TÜRKİYE DE İLLERİN TRAFİK GÜVENLİĞİNİN ANALİTİK HİYERARŞİ PROSESİ (AHP)İLE BELİRLENMESİ

Transkript

1 Ordu Üniv. Bil. Tek. Derg., Cilt:4, Syı:2, 2014,57-69/Ordu Univ. J. Sci. Tech., Vol:4, No:2,2014,57-69 TÜRKİYE DE İLLERİN TRAFİK GÜVENLİĞİNİN ANALİTİK HİYERARŞİ PROSESİ (AHP)İLE BELİRLENMESİ ÖZET Emine ÇORUH *1*, Ahmet TORTUM 2 1 Gümüşhne Ünv.Müh.ve Doğ Bil.Fk.İnş.Müh.Böl. GÜMÜŞHANE, eminecoruh@gumushne.edu.tr 2 Attürk Ünv. Müh.Fk.İnş.Müh.Böl. ERZURUM Trfik güvenliği, belirli bir zmn içerisinde meydn gelen kzlrdn sonuçlnn kyıp ve kz syılrının bir ölçüsü olrk genellikle de orn kvrmı ile çıklnır. Bu ornlr zmn içerisindeki eğilimi gözlemlemek için kullnılır. Anck bu bilgi bize trfik güvenliğinin düzeyi vey derecesi hkkınd bir bilgi vermez. Trfik güvenlik problemleri genel olrk yol ulşım sistemindeki bozulmlrın bir sonucu olrk görülür. Yol ulşım sistemi 3 bileşenden oluşur; yol kullnıcısı, rç ve ltypı. Bu çok bileşenli kryolu güvenliği problemi konusund özellikle son yıllrd önemli isttistiki çlışmlr ypılmktdır. Bu çlışm ile 81 il ve 2008, 2009 ve 2010 yıllrı için trfik kz syısın etki eden fktörler AHP yöntemi kullnılrk incelenmiştir. 81 ilin ship olduklrı risk lnlrı dikkte linrk bu yönteme göre yol güvenlik sırlmsı belirlenmiştir. Anhtr Kelimeler: Trfik Kzlrı, AHP, Türkiye, Ekonomik ve Demogrfik Göstergeler. *1* eminecoruh@gumushne.edu.tr 57

2 E. Çoruh, A.Tortum DETERMINATION OF TRAFFIC SAFETY OF PROVINCES IN TURKEY WITH ANALTYIC HIERARCHY PROSES (AHP) ABSTRACT Emine ÇORUH 1*, Ahmet TORTUM 2 1 Gümüşhne Ünv.Müh.ve Doğ Bil.Fk.İnş.Müh.Böl. GÜMÜŞHANE, eminecoruh@gumushne.edu.tr 2 Attürk Ünv. Müh.Fk.İnş.Müh.Böl. ERZURUM Trffic sfety is mesure of the number of ccidents nd the loss from resulting from the occurring ccidents within prticulr time. It is usully explined with the concept of the rte. These rtios re used to observe trends over time. However, this knowledge does not provide informtion bout trffic sfety level or degree. Rod sfety problems generlly seen s result of deteriortion in trnsporttion system. Rod trnsport system consists of three components; rod users, vehicles nd infrstructure. Importnt sttisticl studies bout rod sfety problems with this multicomponent re crried out especilly in recent yers. In this study, t the 81 provinces over the period , the fctors ffecting the number of rod trffic ccidents using AHP method is exmined. According to risk fields of 81 province them rod sfety rnking hs been determined by this method. 2.GİRİŞ Trfik güvenliği nedir? Bu soruy verilen cevp geleneksel olrk belirli bir zmn dilimi içerisinde ki genellikle hft sonu vey byrmlr gibi trfiğin pik yptığı zmnlr y d bir y/yıl gibi süre zrfınd meydn gelen kzlrdn sonuçlnn kyıp ve kz syılrının bir ölçüsü olduğudur. Çoğunlukl kyıp ve kz syılrı d seyht edilen rç kilometresi bşın, kyıtlı rç syısı bşın vey nüfus bşın kyıplrın syısı gibi orn kvrmı ile çıklnır. Bu ornlr zmn içerisindeki eğilimi gözlemlemek için kullnılır. Şöyle ki bu eğilimdeki bir rtış genellikle güvenlikte bir zlış ksi bir durumd güvenlikteki gelişmeye işret eder. Yol trfik güvenliğinin derecesi vey düzeyini incelemek için ise yol güvenlik göstergeleri ve bu göstergelere uygulnn frklı nlizlerle yol güvenlik düzeyleri belirlenmeye çlışılmıştır. Bu çlışmlr syesinde sdece kz syısın bğımlı klınmyrk güvenliğe lterntif ölçüm ve tvsiye lnı geliştirilmiştir [1]. Güvenlik boyutunu göstermek için, yrlnm vey kzlr konusundki verilere ilve olrk kullnmk için ve yrlnm vey kzlr ile ilişkili nedenselliği ölçmek için vey kzlrı doğurn süreçleri nlmk için birçok gösterge tnımlnmıştır. Bu göstergelerin, gelişiminin sıl nedeni, kz ve yrlnmlrın sdece buz dğının 1* eminecoruh@gumushne.edu.tr 58

3 Türkiye de İllerin Trfik Güvenliğinin nlitik Hiyerrşi Prosesi (Ahp)İle Belirlenmesi görünen kısmı olduğu, gerek gelecekteki ulşım ytırımlrı gerek mevcut durum için lınck önlem ve iyileştirmeler için, göstergelerin temsil ettiği bilgilerin toplu hlde sunulmsın duyuln ihtiyçtır.kz isttistikleri ve ilgili dezvntjlrının ksine (rsgele dlglnm, kyıt ltın lm, tnımlrdki tek düzelik kısıtlılığı vb.) bu göstergeler, kz ve kyıplr neden olnın ltınd ytn süreçlerin çıklmsını ypr. Dh yrıntılı bir görüntü veren göstergeler, kzlrın sonuçlrındn önce problemi tespit edebilirler [4]. Yol güvenliği konusu krışık bir konudur ve dh çok incelemeye ve özellikle çok syıd kz fktörünü ve göstergeyi içeren yeni modellerin gelişimine ihtiyç vrdır. Oluşturuln modeller gerçek veri ve formüllerin bir temsilidir. Modeller, bize illerin/bölgelerin/ülkelerin göstergeler yoluyl birbirleri ile krşılştırm ypılmsın yrdım eder. Trfik kzlrının nedenleri nlmk için en iyi yollrındn biri, insn, rç, sosyoekonomi, yol ltypısı, rzi kullnımı ve çevre ile ilgili önemli göstergeleri/fktörleri tespit yeteneğine ship çeşitli modelleri geliştirmektir [9]. Bu çlışm ile illerin risk lnlrın göre etki eden fktörler Anlitik Hiyerrşi Proses, AHP kullnılrk nliz edilmiştir. Türkiye deki 81 il krşılştırılmış ve güvenlik sırlmlrı elde edilmiştir. AHP modeli Expert Choice (EC) progrmı yrdımı ile veri setine uygulnmıştır. Bu çlışm yerel ve ulusl politikcılr için dh etkin ve sürdürülebilir politik ve ltypı projelerinin geliştirilmesine öncülük edebilir. Bu mçlr doğrultusund, seçilen göstergeler temel lınrk sıl mcımız, illerin ulştırm güvenlik performns düzeylerini belirlemek, bu doğrultud illerin sırlmsını ypmk ve sonuç olrk illerin benzerliklerini ve frklılıklrını orty koymktır. 1. AHP (ANALİTİK HİYERARŞİ PROSES) Anlitik hiyerrşi süreci vey prosesi (AHP teorisi), 1970'li yıllrın bşınd Sty trfındn geliştirilen bir yöntemdir.adındn d nlşıldığı gibi, bütün mcı; kpsmlı, seçilmiş en iyi lterntif syısının, hedefe ktkısı olck çeşitli kriterlerden oluşn bir hiyerrşiye dönüştürmektir [5]. AHP, ikili krşılştırmlr yoluyl, problem için tnımlnmış tüm ölçütlerin ğırlıklrını bulur ve seçenekler bu ölçütler çısındn yine ikili krşılştırmlr ile değerlendirilerek bir ğırlık lır. Niteliksel özellikte olnlr ols bile hngisi kç kt dh önemli şeklindeki sorgulmlrl tüm ölçütler, ornsl tek bir ölçekte değerlendirilmektedir. Krr problemleri, hiyerrşik bir ypıd ele lınır ve ikili krşılştırm mntığın dynır. İkili krşılştırm, ilgilenilen iki krkteristiğin hngisinin kç kt dh önemli, tercih edilir, bskın olduğunun değerlendirilmesidir. İnsn beyninin pek çok ölçütle de krşılşs bunlrı ikili ikili krşılştırdığı ve bir sıry koyduğu gösterilmiştir. Yöntem insn beyninin bu özelliğinden yol çıkılrk geliştirilmiştir [8]. Hiyerrşinin birinci düzeyi (hedef) ile en lt düzeyi (seçenekler) birbiriyle rdki düzeyler syesinde ilişkilidir. Birinci düzey hriç diğer düzeylerde birden fzl elemn 59

4 E. Çoruh, A.Tortum vrdır. Her bir düzeyde bulunn elemnlrın birbirleri ile bğımsız olmsı gerekmektedir. Düzeyler ise birbirleri ile etkileşimlidir. Yni; lt düzeydeki elemnlrl bir üst düzeydeki elemnlr birbirleri ile ilişkilidir. AHP de, düzeyler rsı ikili kıyslmlrdn yrrlnrk problemin nihi çözümüne gidilir. Kıyslm, dim bir üst seviyeye göre ypılır. Kıys değerleri ölçek değerleri kullnılrk sezgisel olrk ypılır. Sezgisel ynılgıyı belli bir ornın ltınd tutmk gerekir. Bu orn tutrlılık ornı denir ve % 10 dn küçük olmsı istenir. Aksi hlde ikili kıys değerleri yeniden gözden geçirilmelidir [6]. Fktörler rsı krşılştırm mtrisi, boyutlu bir kre mtristir. Bu mtrisin köşegeni üzerindeki mtris bileşenleri 1 değerini lır. Krşılştırm mtrisi şğıd gösterilmiştir. A... n n n 2 n... nn Krşılştırm mtrisinin köşegeni üzerindeki bileşenler, yni i=j olduğund, 1 değerini lır. Çünkü bu durumd ilgili fktör kendisi ile krşılştırılmktdır. Fktörlerin krşılştırılmsı, birbirlerine göre ship olduklrı önem değerlerine göre birebir ve krşılıklı ypılır. Fktörlerin birebir krşılıklı krşılştırılmsınd Çizelge 1.1 deki önem sklsı kullnılır. Çizelge 1.1. AHP de kullnıln temel ölçek ve tnımlrı ( Sty [7]) Eğer i ölçütü j ölçütü ile krşılştırıldığınd Çizelge 1.1 de bulunn değerlerden birini lıyors, j ölçütü ile i ölçütünün krşılştırm değeri i ve j ölçütlerinin ldığı değerin çrpmy göre tersidir. Kısc, ji 1 ij 60

5 Türkiye de İllerin Trfik Güvenliğinin nlitik Hiyerrşi Prosesi (Ahp)İle Belirlenmesi dir. Krşılştırm mtrisi, fktörlerin birbirlerine göre önem seviyelerini belirli bir mntık içerisinde gösterir. Anck bu fktörlerin bütün içerisindeki ğırlıklrını, diğer bir deyişle yüzde önem dğılımlrını belirlemek için, krşılştırm mtrisini oluşturn sütun vektörlerinden yrrlnılır ve n det ve n bileşenli şğıd gösterilen B sütun vektörü oluşturulur. b11 b21. Bi.. bn 1 Bu B sütun vektörlerinin hesplnmsınd şğıdki formül 1.1. den yrrlnılmktdır. b ij n i1 ij ij Formül 1.1 Bu dımlr diğer değerlendirme fktörleri içinde tekrrlndığınd fktör syısı kdr, B sütun vektörü elde edilecektir. n det B sütun vektörü, bir mtris formtınd bir ry getirildiğinde ise şğıd gösterilen C mtrisi oluşturulcktır. c c. C.. cn c c c n c1 n c 2n... cnn C mtrisinden yrrlnrk, fktörlerin birbirlerine göre önem değerlerini gösteren yüzde önem dğılımlrı elde edilebilir. Bunun için şğıdki formül 1.2 de gösterildiği gibi C mtrisini oluşturn stır bileşenlerinin ritmetik ortlmsı lınır ve Öncelik Vektörü olrk dlndırıln W sütun vektörü elde edilir. n j c ij wi 1 Formül 1.2 n 61

6 E. Çoruh, A.Tortum W w1 w2... w n AHP kendi içinde ne kdr tutrlı bir sistemtiğe ship ols d sonuçlrın gerçekçiliği doğl olrk, krr vericinin fktörler rsınd yptığı birebir krşılştırmdki tutrlılığ bğlı olcktır. AHP, bu krşılştırmlrdki tutrlılığın ölçülebilmesi için bir süreç önermektedir.. Sonuçt elde edilen Tutrlılık Ornı (CR) ile bulunn öncelik vektörünün ve dolyısıyl fktörler rsınd ypıln birebir krşılştırmlrın tutrlılığının test edilmesinin imkânını sğlmktdır. Hesplnn CR değerinin 0,10 dn küçük olmsı krr vericinin yptığı krşılştırmlrın tutrlı olduğunu gösterir. CR değerinin 0,10 dn büyük olmsı y AHP deki bir hesplm htsını y d krr vericinin krşılştırmlrındki tutrsızlığını gösterir ([7]; [2]). 2. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çlışmd 2008, 2009 ve 2010 yıllrın it ve 81 il için kullnıln değişkenler Türkiye İsttistik Kurumundn (TÜİK), Emniyet Genel Müdürlüğünden (EGM) ve Türkiye Sigort Merkezinden (TRAMER) lınmıştır. Yol güvenlik ri sk lnlrı diye dlndırıln n bileşenlerle ilgili en iyi temsili sğlycğı düşünülen ekonomik, sosyo-demogrfik, ulştırm, sğlık ve eğitim göstergeleri seçilmiştir. Çlışmd kullnıln veri setine it değişkenler/göstergeler ile ilgili bilgiler çizelge 2.1 de sunulmuştur. Anlizler 2008, 2009 ve 2010 yıllrı için yrı yrı ypılmıştır.türkiye nin 81 ilini seçip ship olduklrı risk lnlrın göre 34 fktör belirlenip ğırlıklndırılmıştır. Sırlm ypmmız imkân veren AHP ile de iller en yüksek riske ship ilden en düşük olnın göre sırlnmıştır 62

7 Türkiye de İllerin Trfik Güvenliğinin nlitik Hiyerrşi Prosesi (Ahp)İle Belirlenmesi Çizelge 2.1. Anlizde Kullnıln Değişkenler/Göstergeler ve Kısltm Kodlrı İlk olrk progrmd problem (mç) belirlenmiştir. Kryolu güvenlik problemi olrk isimlendirilmiştir. Dh sonr kriterler, lterntifler belirlenir ve grfiksel olrk gösterimi ypılır. Çlışmmızd mç illerin risk lnlrın göre yol güvenlik durumlrını belirlemek olduğu için hiyerrşik ypı Şekil 2.1 deki gibi kurulur. EC de dh sonr hiyerrşik ypı oluşturulur. Bu çlışmd Demogrfi, Ulştırm Riski, Ulştırm Altypısı, Mli, Sğlık ve Eğitim bşlıklrınd Şekil 2.2 deki gibi EC görüntüsü verilmiştir. 63

8 E. Çoruh, A.Tortum Şekil 2.1. Hiyerrşi Modeli. Şekil 2.2. EC ile kriterlerin oluşturulmsı. Öncelikle n kriterler kendi içerisinde ikili krşılştırılrk kriterlerin globl ğırlıklrı bulunmuştur. Dh sonr ynı işlemler her n kriter ltındki kriterlere de uygulnrk lokl ğırlıklr örnek olrk verilen şekil 2.3 gibi her bir değişken/gösterge için yrı yrı bulunmuştur. 64

9 Türkiye de İllerin Trfik Güvenliğinin nlitik Hiyerrşi Prosesi (Ahp)İle Belirlenmesi Şekil 2.3. EC ile kriterlerin ikili olrk krşılştırılmsı globl ve lokl olrk Her bir değişkene it ğırlıklr EC ile belirlendikten sonr her il için stndrtlştırılmış veriler ile çrpılmıştır. İllerin yol güvenlik sırlmsı ypılbilmesi için her ile şğıdki formül uygulnmıştır. Yol Güvenlik Sırlmsı Düzeyi = 1 inci ilin 1 inci Değişken Değeri x 1 inci Değişkenin AHP ile bulunmuş Lokl Ağırlığı + 1 inci ilin 2 inci Değişken Değeri x 2 inci Değişkenin AHP ile bulunmuş Lokl Ağırlığı inci ilin En Sonuncu Değişken Değeri x En Sonuncu Değişkenin AHP ile Bulunmuş Lokl Ağırlığı (12) 3.BULGULAR VE TARTIŞMA Anlitik Hiyerrşi Prosesi (AHP) sonucu en fzl insn beyni dokuz kdr ikili kıyslmlr olnk verdiği için 44 değişken setinden ltı mtris oluşturulmuş (dokuz stır ve dokuz sütunlu) ve AHP sonucu ğırlıklr en fzl nüfus (0,346), ulştırm ltypısın (0,204), ulştırm riskine (0,187), mli göstergelere (0,012), sğlık (0,079) ve son olrk eğitime (0,060) verilmiştir. Bu ğırlıklr ve illerin stndrtlştırılmış değerleri hesplnrk il sırlmlrı oluşturulmuştur. Bu il sırlmlrın göre İstnbul, Ankr, İzmir, Burs, Koceli, Antly, Adn, Mersin, Kony ve Gzintep dh riskli il grubund çıkmıştır. 65

10 E. Çoruh, A.Tortum Çlışm sonucund il risk değerlerine bkıldığınd İstnbul, Ankr, İzmir gibi ülkenin bşkenti ve ekonomik lokomotifleri oln şehirlerin kendilerinden ekonomi, nüfus, eğitim, ltypı olrk kt kt düşük oln doğu ve güneydoğu illeri ile kıyslm ypılmsının rd korkunç bir uçurum yrttığı görülmektedir. Dolyısı ile bu yüksek değerlere ship illerin özellikle bir ülke büyüklüğüne kvuşmuş İstnbul un bundn sonrki çlışmlrd tek bşın değerlendirilmeye lınmsının dh doğru olcğı düşünülmektedir. Her bir ilin stndrtlştırılmış değişkenlerine it değerleri, AHP ile bulunmuş ğırlıklrı ile çrpılrk bulunn il değerleri sırsıyl 2008 yılı için çizelge 3.1 de, 2009 yılı için, Çizelge 3.2 de ve 2010 yılı için çizelge 3.3 de verilmiştir. Riske etki eden fktörler değerlendirildiği için riske göre sırlm ypıldığı en yüksek riske ship illerden en z riske ship illere doğru gidildiğine dikkt edilmelidir. Çizelge Yılı AHP sonucu illerin yol güvenlik sırlmsı 66

11 Türkiye de İllerin Trfik Güvenliğinin nlitik Hiyerrşi Prosesi (Ahp)İle Belirlenmesi Çizelge Yılı AHP sonucu illerin yol güvenlik sırlmsı 67

12 E. Çoruh, A.Tortum Çizelge Yılı AHP sonucu illerin yol güvenlik sırlmsı 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Günümüzde trfik kzlrının ve bu kzlrın sonucu oluşn kyıplrın etkili ve sürdürülebilir bir şekilde önlenmesi, en önemli hlk sğlığı sorunlrındn biri olrk krşımız çıkmktdır. Son zmnlrd d ypıln çlışmlr, yol güvenliği lnınd sdece kz verileri yerine kzlr en büyük ktkıyı sğlyn ki düny genelinde tüm kzlrın yklşık %90 ı gibi büyük bir pydy ship ve %57 sine de tek bşın sebep olduğu bilinen yol kullnıcı dvrnışının ltınd ytn nedenleri rştırmy odklnmıştır. Türkiye son on yıl içinde istikrrlı bir politik ile kişi bşın gyri sfi milli hsıld önemli bir rtış trendi yklmıştır. Ülkemiz, Arjntin ve Çin den sonr %5-6 ornınd yıllık ekonomik büyümeyi son yıllrd istikrrlı bir şekilde gerçekleştirmiştir. Ekonomideki bu istikrrlı büyüme, lt ve üstypı sektörüne büyük ölçüde ynsımıştır [3]. Anck ypıln çlışmlr d göstermektedir ki istihdm ornınd, şehirleşmede ve il ve devlet yollrındki rtış prlel olrk kz syısınd d rtış meydn gelmektedir. Bu durum, kişi bşın düşen milli gelirin rtmsı, hızlı kentleşmenin ve tşıt shipliğinin rtış trendinde olduğu gelişmekte oln ülkelerle benzerlik göstermektedir. Ayrıc eğitimli insn syısı rtıkç kz syılrı zlmktdır. 68

13 Türkiye de İllerin Trfik Güvenliğinin nlitik Hiyerrşi Prosesi (Ahp)İle Belirlenmesi 2008, 2009 ve 2010 yıllrı irdelendiğinde genel olrk hemen hemen tüm illerde sğlıklı bir ulşım güvenliği olmdığı sonucu mlesef çıkmktdır. Özellikle incelenen 3 yıl boyunc ilk 10 giren illerde ivedilikle cil eyleme geçilmesi gerektiği düşünülmektedir. Ki şu n Türkiye de ve dünyd her n; herkesin, bir trfik kzsıyl, krşılşm olsılığın kuvvetle ship olduğu düşünülürse, böyle bir tehlikeyi önceden önleme yolun gitmek her birey için hyti önem tşımktdır. O hlde ypılck oln ilk şey Türkiye de cil olrk bölgeler rsı eşitlik ilkesi ile birlikte her bölgenin coğrfi ve demogrfik özelliklerini de göz önünde bulundurrk etkin ulşım plnlmsının ypılmsıdır. Ayrıc ulştırm sektöründe, sdece kryolun değil diğer modlrın d etkin olrk kullnıldığı böylelikle modlrın birbirini tmmldığı, bölgeler ve iller rsınd dengeli bir gelişmeye imkân verecek politiklr oluşturulmlıdır. KAYNAKLAR [1] Both, G., (2005), Mesuring Rod Trffic Sfety Performnce, Southern Africn Trnsport Conference (SA TC 2005), Document Trnsformtion Technologies cc., Pretori, South. [2] Cnhsi, E., (2010), Anlitik Hiyerrşi Süreci, Mimr Sinn Güzel Sntlr Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisns Tezi, İstnbul. [3] Çoruh, E., Bilgiç, A. ve Tortum, A., (2013), Türkiye de İl Trfik Kzlrının Count Dt Model İle İncelenmesi, 4.Kryolu Trfik Güvenliği Sempozyumu ve Sergisi, Ankr. [4] ETSC (Europen Trnsport Sfety Council), (2001), Trnsport Sfety Performnce Kzlrının Indictors, Europen Trnsport SfetyCouncil ETSC, Brussels, pp [5] Hs, R., Meixner, O., (2006), An Illustrted Guide to the Anlytic Hierrchy Process, Presenttion Institute of Mrketing nd Innovtion, Vienn. [6] Uyr, Y., Kurt, M., Dizdr, N.E., (2003), Trfik Kzlrını Etkileyen Fktörlerin Ahp Yklşımı İle Göreli Önemlerinin Belirlenmesi, Teknoloji, No:1-2: [7] Timor, M., (2011), Anlitik Hiyerrşi Prosesi, Türkmen Kitpevi, İstnbul. [8] Sty, T.L., (2000), Fundmentls of Decision Mking nd Priority Theory with the Anlytic Hierrchy Process, RWS, Publictions. [9] Quddus, Mohmmed A., (2008), Time Series Count Dt Models: An Empiricl Appliction To Trffic Accidents, Accident Anlysis nd Prevention 40: