silindirinin dışa hareketini A- : A silindirinin içe hareketini B+ : B silindirinin dışa hareketini B- : B silindirinin içe hareketini temsil etmektedir. 2.. Sistemin Başlangıç Şartlarının Belirlenmesi PLC kumandalı Elektropnomatik sistemlerin tasarım aşamasına geçilmeden önce çalışma çevriminin sürekli döngü hâlinde olabilmesi için başlangıç şartları oluşturulmalıdır. Yani en son adımın tamamlanması ile çalışma tekrar başa dönmelidir. Bunun için çalışmayı başlatacak kumanda elemanının buton değil, kalıcı tip anahtar olması gerekir. Aksi taktirde sistem, tek çevrim çalışır ve durur. Sistemin başlangıç şartı için anahtara basılmış olmalı ve en son adım tamamlanarak bu adıma ait sinyal verici eleman uyarılmış (A silindiri geri son konumda) olmalıdır. S Start elemanı uyarılmışsa Bir önceki adım gerçekleşmişse İlgili sinyal verici uyarılmışsa İlk adım SET R Bir önceki adım RESET Şekil Temassız Algılama Elemanlarının Konumlandırılması Temassız Algılama: Dış ortamdan mekanik tetikleme olmaksızın fiziksel büyüklükleri algılayarak elektrik sinyallerine dönüştürme işidir. Temassız algılayıcılar veya sınır anahtarlarının konumları, sinyal vermeleri istenen duruma göre yapılmalıdır. Bu yüzden silindir piston kolunun hareket mesafesi (strok boyu) dikkate alınarak konumlandırılırlar ( Şekil 2.2). Bu tip elemanlar, sisteme uygun seçilmeli; darbe ve titreşimden etkilenmemesi için iyi monte edilmelidir. 7

14 Şekil PLC Giriş Çıkış Ünitelerinin Bağlanması Elektropnomatik sistemlerde giriş elemanı olarak genellikle temassız algılayıcılar veya sınır anahtarları kullanılır. Temassız algılayıcıların genelde üç bağlantı ucu vardır. Bunlardan ikisine, pozitif ve negatif uçlar bağlanır. Diğer uç ise algılama anında pozitif gerilim üreten sinyal ucudur (kahverengi:+, mavi:-, siyah: sinyal ucu). Sinyal ucu, PLC cihazının giriş adreslerinden herhangi birisine bağlanır. Sınır anahtarlarının ise kapalı ya da açık kontakları PLC cihazının giriş adreslerinden herhangi birisine bağlanır (Şekil 2.3). Elektropnomatik sistemlerde çıkış elemanı olarak selenoid valf(ler) ve sinyal lambaları kullanılır. Selenoid valfler ve sinyal lambaları, PLC cihazının çıkış adreslerinden herhangi birisine bağlanır (Şekil 2.3). 8

15 Endüktif Temassız Algılayıcılar Start a0 a b0 b L+ M L N 2M GİRİŞLER ÇIKIŞLAR PLC PE 24V.DC R Mp Y Y2 24V.DC + - L+ M L N R Mp 2M GİRİŞLER ÇIKIŞLAR PLC PE K K Y Şekil 2.3 9

16 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ A+B+B-A- şeklindeki ardışık kumanda zincirinin PLC programı yapılacaktır.a ve B silindirleri çift etkili, valfler ise 5/2 çift bobin uyarılı hafızalı impuls yönlendirme valfleridir. İstenen çalışmayı sağlayan PLC programını adımlayıcı (sıralayıcı) yöntemiyle yapınız. İşlem Basamakları Sistemin çalışma şekline göre ihtiyaç duyulan giriş-çıkış sayısını tespit ediniz. Eğer varsa sayıcı ve zamanlayıcı sayısını tespit ediniz. Çalışma şeklinin gerektirdiği veri işleme hızını tespit ediniz.. Sistemin gerektirdiği PLC ve diğer donanımları seçiniz. Sistemde kullanılacak Elektropnomatik devre elemanlarını seçiniz. Verilen kontrol probleminin çalışma şeklini tanımlayınız. Sistemin çalışması için gerekli programı belirleyiniz. Akış şeması( yol-adım diyagramı) ile sistemin çalışırlığını kontrol ediniz. Elektrik şemasını ladder diyagrama aktarınız. Programı yazınız. Sistem elemanlarının bağlantı şemalarını inceleyiniz. Sistem elemanlarının PLC cihazı ve birbirleri ile bağlantı şekillerini tespit ediniz. Öneriler Sistemde kullanılacak giriş elemanları ve çıkış elemanlarının neler olduğunu hatırlayınız. Bu elemanların özelliklerini kataloglardan araştırınız. Öğrenme faaliyeti- de gösterilen mini anahtar konumlarına bakınız. PLC cihazının seçiminde, giriş ve çıkış sayıları ile sayıcı ve zamanlayıcı sayılarının önemini unutmayınız. Seçtiğiniz silindirler, selenoid valfler ve temassız algılayıcıların sisteminize uygun olduğundan emin olunuz. Verilen malzeme listesi ile karşılaştırınız. Sisteme ait taslağın çizimini yaparak, iş elemanlarının yerlerini gösteriniz. Sistemin pnomatik ve elektrik şemasını çiziniz. Elektropnomatik Sistemler modülü kitabından yararlanabilirsiniz. Akış şemasının iyi okunması, çalışma sistemine en uygun çözümü getireceğini unutmayınız. PLC Programlama Teknikleri modül kitabındaki ilgili bölüme bakınız. PLC Programlama Teknikleri modül kitabındaki ilgili bölüme bakınız. Kataloglara veya eleman üzerindeki şekil ve yazılara bakınız. Kullandığınız Elektropnomatik devre elemanlarının bağlantı uçları ile PLC cihazı giriş çıkış terminallerini inceleyiniz. 0

17 Sistem elemanlarının aralarındaki bağlantıları kurunuz. Devrenize enerji vermeden önce bağlantıların doğru olduğundan emin olunuz. Enerji kontrolünü yaptıktan sonra Elektropnomatik devre elemanlarının bağlantı uçlarını, PLC cihazı giriş çıkış terminallerinin uygun bölümlerine bağlayınız. İletkenleriniz, ilgili terminallere doğru ve sağlam bağlanmış mı? Kontrolünü yapınız. Simülasyonunu yaparak devrenizi test ediniz. Malzeme Listesi Malzemenin adı Adedi Malzemenin özellikleri PLC cihazı S Silindir 2 Çift etkili 3 5/2 çift bobinli valf 2 Hafızalı impuls 4 Temassız algılayıcı 4 Kapasitif 5 Start butonu 2 Ani temaslı 6 AC güç kaynağı AC 220 V 7 DC güç kaynağı DC 24 V, A 8 Kompresör Uygun kapasitede 9 Bağlantı kabloları Değişik uzunlukta Tablo 2.: Devrede kullanılacak malzeme listesi a0 a b0 b A B Y Y2 Y3 Y Şekil 2.4: Pnomatik devre şeması

18 +24 V a0 a b0 b 0 V K K2 K3 K4 Şekil 2.5: Kumanda sisteminin temassız algılayıcılarla gerçekleştirilmesi Şekil 2.6: Elektrik devre şeması SET(Kurma) Butonunun Görevi: Elektrik enerjisinin kesilmesi durumunda, sistemi başlangıç şartlarına getirmektir. Dikkat edilirse.adımdaki K rölesinin aktif olabilmesi, son adım olan K4 rölesinin enerjili olmasına bağlıdır. Elektrik kesilmesinde K4 rölesinin.adımdaki kontağı açılır. SET butonuna basılırsa K4 rölesi enerjilenir ve.adımdaki kontağını kapatır. Start butonuna basıldığında sistem tekrar çalışmaya başlar. 2

19 tdsfvxer A=.0 B=2.0 Şekil 2.: Pnomatik devre şeması : a b b0 A+ B+ B- A- a0 e şeması l Şekil 2.7: Sistem akış ( yol-adım ) diyagramıghıghu9tgf Kapasitif Temassız Algılayıcılar Start a0 a b0 b Set L+ M L N 2M GİRİŞLER ÇIKIŞLAR PLC PE 24V.DC R Mp Y Y2 Y3 Y4 Şekil 2.8: Giriş ve çıkış elemanlarının PLC cihazına bağlantıları 3

20 GİRİŞLER ÇIKIŞLAR Adı Adresi Açıklama Adı Adresi Açıklama St. I0.0 Start (başlatma) butonu Y Q0.0 Y valf bobini (A+) a0 I0. A silindiri geri son konum algılayıcı Y2 Q0. Y2 valf bobini (A-) a I0.2 A silindiri ileri son konum algılayıcı b0 I0.3 B silindiri geri son konum algılayıcı Y3 Q0.2 Y3 valf bobini (B+) Y4 Q0.3 Y4 valf bobini (B-) b I0.4 B silindiri ileri son konum algılayıcı Set I0.5 Kurma butonu Tablo 2.2: Giriş ve çıkış elemanlarının PLC de bağlandıkları adres tablosu Sistemin başlangıç şartları; Start elemanı uyarılmış olmalı (I0.0) İlgili sinyal verici eleman, uyarılmış olmalı (I0.) Bir önceki adım, gerçekleşmiş olmalı (Q0.) Bir önceki adım, reset edilmiş olmalı (Q0.) olduğuna göre; Sistemin PLC programı ladder (kontak) ve STL (deyim, komut) yöntemiyle aşağıdaki gibi yapılır: NETWORK : Çalışmayı başlatma ve A+ hareketi I0.0 I0. Q0. Q0.0 j S Q0. R LD I0.0 A I0. A Q0. S Q0.0, R Q0., 4

21 NETWORK 2: B+ hareketinin başlatılması ve bir önceki adımın reset edilmesi Q0.0 I0.2 Q0.2 S Q0.0 LD Q0.0 A I0.2 S Q0.2, R Q0.0, R NETWORK 3: B- hareketinin başlatılması ve bir önceki adımın reset edilmesi Q0.2 I0.4 Q0.3 S Q0.2 LD Q0.2 A I0.4 S Q0.3, R Q0.2, R NETWORK 4: A- hareketinin başlatılması ve bir önceki adımın reset edilmesi Q0.3 I0.3 Q0. I0.5 S Q0.3 R LD Q0.3 A I0.3 O I0.5 S Q0., R Q0.3, NETWORK 5:Programın bitirilmesi (bu komut MicroWIN 32 programında kullanılmaz) END MEND Programın bitirilmesi (son adım), bütün örneklerde aynı olduğu için sonraki örneklerde kullanılmamıştır. e 5

22 Hatırlatma: Programı PLC ye yüklemek için;. PLC deki konum anahtarı(switch) TERM durumunda iken bu simgeyi kullanarak STOP konumuna alınız. 2. Ekranda yer alan bu simgeyi kullanarak programı PLC ye yükleyiniz. 3. PLC deki konum anahtarı(switch) TERM durumunda iken bu simgeyi kullanarak RUN konumuna alınız. Programı PLC ye yükledikten sonra simülasyon yapıp programınızın doğruluğunu test etmeyi unutmayınız. 6

23 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ A+B+B-C+C-A- şeklindeki ardışık kumanda zincirinin PLC programı yapılacaktır. A, B ve C silindirleri çift etkili, valfler ise 5/2 çift bobin uyarılı, hafızalı impuls yönlendirme valfleridir. İstenen çalışmayı sağlayan PLC programını, adımlayıcı (sıralayıcı) yöntemiyle yapınız. İşlem Basamakları Sistemin çalışma şekline göre ihtiyaç duyulan giriş çıkış sayısını tespit ediniz. Eğer varsa sayıcı ve zamanlayıcı sayısını tespit ediniz. Sistemin gerektirdiği PLC ve diğer donanımları seçiniz. Sistemde kullanılacak Elektropnomatik devre elemanlarını seçiniz. Verilen kontrol probleminin çalışma şeklini tanımlayınız. Sistemin çalışması için gerekli programı belirleyiniz. Akış şeması( yol-adım diyagramı) ile sistemin çalışırlığını kontrol ediniz. Elektrik şemasını ladder diyagrama aktarınız. Programı yazınız. Sistem elemanlarının bağlantı şemalarını inceleyiniz. Sistem elemanlarının PLC cihazı ve birbirleri ile bağlantı şekillerini tespit ediniz. Öneriler Sistemde kullanılacak giriş elemanları ve çıkış elemanlarının neler olduğunu hatırlayınız. Bu elemanların özelliklerini kataloglardan araştırınız. PLC cihazının seçiminde, giriş ve çıkış sayıları ile sayıcı ve zamanlayıcı sayılarının önemini unutmayınız. Seçtiğiniz silindirler, selenoid valfler ve temassız algılayıcıların sisteminize uygun olduğundan emin olunuz. Verilen malzeme listesi ile karşılaştırınız. Sisteme ait taslağın çizimini yaparak iş elemanlarının yerlerini gösteriniz. Sistemin pnomatik ve elektrik şemasını çiziniz. Elektropnomatik Sistemler modülü kitabından yararlanabilirsiniz. Akış şemasının iyi okunmasının, çalışma sistemine en uygun çözümü getireceğini unutmayınız. PLC Programlama Teknikleri modül kitabındaki ilgili bölüme bakınız. PLC Programlama Teknikleri modül kitabındaki ilgili bölüme bakınız. Kataloglara veya eleman üzerindeki şekil ve yazılara bakınız. Kullandığınız Elektropnomatik devre elemanlarının bağlantı uçları ile PLC cihazı giriş çıkış terminallerini inceleyiniz. 7

24 Sistem elemanlarının aralarındaki bağlantıları kurunuz. Devrenize enerji vermeden önce bağlantıların doğru olduğundan emin olunuz. Enerji kontrolünü yaptıktan sonra, Elektropnomatik devre elemanlarının bağlantı uçlarını,plc cihazı giriş çıkış terminallerinin uygun bölümlerine bağlayınız.sistem besleme gerilimini ilgili yerlere dikkatli olarak bağlayınız. İletkenleriniz, ilgili terminallere doğru ve sağlam bağlanmış mı? Kontrolünü yapınız. Simülasyonunu yaparak devrenizi test ediniz. Malzeme Listesi Malzemenin adı Adedi Malzemenin özellikleri PLC cihazı S Silindir 3 Çift etkili 3 5/2 çift bobinli valf 3 Hafızalı impuls 4 Temassız algılayıcı 6 İndüktif 5 Start butonu 2 Ani temaslı 6 AC güç kaynağı AC 220 V 7 DC güç kaynağı DC 24 V, A 8 Kompresör Uygun kapasitede 9 Bağlantı kabloları - Değişik uzunlukta Tablo 2.3: Devrede kullanılacak malzeme listesi a0 a b0 b c0 3.0 c A B C Y Y2 Y3 Y4 Y5 Y Şekil 2.9: Pnomatik devre şeması 8

25 +24 V a0 a b0 b c0 c 0 V K K2 K3 K4 K5 K6 Şekil 2.0: Kumanda sisteminin temassız algılayıcılarla gerçekleştirilmesi Şekil 2.: Elektrik devre şeması 9

26 A=.0 B=2.0 C= : a b b0 c c0 A+ B+ B- C+ C- A- a0 Şekil 2.2: Sistem akış ( yol-adım ) diyagramı Endüktif Temassız Algılayıcılar Start a0 a b0 b c0 c Set L+ M L N 2M GİRİŞLER ÇIKIŞLAR PLC PE 24V.DC R Mp Y Y2 Y3 Y4 Y5 Y6 Şekil 2.3: Giriş ve çıkış elemanlarının PLC cihazına bağlantıları 20

27 GİRİŞLER ÇIKIŞLAR Adı Adresi Açıklama Adı Adresi Açıklama St. I0.0 Start (başlatma) butonu Y Q0.0 Y valf bobini (A+) a0 I0. A silindiri geri son konum algılayıcı Y2 Q0. Y2 valf bobini (A-) a I0.2 A silindiri ileri son konum algılayıcı b0 I0.3 B silindiri geri son konum algılayıcı b I0.4 B silindiri ileri son konum algılayıcı c0 I0.5 C silindiri geri son konum algılayıcı Y3 Q0.2 Y3 valf bobini (B+) Y4 Q0.3 Y4 valf bobini (B-) Y5 Q0.4 Y5 valf bobini (C+) Y6 Q0.5 Y6 valf bobini (C-) c I0.6 C silindiri ileri son konum algılayıcı Set I0.7 Kurma butonu Tablo 2.4: Giriş ve çıkış elemanlarının PLC de bağlandıkları adres tablosu Sistemin başlangıç şartları: Start elemanı, uyarılmış olmalı (I0.0). Bir önceki adım, gerçekleşmiş olmalı (Q0.). İlgili sinyal verici eleman, uyarılmış olmalı (I0.). Bir önceki adım reset edilmiş olmalı (Q0.) olduğuna göre: Sistemin PLC programı ladder (kontak) ve STL (deyim,komut) yöntemiyle aşağıdaki gibi yapılır: 2

28 NETWORK : Çalışmayı başlatma ve A+ hareketi I0.0 Q0. I0. Q0.0 S Q0. R LD I0.0 A Q0. A I0. S Q0.0, R Q0., NETWORK 2: B+ hareketinin başlatılması ve bir önceki adımın reset edilmesi Q0.0 I0.2 Q0.2 S Q0.0 LD Q0.0 A I0.2 S Q0.2, R Q0.0, R NETWORK 3: B- hareketinin başlatılması ve bir önceki adımın reset edilmesi Q0.2 I0.4 Q0.3 S Q0.2 LD Q0.2 A I0.4 S Q0.3, R Q0.2, NETWORK 4: C+ hareketinin başlatılması ve bir önceki adımın reset edilmesi R Q0.3 I0.3 Q0.4 S Q0.3 LD Q0.3 A I0.3 S Q0.4, R Q0.3, R 22

29 NETWORK 5: C- hareketinin başlatılması ve bir önceki adımın reset edilmesi Q0.4 I0.6 Q0.5 S Q0.4 LD Q0.4 A I0.6 S Q0.5, R Q0.4, NETWORK 6: A- hareketinin başlatılması ve bir önceki adımın reset edilmesi R Q0.5 I0.5 Q0. I0.7 S Q0.5 R LD Q0.5 A I0.5 O I0.7 S Q0., R Q0.5, Programı PLC ye yükledikten sonra simülasyon yapıp programınızın doğruluğunu test etmeyi unutmayınız. 23

30 ÖLÇME ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıdaki soruları, doğru ve yanlış (D/Y) olarak değerlendiriniz. -(...) PLC cihazlarının seçiminde, giriş ve çıkış sayıları dikkate alınmalıdır. 2-(...) Aynı silindire kumanda eden iki temassız algılayıcı arasındaki mesafe, silindir strok boyundan fazla olmalıdır. 3-(...) Yol-adım diyagramları, valflerin konumlarını gösteren şemalardır. 4-(...) Adımlayıcı yönteminde bir çalışma adımı set edilirken ondan bir önceki adım reset edilmelidir. 5-(...) Programı PLC cihazına yüklemek için PLC nin RUN konumunda olması gerekir. Cevalarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. 24

31 PERFORMANS PERFORMANS DEĞERLENDİRME Modül ile kazandığınız yeterliği aşağıdaki ölçütlere göre değerlendiriniz. Tabloda listelenen davranışları gözlemlediyseniz EVET, gözlemlemediyseniz HAYIR sütununda bulunan kutucuğa işareti koyunuz. DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Elemanların seçimini doğru yapabildiniz mi? 2 Programı editörde hatasız yazabildiniz mi? 3 Program aktarımını yapabildiniz mi? 4 Simülasyonu gerçekleştirebildiniz mi? 5 Giriş-çıkış elemanlarını hatasız bağlayabildiniz mi? 6 İş güvenliği kurallarına ve çalışma disiplinine uydunuz mu? 7 Verilen sürede çalışmayı gerçekleştirebildiniz mi? Evet Hayır DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız soruları, öğrenme faaliyetinin ilgili bölümlerine dönerek tekrar inceleyiniz. Yapılan değerlendirme sonunda, HAYIR şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız uygulamaları tekrar ediniz. Kendinizi yeterli görüyorsanız diğer faaliyete geçiniz. 25

32 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 3 Sistemdeki Elektropnomatik devre elemanlarına, kaskad (gruplara ayırma) yöntemine göre istenen çalışmayı yaptıran, PLC programını yazabileceksiniz. Sistemin çalışmasını sağlayan devre elemanları ile PLC bağlantılarını hatasız yapabileceksiniz. 3. PLC İLE GRUPLARA AYIRMA (KASKAD) YÖNTEMİ Herhangi bir anda sadece tek bir çıkış hattında enerji olup, diğer hatların enerjisiz kalması istenilen Elektropnomatik sistemlerde kullanılan yöntemdir. Böylece sinyal çakışması ihtimali ortadan kalkar. 3.. Gruplara Ayırma (Kaskad) Yönteminin Özellikleri Silindirler hareket sıralarına göre gruplara ayrılırlar. Gruplara ayırırken bir grup içerisinde aynı silindirin iki hareketinin olmamasına dikkat edilmelidir. Kumanda zincirinde sürekli olarak sadece bir grup aktiftir. Bir çalışma grubu set yapıldığında, ondan önceki grup reset yapılmalıdır. Her grup, bir yardımcı (ayırıcı) röle ile kumanda edilir. Sistemdeki hat sayısı, grup sayısına eşittir. Çalışma denkleminden yardımcı röle sayısı tespit edilir. Yardımcı (ayırıcı) röle sayısı = Grup sayısı A+B+B-A- şeklindeki çalışma,gruplara ayrılırsa: (2 adet yardımcı röle) A+B+B-C+C-A- şeklindeki çalışma,gruplara ayrılırsa: (3 adet yardımcı röle) 3.2. Kaskad Çözüm Planı I.Grup II.Grup A+B+ / B-A- I.Grup II.Grup III.Grup A+B+ / B-C+ / C-A- Çözüm planları, oluşturulan gruplar dikkate alınarak çıkartılır. Planda sistemin başlangıç şartları, bir grubun çalışmasından, diğer bir gruba ait çalışmaya geçişi sağlayan temassız algılayıcılar( ilgili grubun çalışmasını sona erdiren ve bir sonraki grubu çalıştıran sinyal verici elemanlar),kullanılacak yardımcı röleler ve selenoid valflerin durumları gösterilir. Bu planın oluşturulması programın yazımında kolaylık sağlayacaktır. Kaskad çözüm plan örneği, uygulamalarda gösterilmiştir. 26

33 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ A+B+B-A- şeklindeki ardışık kumanda zincirinin PLC programı yapılacaktır. A ve B silindirleri çift etkili, valfler ise 5/2 çift bobin uyarılı, hafızalı impuls yönlendirme valfleridir. İstenen çalışmayı sağlayan PLC programını, gruplara ayırma (kaskad) yöntemiyle yapınız. İşlem Basamakları Sistemin çalışma şekline göre ihtiyaç duyulan giriş çıkış sayısını tespit ediniz. Eğer varsa sayıcı ve zamanlayıcı sayısını tespit ediniz. Sistemin gerektirdiği PLC ve diğer donanımları seçiniz. Sistemde kullanılacak Elektropnomatik devre elemanlarını seçiniz. Verilen kontrol probleminin çalışma şeklini tanımlayınız. Sistemin çalışması için gerekli programı belirleyiniz. Akış şeması( yol-adım diyagramı) ile sistemin çalışırlığını kontrol ediniz. Elektrik şemasını ladder diyagrama aktarınız. Programı yazınız. Sistem elemanlarının bağlantı şemalarını inceleyiniz. Sistem elemanlarının PLC cihazı ve birbirleri ile bağlantı şekillerini tespit ediniz. Sistem elemanlarının aralarındaki bağlantıları kurunuz. Öneriler Sistemde kullanılacak giriş elemanları ve çıkış elemanlarının neler olduğunu hatırlayınız. Bu elemanların özelliklerini kataloglardan araştırınız. PLC cihazının seçiminde, giriş ve çıkış sayıları ile sayıcı ve zamanlayıcı sayılarının önemini unutmayınız. Seçtiğiniz silindirler, selenoid valfler ve temassız algılayıcıların sisteminize uygun olduğundan emin olunuz. Verilen malzeme listesi ile karşılaştırınız. Sisteme ait taslağın çizimini yaparak, iş elemanlarının yerlerini gösteriniz. Sistemin pnomatik ve elektrik şemasını çiziniz. Elektropnomatik Sistemler modülü kitabından yararlanabilirsiniz. Akış şemasının iyi okunmasının, çalışma sistemine en uygun çözümü getireceğini unutmayınız. PLC Programlama Teknikleri modül kitabındaki ilgili bölüme bakınız. PLC Programlama Teknikleri modül kitabındaki ilgili bölüme bakınız. Kataloglara veya eleman üzerindeki şekil ve yazılara bakınız. Kullandığınız Elektropnomatik devre elemanlarının bağlantı uçları ile PLC cihazı giriş-çıkış terminallerini inceleyiniz. Enerji kontrolünü yaptıktan sonra Elektropnomatik devre elemanlarının bağlantı uçlarını, PLC cihazı giriş çıkış terminallerinin uygun bölümlerine bağlayınız. Sistem besleme gerilimini ilgili yerlere dikkatli olarak bağlayınız. 27