Dr. Salih PARLAK Nadire ALBAYRAK

Transkript

1 Müdürlük Yayın No : 65 ISSN SAKIZ (Pistacia lentiscus var. chia) IN AŞILAMA YOLUYLA ÇOĞALTILMASI Mastic Gum Tree Vegetational Propogation by Grafting (ODC: ) Dr. Salih PARLAK Nadire ALBAYRAK TEKNİK BÜLTEN NO: 49 T.C. ORMAN ve SU İŞLERİ BAKANLIĞI ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EGE ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ EGE FORESTRY RESEARCH INSTITUTE İZMİR - TÜRKİYE I

2 Yayın Kurulu Editorial Board Başkan Head Dr. Fevzi BİLGİN Üyeler Members M. Emin AKKAŞ Dr. Mehmet SAYMAN Dr. H. Handan ÖNER Hadiye BAŞAR Yayınlayan Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Mustafa Kemal Bulvarı No: 75 Zeytinalanı Urla İzmir TÜRKİYE Published by Ege Forestry Research Institute Mustafa Kemal Bulvarı No: 75 Zeytinalanı Urla İzmir TURKEY Yayın Kabul Tarihi: 2011 Tel : Faks: E-posta: egearastirma@ogm.gov.tr Web: Baskı Kanyılmaz Mat. Kag.ve Amb. San. Tic. Ltd. Şti. Sanat Cad Sok. No:13 Çamdibi-İZMİR Tel&fax: Basım Tarihi : II ISSN

3 ÖNSÖZ Zengin bir bitki çeşitliliğini barındıran ülkemiz aynı zamanda bu bitkilerin birçoğunun ana vatanı konumundadır. Bu bitki türlerimizden biri de sadece Çeşme Yarımadası ve Sakız Adası nda yayılış gösteren Pistacia lentiscus var chia dır. Uzun bir tarihi geçmişi bulunan ve kültür yetiştiriciliği yapılan bu türün dünyada yegâne yetiştiği yer Çeşme Yarımadası ve hemen karşısındaki Sakız Adası dır. Değişik kaynaklarda ana vatanının Çeşme kıyıları olduğu ifade edilmesine rağmen zaman içerisinde ülkemizdeki varlığı yok denecek kadar azalmış, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Halen ülkemizde plantasyon şeklinde kurulmuş ve varlığını sürdüren arasında bir sakız ağacımız mevcuttur. Sakız üretimi ve ticareti konusunda tartışmasız Yunanistan ın hâkimiyeti sürmektedir. Yetişme istekleri itibarıyla coğrafi ve ekolojik şartların uygunluğu, Sakız Adası nın en önemli geçim kaynağı olması, uzun ve tarihi geçmişi ve bir üretim kültürünün oluşması bu hakimiyetin korunmasını ve sürdürülmesini sağlamaktadır. Ülkemizdeki ağaçlandırma çalışmalarının artması ve ormancılıkta fonksiyonel planlama ilkesinin benimsenmesi odun dışı orman ürünlerine olan ilgiyi artırmış, gerek devlet eliyle gerekse tüzel ya da özel kişiler tarafından yapılan ağaçlandırma faaliyetlerinde diğer asli ağaç türlerimiz yanında sakız ağaçlandırmaları da gündeme gelmiştir. Doğal olarak yabanisinin yayılışı Marmara Denizi nden başlayıp doğu Akdeniz e kadar bütün kıyı şeridi boyunca bulunmaktadır. Binlerce yıldır kültüvar şeklinde yetiştiriciliği yapılan chia varyetesinin yetişme ortamı ve sakız verimini sınırlandıran, coğrafi konum ve bu konumun oluşturduğu özel ekosistemdir. Aksi takdirde tarihi önemi ve değeri bilinen bu ağacın yaygınlaştırılmasında ve geniş bir alanda kültürünün yapılmasında herhangi bir engel bulunmazdı. Bu nedenle yetişme isteklerine uyularak, sınırlı bir alanda üretim imkânı bulunan ve çok değerli bir türümüz olan bu ağacın, fidan üretimi yapılarak ekolojisinin uygun olduğu yerlerde yaygınlaştırılması ve ekonomiye kazandırılması gerekmektedir. Çelikle fidan üretiminde karşılaşılan güçlükler ve materyal kaynaklarının sınırlı olması nedeniyle fidan üretiminin aşılama yoluyla yapılması projenin konusunu oluşturmuş ve farklı altlıklar (anaçlar) kullanılarak farklı zamanlarda aşılama çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Hazırladığımız çalışmanın ormancılığımıza ve ilgili kesimlere faydalı olmasını temenni ederim. Kasım Dr. Salih PARLAK III

4 ÖZ Ülkemizin zengin biyolojik çeşitliliği içerisinde yer alan sakız ağacı ekonomik potansiyeli olan bir türümüzdür. Kitle fidan üretiminin yapılamaması ve önündeki engellerin giderilememesinden dolayı yaygınlaşması sınırlı kalmaktadır. Ağaçlandırma faaliyetlerinin ve plantasyonların temelini fidan üretimi oluşturur. Bu nedenle üretimin var olabilmesi için öncelikle ekolojisine uygun sahalar bulunarak plantasyonlar kurulması ve bu ekonomik değerin ülkemize kazandırılması gerekir. Sakızın diğer vejetatif üretim yöntemlerinden biri olan çelikle üretim çalışmaları farklı köklendirme hormonları ve ortamları kullanılarak gerçekleştirilmiş ve yöntemi belirlenmiş olmasına rağmen uygulamada fidanlık ve sera şartlarında aynı başarı elde edilememiştir. Çalışmada sakızın klonal olarak çoğaltılabilmesi için, farklı ekolojik koşullara uyum yeteneği, taç ve ağaç formunun istenilen niteliklerde elde edilebiliyor olması gibi üstün tarafları bulunan aşılama ile çoğaltma denemelerinin yapılması amaçlanmış olup, 15 Şubat tarihinden başlanarak 15 Ekim tarihine kadar her 15 günde bir aşılama çalışmaları yapılmıştır. Aşı tutma oranları bakımından, en uygun altlık, aşılama zamanı, aşı şeklinin belirlenmesi hedeflenmiştir. Anahtar Kelimeler: Sakız, (Pistacia lentiscus var. chia), Atlantik sakızı, (Pistacia atlantica), yabani sakız (Pistacia lentiscus), aşılama, aşı zamanları, aşı şekilleri, aşı altlıkları IV

5 ABSTRACT Mastic tree is one of the species which has economical potential in the biodiversity of Turkey. It has been not become widespread due to lack of mass seedling production and not being able to eliminate the obstacles. The production of seedlings creates a basis for afforestation and plantation activities. Therefore in the areas where ecology is appropriate for production plantations should be established first and this economic value should be gained by Turkey. Despite mastic seedling production from cuttings which is one of the propagation methods has been realized using different media and hormones and method has been also determined, under nursery and greenhouse conditions satisfactory and successful production was not obtained. Grafting trials have been carried out because the desired qualities such as ability to adapt to different ecological conditions, crown and tree form can be achieved only with clonal propagation of mastic seedlings. Starting from February 15 until October 15 grafting has been carried out every 15 days. It is aimed to determine most appropriate rootstock, grafting time and method regarding grafting success Key Words: Mastic, Pistacia lentiscus var. chia, Pistacia atlantica, Pistacia lentiscus, grafting, grafting time, types of grafting, grafting rootstock V

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... III ÖZ...IV ABSTRACT... V İÇİNDEKİLER...VI ÇİZELGELER DİZİNİ... VIII ŞEKİLLER DİZİNİ...IX 1. GİRİŞ LİTERATÜR ÖZETİ Botanik Özellikleri Sakızın Ekolojik İstekleri Sakızın Kullanım Yerleri Sakız Fidanı Üretimi Aşı ile Fidan Üretimi ve Pistacia Türlerinde Aşılama Aşılamada Altlık Kalem İlişkisi MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Çalışma Yeri Aşılamada Kullanılan Malzemeler Aşılamada Kullanılan altlıklar Pistacia lentiscus (Yabani sakız) Pistacia atlantica (Atlantik sakızı) Yöntem Aşılama Ortamlarının Hazırlanması Aşı Kalemlerinin Alınması ve Saklanması Altlıkların Aşıya Hazırlanması Kullanılan Aşı Yöntemleri Aşılama Zamanları VI

7 Aşılamadan Sonra Yapılan Bakımlar BULGULAR Aşı Tutma Oranları Aşılamada Kullanılan Altlıklarla İlgili Bulgular Aşılama Zamanlarıyla İlgili Bulgular Farklı Aşı Tipleriyle İlgili Bulgular Genel Gözlem ve Bulgular TARTIŞMA Aşı Tutma Oranları Aşılamada Kullanılan Altlıklar Aşılama Zamanları Farklı Aşı Tipleri Genel Gözlemler ve Tartışma Pestalotiopsis Hastalığı Sera Ortamı Aşılarda Uyuşmazlık SONUÇLAR VE ÖNERİLER Kullanılan Altlıklarla İlgili Sonuçlar ve Öneriler Aşılama Zamanları ile İlgili Sonuçlar ve Öneriler Kullanılan Aşı Yöntemleri ile İlgili Sonuçlar ve Öneriler Pestalotiopsis Hastalığı ile İlgili Sonuçlar ve Öneriler Genel Gözlemler ve Değerlendirmeler ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR VII

8 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1. Aşılama zamanlarında sera içi ortalama sıcaklık ve nispi nem değerleri22 Çizelge 2. Kullanılan aşı yöntemleri ve aşılama zamanları Çizelge 3. Sakız aşılarının yaşam yüzdeleri varyans analizi Çizelge 4. Farklı altlıklara göre T göz aşı tipinin aşı yaşama yüzdesi Duncan testi 25 Çizelge 5. Farklı altlıklara göre yonga göz aşı tipinin aşı yaşama yüzdesi Duncan testi Çizelge 6. Farklı altlıklara göre kalem aşı tipinin aşı yaşama yüzdesi Duncan testi 26 Çizelge 7. Sera ortamında altlıkların fenolojik durumları Çizelge 8. Farklı aşılama zamanlarında, yonga aşı tipine göre aşı tutma oranları Duncan testi Çizelge 9. Farklı aşılama zamanlarında, kalem aşı tipine göre aşı tutma oranları Duncan testi Çizelge 10. Farklı aşılama zamanlarında, T göz aşı tipine göre aşı tutma oranları Duncan testi Çizelge 11. Aşı tiplerine göre aşılama zamanları Duncan testi (15 Şubat tarihi) Çizelge 12. Aşı tiplerine göre aşılama zamanları Duncan testi (1 Mart tarihi) Çizelge 13. Aşı tiplerine göre aşılama zamanları Duncan testi (15 Mart tarihi) Çizelge 14. Aşı tiplerine göre aşılama zamanları Duncan testi (1 Nisan tarihi) Çizelge 15. Aşı tiplerine göre aşılama zamanları Duncan testi (15 Nisan tarihi) Çizelge 16. Aşı tiplerine göre aşılama zamanları Duncan testi (1 Mayıs tarihi) Çizelge 17. Farklı aşı tiplerine göre P. atlantica (Atlantik sakızı) altlığında aşı tutma yüzdeleri Duncan testi Çizelge 18. Farklı aşı tiplerine göre P. lentiscus (yabani sakız) altlığında aşı tutma yüzdeleri Duncan testi Çizelge 19. Aşılama zamanına göre kullanılacak aşı tipleri VIII

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1-a. Sakız ağacı (P.lentiscus var. chia) nın görünümü... 4 Şekil 1-b. P.lentiscus var. chia nın yaprak şekli... 4 Şekil 2-a. Pistacia atlantica (Atlantik sakızı) Şekil 2-b. Pistacia lentiscus (yabani sakız) Şekil 3. Aşılama çalışmalarının yapıldığı sera ortamının görünümü Şekil 4. P. atlantica (Atlantik sakızı) altlığı üzerine kalem aşısının yapılış şekli Şekil 5. P. atlantica (Atlantik sakızı) altlığı üzerine yonga aşının yapılma şekli Şekil 6. P. atlantica (Atlantik sakızı) altlığı üzerine T göz aşısının yapılma şekli Şekil 7. P. lentiscus var chia dan doğru çıkarılan özü boşalmamış aşı gözü (solda) ve yanlış çıkarılan özü boşalmış aşı gözü (sağda) Şekil 8. Farklı altlıklar üzerine yapılan aşıların, aşılama zamanı ve aşı şekline göre tutma oranları Şekil 9. Tutan ve uyanan aşılardan görünüm Şekil 10. Aşı bağları henüz çözülmemiş 2,5 aylık aşılar (P. atlantica altlığı) Şekil 11-a. Pestalotiopsis mantarının aşı kalemindeki zararı Şekil 11-b. Pestalotiopsis mantarının odun dokusundaki zararı Şekil 12-a Pestalotiopsis mantarının P. atlantica odun dokusundaki zararı 37 Şekil 12-b Pestalotiopsis mantarının bulaşmadığı P. atlantica altlığının odun dokusunun görünümü IX

10

11 1. GİRİŞ Ülkemizin coğrafi olarak üç kıtanın merkezinde yer alması, iklim ve toprak bakımından çok farklı özellikler gösteren ekolojik bölgelerin oluşmasına neden olmuştur. Bu ekolojik farklılık beraberinde tür zenginliğini getirmekte, birçok bitkinin gen merkezini oluşturmaktadır. Bu zenginliğimizin içinde yer alan bir tür de sadece Yunanistan ın Sakız Adası ve Çeşme kıyılarında yayılış gösteren sakız ağacı (Pistacia lentiscus var chia) dır. İlk çağlardan beri bilinen ve kullanılan, ölümsüzlüğün simgesi olan sakız ağacı eskiden ülkemizde bir üretim potansiyeli oluştururken, maalesef günümüzde sınırlı sayıdaki ağaçla var olma mücadelesi içindedir. Tarihi süreç içerisinde sakız, yetiştirildiği yerlerde her zaman imtiyazlı bir ürün olmuş ve bu ürüne has cezalar tatbik edilmiş, yetiştiren halka kendi idari sistemlerini uygulama ve kiliselerinde çan çalabilme gibi imtiyazlar verilmiştir (Perikos, 1993). Ege Denizinde bulunan ve dünyanın en eski deniz batığı olarak kabul edilen Uluburun batığında vazolar içerisinde terpentin kalıntıları bulunmuştur ki bu da sakızın M.Ö yıllarında ticari bir meta olduğunun kanıtıdır (Perikos, 1993). Sakız Adasındaki üretim yapılan 21 köyde sakız dikimi yapılması kanunlarla düzenlenmiş olup üretimi ve ticareti tamamen Yunanistan ın tekelindedir. Yıllık üretim miktarı 250 ton civarındadır (Perikos, 1993). Sakızın asıl anavatanı Çeşme ve kıyıları kabul edilmekte, Sakız Adası na sonradan götürülüp kültüve edildiği bilinmektedir. Ülkemizde ise Çeşme ve çevresinde 250 civarında yaşlı ağaçtan amatör şekilde yapılan 3-5 kg lık üretim mevcuttur. Turizmin gelişmesi, yeni tarım alanlarının oluşturulması ve genişletilmesi, insanların refah düzeylerinin artmasıyla birlikte gelişen yazlık konut edinme istekleri, eskiden var olan üretim kültürünün kaybolması gibi çok farklı sebeplerin bir araya gelmesi sonucu sakız ağacının var olma mücadelesi hep olumsuz yönde etkilenmiştir. Yetişme istekleri uygun olmasına rağmen Çeşme Yarımadası nda sözü edilen sebepler nedeniyle yetiştiriciliği yapılacak alan son derece sınırlıdır. Ağacın biyolojisi gereği yaralanan yerlerden sakız salgısı çıkarmakta, herhangi bir yaralama olmasa bile kabuk çatlaklarından doğal olarak sakız sızıntıları oluşmaktadır. Oluşan bu sızıntılar büyüyerek damla ve gözyaşı tabir edilen şekliyle yere düşmekte veya ağaç üzerinde sertleşmektedir. Sakızın yetişme ortamını özel yapan ve sakız eldesini sağlayan faktörlerin başında toprak ve iklim şartları gelmektedir. Sakız Adası ve Çeşme Yarımadası 1

12 doğal olarak kuzey rüzgarlarına karşı korunaklı, gündüzleri bol güneşlenme, fakat geceleri serin rüzgarların olduğu, kış aylarında sıcaklığın eksi derecelere nadiren düştüğü bir iklim özelliğine sahiptir. Konumu, iklim ve toprak şartları nedeniyle sakız ağaçlarından çıkan sakız damlaları gündüz sıcak ve güneşin etkisiyle kolayca yumuşayıp ağaçtan akmakta, gece ise serin rüzgârlar nedeniyle donup sertleşmektedir. Sakızın yapışmadan kolayca toplanabilmesi için gece ile gündüz arasında bu iklim ilişkisinin oluşması gereklidir. Aksi takdirde binlerce yıldır önemi ve değeri bilinen bir ürünün daha geniş bir coğrafyada yetiştirilmesi yapılıyor olurdu. Yabanilerinin bulunduğu yerlerde P. lentiscus var. chia iklim ve toprak şartlarının elverdiği ölçüde rahatlıkla yetiştirilebilir. Fakat sakızın oluşması ve elde edilmesi de muhtemelen yukarıda bahsi edilen iklim ilişkilerine bağlı olduğundan ürün alınması konusunda sıkıntılar yaşanabilecektir. Öncelikle ele alınması gereken konu; sakız ağaçlarından ürün alınabilecek ekolojiler tespit edilerek alan belirlemesi yapılmalı, daha sonra ise koordineli ve itinalı bir şekilde ürün planlaması yapılarak kapama plantasyonlar kurulmalıdır. Sakız ağaçları dioiktir, yani erkek ve dişi çiçekler ayrı ağaçlardadır. Sakız ürünü elde edilen ağaçlar erkek ağaçlardır. Dişi ağaçlar da sakız salgılar fakat salgıladıkları sakız hem çok daha az hem de kalitesizdir. Bu nedenle ticari olarak plantasyon kurulmasında ve sakız elde edilmesinde klonal olarak çoğaltılan erkek ağaçlar kullanılır. Geleneksel olarak fidan üretiminde boylu dal çelikleri kullanılır. Fakat bu üretim şeklinde dal çeliklerinin köklenme oranları çok azdır ve bu çelikler cm boyda olduklarından çok fazla materyal gerektirir. Sınırlı sayıda kalan sakız ağaçlarının çok yaşlı olması nedeniyle çelikle üretim çalışmaları için yeterli üretim materyalinin bulunmasında sıkıntı yaşanmaktadır. Plantasyon kurulması ve ticari olarak sakız üretimi düşünüldüğünde, ilk yapılması gereken klonal olarak erkek sakız ağaçlarından kitle fidan üretiminin gerçekleştirilmesidir. Bu üretimin başlıca yapılma yolları geleneksel olarak çelik ve aşıyla üretim veya laboratuvar imkânlarının kullanılması ile doku kültürü ile üretimdir. Bu üretim şekillerinden çelikle üretim hem materyal temin kaynaklarının sınırlı olması hem de köklenmenin çok düşük düzeyde kalması ve ekonomik olmaması gibi nedenlerle yapılamamaktadır. Mısırlı vd. (2002) ne göre Pistacia türlerinin çelikle çoğaltılmasında karşılaşılan sorunlar fiziksel koşulların optimize edilememesi ile ilişkili görülmektedir. Bir diğer üretim şekli olan doku kültürü ile üretim çalışmaları denenmiş ama bitkide var olan fenolik bileşiklerin doku kültürü ile üretime imkân vermediği bildirilmiştir (Mısırlı ve vd. 2002; Taşkın ve İnal, 2005). 2

13 Bir diğer klonal üretim yöntemi olan aşılama ile üretim ise sakızda şimdiye kadar denenmemiş ve uygulanmamıştır. Pistacia türleri içerisinde yaprağını dökmeyen sadece P. lentiscus tur. Diğer bütün Pistacia türleri yaprağını dökmekte ve bunların bir kısmı Antep fıstığı yetiştiriciliğinde altlık olarak kullanılmaktadır. Sakızın aynı cinse ait diğer türlerin üzerine aşılanarak fidan elde edilmesi fikrinden hareketle proje gerçekleştirilmiştir. Yabani sakızların ıslah edilmesi suretiyle sakız elde edilebileceği bildirilmektedir (Boztok, 2007). Fakat yabani sakız çok geniş bir yayılış alanına sahip olduğu halde binlerce yıldır sakız üretiminde kullanılmamıştır. Çünkü gövdeleri çizildiği halde yere düşecek kadar bile bir sakız salgısı olmamaktadır. Dilek Yarımadası Milli Parkında çok yaşlı yabani P. lentiscus ağaçları bulunmaktadır. Bunlardan etrafı açılıp tek gövde halinde büyütülenler cm gövde kalınlığına ulaşanlar bulunmaktadır. Fakat yapılan gözlemlerde bu ağaçların sakız oluşturmadığı ve damlatmadığı belirlenmiştir. Sakız salgısı kabuğun floem tabakasında (Yazgan vd., 1986) bulunmaktadır ve P. lentiscus var. chia da ağacın kabuğu yaralanmadan bile floem tabakasının kendiliğinden çatlaması sonucu damla şeklinde sakız akıntıları oluşmaktadır. P. lentiscus yabanilerinin terbiye edilip ağaç formuna sokulması ve bahsedildiği gibi 3-4 yıl içerisinde (Boztok, 2007) sakız eldesi mümkün görülmemektedir. Ticari olarak sakız plantasyonu kurulmak istendiğinde mutlaka fidanların klonal yoldan üretilmiş olma zorunluluğu bulunmaktadır. Mikro çoğaltım imkânları araştırılmış fakat başarılı olunamamıştır. Bu nedenle vejetatif olarak üretim çelik, aşı ve daldırma yöntemlerinden biriyle sınırlı kalmaktadır. Daldırma ile üretim kitle fidan üretimi için uygun bir yöntem değildir ve üretim süresi daha uzundur. Çelikle üretim çalışmalarında fidanlık ve sera ortamlarında kitle fidan üretimi için yeterli başarı elde edilememiştir. Bir diğer vejetatif üretim yöntemi olan aşı ile üretim ise sakızda sistematik olarak çalışılmamış olup kaynaklarda bu üretim yöntemine uygun bir tür olmadığı ifade edilmektedir (Acar, 1989). Bu çalışmada, aşılama ile sakız fidanı elde etme yöntemlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu maksatla altlık olarak P. atlantica ve P. lentiscus kullanılmış, 15 er günlük periyotlarla olmak üzere 15 Şubatta aşılama çalışmalarına başlanmış ve 15 Ekim tarihinde bitirilmiştir. Yarma kalem aşısı, T göz aşısı ve yonga göz aşısı olmak üzere üç farklı aşı yöntemi kullanılmıştır. 3

14 2. LİTERATÜR ÖZETİ 2.1. Botanik Özellikleri Botanik olarak sakız ağacı (Pistacia lentiscus L.) Anacardiaceae (Sumakgiller) familyasının Pistacia cinsi içinde yer almaktadır. Bu cinse bağlı 11 tür ve 4 seksiyon vardır. Sakız ağacı 5 metreye kadar boylanabilir, herdem yeşil ve iki evciklidir. Maki formasyonu içerisinde tüm Akdeniz ülkelerinde m yüksekliğe kadar yayılabilmektedir. Ülkemizdeki yayılışı ise kuzey-batıda Burgaz Ada dan başlayıp tüm Ege ve Akdeniz kıyılarını takip ederek Hatay a kadar devam eder. Sakız üretimi Pistacia lentiscus var. chia dan yapılmasına rağmen bazı kaynaklarda sakız rengi, kabuk sertliği, yaprak şeklinden ayırt edilebilen başka kültür formlarından da bahsedilmektedir (Browicz, 1987; Perikos, 1993). Var. chia nın ayırt edici en önemli özelliği; ağaçsı büyüme karakterinde ve yaprakçıkların yumurtamsı formda oluşudur (Zohary, 1952) (Şekil 1b). Çeşme-Ilıca ve Alaçatı da cm çapa ulaşan sakız ağaçları mevcuttur (Şekil 1-a). Bazı botanikçiler ise bunun bir alt tür olarak değil, uzun yıllar boyunca yapılan seleksiyon sonucu ortaya çıkan bir kültüvar olduğunu bildirmektedirler (Padulosi, et al., 1995). Şekil 1-a. Sakız ağacı (P.lentiscus var. chia) nın görünümü Figure 1-a Mastic tree (P.lentiscus var. chia) outlook Şekil 1-b. P.lentiscus var. chia nın yaprak şekli Figure 1-b. Leaf shape of P. lentiscus var. chia Dişi ağaçlar da sakız salgılar fakat daha kalitesiz olduğundan, ekonomik anlamda sakız eldesi sadece P. lentiscus var. chia nın erkek bireylerinden yapılmaktadır. Ağaç altı yaşından itibaren sakız vermeye başlar, fakat üretime yaşlarda başlanabilir. Ağaç tam büyüklüğe ise yılda ulaşmaktadır. Orta 4

15 büyüklükte bir ağacın sakız verimi 1000 gr kadar olabilir. Gövde ve kalın dalların kabuk kısımları haziran-temmuz aylarında derin yaralanarak sakız salgısının akması sağlanır. Pistacia türlerinde reçine kanalları floem dokusunda bulunmakta, çizim yapılan yerlerden 1-2 saat içinde sakız akmakta ve havayla temas edince katılaşmaktadır. Bu reçine suda çözünmeyip kloroform ve alkolde kısmen çözünmektedir (Metcalfe and Chalk, 1957; Trase and Evans, 1972; Acar, 1989; Perikos, 1993). Sakızın kendini yenileme kabiliyetinin yüksek olduğu, kuraklığa dayanıklılığı ile kurak alan ağaçlandırmalarında ve iyi bir erozyon bitkisi olması nedeniyle çölleşmeye karşı kullanılabileceği ifade edilmektedir (Beşkök, 1958; Mulas et al., 1999). Doğu Afrika da var. emarginata, Sicilya da var. lentiscus, var. latifolia, var. massiliensis, var. angustifolia, var. leptophylla adında varyeteleri mevcuttur. P. lentiscus yabanileri doğal ortamlarda 700 metre rakıma kadar çıkabilmektedir (Padulosi et al., 1995). Sakız ağacından yıl ürün alınabilir. Ağaç başına ortalama verim 0,5 kg dır. Sakız Adasın da 500 bin ağaç ve yıllık 250 tonluk bir üretim mevcuttur (Chenopoulos, 1961; Padulosi and Hassan, 1998) Sakızın Ekolojik İstekleri Sakız veriminde iklimin olduğu kadar volkanizmanın da oldukça büyük bir rolü vardır. Sakız bölgesi tipik jeolojik yapı göstermekte, anakayası yumuşak kireç taşı, marn ve şeyl den oluşmaktadır. Ana kayanın yumuşak olması tipiktir. Toprakta % arasında kireç bulunmakta, verimsiz topraklarda ömrü kısa olmaktadır. Köklerin havalanma özelliği sınırlandığından, taban suyundan hoşlanmaz ve taban suyunun yüksekliği kurumalara sebep olur. Ülkemizde yetiştiği alanların özellikleri ise: Çeşme-Çiftlik Köyü civarında olanlarda volkanik kökenli aglomeralar, Çeşme Alaçatı da anamateryal volkanik kökenli andezit tüf, Seferihisar Payamlı Köyünde bulunan sakızlıklar ise volkanik kökenli riyolit ve dazit anakayalardan oluşmaktadır (Perikos, 1993; Atlı vd. 1998; Kılcı vd., 2006). Doğan vd., (2003) tarafından yabani sakızların yayılış alanlarında yapılan toprak analizlerinden toprakların % 90 ının hafif alkali olduğu ve % 40 tan fazlasının da kalsiyum karbonat bakımından zengin olduğu belirlenmiştir. Sakız Adasın daki sakız ağaçları çoğunlukla iyi tekstürlü ve kalkerli topraklar üzerinde yayılış göstermektedirler (Therocharopoulos et al., 1996). Yıllık yağış 750 mm civarındadır. Poyraza kapalı fakat nemli ve tuzlu deniz rüzgârlarına açık olan bölgenin yüksekliği 500 m yi aşmamaktadır. (-) C derecelik sıcaklıklara dayanabilmekte, daha düşük sıcaklıklar ise verimi 5

16 etkilemektedir. Yüksek sıcaklıklar da sakız verimini azaltmaktadır. Gövde ve kalın dalların güneş ışığı alarak ısınması sakız akışını kolaylaştırmaktadır (Browicz, 1987; Acar, 1989; Perikos, 1993). Uzun yıllar yağış ortalaması Çeşme de 604,6 mm, Seferihisar da 582,4 mm, en düşük sıcaklık Çeşme de -7,8 0 C (2004 yılı) ve Seferihisar da -17,5 0 C derecedir (1942 yılı) (Kılcı vd., 2006) Sakızın Kullanım Yerleri Eski zamanlardan beri sakızın tedavi edici özelliği bilinmektedir. Günümüzde ise gıda, içki, kozmetik ve sağlık alanlarında faydalanılmaktadır (Baytop, 1968; Perikos, 1993). Kaliteli resim boyalarının yapımında, müzik aletlerinin verniklenmesinde, kozmetik ve parfümeri sanayinde, diş hastalıklarının tedavisinde, ağız antiseptiği olarak, gıda ve içki sanayinde kullanılmaktadır. Ülkemizde gıda sanayinde; dondurma, lokum ve içki imalatında kullanılmaktadır (Yazgan vd., 1986; Perikos, 1993). Sakızın günümüzde tıp alanında da kullanımı bulunmaktadır. Geleneksel olarak midevi rahatsızlıklarda, kanser ve tümörler gibi birçok hasalığın tedavisinde kullanılmaktadır. Eczacılıkta yanık merhemlerinde, şeker hastalığında, vitamin imalatında, yara merhemleri yapımında, mide ülser ve yaralarında kullanılmaktadır (Duke, 1985; Perikos, 1993; Fu et al, 1998) Sakız Fidanı Üretimi Sakızın tohumla üretilmesi pratik bir usul değildir çünkü kaliteli sakız üretimi sadece erkek ağaçlardan yapılabilmektedir (Chenopoulos, 1961). Bu nedenle klonal üretim haricindeki fidanlarla bir bahçe tesis etmek yatırımların boşa harcanması demektir. Sakızın fidan üretimi geleneksel olarak; cm lik dal çeliklerinin şubat mart aylarında dikilmesi ya da daldırma suretiyle yapılmaktadır (Perikos, 1993). Bu geleneksel üretim yönteminin yanında, doku kültürü ve çelikle üretim çalışmaları da yapılmıştır. Doku kültürü ile fidan üretim çalışmaları, fenolik bileşiklerin rejenerasyona engel teşkil etmesi neticesinde istenen başarıya ulaşamamıştır (Taşkın ve İnal, 2005). Aynı familyaya ait olan antepfıstığının doku kültürü ile üretim çalışmalarında da türün kendine özgü yapısı nedeniyle başarılı olunamadığı belirtilmektedir (Martinelli, 1988). Bazı araştırmacılar Pistacia türlerinin çeliklerinde köklenme oranlarının çok düşük olduğunu bildirmektedirler (Barazi ve Schwabe, 1982). İsfendiyaroğlu (1999) ve İsfendiyaroğlu (2000) sakızda bir yıllık sürgünlerden alınan çeliklerle, 6

17 hormon muamelesi ve sisleme altında köklendirme çalışmaları yapmış, bu çalışmalarda ppm lik IBA kullanılarak 15 Şubat ta alınan çeliklerde % 76,6 köklenme başarısı elde etmiştir. Acar (1999) serada ve perlit ortamında hormonla muamele edilmeyen sakız çeliklerinin daha yüksek köklenme oranı (% 45) verdiğini bildirmektedir. Köklenmenin artış gösterdiği zamanlarda bazı fenolik maddelerin de en üst düzeyde olduğu belirlenmiştir. Köklenmenin azaldığı dönemlerde ise bazı köklenme engelleyicilerinin biyolojik aktivitesinin arttığı bildirilmektedir (İsfendiyaroğlu ve Karakır, 1999). Acar (1989), sakızda yaşlı gövdeleri yenilemek ve yabani sakız çalılarını değerlendirmek için yapılan aşı denemelerinden herhangi bir sonuç alınamadığından söz etmektedir. İsfendiyaroğlu ve Karakır (1999) tarafından da sakızın doğadaki yabanileri aşılanarak çoğaltma çalışmaları yapılmış, aşı yöntemi olarak T ve yonga göz aşısı kullanılmış fakat hiçbir dönemde başarı elde edilememiştir. Sakız üretimi sadece P. lentiscus var. chia nın erkek bireylerinden yapıldığından fidan üretiminin mutlaka vejetatif yoldan yapılması şarttır. Çelikle çoğaltma konusunda yapılmış başarılı çalışmalar mevcut (İsfendiyaroğlu, 1999) olmasına rağmen yetiştiriciler tarafından kitle fidan üretiminde kullanılabilecek bir yöntem olarak yaygınlaşamamıştır Aşı ile Fidan Üretimi ve Pistacia Türlerinde Aşılama Köklenme güçlüğü olan ve çelikle üretilemeyen fidanlar aşılama ile üretilebildiği gibi farklı ekolojik koşullara uyum sağlayabilen fidanların üretimi de yapılabilir. Bu nedenle aşılama ile üretim tekniğinin diğer fidan üretim yöntemlerine göre bazı üstün yanları bulunmaktadır. Genel olarak bütün bitkilerde tohumdan üretilen fidanların, çelikten elde edilenlere göre bazı üstünlükleri vardır. Altlıkların genel karakteri kök yapılarının çok kuvvetli olması, bol ve saçak kök yapabilmeleridir. Bu nedenle tohumla yetiştirilen bitkiler kuraklığa daha dayanıklıdırlar (Hartmann et al., 1997). Aşılama yoluyla fidan üretiminin önemi bu noktada ortaya çıkmaktadır. Çelikle vejetatif olarak üretilen fidanlar, generatif yoldan üretilen fidanlara kıyasla dış koşullara dayanmaları daha düşük ve ömürleri daha az olmaktadır (Harttman et al, 1997). Bu özelliğin yanında fidan üretiminde aşılama çok farklı amaçlarla kullanılabilmektedir. Olumsuz iklim ve toprak şartlarına uyum gösterebilen altlıklar üzerine aşılama yapılarak türün yetişme alanı genişletilebilmektedir. 7

18 Altlık özelliklerinden faydalanarak farklı iklim ve toprak şartlarına uyum sağlayabilecek, büyüme potansiyelleri farklı fidanlar elde edilebilir. Çelikle üretilmiş fidanlarda ise bu özelliklerden faydalanma imkânı yoktur. Bu nedenle meyve fidanı üretimi ağırlıklı olarak altlık üzerine aşılı fidan üretimi şeklinde yapılmaktadır. Ayrıca çelikle fidan üretim yöntemine göre, aşı ile üretimde daha az materyal kullanıldığından, bir çelikten sadece bir fidan elde edilirken, aşılamada ise her gözden bir fidan elde etme potansiyeli mevcuttur. Bu itibarla, azalmış ve yaşlanmış olan sakız ağaçlarından yeni fidan eldesinde aşılamanın önemi ortaya çıkmaktadır. Aşılama yolu ile sakız fidanı üretiminde bugüne kadar gerek doğadaki bireylerde, gerekse altlıklar üzerine yapılan aşılamalarda başarı elde edilemediği belirtilmektedir (Whitehause, 1957; Acar, 1989; İsfendiyaroğlu ve Karakır, 1999). Doğada var olan yabani sakızların aşılama yoluyla imar-ihyasına yönelik bazı deneme çalışmaları yapılmış fakat bunlardan da tatmin edici bir başarı sağlanamamıştır. Fenolik madde salgıları olan ağaçlarda genel olarak aşılama başarısını aşılama zamanı ve aşı yöntemi etkilemektedir. Zamana bağlı olarak değişim gösteren bu maddelerin azlığı ya da çokluğu başarıyı etkilemektedir. Örneğin kızılcıkta yapılan bir aşılama çalışmasında kaynaşma bölgesindeki fenolik maddelerin oksidasyonu sonucunda nekrotik tabakalar oluştuğu ve bunların kambiyal geçişi engelleyerek aşı başarısını düşürdüğü belirtilmektedir (Kalkışım, 1997). Yine, juglon denilen ksilem akıntısının kallus dokusunda toksik etki yaptığı ve ceviz aşısında başarısızlığa neden olduğu bildirilmektedir (Topak ve Bayrak, 2000). Tekintaş ve Yaviç (1992) antioksidan maddelerin ceviz aşılamalarında aşı başarısına olan etkilerini incelemiş, kullanılan bitkisel esaslı organik ve kimyasal antioksidanların kontrole göre fazla bir etkisinin olmadığını bildirmişlerdir. Pistacia türlerinin ortak özelliği dokularında zamk (mastika) salgı maddesinin bulunmasıdır. Salgı kanalları kabuğun odun dokusuna yakın floem kısmında yer almakta, odun dokusunda bulunmamaktadır. Bu salgının varlığı aşılama çalışmalarını olumsuz etkilemekte, aşılama esnasında yapılan en küçük yaralama neticesinde sakız salgısı meydana gelmekte, altlıkla aşı gözü arasını doldurarak aşının tutmasını engellemektedir. Bu nedenle, derin yapılan kesimlerin ve kalem aşılarının antepfıstıklarında aşı tutumunu engellediği, aşılama esnasında buna dikkat edilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Bunun yanında Pistacia türlerinde salgılanan mastika miktarı ile aşı tutumu arasında belirleyici bir ilişkinin olmadığı da bildirilmektedir. Yine aşılama yönteminin yanında aşılama zamanı da aşı başarısında önemli rol oynamaktadır. Altlık ve kalemin fizyolojik koşulları, hatta büyüme düzenleyiciler aşı başarısını etkileyebilmektedir. Örneğin sakız ile aynı 8

19 aileden olan antepfıstığı aşılama çalışmalarında mevsimler ve yapılan aşı yöntemleri arasında farklar bulunmuştur. (Ayfer, 1964; Bilgen, 1968; Özbek, 1977; Okay ve Ayfer, 1988; Nikpeyma, 1990; Kaşka vd, 1990; Kuru, 1993; Okay, 1994; Tekin vd, 2001). Mastik miktarı dallarda dipten uca doğru azalmakta, kabuk kalınlığına bağlı olarak artmakta fakat birim alandaki salgı azalmaktadır. Salgılanan mastik miktarı ile aşı başarısı arasındaki ilişkiler araştırılmış, mastik miktarının tek başına aşı başarısında etkili olmadığı sonucuna varılmıştır (Okay, 1994). Aşılama zamanları da başarıyı etkilemektedir. Bölgelere ve yıllara göre değişmekle beraber antepfıstığında en uygun aşı zamanının mayıs sonu-haziran aylarında başlayıp temmuza kadar devam eden ve aşılandığı vejetasyon dönemi içinde uyanan sürgün aşı olduğu bildirilmektedir. Bu dönemde kalem ve altlıkta bol besi suyu olduğundan kabuk kolay kalkmakta ve kaynaşma kolay olmaktadır (Özbek, 1977). Antepfıstığında yonga aşı ilkbaharda bitkinin tepe gözleri patladıktan hemen sonra yapıldığında aşı başarısı daha yüksek olmaktadır (Anonim, a). Aşılama yapıldıktan sonra ortam koşulları da başarıda önemli bir faktör olmaktadır. Aşının kallus tabakasının en faâl olduğu dönemde yapılması kaynaşmayı ve başarıyı artıran bir husustur. Örneğin yapıldığı vejetasyon döneminde uyanmayan durgun aşıda yapılan bir denemede 26 0 C derece sıcaklık ve yüksek oransal nem hücre bölünmesini ve aşının tutma oranını artırması yanında, 32 0 C den yüksek sıcaklıklar da kallus oluşumunu yavaşlatmakta ya da engellemektedir C nin üzerindeki sıcaklıklarda kallus hemen hemen hiç oluşmamaktadır (Yılmaz, 1970; Özbek, 1977; Anonim b, 1992). Sıcaklık 26,6 0 C derece olduğunda kallus oluşumunun en yüksek düzeyde olduğu belirlenmiştir. Sera içi aşılamalarında da sıcaklığın C derece arasında olması önerilmektedir (Eriş vd., 1991; Ünal, 1992). Yine cevizde aşı yerinin ısıtıcı kablolar ile 27 0 C derece civarında ısıtılması aşı başarısını büyük oranda artırmıştır (Avanzato and Tamponi, 1988). Arpacı vd. (1997) tarafından yapılan bir çalışmada antepfıstığı aşılamalarında sıcaklık 32 0 C derecenin üzerine çıktığında ve nem % 45 lere indiğinde aşı başarısının çok düşebildiği bildirilmektedir. Farklı altlıklar üzerine antepfıstığının mikro aşılama yöntemi ile çoğaltılmasından başarılı sonuç alınamayan çalışmaların yanında (Töremen, 2004) başarılı sonuçların da elde edildiği bildirilmektedir (Onay vd., 2003; Özden vd., 2010) Aşılamada Altlık Kalem İlişkisi Aşılanmış ağaçlar aşı ve altlık kısmı olmak üzere iki kısımdan oluşur. Bu iki parçanın birbirini etkilemesi doğaldır ve yapılan çalışmalarda altlığın kalemi 9

20 daha fazla etkilediği ispatlanmıştır. Örneğin kuvvetli altlıklara aşılanan kalemler zayıf altlıklara aşılananlardan daha kuvvetli gelişirler. Altlığın kalem üzerindeki en büyük etkisi ağacın boy ve şekliyle ilgilidir (Hartmann et al., 1997). Kalemin altlık üzerindeki etkisi ise; zayıf altlık üzerine aşılanan kuvvetli kalemlerin altlık gelişimini aşılanmamış olanlara göre daha fazla artırdığı belirtilmektedir (Hartmann et al., 1997; Garner, 2007). Bir diğer önemli husus, ağaçların büyüme karakteridir. P. lentiscus zayıf altlık (Tekin vd., 2001) ve sürünücü özellik gösterdiği halde var. chia kuvvetli ve dik büyüme karakterinde ve kalın gövde yapma özelliğine sahiptir. Aşının başarılı olabilmesi için altlık ve kalemlerin gelişim kuvvetleri birbirine yakın olmalıdır (Fayık, 1931). Kalemde ya da altlıkta büyüme farklılığından dolayı meydana gelen şişkinlikler uyuşmazlık belirtisidir (Hartmann et al., 1997). 10

21 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Çalışma Yeri Çalışma Karşıyaka Orman Fidanlığı içerisinde bulunan cam serada yapılmıştır. Fidan üretim serası şeffaf yalıtımlı polikarbon malzeme ile bölünerek temizlenmiş, dezenfekte edilmiş ve çalışma için uygun hale getirilmiştir. Ortamın sıcaklık ve nem kontrolünün yapılabilmesi iki adet btu luk klima yerleştirilmiştir Aşılamada Kullanılan Malzemeler Sera içinde istenilen nem ortamını temin etmek için soğuk buhar üreten buhar makinesi, aşıların bağlanması için silikon aşı bantları, aşı yapımında kullanılan aşı çakısı ve maket bıçağı, altlıkların aşıya hazırlama kesimleri için budama makası, kalem aşılarının macunlanması için aşı macunu, böcek öldürücü ve mantari ilaçlar, kesme aletlerinin dezenfeksiyonu için alkol ve pamuk, seranın yaz aylarında fazla ısınmasını engellemek için gölgeleme telisleri, sera içinde sıcaklık ve nemi dijital olarak kayıt eden sıcaklık ve nem ölçer, aşı kalemlerinin saklanması için iklim dolabı, izolasyonlu aşı kalemi taşıma kapları ve buz kalıpları, aşı kalemlerini dezenfekte etmek için dezenfektan ve koruyucu mantari ilaç, aşılanan grupları belirlemek için etiket, dış ortama çıkarıldıklarında fidan altlarına serilen polietilen örtü kullanılmıştır. Aşılama kesimlerinin keskin bir bıçakla pürüzsüz olarak kesilmesi aşılamada başarıyı artırdığından, (Efeoğlu, 1977) yonga ve kalem aşıları maket bıçağı ile T göz aşıları ise aşı çakısı ile yapılmış, sık sık bıçaklar bilenmiş ve alkolle temizlenmiştir. Aşı bağlarının aşı başarısına etkisi ile ilgili yapılmış çalışmalar da mevcuttur. Örneğin parafilm kullanılması ile aşılama hızı diğerlerinden % 50 daha fazla olabilmektedir. Bağlaması kolay ve aşı yerini makul derecede sıkmaktadır. Fakat parafilmin olumsuz bir özelliği; ceviz aşılamalarında yağışlı yörelerde öz suyunun akması sonucu iyi sonuç vermemiştir. Bir diğer olumsuz özelliği erken çatlamaya başlamasıdır (Parlak, 2000; Topak ve Bayrak, 2000). Daha esnek olmaları, nemi korumaları ve aşı başarısını artırmaları nedeniyle (Çağlar, ve Kaşka, 1996) aşılama çalışmalarında silikon katkılı plastik bantlar kullanılmıştır. 11

22 Aşılamada Kullanılan altlıklar Pistacia lentiscus (Yabani sakız) Akdeniz sahil kesimlerinde denizden 700 metre yüksekliğe kadar yayılış gösterir. P. lentiscus diğer Pistacia türleri içerisinde en az boylanan türdür (Padulosi et al., 1995; Tekin vd., 2001) (Şekil 2-b). Aşılamada altlık olarak kullanılan P. lentiscus un tohumları Çeşme den toplanmış ve Torbalı orman fidanlığında yetiştirilmiştir. P. lentiscus altlıkları 2+0 yaşında olup çapları ise mm arasındadır. Özbek (1953) e göre altlık kurşun kalem kalınlığına ulaştığında aşı yapılabildiğinden, altlıklar her üç tip aşı için de uygun kalınlıktadır. Şekil 2-a. Pistacia atlantica (Atlantik sakızı) Figure 2-a. Tree of Pistacia atlantica Pistacia atlantica (Atlantik sakızı) Şekil 2-b. Pistacia lentiscus (yabani sakız) Figure 2-b. Tree of Pistacia lentiscus (wild mastic) Sahil bölgelerinde m ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Yaprakları; yaprak sapı bulunmayan 7-9 çift eliptik yaprakçıktan oluşur. Ege Bölgesinin geniş bir kesiminde yayılış gösterir. P. terebinthus tan daha önce çiçeklenir. 950 metre rakıma kadar yayılış gösterebilmektedir. Pistacia türleri içerisinde en fazla boylanan türdür. Yaprak ekseninin her iki yanında ince kanatlı bir yapı vardır. P. atlantica kök ur nematotlarına, kök kanserlerine ve toprak kökenli mantarlara daha dayanıklıdır. Bütün Pistacia türleri verticillum solgunluk hastalığına karşı hassastır (Hartmann, 1981; Okay, 1994; Padulosi, et al., 1995; Ak ve Açar, 1998; Padulosi and Hassan, 1998; Tekin vd., 2001) (Şekil 2-a). 12

23 P. atlantica tohumları Çeşme den toplanmış ve Torbalı orman fidanlığında 2005 yılında ekilmiş olup, aşılamanın yapıldığı tarihte 3+0 yaşındadır. P. atlantica nın aşı noktasındaki çapları mm arasındadır Yöntem Aşılama Ortamlarının Hazırlanması Aşılama çalışmalarında yara yerinin mantar ve bakterilerden korunması aşı başarısında önemli rol oynadığından (Hartmann et al., 1997), çalışmalara başlamadan önce sera içi temizlenmiş ve dezenfekte edilmiştir. Yapılan çalışmalar, aşı ve kalem arasında kambiyal bağlantının kurulabilmesinde çevre şartlarının etkisi olduğunu ispatlamıştır. Yeni oluşan kallus hücreleri ince çeperli, şişkin hücrelerdir ve kolayca zarar görebilmektedirler. Bu ince yapılı parankima hücrelerinin çoğalabilmesi ve aşı kaynaşmasının meydana gelebilmesi için aşı etrafında yüksek hava nemine ihtiyaç bulunmaktadır (Hartmann et al., 1997). Türlere göre değişmekle birlikte, hızlı kaynaşma için genellikle sıcaklık 12, C arasında olmalıdır. Kallus oluşumu C arasında sıcaklıkla doğru orantılı olarak artmakta fakat 40 0 C nin üzerinde kallus dokusu ölmeye başlamaktadır (Hartmann et al., 1997). Bu nedenle aşılama döneminde seranın ısıtılması, nemlendirilmesi ve havalandırılması büyük önem arz etmektedir. Sera içi ortam sıcaklığının klimalar vasıtasıyla C derece arasında ve soğuk buhar makinesi ile de neminin de % 70 ten daha yukarıda tutulmasına çalışılmış ve her 20 dakikada bir kayıt yapan dijital sıcaklık ve nem ölçer cihazı ile kayıt edilmiştir (Şekil 3). 13

24 Şekil 3. Aşılama çalışmalarının yapıldığı sera ortamının görünümü Figure 3. Green house view where grafting carried out Aşı Kalemlerinin Alınması ve Saklanması Acar (1989) gaz kromotoğraf ile yaptığı çalışmasında, Çeşme civarındaki mevcut sakızlıkların, Sakız Adası ndan alınan sakızlara eşdeğer olduğunu tespit etmiş ve genetik olarak fark olmadığını ortaya koymuştur. Bu verilere dayanarak, aşılamada kullanılacak kalemler Çeşme Yarımadası nda bulunan yöresi belli sakızlıklardan alınmıştır. Aşı kalemlerinde bulunması gereken özellikler; bir önceki sezon cm uzunluğa erişmiş, yaklaşık kurşun kalem kalınlığında, su sürgünü olmayan hastalık, zararlı ve soğuk zararı belirtisi taşımayan ve tamamen uyanmamış olması gerektiğinden (Childers, 1995), bu kriterleri taşıyan altlıklardan, ağacın güneş gören kısımlarından temin edilmiştir. Uyanmış kalemlerle aşılama yapıldığında kaynaşma olmadan kalem solunum yoluyla su kaybedeceğinden aşı başarısız olmaktadır (Hartmann et al., 1997). Bu nedenle kalemlerin uyanmadan önce alınıp saklanma zorunluluğu bulunmaktadır. Aşılamada kullanılacak kalemler Çeşme-Ilıca da bulunan ve 14

25 koruma altında olan ağaçlardan ve Çeşme Meteoroloji Müdürlüğü nün bahçesinde bulunan genç sakız ağaçlarından (9 yaşlı) 12 Şubat 2008 tarihinde ağaçlara su yürümeden alınmıştır. Aşı kalemleri alınır alınmaz hemen yaprak ayaları kesilerek yaklaşık 1 cm uzunluktaki yaprak sapları aşı kalemi üzerinde bırakılmıştır. En iyi kalem materyali; pişkin, sukkulent olmayan, cm uzunlukta olmalı ve sürgünün orta yerinden veya sürgünün tabandan 2/3 lük kısmından alınmalıdır. Uç kısımlar fazla sukkulent, yumuşak ve düşük karbonhidrat birikimine sahip olduğundan (Hartmann et al., 1997) alınmamalıdır. Kalemler bu şekilde alındıktan sonra hemen ıslatılarak nemli telise sarılmış, buzlu taşıma kaplarına konularak Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ne getirilmiştir. Kalemlerin akar su altında kaba olarak temizliği yapılmış ve 1/10 oranında hazırlanan sodyum hipoklorit içerisinde beş dakika bekletilmiştir. Sonrasında yine çeşme suyu ile yıkanıp durulanmıştır. Daha sonra tüm kalemler, iyice temizlenmesi için saf su içerisinde üç tekrar olmak üzere 5 er dakika bekletilmiştir. Kalemlerin sarıldığı kâğıtların tam ıslak değil nemli olmaları gerektiğinden (Hartmann, 1981; Özcan, 1988; Garner, 2007) kalemler son olarak sıvı solüsyon halinde hazırlanan mantari ilaç içerisinde 5 dakika bekletilip 20 kalemlik demetler halinde nemli gazete kâğıtlarına sarılmıştır. Aşı kalemlerini en iyi saklama sıcaklığı donma noktasının hemen üzerindeki sıcaklıktır ki ideali C derece arasıdır. Bu sıcaklıkta kalemler 3-5 ay, ev buzdolaplarında ise C arasında iki ay saklanabilmektedir. (Hartmann, 1981; Özcan, 1988; Garner, 2007). Aşı kalemi demetleri iki kat polietilen torbalara konulup ağızları sıkıca bağlanmıştır C ayarlanan iklim dolabına konularak kullanılacağı zamana kadar muhafaza edilmişlerdir. Her iki altlığa yapılan kalem aşıları C saklanan bu kalemlerle yapılmıştır. T göz aşılarının yapılabilmesi için hem altlığın hem de kalemin kabuk verir özellikte olması gerektiğinden aşı yapılmadan bir gün önce alınarak yukarıda sıralanan işlemlerden geçirilerek aşılamada kullanılmıştır. Herdem yeşil olan türlerde kalemler saklanmadan aşılama yapılabilmekte, bunun için sürgünlerin uyanmamış dip kısımları kullanılmaktadır (Hartmann et al., 1997). Aşılamalarda meyve gözünün kullanılması durumunda meyve gözü çiçeklenir ve sonrasında kurur. Bu nedenle aşılamalarda daha uzun ve ince olan sürgün gözleri kullanılmalıdır (Hartmann, 1981) Altlıkların Aşıya Hazırlanması Kullanılacak altlıkların seçiminde özelliklerinin (çap, boy, düzgünlük) mümkün olduğunca homojen olmasına özen gösterilmiştir. Her bir altlıktan 900 er adet fidan aşılama çalışmaları başlamadan bir ay önce sera içindeki yastıklara yerleştirilmiş ve alt dalları budanarak aşıya hazır hale getirilmiştir. 15

26 Kullanılan Aşı Yöntemleri Aşı başarısını etkileyen faktörlerden biri de aşı yöntemidir. Ağacın fizyolojik durumuna, yaşına, altlık kalınlığına, türe has salgı çıkarıp-çıkarmama gibi özelliklerine bağlı olarak aşı yöntemi farklılık gösterebilmektedir. Aşılamada temel husus, kambiyumun en aktif olduğu dönemde, altlık ve kalemin kambiyum tabakalarının birbiri üstüne gelecek şekilde yerleştirilerek yapılmasıdır. Özellikle sakız gibi salgı çıkaran altlık ve kalemlerde aşı yöntemi, dolayısıyla aşılama için yapılacak kesimler önem taşımaktadır. Türlere göre denenen aşı yöntemlerinden bazıları daha iyi sonuç vermektedir. Bunda; yapılan aşı kesimlerinde altlık ile kalemin kambiyumlarının çakışması ve dolayısıyla kesim yaralarının kaynaşması rol oynar. Örneğin kabuk aşılarında bazen epidermis tabakaları arasında boşluk kalabilmekte ve aşı başarısı düşmektedir. Hangi yöntemin daha iyi sonuç verdiğinin araştırılması için de kalem ve göz aşısı yöntemleri denemede kullanılmıştır. Çalışmada hangi aşı yönteminin daha iyi sonuç verdiğinin araştırılması için; yarma kalem aşısı, yonga aşı denilen ve bir parça odun tabakası ile gözün birlikte kesilmesi şeklinde uygulanan aşı yöntemi ile T göz aşı yöntemi kullanılmıştır. Kalem aşıları yarma aşı şeklinde uygulanmıştır. Kalem aşılarının yapılmasında altlıkların uyanmış fakat kalemlerin uyanmamış olması gerektiğinden (Hartmann et al., 1997) soğuk havada saklanan kalemlerle aşılamalar yapılmıştır. Aşı yapıldıktan sonra plastik aşı bandı ile sarılarak, kalem aşılarında aşı yerleri ve kalem uçları aşı macunu ile kapatılmıştır (Şekil 4). Altlık üzerinde fotosentez yapacak ve altlığın kurumasını önleyecek bir soluk dalı bırakılmıştır. 16

27 Altlığın yarılması Splitting rootstock Kalemin yerleştirilmesi Positioning scion Aşının bağlanması Binding scion Şekil 4. P. atlantica (Atlantik sakızı) altlığı üzerine kalem aşısının yapılış şekli Figure 4. The scion grafting way on P. atlantica Kabuğun bir odun parçasıyla birlikte kesilerek, aynı büyüklükte altlıkta açılan kesiğe yerleştirilmesi suretiyle yapılan yonga göz aşısı, hem kabuk veren hem de vermeyen altlıklara (Hartmann et al., 1997) uygulanabilmektedir. Yonga aşının bu üstünlüklerinin yanında, daha uzun sürede aşılama imkânı, tutmayan aşıları tekrarlama, havanın aşılamaya uygun olmadığı ilkbahar ve sonbaharda çalışma imkânı vermesi, aşı kalemlerinin uzak yerlerden getirilebilmesi gibi üstünlükleri de vardır. Kabuk aşılarının elverişsiz olduğu dönemlerde rahatlıkla yapılabilir ve meyve ağaçları, süs bitkileri ve orman ağaçları gibi türlerin de aşılanmasında en uygun metotlardan biridir. Bu metot aşıda, aşı yerinin kaynaşabilmesi için çok sıkı sarılması önemlidir (Çağlar ve Kaşka, 1996; Hartmann et al., 1997; Garner, 2007). Aynı cinse ait bulunan ve benzer özellikler gösteren antepfıstığı aşılamalarında güz döneminde yapılan durgun göz aşılamalarında yüksek başarı 17

28 oranları elde edildiğinden (Tekin vd., 2001) sakızda da vejetasyon bitimine yakın tarihlerde yongalı göz aşısı ile aşılama çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Şekil 5). Altlığın kesilmesi Rootstock cutting Gözün kalemden alınması extracting the bud from cutting Gözün altlığa yerleştirilmesi placement of bud on rootstock Aşının bağlanması Binding of graft Şekil 5. P. atlantica (Atlantik sakızı) altlığı üzerine yonga aşının yapılma şekli Figure 5. Chip grafting way on P. atlantica T göz aşılamalarında altlığın kabuğu T harfi şeklinde, kambiyum tabakasına zarar vermeden kesilir. Daha sonra kesilen kabuk aşı çakısının çıkıntı kısmıyla dikkatli bir şekilde kaldırılır. Aşı gözü de usulüne uygun bir şekilde çıkarıldıktan sonra kaldırılan kabuk altına yerleştirilip bağlanır (Şekil 6). Bu aşılamada hem altlığın hem de kalemin kabuk verme döneminde olması gerekir. T göz aşısında aşılanacak altlığın kabuğunun kolayca odundan ayrılması kambiyal aktivitenin varlığını gösterir. Eğer kabuk odundan kolay bir şekilde ayrılmıyorsa aşılar büyük oranda başarısız olur (Southwick, 1979). Bu bakımdan T göz aşılarında zamanlama çok önemlidir. Göz aşılarında 6-26 mm çapındaki altlıklara aşı yapılabilir. Göz aşılarında her gözden potansiyel olarak bir bitki elde etme imkânı olduğundan kalem aşılarına göre daha ekonomiktir (Hartmann et al., 1997). Göz aşılarının bir diğer üstün tarafı da yapılış kolaylığı olduğu kadar fazla materyal harcanmamasıdır. 18

29 Altlıkta T şeklinde kesik açılması T shaped cutting on rootstock Altlığın kabuğunun kaldırılması raising of rootstock bark Aşı gözünün altlığa yerleştirilmesi Placement of grafting bud on rootstock Aşının bağlanması Binding of graft Şekil 6. P. atlantica (Atlantik sakızı) altlığı üzerine T göz aşısının yapılma şekli Figure 6. T bud grafting way on P. atlantica T aşılarda aşı gözünün üzerini örten kabuk tabakası aşının kesim yüzeyinin çabuk kurumasını önlemektedir (Çağlar ve Kaşka, 1996). T göz aşılamalarında dikkat edilmesi gereken bir husus; gözün kambiyum ile irtibatını sağlayan ve öz olarak tabir edilen beyaz renkli parçanın da kabukla beraber çıkarılmalıdır. Bu, tomurcuğa iletim sağlayan vasküler dokudur ve aşı gözü üzerinde kalması gerekir. Odunda kalması durumunda kabuk altında bir kovuk oluşur ve bu halde aşı tutmaz (Şekil 7), (Fayık, 1931; Özbek, 1945; Çeçen, 1965; Yılmaz, 1970; Özbek, 1977; Hartmann et al., 1997; Garner, 2007). 19

30 Şekil 7. P. lentiscus var chia dan doğru çıkarılan özü boşalmamış aşı gözü (solda) ve yanlış çıkarılan özü boşalmış aşı gözü (sağda) Figure 7. Properly (left-bud is full) and unproperly (right-bud is empty) extracted graft buds of P. lentiscus var chia Aşılamaların toprak seviyesinden cm yukarıdan yapılması uygun (İştar, 1969; Hartmann, 1981) olduğundan, hem çalışma kolaylığı hem de uyanan aşıların sağlıklı büyümeleri için altlığın kök boğazı seviyesinden cm yükseklikte düz ve pürüzsüz kısmına aşılamalar yapılmıştır Aşılama Zamanları Aşılamada başarı için hem altlığın hem de kalemin veya gözün kambiyumlarının canlı ve çoğalma kabiliyetinde olması gerekir. Zamana göre ağacın fizyolojisi değiştiğinden aşı tutumu farklılaşmaktadır. Altlıkta su iletiminin azalması veya durması, kambiyum hücrelerinin çoğalmasının yavaşlaması, fenolik 20

31 bileşiklerin oluşmaya başlaması, su stresine girmesi ve kabuk vermemesi gibi çok farklı sebeplerden dolayı zaman-aşı tutumu arasında çok sıkı bir bağlantı vardır. Altlığın zamk (mastik) çıkarması bu türe ait bir özellik olup aşı başarısını etkilemektedir. Sakızın farklı altlıklar kullanılarak aşılama yoluyla çoğaltılmasında şimdiye kadar bir çalışma yapılmadığından en uygun aşılama zamanının da belirlenmesi hedeflenmiştir. Bunun için de 15 Şubat tarihinden başlamak üzere 15 Ekim tarihine kadar farklı zamanlarda çizelge 2 de belirtildiği gibi aşı uygulamaları yapılmıştır Aşılamadan Sonra Yapılan Bakımlar Aşı macunu kesim yüzeylerinin kurumasını ve aşı yerine su, toz ve mantar sporlarının girmesini önlediğinden (Özbek, 1953) kalem aşılarının aşı yerleri macunlanmıştır. Aşılamadan sonra sera ortamında tutulan aşıların kaynaşmasını kolaylaştırmak için sıcaklık C ve nisbi nemin % 70 ten aşağı düşmeyecek şekilde ortam şartları sağlanmaya çalışılmıştır. Aşının tutup tutmadığı gün sonra gözlerin renginden ya da dokunulduğunda yaprak sapının kolayca düşüp düşmediğinden belli olmaktadır. Yapılan kontrollerde aşının tutup tutmadığı ve gözlerin uyanma durumları gözlenmiştir. Sera içindeki sıcaklık ve nem değerleri her gün düzenli olarak takip edilmiş ve 0.5 saatlik periyotlarla dijital olarak kayıt edilmiştir (Çizelge 1). Sürmeye başlayan sakız aşılarında yaprak bitleri görülmüş ve bunlara karşı böcek öldürücü ilaçlar kullanılmıştır. Tutan ve süren aşılarda Pestalotiopsis mantar etmeninden dolayı (Göre vd., 2010) meydana gelen kurumaları engellemek için azoxystrobin, chlorothalonilcarbendazim, mancozeb, ıprodione kimyasal içerikli ilaçlar kullanılmıştır. Altlıklardaki sürgün kontrolü, günlük sulama ve ot alma gibi kültür bakımları yapılmıştır. 21