SAFEVÎLERN NESEBNE FARKLI BR BAKI A DIFFERENT STANDPOINT TO SAFEVI S GENERATION

Transkript

1 SAFEVÎLERN NESEBNE FARKLI BR BAKI A DIFFERENT STANDPOINT TO SAFEVI S GENERATION Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDA* Dr. Bilal DEDEYEV** Özet Safevî tarihi ele alınırken aratırmacılar arasında en çok tartıılan konulardan biri de, Safevîlerin nesebi meselesidir. Aynı zamanda ailenin mezhebi durumu ve tarikatın politize olunması Safevîlerde soy meselesini ön plana çıkarmıtır. Safevî soyunun seyyid, Türk ve Kürt olmak üzere üç farklı kaynaa dayandırılması konuya olan ilgiyi daha da artırmıtır. Özellikle, 15. yüzyılın son çeyreinden bu yana devam eden ve her zaman dikkat merkezinde olan bu durum, dönemin Akkoyunlu ve Osmanlı devletlerini de yakinen ilgilendirmitir. Ayrıca bu konu, Orta Dou da siyasî arenanın deimesine ve dengelerin yeniden kurulmasına neden olan Azerbaycan merkezli Safevî Devleti nin örenilmesi açısından da çok büyük önem arz etmektedir. Anahtar kelimeler: Safevîlerin nesebi, Osmanlı Devleti, Akkoyunlu Devleti, Saffetü s-safa eseri, Seyyid, Türk ve Kürt. Abstract Safevî s generation issue is one of the most argumentative matter among the researchers while studying Safevî s history. At the same time, family sect and sect being politicized are given more importance to generation matter. The interset on Safevî s generation raised after being Safevî s race based on three different roots Seyyid, Turk and Kurd. Ottoman Empire and Akkoyunlu state highly concerned with the situation which was always taken all attention kept going on since the last quarter of the 15th century. Moreover, this subject carries a big importance in studying Azerbaijan centered Safevî State, which caused changes in political area and establishment of balance in the Middle East. Key words: Safevî s lineage, Ottoman Empire, Akkoyunlu State, the work Saffetü s-safa, Seyyid, Turk and Kurd.

2 416 Temel Kaynaklarda Safevîlerin Soy Kütüü Safevîlerin nesebi hakkında bilgiye ulaılabilecek birinci kaynak, hiç üphesiz Tevekkülî b. smail b. Bezzaz Erdebilî nin kaleme aldıı kısaca Saffetü s-safa olarak bilinen ve orijinal adı el-kitâbü l- Mevâhibi s-seniyye fî Menâkibi s-safevîyye olan eseridir. Tevekkülî bu kitabı, Hulvî ye göre eyh Hoca Ali Safevî ( ) döneminde 1, Terbiyyet e göre ise 1357 tarihinde yazmıtır 2. Bu bilgilerden yola çıkılarak denebilir ki, Tevekkülî bu eserini eyh Safiyüddin ( ) in ölümünden sonra, yani 14. yüzyılın ikinci yarısında yazmıtır. 14. yüzyılda yazılmı orijinal ekliyle günümüze kadar maalesef ulamamı olan Saffetü s-safa nın, 15. yüzyılın sonlarından itibaren farklı yıllarda istinsah edilmi deiik nüshaları, çeitli ülkelerin kütüphanelerinde bulunmaktadır 3. Bu çalımada konumuz açısından önemli olan istinsah tarihi en eski iki nüsha üzerinde durulacaktır. Bunlardan birincisi, H. 896 (Kasım Ekim 1491) tarihinde Sunullah adında bir kâtip tarafından istinsah edilmi olup, burada Safevî soy kütüü, eyh Safiyüddin hariç altı kiilik silsileyle Firuz el-kürdî es-sincanî ye kadar götürülmektedir 4. kinci nüsha ise H. 914 (Mayıs Nisan 1509) tarihli olup ihabüddin Kaanî tarafından istinsah edilmitir. Bu nüshada Safevîlerin seyyid olduu belirtilerek, soyları Hz. Ali ye kadar ulatırılmaktadır 5. Dier nüshalarda ise farklı bilgiler bulunmamakta Safevîlerin seyyidlikleri tekrarlanmaktadır. Saffatü s-safa nüshalarından baka belli ki, bu eserden faydalanılarak birçok klasik kaynakta da Safevîlerin seyyid oldukları hakkında bilgiler verilmitir 6. Safevîlerin nesebine dair Saffetü s-safa ya yakın döneme ait iki önemli kaynaktan da bazı bilgiler edinmek mümkündür. Bunlardan ilkine Ruzbihan ın eserinde rastlanmaktadır. Ruzbihan, Safevîlerin Kürd veya seyyid oldukları hakkında açıkça bir bilgi vermemekte, sadece eyh Haydar ( ) anlatılırken ranî vasıflar taıdıına iaret etmektedir. Tarikatın eklinin eyh Cüneyd ) tarafından deitirildii ve seyyidlik iddiasında bulunduuna dair üstü örtülü bir ekilde ilk defa bu eserde bilgi verilmektedir 7. Seyyidlikle ilgili ikinci bilgi ise; Kemal Paa-Zade nin Kızılbalar a karı verdii fetvasında geçmektedir. Dönemin Osmanlı eyhülislâmı, Safevîlerin seyyid olmadıını ve bu konuda sahtekârlık yaptıklarını ileri sürmektedir 8. Burada, Kemal Paa-Zade nin Osmanlılar yönünden siyasî amaç güttüü ve Osmanlı milliyetçilii yaptıını 9 ve bu nedenle taraflı bir tutum içine 10 girdiini göz ardı etmemek gerekir. Osmanlı kroniklerinden Hulvî ise, eserinde muhtemelen Saffatü s-safa nüshalarından alıntılar yaparak eyh Safiyüddin in hem Kürt, hem de seyyid olduuna deinmektedir. Fakat eserinin aaı kısmında bn sa Risalesi nden naklen...yeil imame ve kisve giymekte iken, siyadetinde üpheye düüp, * Selçuk Üniversitesi Eitim Fakültesi Öretim Üyesi, Konya/Türkiye. yusufkucukdag@hotmail.com. ** Qafqaz Üniversitesi BF Politoloji Bölümü Öretim Üyesi, Bakü/Azerbaycan. bdedeyev@qafqaz. edu. az. 1 Mehmed Cemaleddin Hulvî, Lemazât-ı Hulviyye ez-lemazat-ı Ulviye, (Haz. Mehmet Serkan Tayi), stanbul, 1993, s Mehmedali Terbiyet, Danimendeni Azerbaycan, (Çev. smail ems-kafar Kendli), Bakü, 1987, s Tevekkülî, Saffetü s-safâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, No (stinsah Tarihi H. 896); No (stinsah Tarihi H. 914); stanbul Belediye Kütüphanesi, Atatürk Kitaplıı, Muallim Cevdet Kitapları Bölümü, No. 1, (stinsah Tarihi H. 1037); Tahran Millî Kütüphanesi, F (stinsah Tarihi H. 1020); Takend Elyazmalar Fondu, No. 4357, (stinsah Tarihi yaklaık XVII. yy.); Sena Meclis Kütüphanesi, ran, No. 1103, (stinsah Tarihi H. 1126). Bu son üç nüsha alınmıtır. Azade Musayeva, ark Elyazma Katalokları Esasında Azerbaycanlı Müelliflerin Elyazmalarının Toplu Katalou, (Kısaltma: Azerbaycan Toplu Katalou), Azerbaycan Bilimler Akademisi Elyazmalar Enstitüsü, Bakü, 1987, No. 61, s Ayrıca, Terbiyet a.g.y.de geçen Hindistan da basılmı kitap, Franz Babinger, Safiyyüddin, A, C. X, stanbul, 1966, s. 65 te belirtmitir. Bombay 1911 ta basımlı, London, British Müzesi No: matbu eserinin aynı olduu kanaatindeyiz. Tevekkülî, a.g.e., No dan naklen Mustafa Ekinci, Anadolu Alevîliinin Tarihsel Arka Planı, stanbul, 2002, s. 58. Tevekkülî, No. 2123, vr. 14b-15a; Ayrıca bkz. Tevekkülî, Saffetü s-safâ, (Haz. Mövsüm Naısoy), Bakü, Bu son eser istinsah tarihi H. 914 olan eserden I. ah Tahmasb ( ) tarafından 1548-de Azeri Türkçesine çevirilmi nushasından hazırlanmıtır. erefhan Bitlisi, eref-nâme, (Rusça ya çev. E.. Vasilyev), Moskova, 1976, s. 145; Oruç Bey Bayat, Tarih, (Haz. Adsız), (basım yeri ve tarihi yok), s. 67; Müneccimbaı, Sahaifü l-ahbar fî Vekayii l-a sar, C. III, (Çev. Nedim), stanbul, 1285, s. 179; Abbaskulu Aa Bakihanov, Gülistan-i rem, Bakü, 1951, s. 93; Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, (Haz. Ali Yılmaz, Mehmet Akku), C. II, stanbul, 1999, s Fazlullah b. Rûzbihan, Tarih-i Alem Ârâ-yi Emînî, (Rusça ya çev. G. Minorskaya),Bakü, 1987, s , 81. Kemal Paa-Zâde, Fetvâ-yı Kemal Paa-Zâde Der Hakk-ı Kızılba, Süleymaniye Ktp. Esat Efendi Bölümü, No: 3548, vr. 46b. Mustafa Akda, Türkiye nin ktisadî ve ctimaî Tarihi, C. II, Ankara, 1979, s. 20. Kâtib Çelebi, Mîzanü l-hakk Fi htiyari l-ahakk, (Çev. Orhan aik Gökyay), stanbul, 1980, s. 59 da Merhum Kemal Paa-Zâde Efendi gibi hepsinin düüncesine göre eserleri bir yönden, bir sebepten halî kalmadı diye belirtmektedir.

3 417 beyaz kisve giydiler... bilgisine dayanarak Safevîlerin seyyid olmadıkları üzerinde durmaktadır 11. Hulvî nin Halvetî eyhlerinden olması nedeniyle söyledikleri biraz ihtiyatla ele alınmalıdır. Bu konuda yüzyıllarda, Kızılba davası yüzünden çok gergin olan Osmanlı-Safevî ilikilerinde Halvetîlerin Osmanlı Devleti nin yanında yer alması 12 da unutulmamalıdır. Bu yüzden çada bilim adamları da, Saffatü s-safa nüshaları ile döneme yakın dier temel kaynaklar ve Safevî ailesindeki siyasî gelimelerden yola çıkarak, Safevîlerin soyunu seyyid, Türk ve Kürt olmak üzere üç farklı kaynaa dayandırmaktadırlar. Safevîlerin Soyu Hakkında Tarihçilerin Düünceleri Özellikle, ran âlimlerinden Ahmed Kesrevî nin ileri sürdüü Safevîlerin Kürd meneli olmaları hakkındaki iddiası 13, bazı Türk tarihçileri tarafından da kabul edilmitir. Zeki Velidi Togan ın bu husustaki kanaatine göre: Cedleri nin dili Azerî Farsçası olup, lhanlılar devrinde Türklemi ve Türkmenler arasına eyh ve mürid sıfatı ile sokulmulardır. 14. Faruk Sümer ise, Togan ınkine benzer görüler ileri sürerek öyle demektedir: Tahmin etmek mümkün olabilir ki, Safiyüddin shak ın atası Firuz ah, Kürdler in 10. yüzyılda Azerbaycan ve Erran a yayılmaları esnasında Erdebil e gelmi ve ehrin yakınında bir yerde yerlemitir. Sümer, bu fikirlerini kanıtlamak için, Kürt hanedanlarından olan Revvadiler in Azerbaycan ı yönetmesini ve bn Arab ah a istinaden Erdebil ve Muan arasında kalan yerlerin Kürt meneli Cakirlü yurdu olduunu, 15. yüzyılda Cakirlüler in tamamen Türkletiini bildirmitir 15. Temel kaynaın verdii bilgilere ramen ran âlimlerinin yorumları, millî özlem duygusunu yansıtacak mahiyettedir. Saffatü s-safa daki Kürdî ibaresi onların ilerini kolaylatırmı, aslında ilk balarda hiçbir ranî yönü olmayan Safevî Devleti ni kendileriyle özletirme çabasına gitmilerdir. Burada Sümer in onları destekleyici görülerine deinmek yerinde olacaktır. Azerbaycan ın yüzyıllardaki kozmopolit sosyo-etnik yapısı ele alınırken Kürdler e aırlık verilmesine çalıılmaktadır. Evvela, Revvadiler in Kürd deil Arap kökenli olduu bilinmektedir. Yemen in eski ailelerinden olan Revvadi hanedanı 16, ilk geldikleri Mezopotamya da Kürdlerin içinde yaadıklarından onlarla kaynaarak kısmen Kürtlemi olmalıdırlar. Bunun yanında Hz. Ali nin halifelik döneminden balayan 11. yüzyıla kadar Arabistan dan özellikle Güney Azerbaycan a yapılan göçler, yerli halk ile de iddetli mücadelelerin yaanmasına neden olmutur 17. Dier taraftan, bu dönemde Türkler in Azerbaycan a akınları neticesinde Mezopotamya ve Azerbaycan daki topluluklar arasında etnik yönden karıma da ortaya çıkmıtır. Nahçıvan ın güney dousunda kurulmu 9. yüzyıla ait Gilan medeniyet yapıtlarının bulunması 18 ve hâlihazırda bu bölgede Gilançay isminde bir ırmaın ve köyün olması bu bölgede, yani Gilan dan Nahçıvan a kadar bölgelerdeki yer deimelere bir kanıttır. Ayrıca, Kürdlerin de Azerbaycan da bazı yerlerde meskûn oldukları bir gerçektir. Örnein, bnü l-esir in bildirdiine göre, Ocak 1221 de Moollar la Gürcü orduları Girdiman çölünde karılatıklarında, Mool öncü kuvvetlerinin çounu Arran ın yerli Türkmen ve Kürdleri oluturuyordu 19. Fakat bu sosyo-etnik durum, Kürdlerin Azerbaycan da çounluu tekil ettiine delalet kabul edilemez. Erdebil le Muan arasındaki etnik duruma gelince, bn Arab ah, Mezopotamya da çok rastladıı Kürdlerle bu bölgede yaayan Talıları muhtemelen dil benzerliinden dolayı karıtırmıtır. Talıların bu bölge dıında yaadıı görülmedii için 20 seyyahlar tarafından bilinmemesi gayet normal kabul edilmelidir. 11 Hulvî, a.g.e., ss Yusuf Küçükda, Osmanlı Devleti nin, ah smail in iî Propagandacılarına Halvetîye ile Karı Koyma Politikası, Türk Tasavvuf Aratırmaları, Konya, 2005, ss Ahmed Kesrevî den naklen Oktay Efendiyev, Azerbaycan Safevîler Devleti, Bakü, 1993, s Zeki Velidi Togan, Azerbaycan, A, C. II, stanbul, 1970, s Faruk Sümer, Safevî Devleti nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Türkleri nin Rolü, Ankara, 1992, ss Togan, a.g.m., ss. 94, 97; Memmedali erifli, IX. Asrın kinci Yarısı-XI. Asırlarda Azerbaycan Feodal Devletleri, Bakü, 1978, ss Yakup Mahmudov, Azerbaycan Tarihi ntibah Devri, Bakü, 1996, s Komisyon, Azerbaycan Tarihi Haritaları, Bakü, 1994, 23 numaralı Azerbaycan Arkeoloji haritası. 19 bnü l-esir, el-kâmil fi t-tarih, C. XII., (Çev. A. Aırakça, A. Özaydın), stanbul, 1987, ss Said Ali Kazımbeyolu, Cevahirnameyi-Lenkeran, (Çev. Rauf eyhzamanlı), Bakü, 2000, ss. 5-8; Büyükaa Hüseyinbalaolu, Mirhaım Talılı, Lenkeran, Bakü, 1990, ss.15-30, ; W. Barthold, Tali, A, C. XI, ss

4 418 Safevîlerin orijini konusunda Avrupalı bazı bilim adamları; Türk bilim adamlarından farklı görü ileri sürmektedir. Barthold, Safevîlerin Farslıktan ziyade Türk meneli olduu kanaatindedir 21. Rus tarihçisi Petruevski ise benzer görüte olup; ilk Safevî eyhleri Erdebil de yaamı ve onların ana dili Azerbaycan dili (yani Türkçe) olmutur demektedir 22. Uzunçarılı nın Safevîlerin nesebiyle ilgili olarak; Halis Türk olan bu ailenin siyasetlerine alet olmak üzere yayınladıkları silsilenamelerine göre kendilerini Sâdât-ı Hüseyniyye den göstermilerdir 23 diye yazmaktadır. Bu konuda benzer bilgileri ise, Oktay Efendiyev Saffetü s-safa daki verilerden hareketle baka bir ekilde vermektedir; eyh Safiyüddin e Türk ün piri denildiini, eyhin Türk köyünde yaadıını ve misafir gelen Türk müritlerine daha iyi hizmette bulunarak onlara beyaz ekmek ve bal sunduunu örnek vererek, Safevîlerin Türk olduunu vurgulamaktadır 24. Ancak temel kaynakta Safevîlerin nesep bakımından Türk olduklarına dair direk bilgi bulunmamaktadır. Efendiyev in bu tespiti sülâlenin eyh Safiyüddin den balayarak güçlü bir ekilde Türklemi ve Anadolu Türkleriyle sıkı bir iliki kurarak bunlardan etkilenmi olması açısından çok önemlidir. Bata, H. 914/M istinsah tarihli Saffatü s-safa olmak üzere, birçok temel kroniklerden faydalanan bazı bilim adamları, Safevîlerin seyyid oldukları kanaatindedirler 25. Yukarıda iaret edilen bazılarına göre ise Safevîlerin seyyidlii de tartımalıdır. Safevî ailesini inceleyen bu bilim adamları onların seyyidliklerini uydurma kabul etmektedirler. Safevî Soyunun Saffetü s-safa Nüshalarında Deitirilmesi Meselesi Safevîlerin soy kütüüne dair yukarıda verilen eserlerdeki bilgiler Saffetü s-safa nın istinsah nüshaları da dâhil olmak üzere 1490 dan sonraki tarihlerde kaleme alınmıtır. Bu konuda verilen temel bilgiler, Saffetü s-safa nın art arda istinsah edilen ilk iki nüshasında yer almaktadır. Ayrı ayrı bilim adamları tarafından söylenen fikirlerin çounda, istinsah nüshalarından Safevî Devleti zamanında ( ) çoaltılmı ikinci nüshaya birtakım ilâveler yapılarak deitirildii üzerinde durulmaktadır. Oysa sadece ikinci nüsha deil, birinci nüsha da 14. yüzyılın ikinci yarısında yazılan orijinal nüshadan farklı olmalıdır. Çünkü Akkayonlular zamanında özellikle Sultan Yakup ( ) döneminde Safevîlere karı ciddi bir ekilde cephe alındıı bilinmektedir. Aratırmacılar, bu hususu göz ardı ederek birinci nüshaya güvenme yönüne gitmiler, bu da ileri zorlatırmıtır. Aslında birinci nüshanın istinsah edildii tarih eserin deitirilmeye ve ilâveler yapılmaya daha çok müsait olduu dönemdir. Öyle ise, bu iki nüshanın istinsah tarihleri göz önüne alınarak, Tarikatın hem önceki, hem de bu dönemdeki siyasî ve sosyo-kültürel ortamı tetkik etmekte fayda vardır. Safevîlerin Merebi Hakkında Safevîlerin nesepleri kadar merepleri hususunda da bazı tartımalar olmutur. Tarikatın kurucusu eyh Safiyüddin, Sünnî olarak bilinen bir mutasavvıftır. Hulvî onun için ehl-i Sünnet ve l cema atden bir ârif-i bi llâh muhterem eyh idi demektedir 26. Son zamanlardaki aratırmalar, Onun afiî Mezhebi nden olduunu ortaya koymaktadır. Bu dönemde Güney Azerbaycan da Sünnî mezheblerden afiîlik ve Hanbelîlik yaygındı 27. Babinger in söylediine bakılırsa eyh Safiyüddin in müridi Zahid-i Gilanî de Hanbelî idi 28. afiîlik, daha sonraki yüzyıllarda da halk arasında yaamakta idi. Ancak afiîler, Safevîler dönemindeki baskılar nedeniyle bölgedeki Caferî yapılanmasından da etkilenmi olmalıdır. Evliya Çelebi nin, 17. yüzyılın ikinci çeyreinde, Erdebil halkının afiî gibi geçinip, Caferîler gibi W. Barthold, Soçineniya, C. II, bölüm I, Moskova, 1963, s Petruevski den naklen, Efendiyev, a.g.e., s. 33. smail Hakkı Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara, 1998, s Efendiyev, a.g.e., s. 35. Fahruddin Musevî Erdebilî Necefî, Tarihi Erdebil ve Danimendan, C. I, Tahran, 1388, s. 70; Walther Hınz, Uzun Hasan ve eyh Cüneyd, (Çev. Tevfik Bıyıklıolu), Ankara, s. 5; Terbiyet, a.g.e., s. 112; Ekinci, a.g.e., s. 63; Musa Rıza Haydarzade, ah smail Hatai nin Soy Kökü Hakkında, Filologiya Meseleleri, No. 5, Bakü, 2002, ss ; Mirza Abbaslı, Safevîler in Kökenine Dair, Belleten, C. XL, S. 158, (Ankara, 1976), ss ; Mehmet Rıhtım, Azerbaycan Sufileri Halvetiler- Safevîler, Azerbaycan Milli Elmler Akademisi Elmi Aratırmalar 1-2, S. 5, Bakü, 2003, s Hulvî, a.g.e., s Ekinci, a.g.e., s. 59. Babinger, a.g.m., s. 64.

5 419 yaadıını yazması bu durumu yansıtmaktadır 29. Said Ali Kâzım Beyolu da Talı ın Erdebil ile sınır bölgelerinde 19. yüzyılda bile bir miktar afiî ahaliye rastlandıını belirtmektedir 30. Buna ramen Erdebil ve civarının, yani Mazenderan, Deylem ve Gilan bölgelerinin iîlik etkisi altında olduu da bir gerçektir. Bunun yanında dönemin, Azerbaycan yöneticileri iî olarak bilinen lhanlı hükümdarlarından Olcaytu 31 ve veziri Hoca Raidüddin in eyh Safiyüddin le yakın temasta olup, ona saygı gösterdikleri de bilinmektedir 32. Bu yüzden eyhin Sünnîliiyle ilgili birtakım üpheler ortaya çıkmıtır. Abdülbaki Gölpınarlı, Saffetü s-safa yı inceledikten sonra eyh Safiyüddin in, ne tam Sünnî ne de iî olduunu, iîlii konusunda takiye yaptıını iddia etmektedir 33. eyh Safiyüddin i Sünnî olarak gösteren Ekinci, konu ile ilgili olarak Saffetü s-safa dan verdii bir alıntıya burada deinmek yerinde olacaktır: eyh Safiyüddin e mezhebi sorulunca Biz Sahabenin mezhebindeniz. Dördünü de severiz, dördüne de dua ederiz. Ruhsat yolunu deil azimet yolunu tutarız diye cevap vermitir 34. Sünnî olarak bilinen bir eyhe bu ekilde soru sorulması düündürücüdür. eyh Safiyüddin, Ehlibeyt sevgisini açıa vurmada o kadar ileri gitmi olmalı ki, iîlie karı çevrelerin birtakım tepkileriyle karılamıtır. Muhtemelen Hulvî nin belirttii siyadetine emin olmayarak terk etmesi 35 ve Olcaytu nun davetine riyazatını bozmamak için yalılıını bahane ederek gitmemesi 36 bu tepkiler sonucu olmalıdır. Bu konuda yapılan bazı tespitler de Safevî Tarikatı nın daha eyh Safiyüddin zamanında iîlemeye balamı olduunu teyit etmektedir 37. Buradan yola çıkarak, eyh Safiyüddin in kukusuz amelde Sünnî, itikatta ise iîlie meyilli olduu söylenebilir. Safevîlerin iîleme yönündeki faaliyetleri, esasen eyh Hoca Ali ( ) zamanında ortaya çıkmıtır 38. eyh Safiyüddin in Amasya da faaliyet gösteren Anadolu daki en tanınmı halifesi olan Abdurrahman Erzincanî, Safevîlerin itikadî deiiklie uradıını öyle ifade etmektedir: Taife-i Erdebilîyye imdiye dein gayetle verâ ve takvâ ve hüsn-i akîde üzere iken hâlen eytân-ı bedkemân anların sudûruna duhûl ve dimâ -yı fâside gibi urukuna hulûl idüp tarîka-i eslâfdan ihrâc ve izlâl eyledi. 39. iîlik konusunda eyh Cüneyd döneminde bir hayli ilerleme kaydedildii anlaılmaktadır. eyh Cüneyd in 1448 de Konya da bulutuu eyh Abdüllatif e Ataya eshâbı mı evlâdur, yohsa evlâd mı evlâdur sorusu ve ardından Ol âyetler eshâb hakkında nâzil olduu vakit sen anda bilemiyidün demesi 40 Safevî eyhlerinin açık bir ekilde iîlie meylettiklerini ve ashaba karı tavır aldıklarını ortaya koymaktadır. Bu usulle devam eden tarikat, 1501 de ah smail tarafından resmen Safevî Devleti ne dönütürülmütür. Safevî Tarikatı nın Politize Olma Dönemi Safevî Tarikatı nın siyasallama dönemini eyh Cüneyd den itibaren ele almak yanlı olur. Konuyla ilgili bazı ipuçlarının elde edilmesi, bu ailenin daha batan beri devlet kurma niyetlerinin olduunu ortaya koymaktadır 41. Dönemin kaynaklarında yer almamakla birlikte 17. yüzyıl Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi nin, Erdebil i ziyareti sırasında eyh Safiyüddin in olunun gördüü rüyayı Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II, (Haz. Zekeriya Kurun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dalı), stanbul, 1999, s Kâzımbeyolu, a.g.e., s. 10. Faruk Sümer, Çepniler, stanbul, 1992, s. 32; T.H., Olcaytu, A,C. IX, stanbul, 1988, ss Uzunçarılı, a.g.e., ss ; Hınz, a.g.e., s. 6-7; Tahsin Yazıcı, Safevîler, A, C. X, stanbul, 1988, s. 53. Abdülbaki Gölpınarlı, Tarih Boyunca slâm Mezhebleri ve iîlik, stanbul, 1987, ss Ekinci, a.g.y. Hulvî, a.g.e., s Ruzbihan, a.g.e., ss Yusuf Küçükda, Osmanlı Devleti nin ah smail in Anadolu yu iîletirme Çalımalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri, Osmanlı, I, Ankara, 1999, s Bekir Kütükolu, Osmanlı-ran Siyâsî Münasebetleri ( ), stanbul, 1993, s. 1; Ekinci, a.g.e., s. 58; Sava, a.g.e., s. 17; Küçükda, a,g,m., s. 269; Yazıcı, a.g.y. Mecdî, Tercüme-i akaik, stanbul, 1269, s. 78; Niancı Mehmed Paa, Hadisat (Osmanlı Tarihi ve Zeyli), (Haz. Enver Yaarba), stanbul, 1983, s. 124 te, Abdurrahman Erzincanî yi Yıldırım Bayezid ( ) zamanı eyhleri arasında vermektedir. Âıkpaa-Zâde, Tevârîh-i Âl-i Osman, stanbul, 1332, s Küçükda, a.g.y.

6 420 yorumlarken, rân-ı zemînde ulu padiah olursun 42 dediini kaydettiine bakılırsa, sanki daha eyh Safiyüddin zamanında ailede devlet kurma düüncesi mevcut idi. eyh Hoca Ali nin iîlie meyletmesi, bu tarikata bir takım farklı boyutlar kazandırmıtır. Özellikle, Timur un Anadolu dönüünde eyh Hoca Ali ile görümesi, siyasîleme hızını biraz daha artırmıtır. Daha sonra Anadolu esirlerinin azad edilmesi ve köyleri ile birlikte Erdebil in Safevî Tarikatı na vakfedilmesi, eyh Hoca Ali ye bu bölgede özerklik kazanma fırsatı vermitir 43. eyh Hoca Ali ye tanınan bu imtiyazlar, onun zamanla müstakil hareket etmesini salamıtır. Bu vesileyle tarikatın yapılanması için maddî ihtiyaç karılanmı ve onu destekleyen daha çok sadık taraftar topluluu ortaya çıkmıtır. Böylece eyh Hoca Ali, bir nevi Erdebil hâkimi durumuna gelmitir. Safevî Tarikatı nın bu siyasîleme faaliyetleri, eyh Hoca Ali den sonra olu eyh brahim tarafından da devam ettirilmitir. Bu sırada Tebriz i ele geçiren Karakoyunlu Devleti nden de destek görmülerdir. Safevîler gibi iî itikada sahip olduu ileri sürülen Karakoyunlu sultanları, komu devletlerin saldırılarına karı Erdebil hâkimlii ile ibirliinde olmutur. Bu yakınlıın en bariz örnei, 1440 yılında Gürcistan seferine çıkan Cihanah ın yanında Erdebil hâkimi eyh brahim in de yer almasıdır 44. Bu yardımlama, eyh Cüneyd in aktif siyasî faaliyetine kadar devam etmitir. Safevî eyhlerinin bu özellikleri, eyh Cüneyd in balattıı devlet kurma harekâtıyla Erdebil dıına da çıkmıtır. Bu düüncelerinden dolayı Karakoyunlular tarafından 1447 de sürgün edilen eyh Cüneyd, Anadolu da tutunamayınca, Suriye ye geçerek orada emirlik kurmak istedi ise de Memlûkler in müdahalesi sonucu emeline nail olamamıtır 45. Bunun yerine gaza yapmak amacıyla Trabzon Rum Despotluu nu ortadan kaldırmak için harekete geçtii esnada Osmanlı Devleti nin karı çıkması, onun Akkoyunlular la tanımasına vesile olmutur. Anlaıldıı kadarıyla Safevîlerin politize olması iki kademede gerçeklemitir. Pasif siyasîleme diyebileceimiz eyh Hoca Ali den eyh Cüneyd e kadar olan dönem, sadece Erdebil içinde gelimitir. eyh Cüneyd le balatılan aktif siyasîleme ise, evlatları tarafından ah smail e kadar devam ettirilmitir. Siyasallamı Safevî Tarikatı na Karı II. Bayezid ile Sultan Yakub un Aldıı Önlemler Safevî Tarikatı, yaklaık 14. yüzyılın sonlarından itibaren balattıı iîleme sürecini 15. yüzyılın ortalarından sonra hızlandırmı; bu durum, Osmanlı Devleti tarafından kabul görmemitir. Bu nedenle II. Murat, eyh Cüneyd e kendi topraklarında barınma izni vermemi, yarım asır kadar tarikata gönderilen çera akçesi Fatih döneminde kesilmitir. Osmanlı yönetimi böylece siyasallamı Safevî Tarikatı na karı tepkisini ortaya koymutur. Osmanlı Devleti nde 15. yüzyılın ikinci yarısındaki sosyal yapılanmadan doan sorunlar sonucu Anadolulu Türkmen ve heterojen grupların da desteini alan Safevî Tarikatı siyasilemesine hız kazandırmıtır. Ortaya çıkan sosyo-kültürel gelimeler sonucu, Safevî Tarikatı na Anadolu dan gidenlerin sayısı artmıtır. Bu durum, Osmanlı Devleti ni bazı bölgelerın boalmasıyla ciddi sıkıntıya sokmutur 46. Daıstan üzerine üç defa sefere çıkan eyh Haydar ın Azerbaycan daki bütün faaliyetleri Osmanlı Devleti tarafından dikkatle izlenmekte idi. Osmanlı tebaasından olan çok sayıda Türkmen in bu harekâtta yer alması, II. Bayezid ( ) i bazı önlemler almaya zorlamıtır. Erdebil in, Akkoyunlu Devleti sınırları içinde ve kontrolünde olması az da olsa onu rahatlatıyordu. Çünkü her iki devlet de eyh Haydar ın siyasi faaliyetlerinden rahatsız idi. Bu yüzden olsa gerek, Azerbaycan ve ran da memuriyette bulunan Osmanlı vatandalarıyla Safevî müritlerinin karıtırılmaması için 1486 da Akkoyunlu Devleti ne bir mektup gönderildi. eyhülislâm Kadı sa Saveci adına II. Bayezid den geden mektupta Akkoyunlu Devleti nde bulunan Osmanlı memurlarına yardım edilmesi istenmitir Seyahatnâme, II., s Oruç Bey, a.g.e., ss ; Bakihanov, a.g.e., s. 84; Hınz, a.g.e., ss. 8-9; Efendiyev, a.g.e., s. 35; Fahrettin Kırzıolu, Osmanlılar ın Kafkas Elleri ni Fethi ( ), Ankara, 1998, s. 23; Togan, a.g.m., s. 112; Yazıcı, a.g.y; Nihat Azamat Erdebilî Alaeddin, DA, C. XI, stanbul, 1995, s Oktay Efendiyev, Karakoyunlu Devletinin Yaranması ve Genilemesi, Azerbaycan Tarihi, C. III., Bakü, 1999, s. 83. Yazıcı, a.g.y. Bilal Dedeyev, Safevî Tarikatı ve Osmanlı Devleti likileri,,s.5, (Kasım-2008),ss ; Topkapı Sarayı Müzesi Arivi (TSMA), No. E

7 421 eyh Haydar ın 09 Temmuz daki katlini müteakiben Austos 1488 de, Osmanlı Devleti nden Tebriz e büyük bir elçilik heyeti geldi. Ruzbihan ın belirttiine göre gelen elçi, Osmanlı nın tanınmı emirlerinden biri olduundan, onu yüz adam korumakla görevlendirilmiti. O, II. Bayezid den mektup ve deerli hediyeler getirmiti 48. Fakat eserin mütercimi Bayan Minorski, dipnot açıklamasında bu gelimenin Osmanlı Devleti nin gönderdii birinci elçilik heyeti olmadıını vurgulayarak, Venedikli Seyyah Covanni Dario nun Gazvin den Temmuz 1485 te, stanbul daki Venedik görevlilerine gönderdii mektuptan yola çıkarak 1485 te Hindistan elçisiyle birlikte Davut Paa isminde Osmanlı elçisinin de geldiini ileri sürmütür 49. Davut Paa, Ruzbihan ın belirttii 1488 Austosu ndaki Osmanlı elçisi olsa gerektir. Bu dönem (1488) Osmanlı Devleti nde Davut Paa adında iki devlet adamının olduu bilinmektedir. Bunlardan birinin 1485 te veziriazamlık yaptıı görülmektedir. Veziriazamın bu dönemlerde diplomatik ilikiler için dı ülkelere gittiine dair hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca, Ruzbihan, veziriazam Davut Paa olsa idi mutlaka bunu belirtirdi. Oysa yazar, isim vermeden sadece Osmanlı nın büyük emirlerinden 1000 frank maalı biri olduunu kaydetmektedir 50. Muhtemelen, bu ahıs veziriazam Davut Paa olmayıp, Osmanlı da 1488 de 51 niancılık görevine getirilmi olan Davut Paa dır. Çünkü Fatih döneminden itibaren niancılara vezirlik verilerek geçici görevlere atanması usul olmutur 52. Ayrıca, Osmanlı devlet tekilâtında niancıların diplomatik ilikiler için de görevlendirildikleri bilinmektedir 53. Yazar, Osmanlı elçisinin ne amaçla geldiini yazmasa da, konunun Safevîler olduu muhakkaktır. Safevî Tarikatı içinde Osmanlı Türkmen airetlerinin büyük ölçüde yer alması, II. Bayezid i bu olaylarla ilgilenmek zorunda bırakmıtı. eyh Haydar ın 1488 de öldürülmesiyle tarikat basız kalmı, müritler ise Akkoyunlu baskısı üzerine etrafa daılmıtı. Akkoyunlu Sultan Yakup un, eyh Haydar ın ölümünden sonra II. Bayezid e yazdıı mektubunda, Safevî Tarikatı bizim adaletimiz altına alınmıtır diye bilgi vermesi 54, tarikatın tamamıyla Akkoyunlu kontrolünde olduunu göstermektedir. Sultan Yakup un mektubuna cevap olarak II. Bayezid in gönderdii mektupta Senin bu zaferin am ve Rum a sevinç getirmitir ifadesinin yer alması 55 ile ise, bu ülkelerden giden Türkmenlerin önünün kesilecei kastedilmi olmalıdır. Ayrıca, bu cevap mektubunda bir gizlilik de söz konusudur. Sanki II. Bayezid bazı bilgilerin yazılı deil de ifahi olarak söylenmesini istemitir. Bu durumu tarihçi Farzalibeyli de sezerek dile getirmi 56 ancak, yazar bunun neden bu ekilde yapıldıını açıklamamıtır. Bu konuda önemli derecede etkili olan nedenlerden biri II. Bayezid ile Sultan Yakup un itikadî yakınlıklarıdır. Her iki sultanın Halvetîye ve Nakbendîye tarikatları ile sıkı bir ekilde ilikileri bulunmaktadır 57. Bu ve buna benzer etkenler sonucu olsa gerek Sultan Yakup, 1487 ve 1488 yıllarında Mazenderan, Gilan ve Erdebil gibi iîler in nispeten youn olduu yerlere art arda seferler düzenlemi ve eyh Haydar harekâtının sonuna kadar bu bölgeleri kontrol altında tutmutur 58. Ayrıca, hem eyh Haydar herekatı, hem de Akkoyunlu nun güneyinde balamı ikinci iî harekâtı olan Seyyid Muaa ayaklanması hakkında da devamlı II. Bayezid bilgilendirilmitir 59. Bu bilgilerden yola çıkarak 1492 de II. Bayezid e Haydarîler tarafından yapılan suikastın 60, anlatılan gelimelerle balantısının olduu da düünülebilir. Yukarıdaki bilgiler ııında her iki devletin bu konudaki tutumu, Osmanlılarla Akkoyunluluların Safevî Tarikatı nın eklini deitirme konusunda ibirliine gittiini göstermektedir. Muhtemelen, Osmanlı elçisi Davut Paa, Safevî müritlerine karı alınacak önlemler konusunda da Akkoyunlu sultanıyla görü alıveriinde bulunmutur: Nitekim bu gelimeden yaklaık iki ay sonra ise eyh Haydar ın Erdebil deki üç olu anneleriyle birlikte yakalanarak hapsedilmitir. Sultan Yakup, tarikatın devamı için Ruzbihan, a.g.e., s. 99. G. Mınorskaya, Tarih-i Alem Ârâ-yi Emînî, s. 137, 248 nolu dipnot. Ruzbihan, a.g.e., s Niancı Mehmed Paa, a.g.e., s Fatih dönemi devlet adamlarından Karamanî Mehmed Paa da, niancılıı sırasında paa unvanını almı, veziriazamlıa kadar yükselmitir. Bkz. Yusuf Küçükda, Karamanî Mehmed Paa, DA, C.XXIV., stanbul, 2001, s M. Tayyib Gökbilgin, Niancı, A, C. IX, ss Feridun Bey, Müneatü s-selatin, C. I, stanbul, 1274, ss Aynı eser, ss ahin Fazil Farzalibeyli, Azerbaycan ve Osmanlı mperiyası (XV-XVII asrlar), Bakü, 1999, s. 91. Ruzbihan, a.g.e., s. 75; erefhan, a.g.e., s. 160; Ayrıca, Safevî Devleti kurulduktan sonra bu iki tarikata karı Azerbaycan da baskılar da artmıtır. Bu konuda geni bilgi için bkz. Mehmet Rıhtım, Seyid Yahya Baküvi ve Halvetilik, Bakü, 2005; XV- XIX. Asırlarda Azerbaycanda Nakibendiyye Sufileri, Qafqaz Universteti Jurnalı, Sayı-22, Bakü, 2008, ss.5-6. Ruzbihan, a.g.e., ss Ruzbihan, a.g.e., ss ; Seyfettin Erahin, Akkoyunlular, Ankara, 2002, s Oruç Bey, a.g.e., s. 140.

8 422 kendisinin uygun gördüü birini eyh olarak tayin etmitir. Sultan Yakup un üç kardei ortadan kaldırmamasının nedeni ise, tüm Azerbaycan ve Anadolu ya yayılmı Safevî taraftarlarının tepkisini çekmemek olmalıdır. Bu durumda, ilk akla gelen soru, her tarafa yayılmı Safevî müritlerine karı nasıl bir önlem alınmıtır? Safevî müritlerinin büyük çounluunu ehlibeyt sevgisini hayat tarzı olarak kabul eden Türkmenlerin oluturduu düünülürse, muhtemelen bunları etkisiz hale getirebilecek bir karı formüle ihtiyaç duyulmutur. Bu da tarikatın yegâne kitabı olan Saffetü s-safa nın Akkoyunlular tarafından Safevîlerin Sincan dan geldiini vurgulamak için Kürdî ibaresi ilâve edilerek çoaltılması olabilirdi. Böylece, tarikatın mevcut ekli deitirilmek istenmi olmalıdır. Safevî halife ve müritlerinin eyhlerinden habersiz istinsaha yukarıda deinilen konuda ilâve yapma yönüne gitmeleri pek mümkün görünmemektedir. Ayrıca, senelerdir seyyid olduklarını bilerek eyhi yolunda canını kurban veren Safevî müritlerinin, bu defa esere Kürdî yazmasını düünmek imkânsızdır. u halde, H. 896 da istinsah edilen nüshadaki deiiklii Akkoyunlu Devleti nin Osmanlı Devleti yle anlaarak yaptıı düünülebilir. Bu durumda Sultan Yakup un (24 Aralık 1490) ölümünden önce eserin istinsahına balanmı olmalıdır. Eserin istinsahının, Sultan Yakup un ölümünden önce veya sonra tamamlandıı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Kemal Paa-Zade nin bu nüshadan faydalandıı göz önüne alınırsa, istinsah iinin tamamlanmasından sonra bu kitaptan II. Bayezid için stanbul a getirilmi olduunu söylemek mümkündür. Bu konuda Sultan Yakup un böyle davranmasının iki nedeni olabilirdi: Birincisi, tarikata siyasetten uzak eski özelliini kazandırmak, ikincisi ise tarikatın Türkmenlerle olan ilikisini kesmek. Eer, Sultan Yakup un genç yata zamansız ölümü olmasaydı, muhtemelen bu plân gerçekleecek ve Safevî Devleti nin kurulması belki bir hayal olarak kalacaktı. Saffetü s-safa nın istinsah edilen ilk nüshasının Safevîler döneminde de (1508/09) kazaya uradıı, birinci nüshadaki bilgilerden sonra açıkça ortadadır. ah smail in ise, bu eser üzerinde kendi istedii ekilde deiiklik yapması, ecdadına cephe alanlara hem siyasî, hem de kültürel yönden karılık verdii anlamına gelmektedir. Sonuç Erdebil de ortaya çıkan Safevî Tarikatı, 14. yüzyılın sonlarından balattıı iileme sürecini 15. yüzyılın ikinci yarısında tamamlamı ve bu durum, Osmanlı Devleti tarafından kabul görülmemitir. Osmanlı yönetiminde oluan bu tavır, II. Bayezid zamanında biraz daha artmıtır. II. Bayezid, gücünü Anadolu Türkmenlerinden alan Safevî Tarikatı na karı, kendisi ile aynı düünceyi paylaan Akkoyunlu Sultan Yakup la i birliine girmi ve bunun sonucu iki ülke arasında sıkı bir diplomatik iliki kurulmutur. Bu sırada eyh Haydar öldürülmü; Safevî Tarikatı nın eski Sünnî ekline dönümesine karar verilmitir. Bunun için Safevî Tarikatı nın yegâne kitabı olan Saffettü s-sefa nın istinsah yoluyla çoaltılmasına balanmıtır. 1490/91 istinsah tarihli bu kitaba, Safevîlerin seyyid deil, aslında Sincanlı bir Kürd ailesine mensup oldukları yönünde ilâveler yapılmı, urunda mücadele verdikleri Safevî Tarikatı na gelen ehlibeyt sevdalı Türkmenlerin bunlara karı tavır almaları düünülmütür. Gayet iyi ve ince detaylarla hazırlanan bu plân, Sultan Yakup un zamansız ölümü ile yarım kalmıtır. Çünkü bundan sonra Akkoyunlu Devleti nde meydana gelen saltanat mücadelesi Safevî Devleti nin kurulmasına zemin hazırlamıtır. Safevîlerin soyu ile ilgili varılan sonuç birçok konuda edilen tespitlere ramen kaynakların verdii bilgiler ııında deerlendirildiinde aibeli bulunabilir. Anlaılan kendilerini seyyid olarak gören ve bu hususta uzun zaman mücadele veren Safevî eyhleri, neseplerinin bu ekilde tanınmasını istemi ve bunun dıında ihtimal bırakmamılardır. Buna ramen, kesin olan bir gerçek vardır ki, bu dönemde Safevîler tamamıyla Türklemi ve Safevî Devleti nin temellerini Türk devlet geleneklerine göre atmılardır.

9 423 KAYNAKLAR -Topkapı Sarayı Müzesi Arivi, No. E ABBASLI, Mirza, Safevîler in Kökenine Dair, Belleten, C. XL, S. 158, (Ankara, 1976), ss AKDA, Mustafa, Türkiye nin ktisadî ve ctimaî Tarihi, C. II, Ankara, Âıkpaa-Zâde, Tevârîh-i Âl-i Osman, stanbul, AZAMAT, Nihat, Erdebîlî Alâeddin, DA, C. XI, stanbul, 1995, s BABINGER, Franz, Safiyyüddin, A, C. X, stanbul, 1966, ss BAKHANOV, Abbaskulu Aa, Gülistan-i rem, Bakü, BARTHOLD, W., Soçineniya, C. II, bölüm I, Moskova, 1963., Tali, A, C. XI, ss DEDEYEV, Bilal, Safevî Tarikatı ve Osmanlı Devleti likileri, Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi, S. 5, (Kasım-2008), ss ; EFENDYEV, Oktay, Azerbaycan Safevîler Devleti, Bakü, 1993., Karakoyunlu Devletinin Yaranması ve Genilemesi, Azerbaycan Tarihi, C. III, Bakü, 1999, ss EKNC, Mustafa, Anadolu Alevîliinin Tarihsel Arka Planı, stanbul, ERAHN, Seyfettin, Akkoyunlular, Ankara, Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II kitap, (Haz. Zekeriya Kurun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dalı), stanbul, FARZALBEYL, ahin Fazil, Azerbaycan ve Osmanlı mperiyası (XV-XVII asrlar), Bakü, FAZLULLAH B. RÛZBHAN, Tarih-i Alem Ârâ-yi Emînî, (Rusça ya çev. G. Minorskaya), Bakü, Feridun Bey, Müneatü s-selatin, C. I, stanbul, GÖKBLGN, M. Tayyib, Niancı, A, C. IX, ss GÖLPINARLI, Abdülbaki, Tarih Boyunca slâm Mezhebleri ve iîlik, stanbul, HAYDARZADE, Musa Rıza, ah smail Hatai nin Soy Kökü Hakkında, Filologiya Meseleleri, No. 5, Bakü, 2002, ss HINZ, Walther, Uzun Hasan ve eyh Cüneyd, (Çev. Tevfik Bıyıklıolu), Ankara, H., T., Olcaytu, A,C. IX, stanbul, 1988, ss Hulvî, Lemazât-ı Hulviyye ez-lemazat-ı Ulviye, (Haz. Mehmet Serhan Tayi), stanbul, HÜSEYINBALAOLU, Büyükaa, Mirhaım TALILI, Lenkeran, Bakü, bnü l-esir, el-kâmil fi t-tarih, C. XII., (Çev. A. Aırakça, A. Özaydın), stanbul, Kâtib Çelebi, Mîzanü l-hakk Fi htiyari l-ahakk, (Çev. Orhan aik Gökyay), stanbul, KAZIMBEYOLU, Said Ali, Cevahirnameyi-Lenkeran, (Çev. Rauf eyhzamanlı), Bakü, Kemalpaa-Zâde, Fetvâ-yı Kemal Paa-Zâde Der Hakk-ı Kızılba, Süleymaniye Ktp. Esat Efendi Bölümü, No: KIRZIOLU, Fahrettin, Osmanlılar ın Kafkas Elleri ni Fethi ( ), Ankara, KOMSYON, Azerbaycan Tarihi Haritaları, Bakü, 1994, No.-23.

10 424 -KÜTÜKOLU, Bekir, Osmanlı-ran Siyâsî Münasebetleri ( ), stanbul, KÜÇÜKDA, Yusuf, Karamanî Mehmed Paa, DA, C.XXIV., stanbul, 2001, s. 450., Osmanlı Devleti nin ah smail in Anadolu yu iîletirme Çalımalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri, Osmanlı I, Ankara, 1999, s , Osmanlı Devleti nin, ah smail in iî Propagandacılarına Halvetîye ile Karı Koyma Politikası, Türk Tasavvuf Aratırmaları, Konya 2005, s MAHMUDOV, Yakup, Azerbaycan Tarihi ntibah Devri, Bakü, Mecdî, Tercüme-i akaik, stanbul, MUSAYEVA, Azade, ark Elyazma Katalokları Esasında Azerbaycanlı müelliflerin Elyazmalarının Toplu Katalou, (Kısaltma: Azerbaycan Toplu Katalou), Azerbaycan Bilimler Akademisi Elyazmalar Enstitüsü, Bakü, 1987, No Müneccimbaı, Sahaifü l-ahbar fî Vekayii l-a sar, C. III, (Tercüme Nedim), stanbul, Necefî, Fahruddin Musevî Erdebilî, Tarihi Erdebil ve Danimendan, C. I, Tahran, Niancı Mehmed Paa, Hadisat (Osmanlı Tarihi ve Zeyli), (Haz. Enver Yaarba), stanbul, Oruç Bey Bayat, Tarih, (Haz. Adsız), (basım yeri ve tarihi yok). -RIHTIM, Mehmet, Seyid Yahya Baküvi ve Halvetilik, Bakü, 2005., Azerbaycan Sufileri Halvetiler-Safevîler, Azerbaycan Milli Elmler Akademisi Elmi Aratırmalar 1-2, S. 5, (Bakü, 2003), s , XV-XIX. Asırlarda Azerbaycanda Nakibendiyye Sufileri, Qafqaz Universteti Jurnalı, Sayı-22, (Bakü, 2008), ss SÜMER, Faruk, Çepniler, stanbul, , Safevî Devleti nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Türkleri nin Rolü, Ankara, -erefhan Bitlisi, eref-nâme, (Rusça ya çev. E.. Vasilyev), Moskova, ERFL, Memmedali, IX. Asrın kinci Yarısı-XI. Asırlarda Azerbaycan Feodal Devletleri, Bakü, TERBYET, Mehmedali, Danimendeni Azerbaycan, (Çev. smail ems-kafar Kendli), Bakü, Tevekkülî, b. smail b. Bezzaz Erdebilî, Saffetü s-safâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, No. 2123; Saffetü s-safâ, (Haz. Mövsüm Naısoy), Bakü, TOGAN, Zeki Velidi, Azerbaycan, A, C. II, stanbul, 1970, s UZUNÇARILI, smail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara, Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, (Haz. Ali Yılmaz, Mehmet Akku), C. II, stanbul, YAZICI, Tahsin, Safevîler, A, C. X, stanbul, 1988, s