Tekstil ve Deri Ürünlerinde Kullanılan Boyalarda Kanser Tehlikesi

Transkript

1 Tekstil ve Deri Ürünlerinde Kullanılan Boyalarda Kanser Tehlikesi Prof. Dr. Rasim Meral İstanbul Üniversitesi, Onkoloji Enstitüsü 9. Ekoteks Uluslararası Tekstil Sempozyumu 31 Mayıs, 2016

2 İçerik 1 Tekstil boyalarının oluşturduğu kanser tehlikesi nasıl algılanıyor? 2 Kansere genel yaklaşım 3 Kanserin tanımı 4 Karsinojenez 5 Tekstil boyalarının oluşturduğu kanser tehlikesini önlemek için ne yapmalıyız?

3 1 Tekstil boyalarının oluşturduğu kanser tehlikesi nasıl algılanıyor?

4 Basın Uyarıyor!

5 Tekstil Emekçileri Uyarıyor! Uzak Doğu malı pazarlarda 3-5 YTL. Bu hazır giyim konfeksiyonun hammaddesi kimyasaldır. Bu paraya yapılması mümkün değil. Dünyanın her yerinde başladı bu tehlike; Kimyasal madde cilt kanseri yapıyor. Adam cilt kanseri olmuş nereden olduğu belli değil. Halbuki kazak ve gömlekler, kimyasal bir boya ile renklendiriliyor, standartlara uygun değil.

6 Uzak Doğu malı kanser yapıyor! Doğru mu?

7 Tekstil ve dericilik dünyanın en büyük endüstrilerindendir Büyük ihracatçılar Ülke Değer (Milyar $) Pay (%) Çin 94,4 32,1 Avrupa Birliği 27 76,6 26,1 Hindistan 15,0 5,1 Amerika Birleşik Devletleri 13,8 4,7 Güney Kore 12,4 4,2 Türkiye 10,8 3,7 Pakistan 9,1 3,1 Endonezya 4,8 1,6 Vietnam 3,8 1,3 Bengaldeş 1,6 0,5 Diğer ülkeler 51,7 17,5 Toplam ,9 WTO (2012) International Trade Statistics World Trade Organization.

8 Tekstil endüstrisi çevreye en büyük tehditlerden birini oluşturmaktadır 1 kg tekstil üretiminde, çeşitli kimyasal maddeler içeren ~200 L atık su ortaya çıkar. Çok sayıda karsinojen madde içerir. Mesane, böbrek ve karaciğer kanserleri başta olmak üzere, bir çok kansere yol açabildikleri bildirilmektedir. Ghaly, J Chem Eng Process Technol, 2014

9 2 Kansere Genel Yaklaşım

10 Tüm Dünya da Kanser (2012) Yeni Vakalar (14.1 milyon) Ölümler (8.2 milyon)

11 Tüm Dünyada Kanser Sıklığı Yılda 14,090,149 yeni kanser vakası (2012)

12 Kıtalara göre kanserden ölüm oranları

13 Akciğer Kanseri Dünyada kanserden ölümlerin en büyük nedeni %17 (1.2 milyon) Akciğer kanseri tanısı konan 1/10 kişi 5 yıl yaşar Sıklık ve sigara içme oranı ilişkili

14 Dünyada en sık kanserler (2012) Ferlay J, Soerjomataram I, Ervik M, Dikshit R, Eser S, Mathers C, Rebelo M, Parkin DM, Forman D, Bray, F.GLOBOCAN 2012 v1.0, Cancer Incidence and Mortality Worldwide: IARC CancerBase No. 11 [Internet].Lyon, France: International Agency for Research on Cancer; Available from: accessed on 16/01/2014.

15 Karaciğer Kanseri Çin ve Afrika da, Avrupa ve Kuzey Amerika dan 5-7 kat sık. Hepatit B enfeksiyonu ve alkol kullanımı ile ilişkili. Hemen her zaman ölümcül. Hepatit B aşısı ile önlenebilir. Yüksek riskli toplumlarda faydası hızla ortaya çıkmaktadır.

16 GİS Kanserleri Mide-Özofagus, kolorektal ve ince barsak Mide: 650,000/1,000,000 ölüm. Sıklık : Buzdolabı, mide ülserinin medikal tedavisi. Kolon: Batıda daha sık. Dünyada 500,000/1,000,000 ölüm. Çevresel faktörler ön planda. Japonya da insidans. Mide kanseri oranlarında zamanla olan değişim

17 Kanser kayıtlarımız

18 Ülkemizde yılları arasında erkek ve kadınlar için kanser sıklığı

19 Türkiye de Bölgelere Göre Nüfus Artışı Şekil 1. Türkiye'de Bölgelere Göre Nüfusu Nüfus Marmara Bölgesi Ege Bölgesi Akdeniz Bölgesi İç Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi Güney Doğu Anadolu Bölgesi Adresi Bilinmeyenler TOPLAM Nüfus Yıllar döneminden dönemine Türkiye'de yıllık genel nüfus artışı %2.5'lardan %1.5'lara düşmektedir

20 Türkiye de Bölgelere Göre Kanser Sıklığı Şekil 3. Türkiye'de Bölgelere Göre Kanser İnsidansı İnsidans (100000'de vaka) Marmara Bölgesi Ege Bölgesi Akdeniz Bölgesi İç Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi Güney Doğu Anadolu Bölgesi Adresi Bilinmeyenler TOPLAM Yıllık % ins artışı Yıllar Yıllık bildirilen yeni kanser vakalarının sayısındaki artış, kanser sıklığına yansımakta ve kanser sıklığı döneminde ortalama 28'den, döneminde ortalama 46'ya çıkmaktadır.

22 Ülkemizde yıllarında en sık kanserler

24 Azo boyar maddeler ve mesane kanseri Boya endüstrisinde çalışanlarda en sık karşılaşılan kanser, mesane kanseridir. Erkeklerde kadınlara kıyasla daha sık ortaya çıkar. Mesane kanserinin en önemli 2 nedeni: Sigara, Arilaminler (azo boyar maddeler). Revathi, Int J Appl Biol Pharma Tech, 2015; Kogevinas, 2003

25 2009 yılında Ülkemizde ölüm nedenleri

26 yıllarında Ülkemizde kanser sıklığı Her yıl 97 bin erkek, 62 bin kadın ve toplamda 159 bin kişi kansere yakalanmaktadır. Kanser sıklığı 2008 den itibaren sigarayla mücadele sonucu az da olsa düşmeye başlamıştır.

27 Dünya kanser istatistiklerinde Türkiye nin durumu

28 Kişi başına ulusal gelir ve yaşam beklentisi Kişi başına ulusal gelir ($) Kişi başına ulusal geliri yüksek ülkelerde kanser tanılı hastalarda yaşam beklentisi de yüksektir. Yaşam beklentisi yüksek, ulusal geliri düşük, doğru sağlık politikaları uygulayan ülkeler de vardır.

29 3 Kanserin tanımı

30 Tümörler, normal şekil ve işlevde doku oluşturma yeteneğini kaybetmiş hücreler tarafından oluşturulur. Diğer bir deyişle, kanser işlevleri bozulmuş hücrelerin hastalığıdır.

31 Deoxyribose nucleic acid (DNA) Kanser, öncelikle DNA nın hasarlanmasının neden olduğu anormal, düzensiz hücre bölünmesidir. DNA nın kendi kopyasını çıkarabilmesi, yaşamın temel özelliklerinden biridir. Kanser hücresinde genellikle, gen işlevinin doğru zamanda açılıp kapanmasını düzenleyen mekanizmalar bozulmuştur. DNA nın çevresinde organize olduğu temel birimler, her biri bir proteini kodlayan genlerdir.

32 Kanserin ayırıcı özellikleri Kanser hücresi düzensiz bölünmesi ve yayılması özellikleriyle normal hücrelerden ayrılır. Hanahan ve Weinberg 2000

33 4 Karsinojenez

34 Karsinojenez kanser nasıl başlar Vogelstein kaskadı

35 Karsinojenez Modeli Normal hücrelerin kanser hücrelerine dönüşmesi Kanser hücreleri neden kontrolsüz çoğalıyor? «Karsinojen = Mutajen» kuramı Dokulara girerek hücrelerin genetik yapısını bozan maddeler mutajendir. Kansere neden olan maddeler karsinojenlerin, mutajen olması gerektiği düşünülmüştür.

36 Kanser etkenleri Mesleki maruziyet ve yaşam biçimi çok sayıda kansere neden olmaktadır. Yıl Kanser Türü Etken 1761 Burun kanseri Tütün enfiyesi 1775 Skrotumda deri kanseri Kurum Akciğer kanseri Gümüş madenlerinde yüksek radyoaktivite 1839 Meme kanseri Rahibelerde normal nüfusa kıyasla 6 kat fazla Deri kanseri X-ışınlarının kullanılması Akciğer kanseri Sigara tiryakilerinde içmeyenlere kıyasla 20 kat fazla Günde sigara sayısı - 1, <5 5, <15 15, <25 25 RR Doll R, BMJ, 1950

37 Kanser epidemiyolojisi Sigara ile akciğer kanserinin epidemiyolojik ilişkisinin gösterilmesi, sonraki kanser araştırmaları için kritik önemdedir. Dönüm noktası olmuştur. Kanserlerin özgül nedenleri olduğu gösterilmektedir ve zamanla kansere dönüşümün nasıl olduğu anlaşılacaktır.

38 Çevre ve yaşam biçimi ile kanser ilişkisi Etken Neden olduğu kanserler Tüm vakaların Mesleki maruziyetle ilişkili kanserler Yaşam biçimi kanserleri %1-2 si Tütün ilişkili Akciğer, mesane, böbrek %34 ü Diyet (sebzeden fakir, nitrat ve tuzdan zengin) Mide, yutak %5 i Diyet (yağdan zengin, liften fakir, kızartmalar) Kolon, pankreas, prostat, meme %37 si Tütün + alkol Ağız, boğaz %2 si ACS, 1990

39 Özgül karsinojen ve kanser ilişkisi Kanser Karsinojen Skrotal karsinom Karaciğer anjiyosarkomu Akut lösemi Nazal adenokarsinom Osteosarkom Deri karsinomu Mezotelyoma Vajinal karsinom Ağız karsinomu ER + meme kanseri Kurum Vinyl chloride Benzene Tahta talaşı Radium Arsenik Asbestos Diethylstilbestrol Enfiye Hormon replasman tedavisi (E+P) Wilson, Cancer and the Environment: Gene-Environment Interaction, 2002

40 Kimyasal maddeler kanseri başlatabilir Deney tavşanlarında kömür katranıyla kanser oluşturulabildiği 1915 te gösterildi. Kimyasal karsinojenlerin ilk kanıtı Kömür katranında karsinojen olan bileşikler 1940 ta ayrıştırıldı: 3-methychlonanthrene Benzo[a]pyrene 1,2,4,5-dibenz[a,h]anthracene Katsusaburo Yamagiwa (Tokyo Uni., Japonya 1915) İlk başarılı kanser oluşturma

41 Karsinojenik hidrokarbonların yapısı Weinberg, The Biology of Cancer, 2014

42 Kansere neden olabilen etkenler Kimyasallar Virüsler İyonizan radyasyon Meyve sineklerinde: İlk iyonizan radyasyonun kanseri başlatabildiği gösterilmiştir (1927) ların sonuna doğru savaşta kullanılan mustard gazının (alkilleyici ajan) mutajenik olduğu bildirilmiştir. Sonrasında bir çok benzeri kimyasal maddenin karsinojenik olduğu deney hayvanlarında gösterildi.

43 Sorun: Karsinojen olan, aynı zamanda mutajen midir?

44 Ames Testi Ames testi bilinen bazı karsinojenlerin aynı zamanda mutajen olduğunu göstermiştir. Bruce Ames, 1975

45 Ames in bulduğu önemli ilişkiler: Karsinojen, mutajen olduğu için karsinojendir. Potansiyel mutajenik kimyasallar aynı zamanda güçlü karsinojenlerdir. Salmonella genomunda mutasyona yol açan bileşiklerin memelilerde de mutasyona yol açması beklenir (ikisinde de aynı çift sarmallı DNA var). Mutajenik ve karsinojenik potansiyel arasındaki ilişki ışığında Ames testi bir çok bileşiğin karsinojenik gücünü ve böylece insan sağlığı için oluşturduğu tehdidi taramada kullanılabilir ya gelindiğinde Ames ve grubu 300 organik bileşiğin mutajenik potansiyelini belirlemiştir.

46 Mutajenik vs. Karsinojenik Potansiyel Artmış karsinojenisite 24 ayda %50 tümör indüksiyonu yapan mg/kg/gün Log-log grafikte laboratuar hayvanlarında bir grup kimyasalın karsinojenik potansiyeli, Ames testi ile mutajenik potansiyellerinin bir fonksiyonu olarak gösterilmektedir. Hem ordinat hem de absis gözlenebilir bir etkiyi (hayvanların %50 sinde tümör oluşturan veya 100 mutant Salmonella kolonisi oluşturan miktar) elde etmek için gerekli bileşik miktarından işaretlenmiştir En potansiyelli mutajen ve karsinojen olan bileşikler grafiğin sol altında toplanmaktadır. Her iki parametrenin de 5 büyüklük seviyesine ayrıldığına dikkat ediniz. 100 Salmonella mutantı indüksiyonu için gereken μg Artmış mutajenisite moca; 4,4 -methylenebis(2- chloroaniline), polyurethane üretiminde kullanılır mms; methyl methanesulfonate, alkilleyici mutajen Meselson, Origin of Human Cancer, 1977

47 Karsinojen = Mutajen Her zaman doğru mu?

48 Yakalanması Zor İnsan Karsinojenlerinin Araştırılması In vitro assay Ames testi In vivo test Deney farelerinde Önemli insan karsinojenlerinin saptanmasında başarısız Sık kullanılan ilaçlar Sigara Bilinen en önemli insan karsinojeni Deney hayvanlarında nispeten az karsinojen olduğu için karsinojen olarak saptanamayabilecekken, karsinojen olduğu epidemiyolojik çalışmalarla gösterildi. Asbestos In vivo ve in vitro saptanamayabilir Mezotelyomanın etkeni Fenobarbital (Ames testinde karsinojen) İsoniazid (Ames testinde karsinojen) Sakarin (farelerde karsinojen) Epidemiyolojik çalışmalar hiçbirinin insanda artmış kanser riski ile ilişkili olmadığını gösterdi. İnsanda kanser riskini önceden saptayacak insan karsinojen testleri henüz geliştirilmeyi bekliyor.

49 Mutajenik olmayan karsinojenler Hücre çoğalmasını uyaran, mutajenik olmayan ajanlar, karsinojeneze önemli katkıda bulunur. Epigenetik (gen ifadesindeki) değişiklikler Gen metilasyonunun neden olduğu

50 Fare derisinde kanserin deneysel başlatılması Katranda bulunan karsinojenez potansiyeli yüksek mutajenik bileşiklerle tekrarlayan günlük boyamalardan aylar sonra kanser oluşmaktadır: 7,12-dimethylbenz [α] anthracene (DMBA) veya 3- methylcholanthrene (3-MC) Bir diğer deri kanseri başlatma protokolü, mutajen (DMBA) ile bir kez boyamadan sonra tekrarlayan mutajen olmayan promoter (destekleyici) uygulamalarıyla da papillom oluşturulabileceğini göstermektedir: 12-0-tetradecanoyl phorbol-13-acetate (TPA); diğer adıyla phorbol-12-myristate-13-acetate (PMA) kroton çiçeği tohumlarından elde edilir DMBA TPA

51 Farelerde deri kanserinin deneysel başlatılması Bu olgu şu şekilde açıklanmaktadır: Mutajen uygulaması kalıcı genetik değişiklik oluşturur. Destekleyici uygulandığında bu hücreler hızla çoğalır ve papillom oluşur. Destekleyici kesilince papillom geriler (etkinin genetik olmadığını gösterir). Birlikte etki sinerjiktir. Mutajenin tekrar uygulanması karsinoma neden olacaktır.

52 Kanserin başlatılması ve desteklenmesi

53 Deri kanseri karsinojenezinde rol alan genler ve proteinler Fare derisinde kanserin başlatılması protokolü geliştirildikten 40 yıl sonra bu süreçte yer alan genler ve proteinler keşfedildi. Öncelikle başlatıcı madde DMBA nın deri karsinojenezinde çok etkili bir mutajen olduğu gösterildi. Yalnız deride değil tüm hücrelerin genomunda çok çeşitli mutasyonlar oluşturabileceği bildirildi. Deri tümörlerinde ise her zaman H-ras onkojeninde seçici nokta mutasyonu yapmaktadır. Bu etkinin TPA ile desteklenmesi sinerjistik etki gösterir ve papillomu ortaya çıkarır. Papillom bir kez daha DMBA ya maruz kalırsa karsinom oluşur. Bu durumda papillom hücreleri H- ras onkojenine ek mutant p53 genini de taşımaktadır.

54 Tekstil boyalarında bilinen kanser tehlikesi: Azo-boyar maddeler

55 Azo-boyar maddelerin kimyası ve toksikolojisi Tekstil ve deri ürünlerinin boyanmasında kullanılır. Bu ürünleri kullanan tüketicilerde kanser tehlikesi oluşturur mu? Muhtemelen tüketici maruziyetinin çok az olması beklense de kanser riski oluşturması önemini göstermektedir.

56 Azo-boyar madde kullanılmış tekstil ve deri ürünlerde kanser riski olduğu kabul edilmektedir.

57 Avrupa Birliği 24 arilamini içeren azoboyar maddelerin kullanımını ve ithalatını yasaklamıştır.

58 Azo-boyar maddelerde bulunmaması gereken arilaminler Arilaminler organik bileşiklerdir ve aromatik eki olan aminli işlevsel grupları vardır. Listedeki 24 arilamin kaynağı ne olursa olsun (örn., azo boyar maddeler, PU malzeme veya diğer bileşikler) yasaklanmıştır. Arilamin 4-aminobiphenyl Benzidine 4-chlor-o-toluidine 2-naphthylamine o-aminoazototoluene 2-amino-4-nitrotoluene p-chloraniline 2,4-diaminoanisole 4,4 - diaminodiphenylmethane 3,3 -dichlorbenzidine 3,3 -dimethoxybenzidine Arilamin 3,3 -dimethyl-4,4 -diaminodiphenylmethane P-cresidine 4,4 -methylen-bis(2-chloraniline) 4,4 -oxydianiline 4,4 -thiodianiline o-toluidine 2,4-toluylendiamine 2,4,5-trimethylaniline 2,4-dimethylaniline 2,6-dimethylaniline 2-methoxyaniline (= o-anisidine) 3,3 -dimethylbenzidine P-Aminoazobenzene

59 Yasaklanmış arilaminler nerelerde bulunabilir? Her tür elyaf, deri, kumaş ve baskıda PU malzeme, doğal ve sentetik tekstil elyafları, oyuncaklar, deri, kağıt ve plastik Azo-boyalarının tercih edilme nedenleri Ucuzluk Yüksek renk kalitesi Tekstilde azo-boyar maddeler Özellikle pamuklu ürünlerde olmak üzere, ipek, yün, vizkoz ve sentetik elyafta

60 Azo-boyar maddelere maruziyet yolları Ağızdan alım Tekstil ürünlerinin bebekler ve küçük çocuklar tarafından emilmesi Deri yoluyla Giysiler ve çalışma ortamı Solunum yoluyla Çalışma ortamı

61 Azo-boyar maddelerin etkileri İnsanlara Vücutta birikir ve arilaminlere biyoredüksiyon ile mutajenik ve karsinojenik etki gösterebilir. Ancak, azo-boyar maddelerin henüz insanda karsinojenik etkisini gösteren epidemiyolojik veri bulunmamaktadır. Çevreye Mavi renklendirici doğada kalıcıdır ve özellikle su canlılarına toksiktir.

62 Azo-boyar maddelerin vücut sıvılarına geçmesi ve oluşturduğu kanser tehlikesi En çok asit boyalı yün ve naylon ürünlerden geçer. Erişkinde toplam maruziyet 723μg/kg, Küçük bir çocukta (deriden maruziyete ek olarak, ağız yolundan) maruziyeti 13mg/kg hesaplanmaktadır. Karsinojenik potansiyeli olan azo-boyar maddelerin mg düzeyindeki miktarlarına bir çocuk maruz kalmamalıdır. Amin maruziyeti erişkinler için ng/kg/gün ve çocuklar için 0.48 veya 48 ng/kg/gün tahmin edilmektedir; Tüm vakalar için kanser olasılığı 1/100-1/200,000 hesaplanmaktadır. Tahmin edilen kanser tehlikesi büyük bir sorunla karşı karşıya olduğumuzu göstermektedir.

63 5 Tekstil boyalarının oluşturduğu kanser tehlikesini önlemek için ne yapmalıyız?

64 Ülkemizde mesane kanseri sıklığı yüksektir

65 Dünyada en sık kanserler (2012) Mesane kanseri İngiltere de de 9. sırada Tüm kanserlerin %3 ü 1970 den 2013 e sıklığı %37 düştü Ferlay J, Soerjomataram I, Ervik M, Dikshit R, Eser S, Mathers C, Rebelo M, Parkin DM, Forman D, Bray, F.GLOBOCAN 2012 v1.0, Cancer Incidence and Mortality Worldwide: IARC CancerBase No. 11 [Internet].Lyon, France: International Agency for Research on Cancer; Available from: accessed on 16/01/2014.

66 Önlemler Karsinojen azo-boyar maddeler Avrupa da yasaklanmıştır ve büyük üreticiler tarafından kullanılmamaktadır. En büyük riski Avrupa dışı kaynağı bilinmeyen üreticiler oluşturmaktadır (Çin & Hindistan = daha yüksek risk). Avrupa dışında bazı üreticiler sınırlı düzeyde, 30 ppm altında azo boyası kullanmayı sürdürmektedir. Eğer, sınır düzeye yakın (30 ppm civarı) kullanım saptanırsa bu üreticiler takibe alınmaktadır. 5 ppm kullanım istemeyerek kullanım kabul edilmektedir. Takip gerektirmez. Alternatifler Karsinojenik olmayan çok sayıda seçenek olduğu da unutulmamalıdır.

67 Sonuçlar Tekstil ve deri ürünlerde kullanılan azo-boyar maddeler doğrudan veya çevre kirliliği oluşturarak kansere yol açabilir. Ülkemizde, azo-boyar maddelerin neden olduğu bilinen mesane kanserinin insidansı yüksektir. Tüm dünyada üretimi, tekstil ve deri ürünlerinde kullanılması yasaklanmış olan azo-boyar maddelerin ithalatı, üretimi ve üretimde kullanılması önlenmelidir. Ülkemiz, sigara konusunda olduğu gibi, bu konuda da dünyaya öncülük eden ülkelerden biri olabilir. Kanser sıklığı sigaraya karşı verilen mücadeleyle son yıllarda düşmeye başlamıştır. Karsinojen boyaların kullanılması, oluşturduğu çevre kirliliği önlenebilirse kanser sıklığı daha da azaltılabilecektir.

68 Teşekkürler