Türkiye de Faizin Ekonomi Politiği Political Economy of Interest in Turkey

Transkript

1 Türkiye de Faizin Ekonomi Politiği Political Economy of Interest in Turkey Mahmut BİLEN Özet Türkiye de 1980 sonrası liberal ekonomi politikalarının düşük kur ve yüksek faiz politikası ile özetlenen bir ekonomi politikası uygulama alanı buldu. Bu ekonomi politiğin, ekonomik büyüme ve fiyat istikrarı üzerindeki etkisi ekonomistler arasında yoğun şekilde tartışılmaktadır. Son dönemde kur ve fiyat istikrarını gerekçe göstererek merkez bankasının politika faiz oranını, hükümet cephesinde gelen daha hızlı indirme taleplerine rağmen tedricen indirmesi tartışmalara neden oldu. Yüksek faizin ekonomide neden olduğu sorunlar ve ekonomi politik ile ilişkisi özellikle 1980 lı yıllardan günümüze Türkiye ekonomisi ekseninde tartışılacaktır. Bu dönemde uygulanan ekonomi politiğin ekonomik büyüme, fiyat ve kur istikrarı ile ilişkisi nedensellik ve koentegrasyon modelleri ekseninde bu bildiride analiz edilecektir. Kamuoyunda geniş ilgi gören bu tartışmanın bilimsel bulguları ekseninde analiz edilecektir. Abstract After 1980 liberal economic policies are implemented in Turkey. In this period low exchange rate and high interest rate policy is criticized by many economists. It is controversy that how effect high interest rate policy on price stability and economic growth among economists. After 19 and 25 December 2013 However government would like to cut much higher ratio benchmark interest rate, governor/board of central bank resist that because of keep under control of price and currency stability. Since 1980 s the effect of high interest rate policy on economy is discussed. Findings are controversial, therefore in this paper casualty and counteraction methodology used to find what kind of relationship between interest rate, economic growth, inflation and exchange rate for 1980 and I. Giriş Faiz toplumsal yaşamın önemli tartışma başlıklarından biri oluşturmaktadır. Faizin ekonomide bir tür haksız kazanç olduğu bu nedenle eleştirilmesinin tarihi geçmişi oldukça uzundur. Nerede ise faiz, bütün semavi dinlerde olumsuz yaklaşılmış ve haram olduğu ifade edilmiştir. Faizden elde edilen gelirin haksız kazanç olduğu, toplumda gelir dağılımını olumsuz etkilediği ve bu nedenle toplumsal barışı olumsuz etkilediği kabul edilip, eleştirilmektedir. Orta çağın sonlarına kadar faiz hem filozoflar hem de dini önderler açısından sorunlu olduğu için hoşgörü ile yaklaşılmamıştır. Faiz, önce üretim için kullanılan finansmanda olağan görülmüş daha sonra bütün ihtiyaç duyulan Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi İİBF, İktisat Bölümü, bilen@sakarya.edu.tr

2 alanlardaki finansmanda kullanılır hale gelmiştir. Özellikle merkantilizmle birlikte iktisatçılar arasında faiz ekonominin olağan bir parçası olarak görülmüştür. Avrupa da ilk kez Protestanlığın etkisiyle İngiltere de 1545 yılında IV Henry zamanında faiz meşru olduğu kabul edilmiştir (Dinler, 2011:527). Avrupa da endüstri devriminden sonra hızla gelişen piyasa ekonomisi, ticari kapitalizm ve endüstriyel ekonomi faizin ekonomideki rolünü arttırmıştır. Bu gelişme semavi dinlerin çeşitli biçimlerde faizin meşruiyetine ilişkin görüşlerin tartışılmasına neden olmuş ve faiz zaman içinde kapitalizmin vazgeçilmez enstrümanlarından biri haline gelmiştir. Bu çerçevede ekonomi literatüründe çeşitli yaklaşımlar ile faizin ekonomideki meşruiyetine ait teoriler ve modeller geliştirilmiştir. Bunlardan Marshall faizi, bireyin bu günü, geleceğe tercih etmesi prensibinden hareketle, eğer birey bu günkü refahını geleceğe tehir etmek gibi bir fedakârlıkta buluyor ise borç verdiği tasarrufu karşılığında bir artı değerin yani faiz talep edebileceğini ileri sürmektedir. Wicksell ortaya koyduğu ödünç verilebilir fonlar teorisine göre hanelerin ve firmaların tasarruflarının faizin artan fonksiyonu olarak borç vermek isteyeceklerinin buna karşın borç almak isteyenler de faizin azalan fonksiyonu olarak bu fonları kullanmak isteyeceklerdir. Buna karşın Keynesyen yaklaşım ise faizin belirlendiği piyasanın daha çok para piyasasında olduğunu ve faiz düzeyinin bireylerin yanlarında bulundurduklarında fayda elde ettiği paraları ancak faizler yükseldiğinde vazgeçeceklerini ileri sürmektedir. Faizler çok düştüğünde ise bireylerin daha çok paraları yanlarında tutmayı tercih edeceklerini ifade etmektedir. Portföy teorisine göre ise insanların sahip oldukları nakitlerini çeşitli getiri seçenekleri ile mukayese ederek bunlardan en yüksek getiri seçeneği ne ise o alanda değerlendireceklerdir. Bu yatırım seçeneklerinden birini oluşturan faiz de başta para arzı olmak üzere birçok şey ile ilişkili oluğu ifade edilmektedir. Türkiye de ekonomide faiz rolüne ilişkin ne olması gerektiği konusunda son dönemlerde özellikle politik aktörü oluşturan ekonomi de sorumlu bakan ile merkez bankası yönetimi arasında önemli bir tartışma unsuru hali geldiği görülmektedir. Türkiye ekonomisinde uygulanan faiz politikalarının ekonomi üzerindeki etkisi bu bildirinin konusunu oluşturacaktır. II. Türkiye de Faizin Ekonomi Politiği 1980 öncesi dönemde kamunun kontrolünde belirlenen faiz oranı iktisadi kalkınma araçlarından biri olarak çoğunlukla negatif faiz üzerinden ucuz finansman sağlanarak yatırımcının desteklendiği bir dönem olmuştur sonrası dönemde liberal ekonomi politikalarının benimsenmesinden sonra serbestleştirilen birçok şeyin arasında faiz de bulunmaktaydı. Geçiş aşaması olarak isimlendirilecek 1980 li yılların başında faiz konusunda ikili bir yapı mevcuttu. Bunlardan biri bankalar arasında belirlenen faiz oranı diğeri ise piyasada belirlenen ve banker faizi olarak isimlendirilen faiz idi yılında bankerlik sistemi tasfiye edilmiş ve arasında faiz merkez bankası kontrolünde belirlenme yoluna gidilmiştir lı yıllar finansal serbestleşme ile birlikte faiz oranlarının belirlenmesinde önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Yüksek faiz düşük

3 kur politikası sonucu spekülatif amaçlı sıcak para girişlerine yol açmıştır. Bu gelişme para ikamesi olarak dövizden daha çok TL nin cazip kılmak için faizlerin yüksek tutulmasına yol açmıştır. Bu dönemde özellikle artan kamu açıkları, politik istikrarsızlık ve ekonomik istikrarsızlıklar nedeni ile zaman zaman faizler oldukça yüksek düzeylere kavuşmuştur (Aksu, Emsen ve Başar: 2001). Özellikle ekonomik kriz dönemlerinde faizin daha da yükseldiği ve ekonomi üzerindeki maliyetinin oldukça yükseldiği görülmüştür. Görece ekonomik ve kamu kesiminin istikrarı sağlandığı dönemlerde faizin görece düşük düzeylerde seyir ettiği görülmektedir. Bu araştırmada faiz oranı ile ekonomik göstergeler arasındaki ilişkinin yapısı analiz edilecektir. Doğrusu cari açık sorunun uzun zamandır Türkiye nin önemli bir problemi olması nedeni ile faiz oranı ile kur istikrarı arasına sıkışmış bir görünüm üzerinde faizin doğru düzeyi hangisi olması gerektiği konusu zaman zaman hükümetle merkez bankası başkanı arasındaki en önemli tartışma konusunu oluşturmaktadır petrol krizinden sonraki süreçte liberal ekonomi politikaları, IMF, Dünya Bankası ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) gibi kurumlar vasıtasıyla gelişmekte olan ülkelere önerildiği/dayatıldığı bilinmektedir. Bu süreçte finansal küreselleşme başta olmak üzere, mal ve hizmet ticareti serbestleştirilmiştir. Nitekim UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) verileri bunu doğrular niteliktedir yılında dünya mal ticaret hacmi (ithalat ve ihracat toplamı) yaklaşık olarak 104 milyar dolar iken, yıllar içinde hızla büyüyen mal ticaret hacmi, 2010 yılında 30,5 trilyon dolar düzeyine gelmiştir. Bunun gelecekte daha da artacağı yönündeki beklentiler oldukça güçlüdür. Bu süreçte, küresel mal ticaretinden ziyade finansal küreselleşmenin boyutu dikkat çekicidir. Örneğin, ABD ekonomisinde finansal işlem hacmi 1950'de milli gelire eşit düzeydeyken, 2000'de milli gelirin 50 katına çıktığı görülmektedir. Bu boyutta olmasa da, diğer ülkeler için de bu manzara geçerlidir. Bu gelişmeye paralel olarak 1970'te şirket kârlarının %15'i finansal rantlardan oluşurken, 2005'te şirket kârları içinde finansal rantların payının % 40'a yükseldiği görülmektedir. Benzer şekilde 1970'lerde şirket yöneticilerinin (CEO) ortalama kazancı, ortalama bir işçinin kazancının 30 katıyken, günümüzde bunun 400 katına kadar çıktığı ifade edilmektedir 1. Türkiye de 1980 sonrası dönemde liberal ekonomi politikalarını tercih etti. Bu süreçte ekonomide meydana gelen dönüşüme paralel olarak kamu kesiminde de önemli değişiklikler oldu. Küresel düzeyde ortaya çıkan sermaye bolluğunu fark eden yerli politikacılar, kamu tercihi teorisine paralel şekilde, seçmeni rahatsız etmeden vergilerden ziyade borçlanmaya başvurmanın politik çıkarları için rasyonel olduğunu fark ettiler. Bu süreçte aşağıdaki grafikte de görüleceği gibi Türkiye de 2002 yılına kadar olan dönemde, kamu harcamalarının vergilerle finanse eğilimi azaldı. Bu durumun gelecekte sadece kamu kesimi için değil, bütün bir ekonomi için katlanılması mümkün olmayacak maliyetlere neden olabileceği iktisatçılar ve aydınlar tarafından yüksek sesle dillendirilmiştir. Nitekim 2001 krizi sonrası süreçte olması gerektiği şekilde dramatik bir şekilde kamu finansman aracı olarak vergilerin, borçlanmaya tercih edilmesi gerektiğine yönelik 1 Aktaran: Yaşar, S. Sabah Gazetesi, 21 Ocak (A. Arvidsson, N. Peitersen, The Ethical Economy, Columbia University Press, 2013).

4 politikaları uygulamaya koydu. Buna paralel olarak kamu harcamalarında vergilerin payının hızla arttığı, grafikte 1 de açık bir şekilde görülmektedir. Finansal küreselleşmenin sağladığı fırsatları değerlendirmek isteyen siyasi aktörler, bu dönemde vergi gelirlerine tamamlayıcı veya telafi edici bir seçenek olarak borçlanmayı görmekte gecikmemiştir. Bu tercihin doğal bir sonucu olarak Türkiye de iç borçların GSYH ye oranı, ciddi bir artış eğilimine girmiştir. Öyle ki söz konusu oran, 2001 yılında yaklaşık %50 düzeylerine yükselmiştir. Bu süreçte iç borç kadar olmasa da, dış borçların da GSYH ye oranı %30 a yaklaşmıştır. Literatürde kamu kesiminin mali bunalımı diye ifade edilen bu manzara, Türkiye ekonomisini bir kamu kesimi finansman krizi ile karşı karşıya bırakmıştır. Bu dönemdeki siyasetçilerin başvurduğu popülist politikalar, Türkiye ekonomisinin 1999 ve 2001 krizleri ile yüzleşmesine neden olmuştur. Grafik 1: Kamu Kesimi İç ve Dış Borçları ve Vergi Göstergeleri ( ) Kamu İç Borçların GSYH'ye Oranı (%) Kamu Dış Borçların GSYH'ye Oranı (%) Vergi Gelirleri / Toplam Kamu Harcamaları Kaynak: Hazine Dış Ticaret Müsteşarlığı; DPT, Ekonomik Sosyal Göstergeler Türkiye de yukarıda ifade edilen düşük kur yüksek faiz politikası ve kamu kaynaklarını yöneten politikacıların benimsedikleri popülist politikalar nedeni ile vergilerden daha çok borçlanmaya yönelmeleri literatürde dışlama etkisi (crowding out effect) olarak bilinen sorun, 2002 öncesi dönemde Türkiye ekonomisinde gözlenir hale gelmiştir. Kamu kesiminin artan borçlanma gereksinimi, bir yandan faiz oranlarını arttırırken, diğer yandan özel kesimin yatırım yapma olanağını daralmıştır. Bu gelişme, Türkiye ekonomisinde yatırımların düşmesine ve dolayısıyla ekonomik büyümenin yavaşlamasına neden olmuştur. Finansal küreselleşmeye paralel olarak gelişmekte olan ülkelere, daha fazla kısa ve uzun vadeli sermayeyi çekmek için daha yüksek faiz oranı ile sermaye girişini sağlanmıştır. Gelişmekte olan ülkelerde arttırılan faiz oranları ile sağlanan sermaye girişleri, yerli paranın değerli hale gelmesine neden olmakta bu da, ekonomilerin ihracatını daraltırken ithalatın artmasına, diğer bir ifade ile dış ticaret açıklarının büyümesine sebep olmaktaydı. Finansal küreselleşmenin sağladığı bu ortamdan yararlanmak isteyen politikacılar

5 ekonomide düşük kur, yüksek faiz politikası ile bir yandan kamu açıklarının, diğer yandan dış açıkları sorununa neden olmaktaydı. Düşük kur nedeni ile zora giren ihracat ve cezp edilen ithalat sonucu oluşan dış açıklar, sağlanan yüksek faiz oranı ile sermaye girişleri sonucu dış açıkların kapatılması tercih edilmekteydi. Bu durum ekonomide kısa vadede çözüm gibi görünmesine karşın uzun dönemde ekonomiyi zora sokan bir politika idi. Yukarıda ifade edilen politikaların ekonomiyi 2001 de bilenen derin bir ekonomik krize sürüklemiştir. Bu krizin hemen arkasında iktidara gelen ve ekonomi politikasını büyük ölçüde kamu dengesi istikrarı ve enflasyonunun kontrol altına alındığı ekonomik istikrarı önceler tercihlerde bulunmuştur. İfade edilen bu dönemde kamu dengesini iyileştirilmesi ve ekonomi ve fiyat istikrarı ile ekonomik büyümeyi politika olarak benimsenmiştir. Bu dönemde ifade edin tercih değişikliği sonucu, iç ve dış borçlanmadan daha ziyade vergi tabanını genişletmeye ve kayıt dışı ekonomi ile mücadeleyi artırmak suretiyle kamu finansmanında vergi gelirlerini artırmaya yönelmiştir. Bunun doğal sonucu olarak vergi gelirleri hızla artarken, iç ve dış borçların GSYH ye oranında ciddi bir düşüş gerçekleşmiştir. Bu aşamada kamunun faiz ödemelerinin seyrini incelemek önem arz etmektedir lerin başında, faiz ödemelerinin vergi gelirlerine oranı %20 den daha az iken, süreç boyunca yukarıda ifade edilen borç artışına paralel olarak faiz ödemelerinin vergilere oranı 2001 yılında %100 ü aştı. Daha açık bir ifade ile Türkiye de toplanan vergilerin tamamı, sadece faiz ödemelerini bile karşılayamayacak hale gelmişti. Bu durum devletin ekonomik olarak iflasını ifade etmekteydi. Bu manzara, toplumun ve kamusal aktörlerin (bürokrat ve politikacıların) zihninde derin bir iz bırakmıştır lı yıllarda dünyada ortalama reel faiz %5 civarında iken, Türkiye de reel faizler %20 lere kadar yükselmiş ve finans sektöründe bulunanlar faizden yüksek kazançlar elde etmişlerdir. 28 Şubat süreci olarak bilinen askeri müdahale sürecine katkı veren kesimlere birçok farklı şekilde ekonomik çıkar sağlanmıştı. Özellikle bankacılık ve finans sektöründe sağlanan bu tür rantlar çok geçmeden bu sektördeki mali kurumların içinin boşaltılmasına yol açmıştı. Kamu kesiminde bu manzara gözlemlenirken diğer yandan finans sektöründe çok sayıda bankanın batması ve kamu tarafından bankalara el konulması söz konusu olmuştu. Bankalara el konulması da, kamu kesimine ciddi bir başka yük getirmişti. Hem kamu açıkları hem de finans sektöründe meydana gelen bu olağan dışı gelişmeler, ekonominin derin bir krizin içine düşmesine neden olmuştu. İfade edilen bu ekonomik krizden sonra yapılan genel seçimlerden iktidarda bulanan partilerin önemli bir kısmı politik varlıklarının son bulmasına neden olacak ağır tepkiler oluşmuştur. Bu süreçte iktidar olan hane yönetimdeki partinin bu politikaların sonuçlarını iyi analiz etmiş olmalı ki ekonomi politiğini köklü bir şekilde değişik biçimde belirleyerek grafikte 2 de de görüleceği üzere; kamunun faiz ödemelerinin vergilere oranını yıllar itibariyle dramatik bir şekilde düşürmeye yönelik politikaları uygulamaya koymuştur. Bir yandan kamu disiplinini sağlamaya yönelik politikalar, diğer yandan finans sektörünü disipline edecek kurumsal düzenlemeler sonucu,

6 ekonominin krizden hızla çıkarılması başarılmıştır yılına gelindiğinde Türkiye de vergi gelirlerinin faize ödenen oranı yaklaşık olarak %20 düzeyine düşürülmüştür. Önceki dönemlerde kamu kesiminin içine düştüğü mali bunalımı ve faiz maliyetini fark eden mevcut yönetim o zamanlarda uygulanan politikaların toplumsal maliyetinin ne kadar yüksek olduğunu görmüş ve bunun terk edilmesine yönelik tedbirlerin alınması hususunda gerekli kararlılığı göstermiştir. Bu politikalar sayesinde 2002 sonrasından günümüze kadar kişi başına düşen gelir düzeyinde ve toplam milli gelirde dikkate değer bir artış sağlanmıştır. Kamuoyunda bazı kesimler ve özellikle hükümet düzeyindeki bazı yetkililer, özellikle merkez bankasının faiz arttırmaya yönelik karlarına gelen tepkiler geçmiş dönemdeki kötü manzaranın tekrarlanacağı ve bunun sonucu yeni ekonomik krizlerin yaşanabileceğini endişesi ile ilişkili olduğunu ileri sürmek yanlış olmayacaktır. Halen politik ve toplumsal hafızasında derin izler bırakmış olan bu politikanın olumsuz izleri dikkate alındığında çok yadırganmayacağı ifade edilebilir. Grafik 2: Reel Faiz Oranı ve Kamu Faiz Ödemelerinin Vergi Gelirlerine Oranı (%) 120 Reel Faiz Oranı (%) Kamu Faiz Ödemelerinin/ Vergi Gelirleri (%) Kaynak: DPT, Ekonomik Sosyal Göstergeler ; Merkez Bankası, Yukarıda ifade edilen politika tercihleri özellikle 1990 lı yılların ortalarından 2003 tarihine kadar olan dönemde, Türkiye de faaliyette bulunan en büyük 500 sanayi işletmesinin faaliyet dışı kârlarının bilanço kârlarına oranı %50 nin üzerine çıkmıştı. Faaliyet dışı kârların en önemli kaynağının, faiz gelirleri olduğu bilinmektedir. Bilindiği gibi, yüksek miktardaki kamu açıkları ve dolayısıyla yüksek reel faizlerin olduğu dönemlerde, en büyük işletmelerin önemli bir kısmı kazançlarını faaliyette bulunduğu esas alanda değil, devlet tahvili veya hazine bonosu gibi yatırım seçeneklerinden elde etmişlerdir. Bu durum yukarıda ifade edilen dışlama olgusunun açık bir örneğini oluşturmaktadır. Bu dönemde Türkiye nin sanayicisi, kârını faaliyet alanlarındaki üretim ve ticaretinden daha çok, yüksek reel faizlerden elde etmeyi tercih etmiştir. Ekonomi literatüründe

7 bu durum, ekonomik çöküntü olarak ifade edilen 2001 gibi kriz manzaraların meydana gelmesine etkili olmuştur. Yüksek reel faiz politikasının uygulandığı 1990 lı yıllar ile 2000 li yılların başındaki dönemde Türkiye de faaliyette bulunan en büyük 500 sanayi kuruşunun faaliyet dışı karlarının net bilanço karlarına oranı Grafik 3 te görüldüğü gibi zirve yaptığı yıllar olmuştur. Bu dönemde ifade edilen bu sanayi kuruluşlar kendi esas işlerinden değil faizden önemli ölçüde para kazanmayı tercih etmişlerdir. Bu tercihin Türkiye ye ciddi maliyetleri olduğu bilinmektedir Grafik 3: Faaliyet Dışı Kârlarının Net Bilanço Kârlarına Oranı (%) Kaynak: İstanbul Sanayi Odası, Türkiye nin En Büyük 500 Firması Özel Sayısı. III. Ekonometrik Model ve Ampirik Bulgular Yukarıda analiz ettiğimiz yüksek faiz politikasının Türkiye ekonomisindeki etkilerini analiz etmek üzere ekonometrik bir analize başvurulmuştur. İfade edilen düşük kur yükse faiz politikasının ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini analiz dilmiştir. Bu çerçevede bu araştırma için dikkate alınan değişkenler; Gayri safi yurtiçi hasıla (LGDP), faiz oranı (INT), döviz (ABD doları) (EX), ve kamunun faiz ödemelerinin GSYH oranı (INTPAY) olarak belirlenmiştir. Bütün değişkenler ise DPT, ekonomik ve sosyal göstergeler veri setinden sağlanmıştır. Bütün değişkenler 1980 ile 2010 yılları arasındaki dönemi kapsamaktadır. III.I. Ekonometrik Metodoloji Kapetanios (2005), Zivot-Andrews ve Lumsdaine-Papell testlerini yapısal kırılma sayısının önsel olarak verilmesinden dolayı eleştirip yeni bir birim kök testi literatüre kazandırmıştı. Maki (2012) ise Gregory-Hansen(1996) ve Hatemi-J(2008) testlerini benzer şekilde eleştirip, yapısal kırılma sayısının içsel olarak belirlendiği yeni bir eşbütünleşme testini literatüre kazandırmıştır. Maki (2012) nin literatüre kazandırmış olduğu bu test, G-H ve Hatemi-J testlerinin çok kırılma için genişletilmiş şekli gibi düşünülebilir. Bu testte temel olarak şu 4 modelden birisi ele alınır:

8 k y D x u t i i, t t t i1 k y D x x D u t i i, t t t i, t t i1 i1 k y D t x x D u t i i, t t t i, t t i1 i1 k k k k y D t td x x D u t i i, t i i, t t t i, t t i1 i1 i1 k (1) (2) (3) (4) Burada yer alan y ve x ler I(1) değişkenler olup, k maksimum kırılma sayısını göstermektedir. D ise t>(kırılma zamanı) iken 1 diğer durumlarda 0 değerini alan kukla değişkendir. Buradaki modeller şu şekillerde tanımlanmaktadır: 1 numaralı model; düzey değişimli model, 2 numaralı model; rejim değişimi modeli (β nın yanı sıra μ da da kırılmaya izin verilmekte) 3 numaralı model; trendli rejim değişim modeli 4 numaralı model; düzey, trende ve bağımsız değişkenlerde değişime izin veren modeldir. Maki (2012) testinde, Kapetanios (2005) teki gibi bir süreç izlenmektedir. Öncelikle seçilen model, olası her yapısal kırılma için tahmin edilip, kalıntılara uygulanan birim kök test istatistikleri elde edilir. İlk kırılma noktası, seçilen modeller arasında kalıntı kareler toplamı en küçük olandır. İlk yapısal kırılma seçilen modele dahil edilerek, ikinci yapısal kırılma yine en küçük KKT tekniği ile elde edilir. Bu süreç «max k» ya kadar devam ettirilir. Tahmin edilen modeller arasında min-t istatistiğini veren test istatistiği seçilir. III. II. Ampirik Sonuçlar Çalışmanın ilk aşamasında serilerin durağanlığı ADF birim kök testiyle incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar aşağıdaki gibidir: Tablo 1: The Augmented Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) Birim Kök Test Sonuçları ADF PP Değişken Düzey Birinci Fark Düzey Birinci Fark LGDP [0.7889] [0.0108] [0.7375] [0.0000] INT [0.3652] [0.0000] [0.6729] [0.0000] EX [0.5633] [0.0310] [0.3468] [0.0019] INTPAY [0.4344] [0.0446] [0.8926] [0.0164] Not: Kritik değerler %1, 5 ve 10 düzeyinde sırasıyla, , ve şeklindedir. Bütün değişkenlerin düzeyde durağan olmadığı için birinci farklarında ancak durağan hale geldiği görülmektedir. İfade edilen değişkenler arasında bir ilişkinin var olduğunu sınamak üzere

9 eşbütünleşme testine başvurulmuş ancak anlamlı sonuç tespit edilememiştir. Bu nedenle serilerde kırılma olup olmadığını analizde değerlendiren Maki eşbütünleşme testine başvurulmuştur. Bu testten elde edilen bulgular tablo 2 de görülmektedir. Tablo 2. Maki Eşbütünleşme Testi Sonuçları Test İstatistiği * Kırılma Sayısı 1 Kırılma Tarihi 1988 Not: *, %1 seviyesinde anlamlılığı göstermektedir. Uygun kritik değerler %1, %5 ve %10 seviyesinde sırasıyla 6.964, ve şeklindedir. Maki eşbütünleşme testinin sonuçları GDP ile diğer üç değişken arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığına işaret etmektedir. Uygun kırılma sayısı olarak 1 bulunmuş olup, kırılma tarihi 1988 yılıdır. Değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki bulunduğu için bir sonraki aşamada bu uzun dönem ilişkinin katsayıları FMOLS yöntemiyle elde edilmiştir. Değişkenlerin katsayılarının istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Aşağıda da görüleceği gibi ifade edilen yüksek faiz ödemelerinin ekonomik büyüme üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. Sonuçlar aşağıda gösterildiği gibidir: LGDP INT EX INTPAY ( ) ( 9. 43) ( ) ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] Bir sonraki aşamada değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisi, değişkenler arasındaki eşbütünleşme ilişkisinin varlığının önemli olmadığı Toda-Yamamoto testi ile incelenecektir. Bu testin önemli bir özelliği ise teste dahil edilen durağan olmayan değişkenlerin farkını alarak durağan hale getirmek gerekmemektedir. Dolayısıyla bu testi kullanarak, fark alma yoluyla maruz kalınan uzun dönem bilgi kaybı engellenmektedir. Değişkenler tek tek ekonomik büyüye ilişkin nedenselliği istatistiksel olarak anlamlı görünmemesine rağmen bu değişkenlerin toplu halde %10 anlam düzeyinde nedeni olduğu görülmektedir. Test sonuçları aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir: Tablo 3. Toda-Yamamoto Nedensellik Testi sonuçları Temel Hipotez Test İstatistiği GDP <--/- -INTPAY (0.2855) GDP <--/-- INT (0.18) GDP <--/-- EXC (0.2958) GDP <--/-- ALL (0.0962)*** Not: ***, %10 seviyesinde anlamlılığı göstermektedir. IV. Sonuç Yukarıda ifade edilen düşük kur yüksek faiz politikası bir dönem Türkiye ekonomisi üzerinde derin olumsuz izler bıraktığı açık şekilde görülmüştür. Uzun dönem büyümeyi önceleyen ve popülist politikalardan daha ziyade uzun vadeli hedeflerin dikkate alındığı vergilere dayalı bir kamu

10 finansman ve faiz maliyetinin kamu ve ekonomik istikrarı tehdit etmeyecek düzeyde olmalıdır. Literatürde bilindiği gibi yüksek faiz politikası bir yandan yatırımları düşürücü etkisi diğer yandan kamu kesimi üzerindeki maliyeti ciddi bir soruna dönüşebilmektedir. Artan faizlerin bir yandan kamu kesiminin borç yükünü arttırması, diğer yandan kendi sanayicisinin ekonomik büyümeye ve istihdam artışına doğrudan katkısı olmayacak bir alana kaynak tahsisi sonucu, yakın geçmişte olduğu gibi yüksek bir toplumsal maliyete meydan vermek istemediği şeklinde yorumlanabilir. Özellikle ABD genişletici para politikasının sonuna geldiği ve yakın gelecekte faizleri artıracağı yönündeki beklentiler birçok gelişmekte olan ekonomide ulusal paraların değer kaybetmesine neden olmuştur. Kurda meydana gelen hızlı tırmanışı kontrol etmek üzere alının faiz artırma seçeneği genelde ekonomik büyümeyi öncelikli amacı olan hükümet çevrelerinde olumsuz tepkilere neden olmaktadır. Bu durum da anlaşılır bir durumdur. Hükümetin esas objektifi ekonomik ve refah düzeyini büyütmektir. Buna karşın merkez bankasının esas objektifi ise fiyat istikrarını sağlamaktır. Bütün bunlara rağmen merkez bankası halen bağımsız ve politika faiz düzeyini belirleme konusunda esas karar sahibidir. Ancak geçmişteki yüksek faiz ve düşük kur politikasından kaynaklanan ağır maliyetlerin başka hükümet çevrelerini kaygılandırması anlaşılır bir durumdur. Kaynakça Aksu, A., Emsen, S. Başar, S. (2001), Türkiye de Bütçe Açıkları ile Nominal ve Reel Faiz Oranları İlişkileri: , İİBF Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 1-2. Arvidsson, A. N. Peitersen, The Ethical Economy, Columbia University Press, DPT, Ekonomik Sosyal Göstergeler Gregory, A.W., Hansen, B.E., (1996), Tests For Cointegration in Models with Regime and Trend Shifts Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 58, Hatemi-J, A., (2008), Tests for Cointegration with Two Unknown Regime Shifts with An Application to financial Market Integration, Empirical Economics, 35, İstanbul Sanayi Odası, Türkiye nin En Büyük 500 Firması Özel Sayısı. İSO Lumsdaine, R.L. & Papell, D.H. (1997). Multiple Trend Breaks and The Unit Root Hypothesis. The Review of Economics and Statistics, 79(2), Kapetanios, G. (2005). Unit-root testing against the alternative hypothesis of up to m structural breaks. Journal of Time Series Analysis, 26(1), Maki, D. (2012). Tests For Cointegration Allowing for an Unknown Number of Breaks. Economic Modelling, 29(5), 1-5 Merkez Bankası, Zivot, E. & Andrews, D. (1992). Further evidence on the great crash, the oil-price shock, and the unit-root hypothesis. Journal of Business & Economic Statistics, 10(3),