Yıldız ÇELİKTAŞ. AKP Hükümeti Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Kıbrıs Sorunu BÖLÜM 1: KIBRIS SORUNUNUN TARİHİNE BİR BAKIŞ

Transkript

1 Yıldız ÇELİKTAŞ AKP Hükümeti Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Kıbrıs Sorunu BÖLÜM 1: KIBRIS SORUNUNUN TARİHİNE BİR BAKIŞ 1.1.Kıbrıs ın Coğrafi Konumuna ve Tarihine Bir Bakış 1.2.Adanın Osmanlı nın Hâkimiyetine Geçmesi 1.3.Kıbrıs ın İngilizlere Devredilmesi 1.4.Megali İdea 1.5.Filiki Eterya ve Etniki Eterya Yunan İsyanı ve Bağımsızlığı 1.7.İngilizlerin Adayı İlhâkı ve Enosis BÖLÜM 2: 1923 TEN 1999 A TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİNDE KIBRIS SORUNU Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Kıbrıs Sorunu Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Kıbrıs Sorunu Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Kıbrıs Sorunu Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Kıbrıs Sorunu 2.5. Soğuk Savaş Sonrası Dönemden 1999 Yılına Kadar Yaşanan Gelişmeler BÖLÜM 3: 1999 SONRASI YUMUŞAYAN İLİŞKİLER VE AK PARTİ HÜKÜMETİ DÖNEMİ TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİNDE KIBRIS SORUNU Sonrası Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Yakınlaşma Çabaları 3.2. Annan Planına Zemin Oluşturan Doğrudan ve Dolaylı Görüşmeler 3.3. AK Parti nin Yeni Kıbrıs Politikası, Annan Planına Giden Süreç ve KKTC Siyaseti 1

2 3.4. Referandum Sonrası ve Güney Kıbrıs ın AB Üyeliği Ardından Adadaki Durum 3.5. Annan Planının Ana Hatları ve Kıbrıs Politikasının Şekillenişi 3.6. Tarihten Günümüze Kıbrıs Sorununun Avrupalılaşması ve Bu Bağlamda Yunanistan İle İlişkiler 3.7. Doğu Akdeniz deki Yetki Alanı Sorunu 3.8. KKTC de Lider Değişikliği: Derviş Eroğlu Dönemi KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika Birleşik Devletleri AKEL: Emekçi Halkın İlerici Partisi (Anorthotikó Kómma Ergazómenou Laoú) AKP: AK Parti AT: Avrupa Topluluğu BDH: Barış ve Demokrasi Hareketi BG: Birleşik Güçler BM: Birleşmiş Milletler CTP: Cumhuriyetçi Türk Partisi DİSİ: Demokratik Seferberlik Partisi DP: Demokrat Parti GKRY: Güney Kıbrıs Rum Yönetimi İKÖ: İslâm Konferansı Örgütü KKTC: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti MEB: Münhasır Ekonomik Bölge ÖRP: Özgürlük ve Reform Partisi PASOK: Panhelenik Sosyalist Hareket Partisi (Panhellinion Sosialistiku Kinema) TPAO: Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı UBP: Ulusal Birlik Partisi 2

3 YDP(ND): Yeni Demokrasi Partisi (Nea Dimokratia) Giriş: Kıbrıs. Her şey kıtaların birbirinden ayrılmasıyla başladı. Tarih boyunca, yeryüzünde çok fazla stratejik önemi olan coğrafyalar çıkmıştır. Hemen her tahlilde Türkiye hattı dünya için en önemli bir kuşak oluşturmuştur. Kara, deniz hâkimiyet teorileri başta olmak üzere, her türlü değerlendirme ve teoride bizim de içinde yer aldığımız bu hat; dünyanın strateji tahtasında devletlerin gıpta ile baktığı ve büyük hesapların döndüğü bir alanın adıdır. Kıbrıs; tarihsel arka planda kuzeyin güneyle, doğunun batıyla bütünleşmesi arasında bir üs olmuştur. Türkiye nin tarihte iki kıta ile kurduğu köprü görevi göz önüne alındığında Kıbrıs ın bu stratejik önemi daha da artmaktadır. Hititlerden Cenevizlilere, Venediklilerden Osmanlılara, İngilizlere kadar uzanan tarihsel arka planda Kıbrıs, ticari koridorun en önemli merkezi noktasındadır. Bölgenin otokton halkları olan Türklerin ve Rumların çok eski tarihlere kadar götürülebilen bir aradalığı, adanın taşıdığı ticari önem sebebiyle bölge üzerinde çeşitli emelleri olan ülkelerce sömürülmüştür lü yıllarda isyanlarla başlayan olaylar, Yunan milliyetçiliğinin yarattığı Megali İdea ile de bütünleşmeye başlayınca Kıbrıs, çok uzun yıllar acının ve savaşın coğrafyası olmuştur. Lozan Antlaşması ile adanın İngiliz toprağı olduğu kabul edilince, Türkiye nin stratejik hamleleri genellikle Londra ve Atina hattında gerçekleşmiştir. Kıbrıs bu süreçte, diplomasiden sıcak savaşa, isyana kısacası insana dair ne varsa her şeyle karşılaşmış ve bulunduğu yerde dünya ile entegrasyon kurmaya çalışmıştır. Lozan daki tavrın üzerinden yürütülen mekik diplomasisi Türkiye nin çağdaşlaşma hamleleri ve Musul sorununun arkasında kalmıştır. Buna karşın Venizelos un Yunanistan da göreve gelmesi ile ilişkilerin 3

4 yumuşaması görülmüştür. Bu tavrın uzun süreli olmadığı, bir anlamda iki ülke arasında yalancı bahar yaşandığını söylemek, sonraki döneme bakınca zor değildir. İngilizlerin 1960 Antlaşmasıyla Türkiye ve Yunanistan ile birlikte adada garantör ülke olmasıyla ilişkilerin boyutu daha da karmaşık hal almıştır. Makaryos yönetiminin yarattığı gerginlikle birlikte adada Türklere yönelik şiddet olaylarının artması 1970 lere kadar süregiden politikaları etkilemiştir. Barış Harekatı olarak bilinen 1974 müdahalesi, adadaki Türkleri korumak için Türkiye nin 1960 antlaşmasından doğan garantörlük hakkı çerçevesinde gerçekleşirken, başta Birleşmiş Milletler olmak üzere dünyanın bu harekata karşı takındığı tavır izolasyonu arttırmaya yönelik olmuştur. Bu tarihten sonra diplomasi süreçleri çok daha fazla öne çıkmıştır. Kıbrıs dışında, Cenevre de, NewYork ta, Camp David de, Londra da, Ankara da bu soruna ilişkin müzakereler yapılsa da net olan tek şey Kıbrıs sorununun hala çözümsüz olarak devletlerin önünde durduğudur yılında Kuzey Kıbrıs ın bağımsızlığını ilan etmesiyle ada ikili devlete dönmüştür. Rauf Denktaş ın konfederasyon önerisine karşı çıkılması çözümsüzlüğün bir politika olarak benimsenmesi algısını doğurmuştur. Avrupa Birliğinin referandum sürecinde Türk tarafına verdiği sözü tutmaması ve adanın güney kesimini birlik üyesi yapması da fiilen tecridin olduğu izlenimini kuvvetlendirmektedir. 1999'dan itibaren iki taraf arasında birçok doğrudan ve dolaylı görüşme yapılmış, bu görüşmeler Annan Planına zemin oluşturmuştur. Kasım 2002'ye gelindiğinde ise Türkiye'de AK Parti hükümeti iktidara gelmiş ve Türkiye'nin Kıbrıs Politikasına yeni bir bakış açısı getirmiştir. Değişen dış politika çerçevesinde ise Denktaş'ın konfederasyon tezinden ayrılarak Annan Planına destek vermiştir. 1 Mayıs 2004'e gelindiğinde ise Güney Kıbrıs'ın bütün ada adına AB'ye üye olmuştur. Bu çalışmada tarihsel süreç tahlil edilerek Kıbrıs sorunun geçmişine bakılacak, 1999 dan itibaren sorun daha detaylı olarak gözlemlenerek Adalet ve Kalkınma Partisi hükümetiyle beraber farklılaşan politikalar analiz edilerek, bunların Türkiye-Yunanistan İlişkilerini hangi yönlerde etkilediği değerlendirilecektir. BÖLÜM 1: KIBRIS SORUNUNUN TARİHİNE BİRE BAKIŞ 1.KIBRIS IN COĞRAFİ KONUMUNA VE TARİHİNE BİR BAKIŞ 4

5 Sicilya ve Sardunya dan sonra Akdeniz deki üçüncü büyük ada olan Kıbrıs ın yüzölçümü km² dir. Ada Türkiye ye 65, Yunanistan a ise 965 km uzaklıkta bulunmaktadır. Jeolojik dönemin birinci zamanında Anadolu nun Hatay Bölgesine bitişik vaziyette olan Kıbrıs, ikinci ve üçüncü zamanlarda oluşan çökmelerle Anadolu dan kopmuştur. 1 Kıbrıs tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar jeopolitik ve jeostratejik konumu nedeniyle büyük güçlerin oyun alanı olmuştur ve hâlâ da olmaktadır. Doğu Akdeniz in ortasında bulunan ada Ortadoğu ya yakınlığından dolayı askeri bir üs niteliğindedir. 2 Mahan ın ortaya attığı Deniz Hâkimiyet Teorisi açısından düşünürsek dünya imparatoru olmak isteyen bir devlet deniz ticaret yollarına hâkim olacağı görüşü de Kıbrıs ın önemini bir kez daha gözler önüne sermektedir. Adanın Türkiye için önemine bakarsak; Kıbrıs, Türkiye nin Akdeniz e açılan bütün kapılarını kapatmakta, İskenderun Körfezi ve Mersin Limanı nın güvenliğini sağlamaktadır. Adanın yabancı bir devletin elinde bulunması Anadolu nun güneyini tehlikeye sokabilir ve Yunan kuşatma çemberinin tamamlanmasına neden olabilir. 3 Mısır ve Doğu Akdeniz ticaret yollarının üzerinde bulunması nedeniyle ada farklı medeniyetlerin ilgisini çekmiştir. Osmanlı, 1571 yılında Kıbrıs ı fethedene kadar ada tarihsel sırasıyla; Hititler, Mısırlılar, Fenikeliler, Asurlular, Persler, Ptolemiler, Romalılar, Araplar, Bizanslılar, Templer Şövalyeleri, Lüzinyanlar, Cenevizliler ve Venedikliler in elinde olmuştur ADANIN OSMANLI NIN HÂKİMİYETİNE GEÇMESİ Osmanlı nın fethinden önce adada Venedikliler hüküm sürmüşlerdir. Adada yaşayan yerli halk Venedik yönetiminin ağır vergileri ve baskıları altında ezilmiş, Ortodokslar zorla Katolik yapılmaya çalışılmıştır. 5 1 Hüner Tuncel, Kıbrıs Sarmalı, Ankara: Ümit Yay., Şubat 2005, s Kıbrıs, Suriye ye 112 km, İsrail e 267 km, Lübnan a 162 km, Mısır a ise 418 km mesafededir. 3 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Türk-Yunan İlişkileri ve Megalo İdea, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Haziran 1985, s.9. 4 Ankara Barosu, Kıbrıs Sorunu ( Haz. Av. Mehmet Cengiz, Av. Uğur Uzel ), Ankara: Ankara Barosu Yay., 2001, s.9. 5 Süleyman Özmen, Avrasya nın Kırılma Noktası: Kıbrıs, İstanbul: IQ Yay., Mayıs 2005, s.55. 5

6 1571 Yılına gelindiğinde ise Osmanlı, Kıbrıs taki korsanların Akdeniz den geçen gemilerine saldırmasını önlemek için ve adanın Venediklilerin elinde olmasını kendisi için sürekli bir tehdit unsuru olarak gördüğü için Kıbrıs ı Venediklilerin elinden almıştır. Böylelikle Kıbrıs Osmanlı nın hâkimiyet alanına girmiştir. 6 Ardından Kıbrıs ın Türkleşmesi için İç ve Güneydoğu Anadolu dan göçler yapılmış, bu göçler 18.yy ın sonuna kadar sürmüştür. 7 Bu tarihten sonra ada fiilen 307 yıl, hukuken 352 yıl Osmanlı egemenliğinde kalmıştır. Süreç içerisinde Osmanlı, Venedik in baskıları altında ezilmiş olan Rum halkına dini özgürlükleri tanınmış, Ortodoks Kilisesini yeniden bağımsızlığına kavuşturmuştur. 8 Kıbrıs taki bu huzur ortam Osmanlı nın egemenliğinde yılları arasında sürmüştür. Var olan barış ortamı Yunanlılar Megali İdea fikrini ortaya atıncaya kadar devam etmiştir. 9 3.KIBRIS IN İNGİLİZLERE DEVREDİLMESİ 18. yy ın sonuna doğru İngiltere, Kıbrıs ile ilgilenmeye başlamıştır. Bunun nedeni 1869 da Süveyş Kanalı nın açılması ve adanın Hindistan yolu üzerinde bulunmasıdır. İngiltere de bu fırsatı Osmanlı-Rus Savaşı sonucu imzalanan Ayestefanos (Yeşilköy) Antlaşması sonucu bulmuştur. İngiltere, Rus ilerleyişini durdurmak için Osmanlı ya Kıbrıs ın kendisine devredilmesine karşılık yardım etmeyi önermiştir Haziran 1878 tarihinde Türk-İngiliz İttifak Antlaşması imzalanmıştır. İttifak Antlaşması ile ada İngilizlere devredilmiştir. Antlaşmaya göre Rusya, Kars ve civarında ele geçirdiği yerleri geri verirse İngiltere de Kıbrıs ı boşaltacak ve yapılan antlaşma hükümsüz kalacaktı. Fakat Ruslar, Kars ı Türklere geri verdiği hâlde, İngilizler Kıbrıs ı iade etmemiştir. 11 Böylece adada 85 yıllık İngiliz hâkimiyeti dönemi başlamıştır. Rus ilerleyişini bahane ederek İngiltere çıkarları doğrultusunda adayı egemenliği altına almıştır. I. Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı nın İttifak Devletleri arasında olmasını fırsat bilen İngilizler 1914 te adayı ilhak etmiştir. 24 Temmuz 1923 Lozan Antlaşması ile Türkiye adadaki İngiliz 6 Ibid. 7 Erol Mütercimler, Satılık Ada Kıbrıs: Barış Harekâtı nın Bilinmeyen Öyküsü, İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yay. Kasım 2003, s Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, op.cit., Megali İdea Büyük Ülkü anlamına gelmektedir. Kendini Bizans İmparatorluğu'nun devamı olarak gören Yunanistan'ın İstanbul merkezli, Doğu Roma İmparatorluğu topraklarının dahil edildiği bir Bizans-Yunan İmparatorluğu'nun canlandırılması düşüncesidir. 10 Mütercimler, op.cit., s Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, loc.cit. 6

7 egemenliğini resmen tanınmıştır. 12. Osmanlı adayı geçici olarak İngiltere ye verilmişse de, İngiltere 1959 da Kıbrıs Cumhuriyeti ilân edilinceye kadar adayı elinde tutmuştur MEGALİ İDEA Büyük Fikir, Büyük Ülkü anlamına gelen Megali İdea Fatih Sultan Mehmet'in 1453 yılında İstanbul'u fethederek Bizans İmparatorluğu'na son vermesinden itibaren oluşmuştur. Megali İdea nın temel fikri Bizans İmparatorluğu ile Pontus Rum devletinin yeniden canlandırılması, Makedon olmasına karşın Yunanlı saydıkları Büyük İskender in fethettiği tüm yerleri içine alan Konstantinopolis (İstanbul) diye bahsettikleri başkentleri ile Büyük Helen İmparatorluğunun kurulmasıdır yıllarında Rigas Ferreros isimli milliyetçi Yunanlı bir şair tarafından ilk Megali İdea haritasının yayınlanmasıyla bu harita Büyük Ülkü nün temel belgesi hâline gelmiştir. 15 Rumlar bu tarihten itibaren Kıbrıs'ı bir Yunan Adası hâline getirmek ve Yunanistan ile birleştirmek (ENOSİS) için çalışmışlardır. Bu çerçevede Rumlar 1878'de adanın İngiltere'nin egemenliğine geçmesini, 1914'te İngiltere'nin adayı ilhak etmesini, Birinci Dünya Savaşı sonrası yapılan Paris Barış Konferansını, Lozan'da Türkiye'nin adadaki İngiliz varlığını hukuken kabul etmesini kendileri için Megali İdea ve ENOSİS düşünceleri yönünde büyük gelişmeler olarak görmüş ve bu fırsatları değerlendirmeye çalışmışlardır FİLİKİ ETERYA ve ETNİKİ ETERYA Megali İdea haritasında yer alan bölgelerin ele geçirilmesi için bazı gizli yeraltı örgütleri kurulmuştur. Bunlardan biri 1814 yılında Emmanuoil Ksantos, Nikolaos Skoufas ve Athanasios Tsakalof tarafından kurulmuş olan Filiki Eterya adlı gizli örgüttür. 17 Daha sonra örgütün başına Rus Çarı I.Alexander ın yaveri Alexander İpsilanti nin getirilmiştir. Megali İdea nın hedefleri Filiki Eterya nın programında yer almıştır Kıbrıs Tarihçe (e.t ) 13 Özmen, op. Cit., s Sabahattin İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu ( ), Kıbrıs: Akdeniz Haber Ajansı Yayınları, 2000, s Ibid. 16 Turgay Bülent Göktürk, Rumlar ın Kıbrıs taki ENOSİS İsteklerinin Şiddete Dönüşmesi: 1931 İsyanı; Öncesi ve Sonrası (e.t ), s Necla Günay, Filik-i Eterya Cemiyeti, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı, 2005, (e.t ), s Filiki Eterya'nın programı; Yunan Bağımsızlığı'nın sağlanması, Batı Trakya ve Selanik, Ege Adaları, Oniki Adalar, Girit, Batı Anadolu, Pontus Rum Devleti, İmroz, Bozcaada ve Kıbrıs'ın ilhâkı ve İstanbul'un fethedilerek Doğu Roma İmparatorluğu'nun canlandırılmasıdır. 7

8 Filiki Eterya örgütünün faaliyetlerinde kilisenin büyük etkisi bulunmaktadır. İstanbul daki Patrik Grigoryas ın da üyesi olduğu örgüt kilise ile ortak çalışmış, Rumları silahlandırmış, isyan için hazır hâle getirmiştir. 19 Megali İdea fikrinin yaşatılması ve nesilden nesile aktarılması görevini Rum Ortodoks kilisesi ve İstanbul'daki Patrikhane beraber üstlenmiştir. Bu amaçlar çerçevesinde kilise Osmanlı İmparatorluğu'nun hoşgörüsünden faydalanarak eylemlerini gerçekleştirmiştir. Kilisenin çalışmalarına büyük devletlerde destek vermiştir. 20 Büyük Ülkü için silahlanan Rumların önünde bir engel olarak 1788 den beri Yanya Valiliğinde olan Tepedelenli Ali Paşa bulunmaktadır. İstanbul Fener Rum Patrikhanesinin entrikaları ile Tepedelenli Ali Paşa 1820 yılına gelindiğinde ortadan kaldırılmış ve Megali İdea nın eylem aşamasının önü açılmıştır. Ve ilk hedef olan Yunan İsyanı başlatılmıştır. 21 Filiki Eterya nın çalışmaları sonucu Rus Çarı nın da desteği ile 1821 yılında Mora İsyanı çıkmış, Yunan bağımsızlığının kazanılmasından sonra Megali İdea haritası içinde bulunan toprakların ele geçirilme faaliyetleri başlamıştır.1821 Yunan İsyanı Avrupa Devletlerinin yardımları ile hedefine ulaşmış, Yunanistan da Osmanlı egemenliği sonra ermiştir. Bu şekilde Megali İdea nın ilk hedefi gerçekleşmiştir. 22 Filiki Eterya nın 1876 da dağıtılması sonrasında örgüt değişik şekillerde devam ettirilmiştir. Yabancı ülkelerin yardımlarını alan bu örgüt 1894 yılında Etniki Eterya adını almıştır. Etniki Eterya Atina da Yunan ordusu içinde kurulmuştur. 23 Temel hedefi ise Girit, Trakya ve Batı Anadolu nun işgali olmuştur. Etniki Eterya, Girit in ilhakı konusunda başarı elde etmiştir da kurulan Mavri Mira adlı örgütte Etniki Eterya nın faaliyetlerini devam ettirmiştir de Kurtuluş Savaşı nın başarı ile kazanılması sonucu ise bu örgüt dağıtılmıştır YUNAN İSYANI VE BAĞIMSIZLIĞI Rumlar, 1821 Mora İsyanından önce çok sayıda başarısız isyan girişiminde bulunmuştur yılında Alexander İpsilanti önderliğindeki başarısız Eflâk ve Boğdan ayaklanma girişimlerinden sonra Mora'da isyan başlatılmıştır. Mora'da isyan fitilini ateşleyen Oğuz Kalelioğlu, Türk-Yunan İlişkileri ve Megali İdea, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi Mayıs 2008 s (e.t ), s Ibid. 20 Sabahattin İsmail, 150 Soruda Kıbrıs Sorunu, İstanbul: Kastaş Yay., 1998, s Kalelioğlu, op.cit., s Ibid. 23 Mütercimler, op.cit, s Kalelioğlu, op.cit., s

9 Filiki Eterya ve beraberinde Fener Rum Patrikhanesi olmuştur. Mora isyanı Yunanistan'ın bağımsızlık kazanmasında oldukça önemlidir. Bu isyanlar sonucu çok sayıda Müslüman, hatta Ortodoks olmayan Hristiyanlar katledilmiştir. 25 Yunanistan'ın uyguladığı yayılmacı politikalar Kıbrıs'a barış yüzü göstermemiştir. Yunan isyanından sonra Kıbrıs içerisinde milliyetçi çevreler kilise ortaklığında isyan hazırlıklarına girişmişlerdir. Filiki Eterya'nın liderlerinden Konstantin Kanaris 1821'de Kıbrıs'ta isyan propagandası yapmış, Yunanistan isyancılarına götürmek üzere Kıbrıs'tan para, silah ve yiyecek desteği almıştır. Ayaklanma hazırlığı çalışmalarını ayrıca Başpiskopos Kiprianos'ta kiliseleri silah deposuna çevirerek, kilise mensuplarını kışkırtarak destek olmuştur. Fakat Ayanni köyündeki bir Rum'un Osmanlı Valisi Küçük Mehmet Paşa'ya ihbar mektubu ile isyan ortaya çıkmıştır. Mehmet Paşa ise isyanı başlamadan bastırmış, Başpsikopos ve isyancıları idam ettirmiştir, bazılarını ise sürgüne göndermiştir. Paşa'nın sürgüne yolladığı bazı isyancılar Roma'da toplanarak 1821 yılı sonlarında İlk Enosis bildirisini yayınlamışlardır. Bu bildiri ile Kıbrıs'ın Yunanistan'a ilhakı için Hristiyan Krallara yardım çağrısında bulunmuştur yılları arası süren isyanlar sonucu Yunanistan Osmanlı'dan ayrılarak bağımsızlığını kazanmıştır. Yunanistan ın bağımsızlığı sonucunda Megali İdea Yunanistan ın açık ve milli bir politikası olarak dile getirilmeye başlanmıştır. Yunan Başbakanı Ioannis Kollettis 15 Ocak 1840 ta Mecliste yaptığı konuşmada Hedefimiz, Türkleri Avrupa dan söküp atmaktır.sözlerinde açıkça ortaya koymuştur İNGİLİZLERİN ADAYI İLHÂKI ve ENOSİS Enosis, ilk Megali İdea haritasının 1796 yılında yayınlanmasıyla beraber Kıbrıs'ı bir Yunan Adası hâline getirerek Yunanistan ile birleştirmek ülküsüdür yılları arasında tam 307 yıl boyunca Müslümanlar ve Rumlar Osmanlı yönetiminde barış içinde yaşamışlardır. Fakat Megali İdea iddiaları ile Osmanlı nın zayıflaması ve Yunan bağımsızlığı sonucu Kıbrıs ta Megali İdea ve Enosis faaliyetleri hız kazanmıştır. 25 Serap Toprak, 1821 Mora İsyanı, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:2011, Sayı 6, ss (e.t ) 26 İsmail, 150 Soruda Kıbrıs Sorunu, op.cit., s Özmen, op.cit., s

10 Adanın 1878 yılında İngilizlere devredilmesi ile adadaki Enosis faaliyetleri daha fazla hız kazanmaya başlamıştır. Bunun bir nedeni de İngilizlerin Yunan dostluğu ve bağımsızlığına sempati ile bakması olmuştur. Adanın kiralanmasıyla beraber Türkler ve Rumlar arasında çatışmalar yaşanmış, Yunanistan ın tahrikleriyle ilhak faaliyetleri artmıştır. Hatta Rumlar İngiltere nin Ege adalarını olduğu gibi Kıbrıs ı da kendilerine vereceğini düşünerek adaya gelen İngiliz Yüksek Komiserini sevinçle karşılamışlardır. 28 Adada yaşayan Türk halkı ise adanın Yunanistan a verilmesinden endişe duymaktaydı. Bu nedenle İngiliz yönetiminde itibaren adadan Türkiye ye çok sayıda göç hareketleri oldu. Bugünkü adadaki Rumların nüfus fazlalığının da nedeni budur. Yunanistan ile Rumlar, Enosis doğrultusunda ellerine geçen her fırsatı değerlendirmeye çalışmışlardır. Bunlardan biri de 1878 anlaşmasını feshederek, 5 Kasım 1914 yılında Kıbrıs'ın İngilizler tarafından tek taraflı ilhakıdır. I.Dünya Savaşı başladıktan sonra Osmanlı'nın Almanya ve Avusturya Macaristan İmparatorluğu'nun yanında savaşa girmesi üzerine İngilizler adanın tek taraflı ilhâkını gerçekleştirmişlerdir. Türkiye nin bu ilhâkı tanıması ise 24 Temmuz 1923 Lozan Antlaşması ile mümkün olmuştur. Böylece ada İngilizler in mülkü hâline gelmiştir. İlhâktan hemen 3 gün sonra Başpiskopos, İngiliz Yüksek Komiserine bir mektupla Enosis isteklerini ve İngiliz yönetiminden memnunluğunu dile getirmiştir. Hatta coşku ile Türkleri taciz edici hareketlerde bulunmuşlardır. 29 Rumlar, Kıbrıs ın ilhâkını Enosis yolunda atılan ilk adım olarak görmüşlerdir ve son adım ise kuşkusuz adanın Yunanistan a katılması düşüncesi olacaktır. Rumların tutumları doğrultusunda adadaki Türk halkı yaşananlardan oldukça fazla endişe duymuşlardır. Bu endişe nedeniyle Kadı Efendi, Müftü Efendi, Evkaf Murahhası İrfan Bey, Kavanin Meclisi üyesi Mehmet Şevki Bey Türk halkı adına endişelerini bildiren ve Enosis e karşı güvence talep eden bir mektup ile İngiliz Yüksek Komiserine başvurmuşlardır. Mektupta adanın Yunanistan a bağlanmasının nasıl bir felakete yol açacağını anlatılmıştır Ibid., s İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu, op.cit. s Özmen, loc.cit. 10

11 BÖLÜM 2: 1923 TEN 1999 A TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİNDE KIBRIS SORUNU DÖNEMİ TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİNDE KIBRIS SORUNU Kurtuluş Savaşı nın ardından 24 Temmuz 1923 te imzalanan Lozan Antlaşması ile Türkiye Cumhuriyeti kurulmuş ve uluslararası alanda tanınmıştır. Bu antlaşmanın 16., 20., 21. Maddeleri doğrudan Kıbrıs ile ilgilidir. 31 Antlaşmanın 16. maddesi adanın hukuki durumuyla ilgili bir madde olup, Türkiye'nin antlaşmada belirtilen sınırlar dışında bulunan topraklar ile adalar üzerindeki sıfatlarından, hak ve egemenliklerinden vazgeçtiğini belirtmektedir. 32 Lozan ın 20. Maddesi ile Türkiye adanın İngiliz mülkü olduğunu kabul etmiş ve adadaki haklarından vazgeçmiştir. Söz konusu antlaşmanın 21. maddesine göre ise 5 Kasım 1924 tarihinde İngiliz tabiiyetinde kalanlar, Türk tabiiyetini kaybetmiş olacaklardır. Bununla beraber antlaşmanın yürürlüğe girdiği andan itibaren iki yıl içinde Türk tabiiyetinde kalmakta serbesttirler. Ayrıca bu haklarını kullanmaya başladıkları andan itibaren 12 ay içinde Kıbrıs adasını terk edeceklerdir. 33 Adanın İngiltere ye ilhâkını içeren hususun 6 Ağustos 1924 te İngiltere tarafından onaylanmasının ardından çok sayıda Kıbrıslı Türk, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına geçmiş ve birçoğu adadan ayrılmak zorunda kalmışlardır Mart 1925 te ise ada İngiltere tarafından taç koloni ilân edilmiştir. Bu tarihten önce Yüksek Komiser ile yönetilen ada, bundan sonra atanan Vali ile yönetilmeye başlanmıştır. 35 Mustafa Kemal Atatürk ün önderliğinde Lozan Antlaşması ile uluslararası alanda tanınan Türkiye modernleşme ve inkılâplar yoluna gitmiş, İngiliz toprağı olan ada ile ilgili herhangi 31 Sibel Akgün, Atatürk Dönemi Türkiye ve Kıbrıs Türk Toplumu İlişkileri ( ), Eylül 2010 XVI. Türk Tarih Kongresi Bildirisi, (e.t ), s Seha Meray, Lozan Barış Antlaşması Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, TII-CII, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., 1969, s.7. -den aktaran Yrd.Doç.Dr. Sibel Akgün, Atatürk Dönemi Türkiye ve Kıbrıs Türk Toplumu İlişkileri ( ), Eylül 2010 XVI. Türk Tarih Kongresi Bildirisi, (e.t ) 33 Erol Manisalı, Avrupa Kıskacında Kıbrıs, İstanbul: Derin Yay., Nisan 2004, (ikinci basım) (ilk basım Nisan 2003) s Ibid. 35 Akgün, op.cit., s.3. 11

12 bir tavır içinde olmamaya özen göstermiştir. Bunun nedeni ise Lozan da çözülemeyen Musul sorunu, mübadele sorunu gibi sorunlara bir yenisini eklememektir. Fakat Türkiye gerek Kıbrıs ta ki Türk varlığı, gerekse de adanın stratejik konumu nedeniyle yine de ada ile bağlantısını kesmemiş ve Kıbrıs ile olan bağlarını hiçbir zaman koparmamıştır. Adaya açılan Türk Konsolosluğu aracılığıyla Türkiye her zaman Kıbrıs Türk toplumunun yanında olmuştur. Misak- ı Milli sınırları dışında dahi kalsa Atatürk her zaman Kıbrıslı Türklere karşı duyarlı ve ilgisini kaybetmemiştir yılları Yunanistan ın askeri darbeler ve ekonomik sorunlarla başa çıkmaya çalıştığı yıllar olmuştur. 1928'de Venizelos'un iktidara gelmesi Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde yeni bir sayfa açmıştır. Venizelos'un, Megali İdea hedefleri çerçevesinde gerçekleştirdiği yayılmacı politikasından vazgeçmesi Atatürk tarafından memnuniyetle karşılanarak, bir süre için Türk-Yunan dostluk sürecini beraberinde getirmiştir. Venizelos'un Türkiye'ye 1930 yılındaki resmi ziyareti ile Türkiye-Yunanistan arasında imzalanan antlaşmalar ile ilişkilerin gelişmesine büyük katkı sağlanmıştır. 37 Venizelos'un Megali İdea politikalarına geri dönmemesi ise 1933 yılında iktidarı bırakmasına yol açan nedenlerden biri olmuştur. 38 Bu dönemde yaşanan olaylardan biri de 1931 İsyanı olmuştur. Rumlar buldukları her fırsatta Enosis isteklerini İngilizlere bildirmekten geri kalmamış ve her defasında olumsuz yanıt almışlardır da İngiliz yönetimine Enosis isteklerini bildiren Kıbrıs Rum Delegasyonu yine olumsuz yanıt ile karşılaşmış, bu istekleri gerçekleşmeyince ise Kition Piskoposu Nikodimos Milanos ve Kyrenin Piskoposu nun liderliğinde 1931 yılında İngiliz İdaresine karşı ayaklanmışlardır. Bu fiili ayaklanmaların başlamasının bir nedeni de Yunanistan ın kışkırtmaları ve İstanbul Rum Ortodoks Kilisesi nin desteği olmuştur. İsyanlarda Rumlar Enosis çığlıkları ve ilhak sloganları atmışlardır. Rumlar ın çıkardığı bu isyanlar sonucu bölgedeki Türkler de etkilenmişlerdir e kadar süren bu terör dönemi sert müdahaleler ile bastırılmıştır den II. Dünya Savaşı na kadar adada baskı dönemi devam etmiştir yılına gelindiğinde ise İngiliz yönetiminin adada siyasi örgütlenmelere izin vermesiyle beraber bazı sorunlar ortaya çıkmıştır. Rumlar, AKEL ( Çalışan Halkın İlerici Partisi) 36 Ibid de başlayıp 1950 lere kadar bu dostluk dönemi devam etmiştir. Hatta bu süreç içinde Atatürk, Venizelos tarafından Nobel Barış Ödülü ne aday gösterilmiştir. 38 Zafer Çakmak, Venizelos un Atatürk ü Nobel Barış Ödülüne Aday Göstermesi, (e.t ) 39 Mütercimler, op.cit., s

13 Partisi ni kurarak örgütlenmeye başlamışlardır. Kilise ise komünist olarak gördüğü AKEL e karşı Kıbrıs Ulusal Partisi ni kurmuştur. Böylece Rumlar kendi içlerinde ideolojik bir bölünme yaşamışlardır. Kıbrıs meselesine Türkiye nin duyarsızlıkları nedeniyle ve kendilerini korumak için Kıbrıs Türkleri adada KATAK( Kıbrıs Adası Türk Azınlığı Kurumu) Milli Parti, Kıbrıs Milli Türk Talebe Birliği, Kıbrıs Türk Kurumları Birliği ve Milli Cephe Partisi ni kurarak örgütlenmeye gitmişlerdir. 40 Kıbrıs konusundaki Atatürk dönemindeki Lozan da belirlenen statüko tek partili dönemde de sürdürülmeye çalışılmıştır. II. Dünya Savaşı sonrası ise çok partili hayata geçen Türkiye, Kıbrıs konusunda Batılı devletlerin yanında yer almıştır. Bu dönemde de Kıbrıs Türk Dış Politikasında fazla bir yer işgal etmemiştir. Türkiye nin bu yıllardaki yaklaşımlarına karşın Yunan Hükümetleri ise Kıbrıs ın Yunanistan a ilhâkı için Enosis çalışmalarından vazgeçmemiştir. Buna rağmen Türk Hükümeti, Yunanistan ve İngiltere yi karşısına almamaya özen göstermiştir. 41 II. Dünya Savaşı nda sonra Rumların Enosis çabaları artarak devam etmiştir. Türkiye ise Lozan statüsünü bozmamak ve Soğuk Savaş ortamında müttefik İngiltere nin içişlerine karışır vaziyette olmamak için adaya ilişkin gelişmelerle pek fazla ilgilenememiştir. Bu durumdan endişe duyan Kıbrıs Türkleri ise Rum girişimlerine karşı örgütlenmeye başlamışlardır. 42 II. Dünya Savaşından zaferle çıkılması ve On İki adaların Yunanistan a verilmesi Enosis hayallerinin tekrar canlanmasına neden olmuştur. Yunan Parlamentosu 27 Şubat 1947 de Kıbrıs ın Yunanistan a verilmesi için bir karar almış ve bunu dünyaya açıklamıştır. Ve Yunan Hükûmeti adanın kendilerine verilmesi karşılığında ABD ye ve İngiltere ye adada üs verebileceğini açıklamıştır yılında Kıbrıs ta İngiltere nin desteğiyle, adada bir Kurucu Meclis çalışması yapılmıştır. Bu çalışma esnasında AKEL, ada halkının kendi kendini yönetme yani özerk siyasal yönetim hakkının verilmesini isterken, Türkler bu fikre karşı çıkmışlardır. İngiliz Vali ise selfgoverment hakkı olmayan bir anayasa taslağını tartışılmak üzere Kurucu Meclise getirmiştir. Bu durumda AKEL kurucu meclis çalışmalarını terk etmiş ve 12 Ağustos 1948 de meclis feshedilmiştir. Bunun üzerine AKEL ise İngiliz yönetimine sert tepki vererek Enosis i 40 Ömer Göksel İşyar, Karşılaştırmalı Dış Politikalar: Yöntemler-Modeller-Örnekler ve Karşılaştırmalı Türk Dış Politikası, Bursa: Dora Yay., Ekim 2009, s Metin Hülagü, Türkiye, Yunanistan ve Avrupa İlişkilerinde Kıbrıs, (e.t ), 42 Faruk Sönmezoğlu, Türkiye-Yunanistan İlişkileri ve Büyük Güçler: Kıbrıs, Ege ve Diğer Sorunlar, İstanbul: Der Yay., 2000, s Dünden Bugüne Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs Sorunu_ I (e.t ) 13

14 desteklemeye başlamıştır. Ve böylece Rumlar adada self-determinasyon hakkını tek yol olarak seçmişlerdir. Kilise ise AKEL ile mevcut rekabetinden dolayı Enosis çabalarını arttırmıştır. 44 Türkiye, 1948 den itibaren Kıbrıs ile tekrar ilgilenmeye başlamış, yine de hükümet konuyu doğrudan ele almamıştır. Örneğin; 17 Aralık 1949 da Dışişleri Bakanı Necmettin Sadak ın yaptığı açıklamada, İngiltere nin Kıbrıs tan çekilmesinin söz konusu olmadığını, Yunan Hükümeti nin de resmen sorunu ele almadığını ve endişeye gerek olmadığını söylemekteydi de ise Makaryos un Kition Başpiskoposu olarak adaya dönmesiyle yeni bir dönem başlamıştır. Rum toplumunun lideri olan Makaryos un çabaları neticesinde adada Enosis faaliyetleri büyük ivme kazanmıştır. 25 Aralık 1948 da Kıbrıs ta Türk ün katılımı ile Enosis karşıtı bir miting yapılmıştır. Buna karşılık 29 Ocak 1948 de ise Yunanistan Üniversite gençliği Enosis yanlısı gösteriler yapmıştır Kasım 1949 da Rumlar Birleşmiş Milletlere Enosis için self determinasyon başvurusunda bulunmuşlardır. Ve bu doğrultuda plebisit çalışmalarına başlamışlardır. Bu esnada kilise Rum halkına plebisite katılmaları çağrısında bulunmuştur. 47 Türkler in Rumların artan Enosis çabalarına karşı tepkileri ise 11 Aralık 1949 da Lefkoşa da Ayasofya Meydanında düzenlenen mitingler ile olmuştur. Mitingden kısa süre sonra ise 15 Ocak 1950 de plebisit gerçekleşmiştir DÖNEMİ TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİNDE KIBRIS SORUNU dönemi Türk Dış Politikasında Demokrat Parti nin etkisi görülmektedir. 7 Ocak 1946 da kurulan Demokrat Parti 14 Mayıs 1950 seçimleri ile iktidara gelmiş, 27 Mayıs 1960 askeri darbesi ile iktidardan uzaklaştırılmıştır li yıllar ile Kıbrıs Sorunu Türk Dış Politikası nın ana konularından biri hâline gelmiştir. Demokrat Parti, Kıbrıs Meselesi ne dönem dönem farklılaşan şekillerde politika üretmiştir. 44 İşyar, loc.cit. 45 Faruk Armaoğlu, Kıbrıs Meselesi, , Türk Hükümeti nin ve Kamu Oyunun Davranışları (Karşılaştırmalı Bir İnceleme), Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., 1963, -den aktaran Faruk Sönmezoğlu, Türkiye-Yunanistan İlişkileri ve Büyük Güçler: Kıbrıs, Ege ve Diğer Sorunlar, İstanbul: Der Yay., 2000, s İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu, op.cit., ss Ibid., s Özmen, op.cit., s

15 Demokrat Partinin yönetimde olduğu bu yıllarda Mayıs 1950-Nisan 1955 Dönemi arası Statükonun devamı niteliğinde politikalar güdülen yıllar, Nisan 1955-Aralık 1956 arası Türkiye nin ada üzerinde hak iddia ettiği yıllar, Aralık 1959-Mayıs 1960 arası dönem ise Taksim tezinin savunulduğu yıllar olmuştur. 49 Ocak 1950 plebisitinden sonra Rum kiliselerinde hareketlenmeler başlamıştır. 8 Ekim 1950 de Başpiskoposluk görevine seçilen Makaryos, Enosis faaliyetleri için yoğun çaba sarf etmiştir. Makaryos un görevi devralmasıyla Yunanistan da ve Kıbrıs ta Enosis çığlıklarının sesi çok daha fazla duyulmaya başlamıştır. Bu nedenle 1950 li yıllar Kıbrıs Sorununun alevlendiği yıllar olmuştur. Bu arada 16 Şubat 1951 de Sofokles Venizelos, Yunan hükümetinin Enosis isteğini açıklamıştır. 23 Eylül 1953 tarihinde Yunan Başbakanı Papagos İngiliz Dışişleri Bakanı A.Eden ile görüşerek yeniden adanın Yunanistan a ilhakını istemiştir. 30 Temmuz 1954 te Yunanistan daki tüm partiler Enosis i ulusal dava ilân etmişlerdir. 50 Bu yıllar Türkiye de ana muhalefet partisi CHP nin tepkileri olmuştur. 10 Ekim 1953 te Genel Sekreter Kasım Gülek bir demecinde Türkiye nin Kıbrıs la ilgili olduğunu ve Kıbrıs ta yapılacak her değişiklikte söz sahibi olacağını söylemiştir. Dönemin Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü ise 1 Nisan 1954 de TBMM de yaptığı bir konuşmada Kıbrıs üzerinde Türkiye nin de söz sahibi olduğunu, adanın Yunanistan a verilmeyeceğini söylemiştir. 31 Ağustos 1954 te bir açıklama yapan Menderes ise, Türkiye nin Yunanistan a ilhâkını hiçbir zaman kabul edemeyeceğini belirtmiştir. 51 Yunan Başbakanı Papagos un sorunu 1954 yılında Birleşmiş Milletlere götürmesiyle ise mesele uluslararası bir boyut kazanmıştır. Türkiye ise doğrudan taraf hâline geldiği sorun karşısında uluslararası sistemin gerektirdiği gibi davranmıştır. Türkiye, NATO dışında bir politika benimsememiş, yani politikasızlığı tercih etmiştir. Dolayısıyla Türkiye, Kıbrıs Sorununda İngiliz politikalarını desteklemiş, statükocu bir anlayışı savunmuştur Aralık 1954 te BM Genel Kuruluna getirilen Yunanistan ın self determinasyon isteği reddedilmiş, ada Yunanistan a bırakılmamıştır. Birleşmiş Milletler in kararından sonra Yunanistan, Kıbrıs ın kendine verilmeyeceğini anlamış, adada terör faaliyetlerini tırmandırmaya başlamışlardır. Bunun için 1954 yılında EOKA adlı bir yeraltı örgütü kurulmuş ve örgütün başına Albay Grivas getirilmiştir. EOKA'nın kuruluş amacı; Silâhlı 49 Esra Sarıkoyuncu Değerli, Demokrat Parti Döneminde Türkiye nin Kıbrıs Politikası ( ), (1950%E2%80%931960)-46441, (e.t ), s İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu op.cit., s Ibid. 52 İşyar, op.cit., s

16 eylemler gerçekleştirmek, adayı Türklerden temizleyerek Enosis hayaline ulaşmaktır. Türkler ise bu örgütün saldırganlığına karşı 1957 yılında Türk Mukavemet Teşkilâtı adlı bir karşı örgüt kurmuşlardır. EOKA'nın kuruluş sürecine bakarsak; ilk gizli görüşmeler 2 Temmuz 1952 yılında Makaryos'un başkanlığında yapılmıştır. Bir ihtilal konseyi kurulmuş ve Enosis için gizli yeminler edilmiştir yılından başlayarak Yunanistan hükümetinin bilgisi dahilinde adaya gizli silah sevkiyatı başlamıştır. Ve 9 Kasım 1954'te Grivas'ın adaya gizlice ayak basması gerçekleşmiştir. 1 Nisan 1955'te ise EOKA'nın ilk saldırıları Yunan Dışişleri Bakanı Stefanoplus'un direktifleriyle yapılmıştır. Amaç; önce adadan İngilizleri çıkarıp, ardından Türkleri yok ederek Enosis hayallerini gerçekleştirmektir. Fakat bir süre sonra örgüt adadan İngilizlerin gitmesini beklemeden Türklere saldırılar yapmaya başlamıştır. Makaryos'un EOKA'nın siyasi lideri olduğu İngilizler tarafından öğrenilince ise Makaryos, 9 Mart 1956'da Seyşel adalarına sürgüne gönderilmiştir. EOKA ise eylemlerinde yüzlerce Türk'ü bunun yanı sıra birçok Rum ve İngiliz'i de katletmiş, köyleri yakıp yıkmış, adadan Türklerin göç etmesine neden olmuştur. Saldırılarına 1963'te yeniden devam eden örgüt 103 Türk köyünü yakıp, insanları göçe zorlamıştır. 15 Temmuz 1974'e gelindiğinde ise EOKA B adı altında silahlarını Rumlara çevirmiş, 2000 Rum'u katletmiştir. 53 EOKA'ya karşı örgüt olarak kurulan Türk Mukavemet Teşkilatı ise 27 Temmuz 1957'de Rauf Denktaş, Burhan Nalbantoğlu ve Kemal Tanrısevdi tarafından Lefkoşa'da kurulmuştur. 1 Nisan 1955'ten beri adadaki Türklere saldırmaya başlayan EOKA'ya karşı Türklerde adada çeşitli mukavemet grupları oluşturmuştur. Fakat bu gruplar EOKA gibi askeri yapıda ve destekli değil, küçük, dağınık ve eğitimsiz gruplardı. 54 Kısacası 1950 li yılların temel politikası olan statükoculuk ve sorunu İngiltere nin iç meselesi olarak görme anlayışı, EOKA nın terörü tırmandırmasıyla son bulmuştur. Adnan Menderes in bu yıllardaki politikalarında 1952 yılına gelene kadar NATO ya üyelik sürecindeki temkinli davranışlarının da payı bulunmaktadır. II. Dünya Savaşı nın bitiminden sonra İngiltere sorunu çözmek için çeşitli planlar yapmıştır. Bunlar sırasıyla 1947 Lord Minster Planı, 1948 Jackson Planı, 1955 MacMillan Planı, 1956 RadCliffe Planı, 1958 II. MacMillan Planı, 1958 NATO Genel Sekreteri Spaak Planı olmuştur İsmail, 150 Soruda Kıbrıs Sorunu, op.cit. s Ibid. 55 Manisalı, op.cit., s

17 İngiltere nin 29 Ağustos 1955 tarihinde düzenlediği Kıbrıs ve Doğu Akdeniz meseleleri konusu ile Londra Konferansı nı toplanmıştır. Konferansta İngiltere Dışişleri Bakanı MacMillan görüşlerini açıklamıştır. Konferansta Yunanistan self-determinasyon ve Enosis isteğini yinelemiştir. Macmillan İngiltere nin Nato ve Bağdat Paktı içinde üstlendiği görevleri yerine getirebilmesi için Kıbrıs ın tümünün İngiltere nin elinde kalması gerektiğini öne sürmüştür. 56 Konferansta Türkiye yi temsil eden dönemin Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ise ilhaka karşı çıkarken adanın Anadolu yarımadasının bir uzantısı olduğu ve adadaki Türk varlığını öne çıkaran tezleri ileri sürmüştür. 57 Zorlu adada statükonun korunmaması hâlinde Türkiye ye verilmesi gerektiğini savunmuş ve ileriye dönük kendi kendine yönetim şeklini önermiştir. 58 Fatin Rüştü Zorlu nun Londra görüşmelerinde iki halkın eşitliğini savunmasının ardından konferans devam ederken 6-7 Eylül olayları gerçekleşmiştir. Ve Londra konferansından bir sonuç alınamamıştır Eylül olayları ise Türk-Yunan ilişkilerindeki gerginliğin daha fazla artmasına neden olmuştur. Türkiye nin konferansta ilhaka karşı çıkması sonucu İngiltere ve Yunanistan alternatif çözüm arayışlarına girişmiştir. Bu arayışların sonucu ise taksim fikri akıllara gelmiştir. 28 Aralık 1956 da TBMM de bir konuşmasında Adnan Menderes Türkiye nin çıkarlarını en iyi koruyacak çözümün taksim olacağını beyan ederek taksime olumlu yaklaştığı göstermiştir. 60 Londra Konferansı sonrasında uzlaşma sağlamak isteyen İngiliz Hükümeti yılları arasında Makaryos ile görüşmeler gerçekleştirmiş, ancak görüşmelerden sonuç alamayınca Makaryos u Şeyşel Adaları na sürgün etmiştir. Bu sürgün sonrası çatışmalar daha da şiddetli bir hâl almıştır. Makaryos un sürgününden sonra iyice başıboş kalan EOKA eylemlerini arttırmıştır. Türk toplumu ise bu saldırılar karşısında Türkiye ye yardım çağrısında bulunmuştur. 61 Aralık 1956 ile Mayıs 1960 arası yıllar Türkiye nin adanın taksimi tezini savunduğu yıllar olmuştur. Demokrat Parti nin iktidarının ilk yıllarındaki politikalarında ciddi değişiklikler 56 Türk Dış Politikası; Komisyon, editör: Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yay., 2001, Cilt1, s den aktaran Yavuz Güler, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nin Kuruluşuna Kadar Kıbrıs Meselesi, G.Ü. Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, 2004; , (e.t ), s İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu, op.cit., s Turkey and Cyprus, London: Press Attche s Office, Turkish Embassy, 1956, s.58. -den aktaran Faruk Sönmezoğlu, Türkiye-Yunanistan İlişkileri ve Büyük Güçler: Kıbrıs, Ege ve Diğer Sorunlar, İstanbul: Der Yay., 2000, s Değerli, op.cit., s İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu, op.cit., ss İşyar, op.cit. s

18 yaşanmıştır. Bu değişikliklerin bir nedeni de İngiltere nin 1956 da yumuşayan politikası ile self determinasyona yanaşması olmuştur. İngiltere ilk kez self determinasyon hakkını veren bir anayasa önerisinde bulunmuştur. Bu öneriye göre 6 Türk, 30 Rum temsilcilerden oluşan 36 kişilik bir meclis kurulacaktı. Sürgündeki Makaryos ise bu önerileri yeterli bulmayarak karşı çıkmıştır. Çünkü Makaryos un isteği sömürge düzeninin tamamen sona erdirilmesidir. Türkiye ise adanın bölünme olasılığını olumlu karşılayarak, anayasa önerisini kabul etmiştir Mart 1957 yılında Makaryos un sürgünü sona ermiştir. Sürgünün sona erdirilmesi ise Türkiye nin tepkisini toplamıştır. Başbakan Menderes ise sürgün kararından dolayı Yunanistan a verdiği demeçlerle tepkisini sert bir şekilde dile getirmiştir. 63 İngiltere 1957 yılından sonra peş peşe yeni plan önerilerinde bulunmuştur yılındaki Foot Planı bunlardan biridir. Foot Planı, Makaryos un sürgününü bitiren, Rumlar ve Türkleri eşit taraf kabul eden bir süreci planlıyordu. Türkiye ve Yunanistan bu planları kabul etmemiştir. Bu plan kabul edilmeyince Macmillan ın yeni geliştirdiği plan devreye girmiştir. Fakat bu planda da uzlaşma sağlanamamıştır yılında yeniden self determinasyon ve Enosis isteği ile BM Genel Kuruluna başvuran Yunanistan a karşı, İngiltere BM ye başvurarak Yunanistan ın Kıbrıs a uyguladığı şiddet ve terörizmi şikâyet etmiştir. 26 Şubat 1957 de sorunu görüşen BM ise barış görüşmeleri çağrısında bulunmuştur. 65 Planlar üzerinde bir anlaşmanın sağlanamaması üzerine Amerika Birleşik Devletleri devreye girmiştir. İki NATO üyesinin anlaşmazlığını çözmek için ABD,1958 de Kuzey Atlantik Paktı toplantısında çözüm arayışlarına katılmıştır. Bu toplantıda Türkiye taksim politikasından, Yunanistan ise Enosis ten vazgeçtiğini açıklamıştır. Ve 1959 yılından itibaren bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti nin kurulması yönünde çalışmalara başlanılmıştır Şubat 1958 de Zürih Antlaşması ve 19 Şubat 1959 da da Londra Antlaşması imzalanmıştır. Kıbrıs Cumhuriyeti nin doğuşu ise Londra ve Zürih Anlaşmalarına göre oluşturulan Kuruluş, İttifak ve Garanti Anlaşmalarının yürürlüğe girmesi ile mümkün olabilmiştir. Kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti tamamen bağımsız olmamakla birlikte, ek olarak yapılan Garanti Antlaşması ile Türkiye, Yunanistan ve İngiltere nin garantörlüğü altında özel bir statüde kurulmuştur. 62 Ibid., s İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu, op.cit., s İşyar, op.cit., s İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu, op.cit., s Güler, op.cit., s

19 Londra ve Zürih Antlaşmalarının ana hatları ise şu şekildedir; bu antlaşmalar toplumların birbirleri üzerinde egemenlik kurmalarını önleyecek şekilde hazırlanmıştır. Cumhurbaşkanı Rum, veto hakkına sahip Cumhurbaşkanı yardımcısı ise Türk olacaktır. Bakanlar Kurulu 7 Rum, 3 Türk ten oluşacaktır. 67 Bu doğrultuda 14 Aralık 1959 da Makaryos Cumhurbaşkanı, yardımcısı ise Dr. Fazıl Küçük olmuştur. Zürih ve Londra Anlaşmaları sonucu geçici bir hükümet kurulmuştur. Kıbrıs Anayasası hazırlandıktan sonra imzalanan Lefkoşe Antlaşmaları ile 16 Ağustos 1960 tarihinde Bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti ilân edilmiştir DÖNEMİ TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİ 1960 Anlaşmaları ile Türkiye, İngiltere ve Yunanistan garantör ülkeler olmuşlardır. Bu çerçevede Yunanistan, 950 kişilik bir Yunan alayını adaya konuşlandırma fırsatı yakalamıştır. Makaryos ise Kıbrıs ın bağımsızlığını her zaman için Enosis e ulaşma yolunda bir araç olarak görmüştür. Yunan alayının Kıbrıs a gelişi Rumlarda Enosis heyecanı yaratmıştır. Cumhuriyetin kurulması ile bir süre yeraltına geçen EOKA, Yunan alayı aracılığıyla eğitilip yeniden harekete geçmiştir. 68 Yunanistan da Karamanlis in iktidardan düşüşünden sonra yerine Londra ve Zürih Antlaşmalarını tanımayan Papandreu Başbakan seçilmiştir. Bunun üzerine Kıbrıs Cumhuriyeti anayasasını uygulamak istemeyen Makaryos Garanti ve İttifak Antlaşmalarının feshedilmesini önermiştir. Bu çerçevede Makaryos, 30 Kasım 1963 te Türkiye ye 13 maddelik bir anayasa düzeltme teklifi sunmuştur. Türkiye nin reddettiği bu teklif Kıbrıs Türklerini azınlık statüsüne sokan bir değişikliktir. 69 Bu değişiklik teklifini Yunanlıların desteklediklerini o dönemin Yunan Başbakan yardımcısı Sofokles Venizelos gizlememiştir. 70 Makaryos bu teklifi Türkiye nin reddedeceğini bilerek adada eğitilerek hazır hâle gelen EOKA ile Türkleri adada yok etmeyi hedeflemiştir yılından itibaren Türklere yönelik saldırılar başlamıştır. Rum tarafı Türkler in imhasını öngören Akritas Planını uygulamaya koymuş, sistemli şiddet politikasına geçilmiştir. Aralık 1963 te tarihe Kanlı Noel adıyla geçen olaylar yaşanmıştır. Bu olaylar sırasında 21 sivil Türk katledilmiştir. 30 Aralık günü ise Lefkoşe de İngiliz askerleri tarafından Yeşil Hat 67 Zürih, Londra Antlaşmaları için bkz. (e.t ) 68 İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu op.cit., s Özmen, op.cit, s Sabahattin İsmail, Kıbrıs ta Yunan Sorunu, op.cit., s

20 oluşturulmuştur. Türkiye ise adadaki bu katliamlara karşı Türk Hava Kuvvetleri ne ait uçakları Lefkoşe üzerinde havalandırmıştır Ocak 1964 te Makaryos 1960 Antlaşmalarının tek taraflı feshedildiğini açıklamıştır. Rum saldırıları daha fazla artmıştır. Türkiye ise saldırıların durdurulması için 13 Şubat 1964 te BM Güvenlik Konseyine başvurmuştur. 4 Mart 1964 te BM bir Barış Gücü oluşturma kararı almıştır. Ayrıca BM işgalci Rumlara Kıbrıs Hükümeti ifadesini kullanarak bir mektup göndererek tarihi bir hataya imza atmıştır. Yapılan bu hata sonucu Rumlar, fiilen bir hükümet gibi kabul edilmişlerdir. 72 Yeşil Hat tın çizilmesi ve BM nin sözde barış gücü çatışmaları durduramamıştır. Bu nedenle Türkiye, Garanti Antlaşması nın dördüncü maddesinin verdiği hak ile Haziran 1964 te adaya müdahale kararı almıştır. Ancak Johnson Mektubu ismiyle literatüre geçen ABD Dışişleri Bakanı nın İsmet İnönü ye ilettiği mektupla Türkiye müdahale fikrinden vazgeçmiştir. 73 Grivas ın adaya dönmesiyle Türklere yönelik saldırılar artarak devam etmiştir yılında Erenköy olayları yaşanmıştır. Garanti Antlaşması uyarınca NATO ve BM ye başvuru sonrası Türk uçakları Kıbrıs üzerinde 7 Ağustos 1964 te ihtar uçuşu yapmış, 8 Ağustos ta ise Rum mevzilerini vurmuştur Temmuz 1964 te ABD, Acheson Planı nı devreye sokmuştur. Planda Karpas da Türkiye ye bir üs verilecek, buna karşılık Türkiye ise Enosis i kabul edecek ve de Türkler adada azınlık olacaktır. Acheson planı, Makaryos tarafından şartsız Enosis olmadığı için reddedilmiştir. Zaten Türkiye de bu planı reddetmiştir. Ağustos ta sunulan ikinci Acheson Planı ise yine aynı gerekçelerle reddedilmiştir yılından sonra Barış Gücü nün de çabalarıyla adada çatışmalar bir süre duraklamıştır. Fakat 3 yıl sonra çatışmalar geri alevlenmiştir yılında Rumlar yeniden silahlanmaya başlamışlardır. 21 Nisan 1967 de ise Yunanistan da askeri cunta bir darbe yapmış, Yorgi Papandreu iktidara getirilmiştir. Eylül 1967 de Demirel ile Kollias arasında Dedeağaç taki görüşmelerde pazarlığa kalkışılmış, ama sonuç alınamamıştır. Bunun üzerine Kıbrıs ta Boğaziçi ve Geçitkale köylerine karşı saldırılar düzenlenmiştir. 76 Türkiye nin adaya askeri müdahale kararı sonucu ABD araya girerek bir kısım Yunan askerinin ve Grivas ın geri 71 Manisalı, op.cit. s Manisalı, op.cit., s Ömer Ertuğrul Meral, Türk-Yunan İlişkileri ve Kıbrıs, (e.t ), s Ibid. 75 Özmen, op.cit, s Mütercimler, op.cit., ss

21 çekilmesini sağlamasıyla Yunanistan ın adadaki etkinliği hem askeri olarak azaltılmış, hem de cunta yönetiminin prestij kaybetmesine yol açmıştır. 77 Geçitkale saldırılarının ardından 28 Aralık 1967 de Geçici Türk Yönetimi ilân edilmiş, daha sonra Türk Yönetimi adını almıştır. Yönetimin başına ilk kez Dr. Fazıl Küçük getirilmiş, 1973seçimleri ise Rauf Denktaş seçilmiştir. 78 Bu arada EOKA içinde görüş ayrılıkları belirmiş, Türkiye nin müdahalesinden çekinip Türkiye yi ekonomik yollardan alt etmeye çalışan Makaryos ile eski cuntacıların yer aldığı EOKA-B karşı karşıya gelmiştir. 15 Temmuz 1974 te Yunan cuntasının desteğini alan EOKA cı Nikos Sampson, Makaryos a darbe yapmıştır. Türkiye ise bu durumda Garanti Antlaşması gereği İngiltere ye müdahalede bulunmayı teklif etmiş, olumsuz yanıt alınca adanın güvenliği için 20 Temmuz 1974 te Barış Harekâtını başlatmıştır. Böylece Sampson un isteği olan Yunanistan a ilhak gerçekleşmemiş, adadaki Türklerin can güvenliği güvence altına alınmıştır. Bu harekât Yunanistan daki askeri cuntanın da sonu olmuştur. 79 Harekâtın ardından Rum toplumunun liderliğine Klerides gelmiştir. Türkiye harekât ile beraber adadaki güvenliği sağladıktan sonra bu durumu muhafaza etmek istemiştir. İlk barış harekâtının ardından BM nin 353 sayılı kararı ile ateşkes çağrısında bulunması ile 25 Temmuz 1974 te Cenevre görüşmeleri başlamıştır. Sonuç olarak ateşkese uyulması ve Yunan Kuvvetlerinin bölgeden çekilmesine karar verilmiştir Ağustos ta ki Cenevre Konferansı nın ikinci ayağında ise Rauf Denktaş federal bir yapı içerisinde iki kesimli otonom bölgelerin oluşturulacağı bir anayasa talep etmiş, fakat bu durum Klerides tarafından reddedilmiştir ten sonra Türkiye ve Kıbrıs Türk toplumu iki toplumlu ve iki bölgeli bir federasyon sistemini savunan politikaların savunucusu olmuştur. II. Cenevre Konferansı sırasında görüşmelerden bir uzlaşmanın çıkamayacağı anlaşılınca ise Kıbrıs a ikinci harekât yapılmıştır. Harekâta uluslararası toplum ve ABD tepki göstermiştir. Türkiye kendine uygulanan silah ambargosu kararının üzerine ise 5 Şubat 1975 te cevap olarak Kıbrıs Türk Federe Devleti (KTFD) ni ilân etmiştir. BM Genel Kurulu ise bu durumu 12 Mart 1975 te 367 sayılı karar ile rahatsızlığını belirtmiştir. Güvenlik Konseyi ise arabuluculuk aracılığı ile görüşmelere çağırmıştır Sönmezoğlu, op.cit., s Güler, op.cit., s Kıbrıs Tarihçe, (e.t ) 80 Meral, op.cit., s İşyar, op.cit., s

22 İkinci harekât sonrası BM Genel Sekreteri gözetiminde Denktaş ile Klerides arasındaki görüşmeler başlatılmıştır. Sadece Nüfus Mübadelesi konusunda uzlaşmaya varılmış, Kuzeydeki Rumlar ile Güneydeki Türkler yer değiştirmiştir Şubat 1977 yılında Denktaş ile Makaryos arasında 4 maddeden oluşan İlk Zirve Antlaşması kabul edilmiştir. Bu antlaşma ile iki toplumlu federal yapı üzerinde karar birliğine varılmıştır Mayıs 1979 da yapılan Denktaş-Kiprianu görüşmeleri sonucu 10 Nokta Antlaşması imzalanmıştır. 15 Haziran da yapılan görüşmelerde ise Rumlar, Türk tarafının ambargosunu kaldırmayarak 10 Nokta Antlaşmasının 6. Maddesini ihlâl etmişlerdir. Makaryos un ölümü üzerine liderliğe geçmiş olan Kiprianu ise Papandreu dan aldığı destekten dolayı meseleyi iki taraflılıktan çok taraflılığa getirmenin yollarını aramıştır. 84 Rumların uzlaşmaya varamaması, federal devlet statüsünün bir çözüm getiremediğinin anlaşılması ve Rumlar ın Mayıs 1983 te BM Genel Kuruluna başvurmaları üzerine ise Türk tarafı self determinasyon hakkını kullanarak 15 Kasım 1983 te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) ni kurmuştur DÖNEMİ TÜRKİYE YUNANİSTAN İLİŞKİLERİ 15 Kasım 1983 te Rauf Denktaş ın bağımsızlık bildirisini okuması ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ilân edilmiştir. Rumlar, Yunanistan ve BM ilâna tepki göstermiştir. BM Güvenlik Konseyi tepki olarak 541 sayılı karar ile Türk tarafının kararından vazgeçmesini istemiştir. Türkiye ve KKTC ise BM nin bu çağrısına uymamıştır. 86 Türkiye deki hükümet ise KKTC yi tanımıştır. KKTC Kurucu Meclisinin hazırladığı anayasa 12 Mart 1985 te kabul edilmiştir. Ardından yapılan seçimler sonucu ise Rauf Denktaş KKTC nin ilk cumhurbaşkanı olmuştur. Ve sonuç olarak kuzeyde Türk, güneyde Rum devletli, iki toplumlu bir ada oluşmuştur. Kurulan KKTC yi ABD nin baskılarından dolayı hiçbir ülke tanımamıştır. Yunanistan ise konuyu hemen uluslararası platforma taşımıştır. Kıbrıs Rum tarafı, tüm dünyada Kıbrıs Hükümeti olarak tanınmanın rahatlığından dolayı hiçbir anlaşmaya yanaşmamıştır. KKTC nin ilânından sonra 2 Ocak 1984 te Denktaş, Rum yönetimine Maraş ve Lefkoşe havaalanının açılması, Kayıp Kişiler Komitesi kurulmasını içeren iyi niyet önerilerinde bulunmuştur. Fakat Rumlar bu iyi niyet önerisini reddetmiştir. 82 Ibid. 83 Kıbrıs Tarihçe, (e.t ) 84 İşyar, op.cit., s Dünden Bugüne Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs Sorunu_ I (e.t ) 86 Özmen, op.cit., s