GÜLEN- EBRÂR VE MA DEN- ESRÂR ADLI ESERN AR MÜNÎRÎ ÜZERNE 1 A STUDY ABOUT THE POET OF THE FLOWER GARDEN OF THE VIRTUES AND TREASURE OF MYSTERY, MUNIRI

Transkript

1 GÜLEN- EBRÂR VE MA DEN- ESRÂR ADLI ESERN AR MÜNÎRÎ ÜZERNE 1 A STUDY ABOUT THE POET OF THE FLOWER GARDEN OF THE VIRTUES AND TREASURE OF MYSTERY, MUNIRI Dr. Meheddin SPR * Özet Münîrî, 16. Asırda yaamı, Gülen-i Ebrâr ve Ma den-i Esrâr adlı eserin airidir. air hakkında kaynaklarda bilgi olmaması nedeniyle onu bu eserinden hareketle tanıtmak, hayatı hakkında bilgi vermek, düüncelerini, kiiliini, yaayı ve dünya görüünü ortaya koymak durumundayız. Ayrıca bu çalımada Münr mahlaslı dier airler hakkında da bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler: Münîrî, Mesnevi, Bülbül-nme, Tasavvuf, Edebî Eser Abstract The poet of Gülen-i Ebrar And Maden-i Esrar, Münîrî, lived in XVI. century. Because of luck of knowledge about the poet in works, we have to give knowledge about his life, works, personality, ideas that we learned from his works. In addition, in this study we will give knowledge about other poets who used the nickname Münirî. Keywords: Münîrî, Mesnevi, Bülbül-name, Sufism, Literary Work 1 Bu makale u tezden düzenlenerek hazırlanmıtır: spir, Meheddin, Münîrî nin Gülen-i Ebrâr ve Maden- i Esrâr Mesnevisi (nceleme - Metin - Sadeletirme), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamı Doktora Tezi, Erzurum, 2004 * Kafkas Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dli ve Edebiyatı Bölümü Okt.. mail: mehispir@hotmail.com

2 SPR, Meheddin 1. MÜNÎRÎ 1.1. Hayatı Münîrî, Gülen-i Ebrâr ve Ma den-i Esrâr adlı eserin airidir. air hakkında kaynaklarda bilgi olmaması nedeniyle onu bu eserinden hareketle tanıtmak, hayatı hakkında bilgi vermek, düüncelerini, kiiliini, yaayı ve dünya görüünü ortaya koymak durumundayız. Münîrî, Kanuni Sultan Süleyman a, ehzade Selim e ve brahim Güleni ye medhiye yazdıı eserini ehzade Selim adına düzenlemitir. Münîrî nin söyleyiinden ehzade Selim e yakın olduunu, onun ilgisini ve sevgisini kazandıını, bu ilgi ve sevgiden dolayı da mutlu olduunu görüyoruz:! "#!# $ %&#' #(( )(* +&(,--.---/ Eseri Gelibolu da yalnızlık köesinde, derin düünceler içerisinde yazmaya baladıı bu eseri H.956 / M da tamamlamanın mutluluunu yaar: 0 +1 %2&# !6,/ 7%# 7%#8 9 +#,:;-/ <#6+8 '!"6!,:;=/ air, eserde Gelibolu yu üç yerde daha anar. air Gelibolu da yaanan bir olayı anlattıktan sonra öyle devam eder: 1 %2+ >?@,--/ eder: Gelibolu da örendii bir bilgiyi aktarması da airin orada yaadıına tanıklık 1 %2% & 9 * 2A&#,-:B/ Anlattıı olayın Gelibolu da olanlara örnek olmasını istemesi onun Gelibolu yu iyi bildiini göstermektedir. 1 %28 &6 0?! %6,=B/ Bu bilgilerden hareketle airin Gelibolulu olması muhtemeldir. En azından böyle bir hacimli eseri Gelibolu da yazmı olması, hayatının bir bölümünü orada geçirdiinin bir iaretidir.

3 : Gülen-i Ebrâr ve Ma den-i Esrâr Adlı Eserin airin Münîrî Üzerine Münîrî, eserinde brahim Güleni ye medhiye yazmı, bu medhiyede Güleni yi övüp ona duada bulunduktan sonra kendisini onun yetitirdiini söylemitir. Önceleri bilgiden, gönül arınmılıından, Allah akından yoksun olarak kötülükler içinde yaarken brahim Güleni ye gittiini, onun makamında yetitiini ve bilgiyi, görgüyü, sevgiyi, Allah akını, nefsi arındırmayı ondan örendiini, kısaca tüm eitimini ondan aldıını söylemektedir. A C %&,=.;/ D E D 5##,=/ F+&& A6?&,=-/ G# 2+ 3##! % +,==! % H %&#,=-/ #!!,=--/ Bu bilgiler bize Münîrî nin Gülenî tarikatından olduunu göstermektedir. airin brahim Gülenî elinde yetimi olması, onun Gelibolu da tarikatın bir görevlisi olarak irat faaliyetlerinde bulunduunun açık göstergesidir. Çünkü bu eserde air, insanların olgunlaabilmeleri için tarikata girmelerini, bir eyhe balanmalarını, benliklerini bir kenara koyup gönlü arındırarak Allah ın veli kullarına yakın olmalarını söyler ve Allah a kavuma yolunun velilere balanıp onların eitiminden geçmekle mümkün olabileceini belirtir. Kendi durumunu da buna örnek verir. brahim Gülenî ye balanmadan önce bo bir hayat sürdüünü, ona balanıp ders aldıktan sonra olgun bir kiilik kazandıını söyler. Münîrî, bu eseri yazdıında Kanuni Sultan Süleyman padiah (ö.h.1566), olu Selim (d.1524/ö.1574) ise ehzadedir. brahim Gülenî ise hayatta deildir. air, brahim Güleni nin adını anmak için ona medhiye yazmıtır. Gülenî 1534 te ölmü, Münîrî eserini 1549 da tamamlamıtır. Bu bilgilerden hareketle Münîrî nin 16. yüzyılda yaadıını, bu eseri olgun bir yata tamamladıını söyleyebiliriz. Kaynaklarda airle ilgili, Agah Sırrı Levent, Attar ın Bülbülnamesi ni Çevirenler ve Eserleri yan balıı altında, Münîrî (16.y.y) Gülen-i Ebrar, (H.956 = M. 1549) Bülbülname den geniletilerek çevrilmitir, 2 bilgisini vermitir. Prof. Dr. Amil Çelebiolu da Münîrî nin be-altı bin beyit arasındaki Gülen-i Ebrâr ve Ma den-i Esrâr isimli mesnevisi, Attar ın Bülbülnamesi nden nakil olup 956/1549 tarihinde tamamlanmıtır. Kanuni Sultan Süleyman ve ehzade Selim medhiyesini ihtiva etmektedir, 3 eklinde açıklamada bulunmutur Edebî ve Tasavvufî Kiilii air hakkında vereceimiz bilgiler bu eserden yapacaımız çıkarımlarla sınırlı olacaktır. air, iirlerin sonunda Münîrî mahlasını kullanmakla yetinmi, kendi hayatı - IJ&)JK#LK1+JMMJBBNJM=M = <%OJJ9))#$K#LJ JBBMMB-M

4 N SPR, Meheddin hakkında bilgi vermemitir. Eserin kendi hattı olduunu, onu yüz dikkat ile yazdıını, bu nazmı kendisinin düzenlediini belirtmitir: $# %#A% 8+## P!""' #((Q@( P + 8,:./ & $# A# 7%?4&#AA! R#' #(( G %,:-./ ' 6 8%#A# ( * (# PH' #((#+#?H G %#,:--/ Münîrî, bu eserinde, Türkçe yi iyi kullanmakla birlikte Arapça ve Farsça kelimelere de yer vermitir. Arapça dan aldıı kelimeler çounluktadır. Arapça ve Farsça dan iktibas yoluyla aldıı Farsça beyitlerin, ayet ve hadislerin Türkçe karılıklarını iirinde ilemitir. Bu da onun Arapça ve Farsça yı iyi bildiini göstermektedir. Yaptıı bu alıntılar ile iirin akıını konunun anlatımıyla paralel olarak sürdürmütür. Münîrî, sözün görünüüne deil içeriine önem verir. Onun için önemli olan sözle kapalı kapıları açmak, gizli olanları açıa çıkarmaktır: <# +% ( P A"#,==/ F& F4A&#,=:/ Bilgisiz olanlar, bir bilenin yanında yetimemi olanlar yazar olamazlar. Yazmak için bilmek gerekir: 0 # D #% (,=N=/ D ##&@( ' (#,=N/ Yazan, yazdıran, sanatı ortaya koyan, ortaya konulan Allah tır: R %%%!@%,=;B/

5 ; Gülen-i Ebrâr ve Ma den-i Esrâr Adlı Eserin airin Münîrî Üzerine Arınmı gönle sahip olmayan insanlar söylenen doruları anlayamazlar; bu güzel sözler onlara sıradan bir sözmü gibi görünür. Böylece sözü söylemek kadar anlamak da önemlidir. Anlamayan için en güzel söz bile deersizdir: D H (&# 9 &# S %&5#%% 1 5##!5,=B=B./ Söylediklerinin görünürde bir hikaye olduunu, ancak manadan renk ile koku verdiini, bu nedenle sözün önemli olduunu vurgular. Asıl anlatılan insandır, insanın davranılarıdır. Bu insan davranıları kular kiiletirilerek verilir. Bu yönüyle air insanı eitme konusunda temsili hikayeleri kullanır: S #&A T #@( 6,=B./ air sözden çok manaya önem verir. Manayı inciye benzetir. nsanın dilinde mana incileri saklıdır. Önemli olan o mana incilerini ortaya çıkarabilmektir: U#&6 " 0 Q@(#? U ( 1 5##+ (,=-::=-:N/ 16. Yüzyıl, Her bakımdan Türk kültür ve edebiyatının, tamamen ahsiyetini kazandıı en zengin ve verimli bir kemal devresini tekil ettiinden 4 dolayı Münîrî de bu dönemin bir airi olarak, mesnevi biçimindeki bu eserini günün edebî anlayııyla ortaya koymutur. Arapça ve Farsça kelimelere yer vermi ancak kullandıı bu kelimeler eserin genel anlatımı içerisinde anlaılırlıı bozmamıtır. Tevhid, Na t, Medhiye türündeki iirlerinin dili biraz daha aırdır. V (#%+(+( R %(!(,:/ W (((" 9 8 &#,./ ' # X A#&5%6,B=/ L (@ #" Q + +E6 9 &#(6,-.N/ ) %,-B/ Münîrî bu eserini insanları eitmek, onlara dini öütlerde bulunmak ve hikâyelerden yola çıkarak kıssadan hisse vermek amacını gütmütür. Bu yönüyle o edebiyatı sanat yapmak için deil, toplumu eitmek için kullanmıtır. Bu ve buna benzer 4 <%OJJ&MJM;M

6 SPR, Meheddin eserler Divan edebiyatının toplumsal yönünü ortaya koyarlar. Halkla beraber olan bu tür airler kendi görülerini, tasavvufî ve dinî konuları halka sevdirmek ve benimsetmek için iir yazmılar, böylece hem halka iiri sevdirmiler hem de görü ve düüncelerini geni kitlelere ulatırma olanaı bulmulardır. Münîrî de mutasavvıf bir airdir. Tasavvuf onun gayesidir. Aslında mutasavvıf airler iki kısma ayrılabilir: Hallac-ı Mansur, Seyyid Nesimi, Ahmet Yesevi, Niyazi-i Mısri, brahim Hakkı gibi Hak yolunda gerçee erimi airler birinci kısımda toplanırlar. Bunlar aynı zamanda eyh ve mürittirler. Önce mutasavvıf sonra airdirler. Bu airlerin iirlerindeki tasavvuf, ilk bakıta görülür, olduu gibi ortadadır. kinci kısımda olanlar ise, tasavvufu sanat yönünden gören airlerdir. 5 Münîrî önce tasavvufu amaçlayan birinci gurup airlerdendir. Tasavvufî kiiliini bu eserinde açıkça ortaya koymutur. Bayezid-i Bistami, Cüneyd-i Badadi, Hallac-ı Mansur, iblî, Ferüdidin Attar, eyh Sa dî, Mevlana Celaleddin-i Rûmî, brahim Gülenî gibi büyük mutasavvıfların görülerine yer vermitir. Mevlana nın Mesnevisi nden etkilenmi, bu eserden yer yer alıntılar yapıp düüncesini güçlendirerek ilemitir: $ 86++&' (2 9 (2,./ +&' (2 $ 9 6#+#? )5' (2#,B-/ M Cimriliiyle Bilinen Mısır Taciri nin Hikayesi ni aldıını söyler. 9 &#Y8) ( 9 S 2+@#@,./ ' 9 +6%2,.:/ eyh Sadi nin kitabından eyh brahim Gülenî ye övgü yazan, O nun manevi feyziyle esrini yazdıını söyleyen air, Halveti tarikatının bir kolu olan brahim Güleni nin kurduu Gülenilik içinde yer alırm R%4#6 L&Q%+8Z,:N/ ' 8 %?8 Y(@%" #8+ 9 %1#+(#! &#,::.::-/ Münîrî Vahdet-i Vücud görüünü savunur. Vahdet-i vücud, varlıın birlii demektir. Allah tan baka varlık olmadıını idrak ve uuruna sahip olmak, bilmek. Vahdet-i vücut zevkle elde edilir, yaanarak bilinir. Her ey o Bir in çeitli e nlerinden, görünülerinden tecellilerinden ibarettir. 6 Âleme birlik gözüyle bakılması gerektiini, bu 5?J*J3*)LJJBBJM-NM N %OJLJKK$)5#O#JJBB;JM;

7 B Gülen-i Ebrâr ve Ma den-i Esrâr Adlı Eserin airin Münîrî Üzerine gözle bakılınca her yerde Allah ın görüleceini, her yerde Allah ı göremeyen gözün mutlu olamayacaını söyleyen air, tüm varlıkların aslının birlik olup yine birlie secde ettiklerini, görünürde çok ekil olduunu ancak Allah tan baka varlık olmadıını, her eyin O nun varlıında olduunu belirtir. aire göre, bu düünceyi anlayabilmenin yolu akıl deil, aktır: 1 5A?@!( 1 5 S D &5&5S )@ D H4 9 & F@! 9 %+T!2 3#6@%?%4 1 5%?! [X\ 1 55&% ##(&AA% R %%%!@% ' #6#% 7%@(4% D 6&5## D &5## > %@4 ' &@+%4,=;==-/ Münîrî, bu varlıın birliini kavrayabilmek için de ku dilinin örenilmesi gerektiini söyleyerek eserin tümünü bu görü çerçevesinde ele almıtır. Varlıı kavramanın temel dayanaı aktır, sevgidir; sevgi denizine dalmaktır. Bu sevgi denizine dalıp ak ile gönlünü arındıran kii varlıkta bedenini yok eder, böylece varlıın birliini kavramı olur: 3 5 )A&&# '!!" ] + L &6+,=;.=;-/ aire göre kiinin sonsuzluu elde edebilmesi için varlıkta yok olması gerekir. Çünkü yok olan görünürdür, ak arabını içenler bu suretten kurtulup ölümsüzleirler: 3 9 &A& 1 56@(%&5 ^ 6#&55 A (# ( $ #5# (,N/

8 B. SPR, Meheddin Tasavvufî bir düünce yapısı içerisinde eserini yazan Münîrî, iiri düüncelerini anlatmak için bir araç olarak kullanmıtır. nsanların söyleneni okuması, okuduundan zevk alması, güzellik duygusunun vermi olduu ihtiyacı karılayabilmesi için sanatsal anlatım önemlidir. Bunun önemli oluundan dolayı air manaya önem vermekle birlikte ekli de ihmal etmemi eserin ekil ve içerik yönünden uyumlu olmasına, güzel olmasına, yeni olmasına özen göstermitir. Eserin genel yapısına baktıımızda bunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bunu onun u beyitlerdeki söyleyiinden de anlayabiliriz. <# +% ( P A"# 1#! &# P 8(&+## $ # T #@++,====N/ airin böyle hacimli bir eser yazmı olması, eserde mesnevi nazım eklinin yanında kaside, gazel ve rubai nazım ekillerini de kullanmı olması onun baka eserlerinin de olabileceini akla getirmektedir. iir söylemedeki rahatlılıı ve akıcılıı onun iyi bir air olduunu göstermektedir. Akı öncü edinen, akla ilmi birletiren Münîrî, öretici üslubuyla dikkat çekmekte, tasavvufî düüncenin zenginlii içerisinde sözünü kolay bir biçimde söyleyebilmektedir. 2. MÜNÎRÎ MAHLASLI DER ARLER 2.1. Amasyalı brahim Münîrî (ö. H. 927/ M. 1521) air ve Tarihçi. Amasyalıdır. Sultan II.Bayezid in olu ehzade Sultan Ahmed in mahiyetindeki airlerdendir. ehzade Ahmed e kasideler sunmu onun iltifatını kazanmı, özel meclislerinde bulunmutur. Daha çok ilmi eserleriyle tanınmıtır. Türkçe ve Farsça divanı, Fıkıhtan bir Risalesi, Tezkiretü l-vekâyi isminde Osmanlı Tarihi ve Mihr ü Müteri adında manzum bir eseri vardır. H.927/ M de Sofya da vefat etmitir Edirneli Hüseyin Münîrî (ö. H.1135 / M ) Asıl adı Hüseyin dir. Edirne de domu ve büyümütür. Hayatına dair fazla bilgi bulunmayan Müniri, stanbul da Ruznâmçe-i Evvel katipliinde bulunmu ve H.1135 / M yılında Edirne de vefat etmitir. iirleri hakkında bilinenler oldukça sınırlıdır. iirlerinden örnekler: 1 5# &%+ T A + A&%62 ;?J*JMMJK15$L)5#O#JJBB-_KJP' J 0 ' #J J-...J M-JM.B_ J' J9##2 K9 J JBBJ MN

9 B Gülen-i Ebrâr ve Ma den-i Esrâr Adlı Eserin airin Münîrî Üzerine ' #% `# 2.3. Belgradlı Münîrî Asıl adı brahim b. skender el-münîrî er-rûmî olup Belgradlı MünîrÎ Efendi adıyla mehur olmutur. Alim bir kii olup Bosnalıdır. 16. yüzyılın ikinci yarısı ile 17. yüzyılın ilk çeyreinde Belgrad da yaamı ve tanınmıtır. Tuhfetü n-nushiye, Sebilü l-hadi, Menâkıbu l-müttakîn, Nisâbu'l-ntisâb, Silsiletü'l Mukarrabin, Seb iyyât-ı Münîrî, Sübülü l-hüdâ adlarında eserleri vardır. Nisâbu'l-ntisâb, yaadıı çadaki problemleri dile getirip, bunlara tenkitler yönelttii; Fütüvvet yapılanmasının sorgulayıp, öneriler getirdii bir eseridir. Silsiletü'l Mukarrabîn adlı eseri ise, yaadıı çada tanıtıı ya da bakalarından dinledii bazı kiilerin hayatı ve menkıbelerini kaleme almıtır. 9 Sultan I. Ahmed devrinin sonunda Belgrad da vefat etmitir. 10 KAYNAKLAR Canım, Rıdvan, Edirne airleri,, Ankara, Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüü, Ankara, Çelebiolu, Amil, Kanuni Sultan Süleyman Devri Türk Edebiyatı, stanbul, Engin, Mustafa, Belgradlı Müniri, Bursa, pekten, Haluk, Fuzuli Hayatı Sanatı Eserleri, Ankara, 1991., v.d., Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı isimler Sözlüü, Ankara, sen, Mustafa, Künhü l-ahbarın Tezkire Kısmı, Ankara, spir, Meheddin, Münîrî nin Gülen-i Ebrâr ve Maden- i Esrâr Mesnevisi (nceleme - Metin - Sadeletirme), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamı Doktora Tezi, Erzurum, Levent, Agah Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihine Giri, 1.Cilt. TTDB., 3. Baskı, Ankara Tahir, Bursalı Mehmed, Osmanlı Müellifleri, Ankara, JEJLYJJBB:JM=N. 9 L&J' JP&' #JPJ-..-JM-.-. KJPM' J&MJM-:-N