Şekil 1. Japonya da marketlerde satışa sunulan deniz salyangozu R. venosa.

Transkript

1 1. GİRİŞ Deniz salyangozu Rapana venosa, Asya sularından Japon Denizi, Sarı Seniz ve Çin Denizinin yerli türüdür. Karadeniz de ilk kez 1947 de Novorosisk körfezinde rapor edilmiştir. Sonradan tüm Karadeniz ve Azak Denizine, Ege ve Akdeniz e yayılmıştır. Doğu Akdeniz den veya Karadeniz den larva evresinde iken ticari gemilerin balast suları ile taşındığı tahmin edilen bu tür, Kuzey ve Güney Atlantik sularında, son olarak ise Kuzey denizinde rapor edilmiştir (ICES, 24). Deniz salyangozunun en önemli özelliği karnivor beslenme alışkanlığına sahip oluşu ve midye, istiridye gibi su ürünlerini tüketmesidir. Karadeniz de zoobentik faunanın önemli bir kısmını midyeler oluşturmaktadır. Midyeler ekonomik önemi olan demersal balıkların besin kaynağını oluşturmaktadır. Midye yataklarındaki azalma demersal balıkların beslenme ortamını etkileyecektir. Türkiye de tüketimi olmayan bu canlının başlıca pazaryeri Asya ve Avrupa ülkeleri, az miktarda da ABD dir. Salyangoz canlı, taze et, taze dondurulmuş, pişmiş dondurulmuş, konserve ve turşu gibi formlarda pazarlanabilmektedir. Deniz salyangozu eti Kuzey Amerika da daha çok salata ve çorbalarda, Japonya da suşi barlarda çiğ et olarak, Kore de ise konserve olarak tüketilmektedir (DFA, 22). Deniz salyangozu ülkemizde tüketilmemesine karşın, önemli bir ihraç kalemini oluşturmaktadır (Şekil 1). Deniz salyangozu üretimi 21 de 26 ton iken 26 yılında tona çıkmıştır (TÜİK, 26). Aynı yıllarda ise dondurulmuş et olarak ihracat miktarları ise sırasıyla 519 ve 3763 tondur (BİM, 26; Şekil 2). Şekil 1. Japonya da marketlerde satışa sunulan deniz salyangozu R. venosa. Türkiye İhracatçılar Birliği kayıtlarına göre 27 yılında toplam 3396 ton dondurulmuş deniz salyangozu etinin yaklaşık % 7 i İtalya ve Kore ye ihraç edilmektedir. Yıllık ihracat miktarı 5 37 ton arasında olup, yıllara göre milyon US$ döviz girdisi sağlanmaktadır (Şekil 3, 4; BİM, 27).

2 2 15 Üretim (Ton) İhracat (Ton) Üretim (ton) İhracat (ton) Şekil yılları arasındaki deniz salyangozu üretim ve ihracat miktarları (TÜİK, 26; BIM, 26). 2,3,6,6 25,1 37,9 Güney Kore İtalya Japonya Tayvan Çin Hollanda 33,6 Şekil 3. Deniz salyangozunun 27 yılında dondurulmuş et olarak ihraç edildiği ülkeler. Türkiye de deniz salyangozunun toplam üretimi 25 de 126 ton olup bunun yaklaşık % 9 ı da Doğu Karadeniz den karşılanmaktadır (TÜİK, 25). Karadeniz ülkeleri arasında en fazla deniz salyangozu üretimi sırasıyla Bulgaristan, Türkiye, Gürcistan, Ukrayna ve Rusya dadır (Şekil 5; BSEP, 23).

3 , 15 14,7 16,2 İhracaat değeri (1 6 $) ,6 6,3 4,2 4,1 3,8 3,2 4,9 9,6 1, Şekil 4. Deniz salyangozunun yıllarındaki ihracat değeri. Üretim (ton) Türkiye Bulgaristan Ukrayna Gürcistan Rusya Şekil 5. Karadeniz ülkelerindeki deniz salyangozu R. venosa nın yıllara göre toplam üretim miktarları (BSEP, 23) Av Sirkülerinde av yasağının 1 Mayıs 31 Ağustos tarihleri arasında direç (algarna) ile avcılığı yasaklanmıştır. Fakat bu dönem boyunca dalarak veya sepetle avcılık serbest bırakılmıştır. Deniz salyangozu avcılığı çoğunlukla direçle yapılmakta bu durum hem ağ göz açıklığının belli bir süre sonra kapanmasından dolayı daha küçük bireylerin avlanmasına neden olmakta hem de deniz zemininde yaşayan diğer canlılara zarar vermektedir. Deniz salyangozu avcılığı pasif av aracı olan tuzaklarla yapılarak direcin salyangozla aynı ortamı paylaşan diğer canlılar üzerine olan etkisi azaltılabilir.

4 4 Bu çalışmada salyangoz avcılığında direce alternatif olarak 3 farklı tuzak modelinde aylık olarak, derinliğin, bekleme süresinin, yem tiplerinin ve mevsimin birim av gücü (CPUE) üzerine etkisi ve her iki av aracının ekonomikliliği ve ekosisteme olan etkileri karşılaştırıldı. Ayrıca Karadeniz ve Marmara bölgesindeki salyangoz balıkçılarının sosyo-ekonomik yapısını belirlemek amacıyla anket çalışmaları yapıldı. Salyangozun midye üzerindeki predasyon baskısını belirlemek amacıyla saha ve laboratuar ortamında prey-predatör ilişkisi çalışıldı Genel Bilgiler Taksonomisi ve biyolojisi Rapana venosa Valenciennes 1846 ayrıca junior sinonimi Rapana thomasiana Crosse 1861 olarak ta tanımlanmaktadır. Koll (1993) Rapana genusunun taksonomideki yeri Şekil 6 da düzenlenmiştir. Oldukça büyük ve ağır bir kabuğu olan predatör deniz salyangozu R. venosa Muricidae familyasının bir üyesidir. Kabuk içi derin ve portakal rengindedir. Dış rengi ise bulunduğu ortama göre soluk gri ile kırmızımsı kahverengi arasında değişkendir (Şekil 6). Class Subclass Superfamily Family Subfamily Genus Species Gastropoda Neogastropoda Muricoidea Muricidae Rapaninae Rapana venosa Şekil 6. Deniz salyangozu Rapana venosa nın şekli ve taksonomisi. Deniz salyangozunun vücudu ayak, baş ve dorsalde iç organlar olmak üzere 3 kısımdan oluşur. Kaslı ve ventral bir sürünme organı olan ayak salgı salgılamaktadır. Ayağın arka kısmı olan metapodyumun en önemli görevi ise operkulumu salgılamaktır. Ventralde yer alan baş kısmında bir hortum ucundan dışarıya uzatılabilen ağız, bir çift tentakül ve tentaküllerin diplerinde bir çift göz bulunur. İç organlar; genital organlar ve hepatopankreasın fazla gelişmesi yüzünden çok büyüktür. Manto iç organların kütlesini sarar ve üzerindeki bezler kabuğu meydana getirir. Manto boşluğunda solunum organı ktenidyum vardır. Ktenidyumun dorsalinde kalp, dibinde ise solunum suyunu kontrol eden osfradyum bulunur. Manto boşluğu ayrıca hava ile dolarak akciğer görevi görür. Mide U şeklinde olup koyu kahverenkli ve hepatopankreas içine gömülmüş haldedir. Bağırsak dar bir boru şeklinde olup meta-nefridyumdan geçer (Şekil 7) (Çağlar, 1957; Bozkurt, 1968; Bilecik, 199).

5 5 Şekil 7. Deniz salyangozun anatomisi (Chung vd. 21) Dağılımı 2.yy ortasından beri, deniz salyangozu Rapana venosa dünya çapında başarılı ve hızlı bir şekilde çok sayıda bölgeye girmiştir. İşgalci tür olarak kabul edilen deniz salyangozu 1947 de Karadeniz (Drapkin, 1953), 1973 te Adriyatik (Ghisotti, 1974), 199 da Ege (Koutsoubas ve Vouldsiadou-Koukoura, 1991), 1997 de Fransa nın Britanya sahili, Quiberon körfezi (Camus, 21), 1998 de Kuzey Atlantik, Chesapeake Körfezi (ABD) (Harding ve Mann, 1999), 1999 da Güney Atlantik, Bahia Samborombon, Uruguay, Arjantin (Pastorina vd. 2), 25 de ise Kuzey Denizi (Nieweg vd., 25) sularında rapor edilmiştir (Şekil 8). 194 larda Karadeniz e giren R. venosa 1 yıl içerisinde Kafkas, Kırım sahillerine ve Azak Denizine yayılmıştır yılları arasında ise Romanya, Bulgaristan ve Türkiye sahillerini de işgal etmiştir. Doğal alanı Girdiği alan Belirlenemeyen alan Şekil 8. Deniz salyangozu Rapana venosa nın dünyadaki yayılımı

6 Büyüme Karadeniz de Rapana venosa kumlu ve sert substratumlarda 4 m derinliğe kadar bulunmaktadır. En bol olarak Kerch strait, Azak Denizi, Sevastopal ve Yalta (Ukrayna), Bulgaristan ve Türkiye sahillerinde bulunmaktadır. Ciuhcin (1984) Sevastopal körfezinde ilk bir yılda 2mm den 4 mm ye kadar büyüdüğünü tespit etmiştir. Sonraki 2. ve 6. yıllarda ise ortalama değerleri sırasıyla 64.6, 79.4, 87.5 ve 92.1 mm dir (ICES, 24). Deniz salyangozu Rapana venosa anavatanı olan Asya sularında 18 cm ye kadar büyürken, işgal ettiği Akdeniz ve Karadeniz sularında ise 12 cm nin altına düşmektedir (CIESM, 2) Üreme Deniz salyangozu ayrı eşeyli olup iç organlarının dorsalinde ilk spiral halkada sindirim bezi üzerinde tek bir gonad (ovaryum veya testis) ve gonad kanalı bulunur. Bu kanal anüsün sağından manto boşluğuna açılır. Kapsüller yumurta kanalında şekillenir. Albümin maddesi ile çevrelenen yumurtalar ise kapsül bezi içine girer. Yumurta kanalından ayrıldıktan sonra, deniz suyu ile birleşince hemen sertleşen yumurta kapsülü depolanması için ayağa transfer edilir. Ayak, kapsülü son şekline biçimlendirir. Ayak ile tamamen örtülmüş olan döllenmiş yumurta kapsülleri, dişi salyangoz tarafından sert zeminlere (taş, kaya, yumuşakça kabukları) yapıştırılır (Şekil 9) (Meglitsch, 1972; Webber, 1977). Dişi bir deniz salyangozu üreme sezonu boyunca ortalama 575 adet kapsül bırakmaktadırlar. Her bir kapsüldeki yumurta sayısı 555 adet, yumurta verimi ise 392,931 adet/birey dir. Larvalar albüminli besi maddesini kullanarak kapsül içinde 2 25 günlük bir süre geçirdikten sonra kapsülü terk ederler. Kapsül içinde larvalar embriyo, pre-veliger, veliger, intermediate veliger ve terminal veliger olmak üzere 5 evrede gelişirler. Bu gelişim süresince larvaların rengi açık sarıdan koyu kahverengine kadar değişmektedir. Kapsüldeki larvalar ortalama 22 günde 182 µm den 46 µm ye kadar büyümektedir (Şekil 9) (Sağlam ve Düzgüneş, 27). Şekil 9. Kapsül bırakan dişi bir salyangoz (Özoral, 27) ve veliger larvası Prey predatörleri ve beslenme özellikleri Deniz salyangozu karnivor bir canlı olup, ağız kısmında bulunan radula sayesinde preyini ısırır, parçalar ve toplar (Black vd., 1988; Owen, 1964). Salyangoz su akıntısıyla taşınan kokulara karşı çok hassastır. Kokuya karşı hassaslığı, sifon tabanı ve solungaçlar arasındaki manto boşluğunda bulunan osfradyumla olur. Solungaçlardan manto boşluğuna gelen su, her zaman bu organdan geçer. Salyangoz avın kokusunu aldığı zaman, dakikada 13

7 7 cm kadar hızla preye doğru hareket eder. Farklı kokular arasındaki farkı ayırt etme yeteneğine sahiptir. Kokunun prey veya predatörden olup olmadığını anlar. Nassarius reticulatus ve Buccinum undatum gibi salyangozlar kırılmış midyelerin kokusuna hemen tepki verir ve yeme doğru hareket eder. Fakat Neptunea benzer duruma çok az veya hiç tepki vermez (Pearce ve Thorson, 1967). Bivalve türleri (midye, istiridye, tarak), poliket, balanus, yengeç, gammaridae, böcek, yassı kurtlar, detritus, balanus gibi organizmalar (Pearce ve Thorson, 1967; Nielsen, 1975; Himmelman ve Hamel, 1993), deniz salyangozunun preyini oluşturmaktadırlar. Çoğu salyangozlar preylerine bir delik açarak beslenirler, fakat Rapana lar avının kabuğunu açmak için önce içinde mukus olan toksik bir madde salgılayarak preyini etkisiz hale getirir. Bu durumda midyeler hala canlı ve vücutları deforme olmamıştır. Fakat kabuk valfleri yaklaşık 2 3 mm açılmıştır. Daha sonra ayak ve kabuk kenarlarını kullanarak preyini sarar ve açılmış kabuk valfleri arasından hortumunu uzatarak beslenir. Tüm preylerin kabuklarında mukus bulunduğu için, R. venosa nın biyotoksin ürettiği hipotezi ortaya atılmıştır. Bu biyotoksinler coline ester, mureksin, diidromureksina ve senecioilcolina dır (Cesari ve Mizzan, 1993). Deniz salyangozu morina, köpek balığı, yengeç ve hermit crab (küçük Rapanalar için), istakoz, denizyıldızı, ahtapot, deniz kaplumbağası (<1 cm Rapanalar için) ve vatoz tarafından tüketilmektedir (Thomas ve Himmelman,1988; Harding ve Mann, 1999) Avcılığı Avcılığında esas olarak direçlerden yararlanılmaktadır. Ayrıca dalarak avcılık yöntemi su altında şnorkel, tüp ve kompresör (nargile) sistemlerinin kullanılması şeklinde uygulanmaktadır. Bazı ülkelerde ise benzer türlerin avcılığında tuzaklar kullanılmaktadır. Deniz salyangozunun avcılığı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB) tarafından her yıl yayınlanan Su Ürünleri avcılığını düzenleyen sirküler ile 1986 yılından itibaren yönlendirilmektedir. Son 2 yılda deniz salyangozu avcılığına yönelik alınan kararlarda birçok değişiklikler yapılmıştır (Tablo 1). Tablo yıllarında deniz salyangozuna ait su ürünleri sirkülerinde yer alan yasak ve sınırlamalar (TKB Su Ürünleri Avcılığını düzenleyen 2, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 3, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37 numaralı sirküler ). Yıllar Direç Dalma Yasak Serbest Serbest Serbest

8 8 2 yılından itibaren teknede birden fazla direç bulundurulması yasaklanmıştır. Dalma veya direç ile avcılık yapacak balıkçı tekneleri için tekne ruhsat tezkeresinin verildiği il müdürlüğünden Deniz salyangozu avlanma izni alınması 1 Eylül 21 yılından itibaren zorunlu hale getirilmiştir. Dalma, sepet ve her türlü tuzak yöntemleri ile deniz salyangozu avcılığı 25 yılından itibaren serbest bırakılmıştır. Denizlerde ve İçsularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen Av Dönemine Ait 37/1 Numaralı Sirkülerde 1 Mayıs 31 Ağustos tarihleri arasında direç ile salyangoz avcılığı yasaklanmıştır. Karadeniz de; İstanbul Boğazı girişindeki Rumeli Karaburun ile Anadolu Karaburun arasında kalan karasularda deniz salyangoz avcılığı yasak olup bu yer dışında kalan karasularda dalma ve her türlü tuzak yöntemleriyle avlanma serbest bırakılmıştır Direçle salyangoz avcılığı Ülkemizde deniz salyangozu avcılığı çoğunlukla direçle yapılmaktadır. Sürükleme av araçları grubunda yer alan direçler genellikle galvanizli, 3 cm çaplı borulardan imal edilmiş, ağız genişliği 3m, yüksekliği 4 cm dir. Direcin ağ torbanın monte edildiği ağız kısmı H şeklinde olup, bu harfin alt ve üst uçlarına birer çelik halat gerilmiştir. Kazıma işini bu halat yapmaktadır. Torba ağ göz açıklığı en az 9 mm dir (Şekil 1). Direçle avcılığın olumsuz yönleri ise seçiciliğinin yok denecek kadar az olmasıdır. Uzun süreli yapılan çekimlerde ağın gözleri tıkanarak seçicilik özelliğini kaybetmekte ve ekosistemin dengesini bozmaktadır. Şekil 1. Salyangoz avcılığında kullanılan direç Tuzakla salyangoz avcılığı Ülkemizde henüz kullanılmayan pasif av aracı olan tuzakla salyangoz avcılığı yaygın olarak İngiltere, Kanada ve Japonya da kullanılmaktadır (Tablo 2). Tuzaklar direce göre dip habitat üzerinde ve hedef dışı tür açısından daha az etkiye sahip olduğundan salyangoz avcılığı için en uygun av aracı olduğu düşünülmektedir (Logothesis ve Beresoff, 24).

9 9 Kanada Newfoundland-Labrador hükümetine bağlı Balıkçılık ve Yetiştiricilik bölümü (DFA) balıkçılık endüstrisinin geliştirilmesinde pek çok balıkçılık kaynaklarına sahiptir. DFA çeşitli salyangoz tuzak modelleri üretip deneyerek av oranını artırmaya yönelik araştırmalar yapmaktadır. Ayrıca daha fazla araştırma yapabilmek amacıyla balıkçılara tuzaklar temin etmektedir. DFA tuzakların birim fiyatını yaklaşık olarak 2 $ iken, diğer firmalarda ise 5 ile 8 $ arasında değişmektedir. Tablo 2. Asya ve Avrupa ülkelerinde üretilen ve kullanılan salyangoz tuzak modelleri. Firma Adı Tuzak modeli Ülke Fish-Tec İngiltere Francis Ward, Cape John Industries Ltd Kanada DFA (Department of Fisheries and Aquaculture) Kanada Osprey Ltd, Shoreline Furniture Limited İngiltere - Japonya Salyangozların tuzaklara girmesini cazip hale getirmek amacıyla çeşitli yemler kullanılmaktadır. Salyangoz için yem olarak kullanılan ringa ve uskumru az miktarda tuzlanılarak hem bozulması önlenilmekte hem de daha etkili bir şekilde kullanılmaktadır. Ayrıca, kalkan ve barlam başları, vatoz, morina başı, kalamar, deniztavşanının sırtı ve kaya yengeciyle de oldukça iyi sonuçlar alınmaktadır (DFA, 22). Salyangoz tuzaklarının cazibeliğini bozulmuş ve dağılmış yemler azaltmaktadır (Fahy vd., 2). Delaware

10 1 Üniversitesi yılan balığı ve salyangoz balıkçıları için suni yem geliştirmektedirler. Atlantik sahillerinde bol miktarda bulunan horseshoe crab (Limulus polyphamus) salyangoz tuzakları için en iyi yem olarak kullanılmaktadır. Bu tür arthropod grubundan olup gerçek bir yengeç değildir. Yapılan çalışmalar tuzaklarda yem torbası kullanımının yem ihtiyacını yarı yarıya azalttığını göstermiştir (Fisher, 26). Yemli tuzaklara salyangozun girmesi hayvanın yem tercihine, mevsime ve fiziksel parametrelere bağlı olarak değişmektedir. Salyangoz önemli bir mesafe uzaklıktaki yemli tuzağa gidebilmektedir. Fakat salyangozun hareketi güçlü bir akıntıyla (>.2m/sn) engellenebilmektedir (Himmelman, 1988). Bu değişkenler salyangozun yemin kokusuna yönelmesini etkilemektedir. Ayrıca kabuğun kalınlığı da tuzağa doğru hareket kabiliyetini etkilemektedir. İnce kabuklu türler kalın kabuklu türlere göre daha hızlı hareket edebilmektedirler (Logothesis ve Beresoff, 24) Ekolojik etkileri Rapana venosa istiridye, midye ve diğer yumuşakçaların doğal populasyonlarını etkileyebilen predatör bir deniz salyangozudur. Girdiği bölgelerde ekosistemde önemli değişikliklere sebep olmaktadır. Yüksek verimliliği, hızlı büyüme oranı, düşük tuzluluk, yüksek ve düşük sıcaklıklara, su kirliliğine ve oksijen eksikliğine toleransı nedeniyle ekolojik açıdan uyumluluğu yüksektir. Plankton evresindeki veliger larvaları gemilerin balast suları ile salyangozun uzun mesafelere dağılımını kolaylaştırmaktadır (ICES, 24). Predatör etkisinden dolayı R. venosa dünya çapında en hoş karşılanmayan istilacı tür olarak kabul edilmektedir. Rapana epifaunal bivalvlerin aktif bir predatörüdür ve yerli midye ve istiridye populasyonlarının çoğalmalarına ciddi bir şekilde sınırlamaktadır (CIESM, 2). Karadeniz de bu tür üzerine direk predatörünün bulunmaması, yerli bivalve faunanın (Ostrea edulis, Pecten ponticus, Mytilus galloprovincialis, Venus gallina, Gouldia minima, ve Pitar rudis) hızlı bir şekilde azalmasına sebep olmaktadır (Zolotarev, 1996). Ayrıca Karadeniz de bulunan Gudaut istiridyesinin tamamen neslinin tükenmesinde de rol oynayarak bivalve populasyonlarının sert bir düşüşüne sebep olmuştur (Chukchin, 1984, Harding 23 te). Salyangoz tarafından hızlandırılan diğer bir ekolojik değişiklik ise bölgedeki boş salyangoz kabuklarının varlığı, yerli hermit crab populasyonun artışını ortaya çıkarmıştır (Harding ve Mann, 1999). Bu türün Avrupa ve ABD de sebep olduğu ekolojik etkileri ise; Kuzey Adriyatik Denizi (Avrupa) Fiziksel rahatsızlık: Mürekkepbalığı balıkçıları özellikle yumurta bırakmak amacıyla ağlara giren gastropodların varlığı ile rahatsız edilmektedir. Karadeniz(Avrupa) Predasyon: Rapana venosa nın yapmış olduğu predasyon Bulgaristan sularında, Kerch boğazı ve Kafkas ta midyenin (Mytilus galloprovincialis) azalmasının başlıca sebebi olarak gösterilmektedir (Rubinshtein and Hiznjak, 1988 ICES, 24 de). ICES (24) de Ciuhcin (1984) R. venosa nın Gudaut taki predasyonu yerli bivalvelerin, Ostrea edulis, Pecten ponticus, ve M. galloprovincialis, soyunun tükenmeye yakın olmasıyla sonuçlanmıştır. ICES (24) de Zolotarev (1996), çift kabuklu yumuşakçaları için geniş beslenmeyle ilgili tercihi Venüs gallina, Gouldia minima ve Pitar rudis olan yumuşak-substratum infaunal yumuşakça türleri içermektedir. Kuzey Denizi (Avrupa) Predatasyon: Predasyon etkisinden dolayı R. venosa, dünya çapında en hoş karşılanmayan istilacılardan biri olarak düşünülmektedir. Bu nedenle Kuzey Denizinde bu predatör

11 11 gastropod büyük bir sorundur. Bu türün istila tarihi tüm bir ekosistemi rahatsız edebildiğini göstermektedir. Kuzey Denizde Rapana'nın olası etkileri, belirsizdir, fakat tahmini olarak Rapana, yerli salyangoz Buccinum undatum için sert bir rekabetçi olabilir. Bu tür aynı zamanda su kirliliği ve yoğun av baskısı altındadır. Midye Mytilus edulis, Pasifik istiridye Crassostrea gigas ve midye Cerastoderma edule gibi yenebilir çift kabuklular için bölgesel sanayiler, risk altındadır. Chesapeake Körfezi (ABD) Rekabet: Yerli istiridye, Urosalpinx cinerea, R. venosa yla direk rekabet içindedir. U. cinerea populasyonu 1972 deki Agnes kasırgasında olan bir olayla büyük bir kısmı yok oldu. Urosalpinx pelajik larval evreye sahip olmayıp substratuma yapışmış olan yumurta kütlelerinden juvenil olarak çıkmaktadırlar. Salyangozun istilasıyla, şimdi emekleyen yerli ve işgalci pelajik larvalar arasında aynı ve uygun substratum için rekabet vardır. (ICES, 24). Predasyon: Rapana predatasyonu lokal bivalve türlerinden istiridye (Crassostrea virginica), midye (Mytilus edulis), ve tarak (Mya arenaria) rapor edilmiştir (ICES, 24). Diğer: Harding and Mann (1999) " Chesapeake körfezinde büyük (>1mm) ve boş R. venosa kabuklarının varlığı lokal hermit crab (Clibanarius vittatus) ın büyümesini ve çoğalmasına neden olduğunu belirtmektedir. Hampton Roads bölgesinde toplanan C. vittatus boş R. venosa kabuklarını sığınak olarak kullanmaktadır. Hermit crab, ithal boyuta ulaştığında önemli miktarda istiridye yumurtası tükettiği kanıtlanmıştır (ICES, 24). Imposeks, dişi gastropodlarda erkek seks karakterlerinin oluşmasıdır. Dişilerde bir penis ve sperm kanalı gelişmeye başlar ve ileri aşamalarda sperm kanalının yumurta kanalı üzerine yerleşmesi ile kısırlık oluşur. İmposeks olayı, salyangoz populasyonu gelişimini ciddi bir tehlikeye sokmaktadır. TBT nin kullanımından oluşan sucul kirlenme, hedef olmayan deniz organizmalarını da etkilediği için dünyadaki tüm ülkeleri ilgilendiren bir sorun haline gelmiştir da Avrupa Birliği 25 m den küçük deniz araçlarında TBT i yasaklayan bir kararname çıkarmıştır (89/677/CEE). 1 Ocak 23 tarihinden sonra TBT bazlı antifouling katkılı boyaların gemilerde kullanımını bütün dünyada yasaklanmıştır. Ortamdaki TBT miktarı ~1 ng/l olduğu zaman hormonal etkiler gözlenmektedir. Imposeks 197 li yıllarda ilk defa Blaber tarafından Nucella lapillus ta tanımlanmış, sonuçları özellikle TBT ile ilişkilendirilmiştir. Imposeks daha sonra bütün dünyada 63 cinsten 118 gastropod türü üzerinde araştırılmış ve türlerin çoğunda geriye dönüşümsüz olduğu görülmüştür. Duyarlı cevaplarından dolayı çeşitli deniz salyangozu türleri TBT kirlenmesinin biyo-indikatörü olarak kullanılmaktadır (Kırlı, 25).

12 2. LİTERATÜR ÖZETİ Ülkemizde tuzakla deniz salyangozu avcılığına yönelik çalışmalar oldukça az ve yetersizdir yıllarında Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi ve Karadeniz Teknik Üniversitesi Deniz Bilimleri Fakültesi tarafından yapılan çalışmalarda salyangoz avcılığında tuzak kullanımı Karadeniz sularında araştırılmıştır (Ünsal vd. 24; Şahin, 24). Yapılan literatür araştırmaları sonucunda tuzakla salyangoz avcılığında daha çok B. undatum türü üzerine çalışmalar bulunmuştur. Kim vd. (1998) deniz salyangozu (R. venosa) avcılığında Kore de farklı tuzak tipiyle tuzak başına av (CPUE) değerlerini karşılaştırmıştır. Himmelman (1988) salyangozun (B. undatum) besin kaynağına yönelme kabiliyetini, yemli bir tuzağın çekim alanı şekli ve büyüklüğünü ve çevresel etkilerden nasıl etkilendiğini Güney Atlantik sularında (Kanada) incelemiştir. Morel ve Bossy (24) salyangoz (B. undatum) avcılığının yapıldığı ve yapılmadığı bölgelerde (İngiliz kanalı) seçilen istasyonlarda tuzakla avlanılarak standardize edilmiş salyangoz avlarındaki değişiklikler ve sonuçları tartışılmıştır. Valentinsson vd. (1999) tuzakla avlanılan salyangozların (B. undatum) stok büyüklüğü haritası (birim çabadaki av miktarı, CPUE) İsveç sularında çalışıldı. Bu çalışmada kullanılan 25 adet tuzakla derinliğin, bekleme süresinin ve alanın birim çabadaki av miktarına (CPUE) etkisini araştırmıştır. Narvarte (26) salyangozun (Buccinanops globulosum) biyolojisi ve tuzakla avcılığı San Matias körfezinin kuzeyinde, Arjantin sularında çalışmıştır. Tingley vd. (1998) deniz salyangozunun (B. undatum) İngiltere Carmarthen körfezinde salyangoz avcılığının ekonomisini araştırmıştır. Logothesis ve Beresoff (24) tuzakla salyangoz (B. undatum) avcılığının etkili bir metot olup olmadığı ve yeterli miktarda salyangoz avlanıp avlanamayacağını tahmin etmek üzere bir araştırma projesi gerçekleştirildi. Bu çalışmada farklı tuzak tipinin ve çeşitli yem tiplerinin birim çabadaki av miktarına (CPUE; kg/tuzak) etkisi Kuzey Karolina sularında çalışılmıştır. Fahy vd. (22) salyangoz (B. undatum) avcılığında kullanılan tuzakların 24 saat ve 8 gün bekleme sürelerinin ve enlemin birim çabadaki av miktarına (CPUE; kg/tuzak) etkisine Güney Batı İrlanda sularında incelenmiştir. FDP (22a) 4 farklı tuzak modeli kullanılarak Kanada nın Labrador sahiline yakın açık deniz sularında salyangozun varlığını belirlemek amacıyla bu araştırma yapılmıştır. FDP (22b) tuzakla salyangoz avcılığında Kanada nın Bonavista körfezi ve St. Pierre sahilinde salyangozun dağılımını belirlemek amacıyla farklı derinlik ve bekleme süreleri denenerek çalışma yapıldı. FDP (22c) yeni konik şeklindeki tuzak modelinin diğer geleneksel tuzak modellerine göre birim çabadaki av miktarı (CPUE; kg/tuzak) üzerine etkisine Kanada nın Kuzey Peninsula da çalışılmıştır. FDP (22d) salyangozun dağılımı ve bolluğunu incelemek amacıyla yaklaşık 4 salyangoz tuzağı kullanılarak St. Pierre sahilinde çalışıldı. Araştırma sonucunda bu bölgenin ticari avcılık açısından yeterli miktarda salyangozun mevcut olduğu belirlenmiştir. Santarelli ve Gros (1984) Batı kanalında salyangoz avcılığında biyo-ekonomik model geliştirdi. Model avcılıktaki karlılığı maksimum seviyeye çıkarmak için filo büyüklüğü ve tekne başına tuzak sayısını tahmin etmek için kullanılmıştır. Himmelman, (1988) salyangoz için etkili alanlar hem akıntı hızı, akıntı yönü, sıcaklık gibi fiziksel faktörlere hem de üreme durumu, beslenme oranları gibi biyotik faktörlere bağlı olarak 18 ile 585 m 2 arasında değiştiğini belirtmiştir.

13 13 Deniz salyangozu Rapana venosa nın beslenme, üreme, larval gelişim ve büyümesi üzerine yapılmış çalışmalar Tablo 3 de özet olarak verilmiştir. Tablo 3. Rapana venosa nın avcılığı dışında literatür özeti Kaynak Konu Yer Chung vd., 21 Üreme Pasifik (Kore) Harding, 23 Prey predatör ilişkisi Atlantik (ABD) Karayücel vd., 21 Üreme Karadeniz (Türkiye) Chung vd., 22 Üreme Pasifik (Kore) Seyhan vd., 23 Beslenme Karadeniz (ABD) Mann&Harding, 23 Larval gelişim Atlantik (ABD) Uyan&Aral, 23 Larval gelişim Karadeniz (Türkiye) Savini vd., 24 Populasyon yapısı Akdeniz (İtalya) Mann vd., 26 Üreme Atlantik (ABD) Harding, 26 Larval gelişim Atlantik (ABD) Savini vd, 26 Beslenme Akdeniz (İtalya) Sağlam, 23 Biyo-ekoloji Karadeniz (Türkiye) Sağlam&Düzgüneş, 27 Üreme Karadeniz (Türkiye) 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Araştırma sahası Çalışma Nisan 26-Şubat 27 tarihleri arasında aylık olarak Trabzon ili Arsin ve Yomra ilçesinde Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsüne ait 24 m boyunda SÜRAT 1 araştırma gemisi,(tuzakların bırakılmasında) 8 m boyunda bir balıkçı teknesi (tuzakların toplanmasında) kullanılarak gerçekleştirildi. Samsun da ise mevsimsel olarak Atakum, Havaalanı, Azot ve Terme bölgelerinde 5 1 m derinliklerde 12 m boyundaki bir balıkçı teknesi kullanılarak yapıldı. Samsun da mevsimsel ve Trabzon da aylık olarak yapılan çalışmada her 3 modelde toplam 465 adet tuzak kullanılmıştır. Ordu da Efirli, Sinop ta ise Gerze de yaz dönemi 1 m derinliklerde 2 takım tuzak kullanılarak çalışma gerçekleştirilmiştir (Şekil 11). Şekil 11. Çalışma sahası ve istasyonlar

14 Tuzak modelleri Çalışmalarda kullanılan 3 farklı tuzak tipinin özellikleri ve şematik görünüşleri Tablo 4 ve Şekil 12 de verilmiştir. Trabzon da yapılan çalışmada toplam 7 takım (33 adet) Samsun da ise 3 takım (135 adet) kullanılmıştır. Sadece 1 takım 6, diğer 9 takım ise 45 adet tuzaktan oluşmaktadır. 1., 2. ve 3.model tuzaklar sırayla, 15 m aralıklarla ve 2 m lik iplerle ana halata bağlanmıştır. Ana halatın her iki tarafında birer numaralı şamandıra ve çapa bulunmaktadır (Şekil 13, 14). Tablo 4. Çalışmada kullanılan üç farklı salyangoz tuzak modeli. Tuzak modelleri Açıklama 4 lt lik bidonlar, üstte 8 mm lik 4 cm çapındaki demir çerçeve ağla örülmüş ve altta ise yaklaşık 8 kg betonla ağırlık sağlanmıştır. R= 4 cm; H=35 cm Toplam ağırlığı: 8 kg Tuzak sayısı: 12 adet A C Koni şeklinde alttan 16 mm lik 5 cm çapında çift ve üstten 14 mmlik 35 cm çapında tek demir halkalar, 25 cm boyundaki 3 adet demir çubuklarla eşit aralıklarla birleştirilip ağla kaplanmıştır. Salyangozun toplanacağı ağlı alt kısım ise potlu bırakılmıştır. Bu çerçeve üzerine kenarları salyangozun sürünmesini kolaylaştıracak şekilde fiberden yapılmış konik şeklindeki bir kalıp yerleştirilmiştir. R ALT =5 cm; R ÜST =35 cm H=15 cm Toplam ağırlığı: 8 kg Tuzak sayısı: 225 adet Demirden yapılmış olan çerçevenin alt kısmı 16 mm lik 6 cm çapında, üst kısım ise 14 mm lik 2 cm çapındaki demir halkalar dikey yüksekliği 25 cm olacak şekilde 6 adet demir çubukla birleştirilmiştir. Bu demir çerçeve ağla donatılmıştır. Salyangozun toplanacağı ağlı alt kısım ise potlu bırakılmıştır. Yaklaşık 15 cm çapında karşılıklı 2 giriş kapısı bulunmaktadır. R ALT =6 cm; R ÜST =2 cm H=25 cm Toplam ağırlığı: 7 kg Tuzak sayısı: 12 adet

15 15 A 4 cm 8 mm lik demir Ağ Plastik Fiber 35 cm Beton (~8 kg) B 35 cm 14 mm lik demir Fiber Ağ 16 mm lik çift demir 15 cm C 14 mm lik demir 5 cm 2 cm Giriş kapısı Ağ 16 mm lik demir 25 cm 6 cm Şekil 12. Üç farklı tuzak modelinin şematik diyagramı.

16 16 Şekil 13. Derinlik ve bekleme süresi ile ilgili çalışmalarda kullanılan tuzakların şematik görünüşü.

17 17 Şekil 14. Model 2 tuzakta yem tipi ve tuzak rengi ile ilgili çalışmalarda kullanılan tuzakların şematik görünüşü Tuzakla salyangoz avcılığı Trabzon ili Arsin ilçesinde yapılan çalışmada her 3 modelde aylık olarak derinlik (5 1, 15 2 ve 25 3 m) ve bekleme süresinin (1, 3 ve 6 gün) birim tuzak başına av (CPUE) üzerine etkisine bakıldı. Bu çalışmalarda yem olarak dondurulmuş mezgit+midye kullanılmıştır. Model 2 tuzak tipinde ise yem tipi midye (Mytilus galloprovincialis), mezgit (Merlangius merlangus euxinus), midye+mezgit, vatoz (Raja clavata), yengeç (Liocarcinus depurator) ve kaya balığı (Gobius cephalarges) kullanıldı ve tuzak renginin (siyah, beyaz, mavi ve yeşil) CPUE olan etkisi çalışıldı (EK 1). Palamut avcılığı döneminde balıkçı uzatma ağlarının zarar görmemesi için Eylül, Ekim ve Kasım aylarında istasyon Arsin yerine Yomra olarak değiştirildi. 1x2 cm ölçülerindeki üst kısmı büzgülü ağ torbalara yemler konularak özel kancalarla tuzağın iç alt kısmına bağlanıldı. Her bir tuzaktaki salyangoz ve hedef dışı türler, tuzak modeline göre her bir tuzak için ayrı ayrı toplam ağırlıkları ve sayıları kaydedildi. Fakat tuzaktaki salyangoz miktarı çok düşük olduğunda toplam avın ağırlığı tuzak sayısına bölündü. Birim çabadaki av değerleri (CPUE) sayıca ve ağırlıkça tuzak başına kg veya adet (kgadet/tuzak) olarak hesaplanıldı. Tuzaktan çıkan salyangozlar her bir model için tesadüfî olarak seçilmiş yaklaşık 1 adet bireyin boy ve ağırlıkları kaydedildi. Boy olarak, sifonal kanalın ucundan apeksin ucuna kadar olan uzunluk Mitutoyo marka.1 mm hassasiyetli dijital kumpas yardımıyla ölçüldü (Şekil 15).

18 18 Apeks Total boy Sifonal kanal Şekil 15. Deniz salyangozunun total boy ölçümü. Aylık olarak Trabzon da yapılan çalışmalarda Ağustos ayında kullanılan yemlerin bozulmaya başlamış olmasından dolayı sonuçları etkilememesi açısından verilerin değerlendirmeye alınmaması ve Aralık ayında tuzaklarda tamirat ve deniz şartlarının uygun olmamasından dolayı denize çıkılamaması grafiklerde söz konusu 2 ay için veri bulunmamaktadır. Aylık olarak RCM 9 marka akıntıölçer ile deniz suyunun bazı fiziksel parametreleri ölçümü (sıcaklık, tuzluluk, turbidite, akıntı hızı ve yönü) yapıldı (Şekil 16). Şekil 16. RCM 9 marka akıntıölçer. Samsun ilinde Mayıs, Temmuz, Eylül ve Şubat aylarında mevsimsel olarak yapılan çalışmalarda ise 3 modelden oluşan toplam 3 takım tuzak kullanıldı. Ordu ili Efirli bölgesinde yapılan çalışmada ise her 3 model ve farklı yem tiplerinin (vatoz, midye ve yengeç) CPUE etkisine bakıldı (EK 2). Tuzakların bırakıldığı ve direç çekiminin yapıldığı yerlerin koordinatları ve teknenin hızı GPS 12CX ile alınarak kaydedildi Direçle salyangoz avcılığı Trabzon ve Samsun da yapılan çalışmalarda kullanılan direcin ağız açıklığı 3 m, yüksekliği 6 cm, torba boyu 1 m ve ağ göz açıklığı 9 mm dir (Şekil 17). Araştırma sahası içindeki biyokütle taranan alan yöntemine göre tahmin edilmiştir. Ortalama seyir hızı saatte 2 mil ve 15 veya 2 dakikalık standart direç çekimleri yapılarak km 2 deki salyangoz miktarı

19 19 hesaplanmıştır. Biyokütle ve biyolojik parametreleri (boy-frekans dağılımı, cinsiyet oranı, et verimi vs.) belirlemek amacıyla aylık olarak direç çekimleri yapıldı (EK 3). Direçten çıkan salyangozlar laboratuara getirilerek alınan örneklerde bireysel olarak boy, ağırlık, cinsiyet ve yaş et ağırlığı parametreleri alınmıştır. Cinsiyet gonad rengine (dişilerde sarı, erkeklerde kahverengi) veya şekline bakılarak belirlenmiştir. Şekil 17. Samsun da yapılan çalışmalarda kullanılan direç Prey-predatör ilişkisi Bu çalışmada deniz salyangozunun preyi olan Akdeniz midyesi Mytilus galloprovincialis yem olarak kullanıldı. Gerekli boy grubundaki salyangoz ve midyeler dalgıç vasıtasıyla toplanıldı. Ayrıca 54 adet 28.4 ile mm arasındaki midyelerin boyları ölçüldükten sonra adduktor kasları bıçak yardımıyla kesilerek yaş et ağırlıkları da tartıldı Laboratuar çalışması Çalışma tarihleri arasında 2.5x1x.5 m boyutlarındaki 2 adet tankın içine yerleştirilen toplam 3 adet model 1 tipi tuzaklar kullanılarak gerçekleştirildi. Her bir tuzağın içine 1 adet salyangoz olmak üzere 4 6 cm; 6 8 cm ve 8 1 cm boy grubundaki bireylerden 1 ar adet kullanıldı. Salyangozlar 2 gün aç bırakıldıktan sonra her bir salyangoza 3 farklı boy grubundaki midyelerden (3 4 mm; 5 6 mm ve 7 8 mm) 1 er adet verildi. Salyangozların tükettikleri midyeler (Mytilus galloprovincialis) günlük olarak kontrol edildikten sonra.1 mm hassasiyetindeki dijital kumpas yardımıyla ölçüldü. Boş midye kabukları alındıktan sonra aynı boy grubundaki canlı midye ile değiştirildi. Ayrıca her gün su sıcaklığı termometre ile ölçülüp kaydedildi Saha çalışması Çalışma tarihleri arasında Yomra limanında yapıldı. 3 farklı boy grubundaki 3 adet salyangoz (4 6 cm, n=1; 6 8 cm, n=1 ve 8 1 cm, n=1) model 1 tipi tuzakların her birine 1 er adet yerleştirildi. Tuzaklar liman içine, giriş kısımları kapatıldıktan

20 2 sonra 2 5 m boyundaki halatlara bağlanarak zemine inecek şekilde sarkıtıldı. Salyangozlar 2 3 gün aç bırakıldıktan sonra her bir tuzağa 3 farklı boy grubundaki Akdeniz midyesinden (4 5 mm, 5 6 mm ve 6 7 mm) 5 er adet olmak üzere toplam 15 adet konuldu. Daha sonra haftalık olarak tuzaklar kontrol edilerek salyangozların tükettikleri midye miktarı ve boyları.1 mm hassasiyetindeki dijital kumpas ile ölçüldü (Şekil 18). Boş midye kabukları ise aynı boy grubundaki canlı midyelerle değiştirildi. Benzer çalışma 3 24 Nisan tarihlerinde 1 C de de çalışılmıştır. Şekil 18. Dijital kumpas ile salyangozun boy ölçümü Salyangoz balıkçılığının sosyo-ekonomik boyutu Salyangoz balıkçılığının sosyo-ekonomik durumunu belirlemek amacıyla salyangoz balıkçısı, balıkçı kooperatifleri, Tarım İl Müdürlüğü Koruma Kontrol Şubeleri ve deniz salyangozu işleyen fabrikalarla 4 ayrı anket ve gözlem çalışmaları yapıldı. Çalışma Rize (Pazar, Çayeli, Merkez), Trabzon, Ordu (Efirli), Samsun (Terme, Canik, Bafra, Yakakent), Sinop (Ayancık, Gebelit), Kastamonu (İnebolu, Çatalzeytin, Abana), Bartın (Amasra), Zonguldak (Ereğli), Kocaeli (Kefken), İstanbul (Kumkapı, Silivri), Kırklareli (İğneada, Kıyıköy), Tekirdağ (Merkez) ve Çanakkale (Eceabat) il ve ilçelerde gerçekleştirildi. Deniz salyangozu avcılığında; balıkçı başına düşen brüt üretim değeri, değişken masraflar ve brüt kâr hesaplanmıştır. Değişken masraflar içerisinde yakıt, direç ve tekne bakım, tayfa, yiyecek ve giyim giderlerine yer verilmiştir. Brüt üretim değerinin hesabında av miktarı ile ortalama salyangoz fiyatı çarpılmıştır. Brüt kâr, brüt üretim değerinden değişken masrafların çıkarılmasıyla bulunmuştur (Erkuş vd., 1995) Verilerin değerlendirilmesi Araştırma sonucunda elde edilen veriler bilgisayar paket programı olan EXCEL yardımıyla değerlendirilmiş ve istatistiksel analizlerde veri tabanı, ANOVA, χ 2 ve regresyon analizleri kullanılmıştır.