2 ÜLKE ÖRNEKLERĠ: FRANSA, HOLLANDA, ĠSPANYA VE KORE

Transkript

1 2 ÜLKE ÖRNEKLERĠ: FRANSA, HOLLANDA, ĠSPANYA VE KORE

2 ÜLKE ÖRNEKLERĠ: FRANSA, HOLLANDA, ĠSPANYA VE KORE ĠÇĠNDEKĠLER 1 GĠRĠġ Farklı Planlama Modelleri ve Rapor Kapsamında Ġncelenen Ülkelerin Planlama Modelleri Kapsamında Değerlendirilmesi Farklı Avrupa Ülkelerindeki Plan Kademeleri, Ülke Mekansal Strateji Planı ile Bölge Mekansal Strateji Planlarının (Bölge Planlarının) Plan Kademelenmesi Ġçindeki Yeri Ulusal Planlama Politikaları ve Araçları Bölgesel (Stratejik) Planlama Politikaları ve Araçları Kaynakça FRANSA DA PLANLAMANIN YAPISI, ÖRGÜTLENMESĠ VE MEKANSAL STRATEJĠK PLANLAR GiriĢ Yönetim Yapılanması ve Planlamadan Sorumlu Kurumlar Planlama Kademelenmesi ve Farklı Düzlemlerde Planlamadan Sorumlu Kurumlar Farklı Düzlemlerde Hazırlanan Planlar Özellikleri ve Planlar Arası ĠliĢkiler Ulusal Ölçekte Mekansal Kararlar ve Planlar ve Planlamada Yetkili Kurumlar Bölgesel Ölçekte Mekansal Kararlar ve Planlar ve Planlamada Yetkili Kurumlar Yerel yönetimlerin birliklerinin hazırladıkları planlar Yerel yönetimlerin/ Belediyelerin hazırladıkları planlar Planlar arası ĠliĢkiler ve Planlama Süreci Kaynakça HOLLANDA DA PLANLAMANIN YAPISI, ÖRGÜTLENMESĠ VE STRATEJĠK PLANLAR GiriĢ Yönetim Yapılanması ve Planlamadan Sorumlu Kurumlar Planlama Kademelenmesi ve Plan Kademeleri Arasındaki ĠliĢkiler Öncesi Planlamanın Yapılanması Sonrası Planlama Yapılanması Farklı Ölçekte Plan Kararları ve Plan Hazırlanma Süreci Ulusal Düzlemde Mekansal Planlama (Ulusal Mekansal Stratejilerden, Altyapı ve Planlama Ġçin Ulusal Politika Stratejisine) Ġl/Bölge Yapısal Vizyonu (Structuurvisie) Planlararası iliģkiler ve Planlama Süreci Kaynakça ĠSPANYA DA PLANLAMANIN YAPISI, ÖRGÜTLENMESĠ VE MEKANSAL STRATEJĠK PLANLAR GiriĢ ii

3 4.2 Yönetim Yapılanması ve Planlamadan Sorumlu Kurumlar Planlama Kademelenmesi ve Plan Kademeleri Arasındaki ĠliĢkiler Farklı Ölçekte Plan Kararları ve Plan Hazırlanma Süreci Ulusal Ölçekte Mekansal Kararlar ve Planlar ve Planlamada Yetkili Kurumlar Genel Mekansal Plan/Territorial General Plan (PTG) ve Mekansal EĢgüdüm Planları (Planes Directores Territoriales de Coordination) Katalan Planlama Yapısı ve Örgütlenmesi (Catalonia) Plan Kademeleri ve Plan Hazırlama Sürecinde Sorumlu Kurumlar ve ĠliĢkiler Kaynakça KORE DE PLANLAMANIN YAPISI, ÖRGÜTLENMESĠ VE MEKANSAL STRATEJĠK PLANLAR GiriĢ Yönetim Yapılanması Planlama Kademelenmesi ve Farklı Düzlemlerde Planlamadan Sorumlu Kurumlar Farklı Ölçekte Plan Kararları ve Planların Ġçeriği Ulusal Ölçekte Mekansal Kararlar ve Planlar ve Planlamada Yetkili Kurumlar Bölge Planları Planların Üretilmesi Süreci Kaynakça ULUSAL MEKANSAL STRATEJĠLER Hollanda Ulusal Mekansal Stratejisi Amaç Niteliği Ġçeriği: Planlamanın altyapılaģtırılması? Kapsamı Üretilen Kararlar: Stratejiler, stratejik projeler ve projeler Kullanılan araģtırmalar ve bilgi bazı Finansman Ulusal Mekansal Stratejilerin Üretim Süreci ARAġTIRMA KAPSAMINDAKĠ ÜLKELERDE BÖLGESEL MEKANSAL PLAN/BÖLGE PLANI Fransa Amaç Niteliği Ġçeriği Kapsamı Anlatım Dili ve Gösterim Biçimi Plan Uygulama Araçları/ Finasman Hollanda Ġl-Bölge Planları Amaç Niteliği Ġçeriği iii

4 7.2.4 Kapsamı Anlatım Dili ve Gösterim Biçimi Üretilen Kararlar: Stratejiler, stratejik projeler ve projeler Katılım Finasman Ġspanya da/katalanya da Bölge Planları Amaç Niteliği: Plan hazırlama süreci Ġçerik Kapsamı Anlatım Dili ve Gösterim Biçimi Üretilen Kararlar: Stratejiler, stratejik projeler ve projeler Finasman Kore Bölge Planları Amaç Niteliği Ġçeriği Kapsamı Anlatım Dili ve Gösterim Biçimi Üretilen Kararlar: Stratejiler, stratejik projeler ve projeler Finansman FARKLI ÜLKE DENEYĠMLERĠNĠN TÜRKĠYE DEKĠ MEVCUT PLANLAMA YAPISI ĠLE KARġILAġTIRILMASI Fransa Hollanda Ġspanya Kore Mekansal Stratejik Planlar Açısından Ülke Örneklerinin ve Türkiye deki Planlama Kademelenmesinin Değerlendirilmesi: Özet ÖZET VE GELECEĞE YÖNELĠK BEKLENTĠLER Özet bulgular Avrupa Birliğinin Planlama Sistemi Üzerindeki Mevcut ve Gelecekteki Etkileri iv

5 TABLOLAR Tablo 1-1 Avrupa Ülkelerindeki Farklı Planlama Modelleri... 5 Tablo 1-2 Farklı Yönetim Sistemlerinde Merkezi Yönetimin Üst Ölçekli Planlardaki Rolü... 7 Tablo 1-3 Ulusal Mekansal Planlama Araçları... 8 Tablo 1-4 Ulusal Planlama Araçlarının Ana Konu BaĢlıkları... 9 Tablo 1-5 Bölgesel Stratejik Planlama YaklaĢımları Tablo 1-6 Bölgesel Stratejik Planların Planlama Nüfusu, Planlama Alanı ve Onaylayan Kurum 11 Tablo 1-7 AraĢtırma kapsamındaki Ülkelerle Bazı Avrupa Ülkelerindeki Planlama Örgütlenmesinin KarĢılaĢtırılması Tablo 2-1 Yönetim ölçekleri Tablo 2-2 Yönetim yapılanması ve farklı yönetim birimlerinin ekonomik geliģme ve planlama açısından görevleri Tablo 2-3 Farklı Düzlemlerde Hazırlanan Planlar Tablo 2-4 Farklı Plan Türlerinin Özellikleri Tablo 3-1 Farklı Düzlemdeki Yönetimlerin Planlama Sorumlulukları Tablo yılında Kabul Edilen Yasanın Getirdiği Önemli DeğiĢiklikler Tablo 3-3 Plan Kademelenmesi ve Farklı Kademelerdeki Planlardan Sorumlu KuruluĢlar Tablo 3-4 Ulusal mekansal strateji belgelerinin içeriğinde değiģim Tablo 4-1 Ġspanya da yönetim yapısı ve planlama ile ilgili kurumlar Tablo 4-2 Farklı düzlemlerdeki yönetimlerin planlama konusundaki yetkileri Tablo 4-3 Farklı düzlemlerde gerçekleģtirilen planlar ve yasal nitelikleri Tablo 5-1 Kore deki çeģitli metropolitan merkezlerin nüfus içindeki payı Tablo 6-1 Hollanda Ulusal Mekansal Strateji- Ulusal Yapı Vizyonu nun Ana Özellikleri Tablo 8-1 Ülkelerin mekansal planlama kademelerinin ve planlarının karģılaģtırılması ġekġller ġekil 2-1 Bölgesel planlar Schémas ġekil 2-2 SCOT (Territorial Cohesion Scheme) (Schémas de cohérence territorialem) Yöresel BütünleĢme Planlarının hazırlandığı alanlar ġekil 2-3 Bölge Düzeyinde Sorumlu Kurumlar, Üretilen Doküman ve Planlar ġekil 2-4: Yerel düzlemde hazırlanan planlar ve planlar arası iliģkiler ve yetkili kurumlar ġekil Yasası ile oluģturulan kent bölgeler ġekil Yılında hazırlanan Ulusal Mekansal Strateji Belgesi/Genelgesinde Öngörülen GeliĢme Deseni ġekil Yılında Hazırlanan Ulusal Mekansal Yapı: Ekonomi, Altyapı ve KentleĢme ġeması ġekil 3-4 Ġl Yapısal Vizyonu: Utrecht ili ġekil 3-5 Randstad için hazırlanan Yapısal Vizyon ġekil 3-6 Ulusal Düzlemde Mekansal Kararlarda Öne Çıkan Kurumlar ġekil 4-1 Ġspanya daki nüfusun yığılma gösterdiği önemli merkezler v

6 ġekil 4-2 Ġber yarımadasında nüfus dağılımı ġekil 4-3 Kendine özgü planlama yasaları olan Özerk Bölgesel Yönetimler ġekil 4-4 Katalanya da yerel-üstü plan örneği ġekil 4-5 Belediyelerin biraraya gelerek yaptıkları plan örneği: 1976 Barcelona Metropolitan Alan Planı ġekil 4-6 Ġspanya daki planlama kademeleri ve planlar arası iliģkiler ġekil 5-1 Kore yönetim yapılanması ġekil 5-2 Farklı ölçeklerde hazırlanan planlar ġekil 5-3 Planlı dönemde ekonomik yapıda ve dıģsatımın bileģimde gerçekleģen değiģim ġekil 5-4 Bölgeler için öngörülen uzmanlaģma sektörleri ġekil 5-5 Revize edilmiģ Dördüncü Ulusal Mekansal/Bölge Stratejisi ġeması ġekil 5-6 BaĢkent Bölgesi Planı: 5 Stratejik Alan ġekil 5-7 Ulusal Mekansal Kalkınma Planları (CNTP) nın Hazırlanma Süreci ġekil 6-1 Ulusal Mekansal Plan Hazırlama ve Onaylama Süreci ġekil 7-1 Nord-Pas-de-Calais Bölgesel GeliĢme/Yönelim ġeması vi

7 1 GİRİŞ Dört ülke örneğine (Fransa, Hollanda, Ġspanya ve Kore) dayalı olarak farklı ülkelerin planlama sistemlerinin ve mevcut planlama örgütlenmesi kapsamında mekansal stratejik planların tartıģıldığı bu raporun baģlangıcında bazı noktaların vurgulanması gerekmektedir. Bu noktalardan ilki, ülkeler arasında benzerlikler olsa da her ülkenin planlama sisteminin birbirinden önemli farklılıklar göstermesidir. Dünya da ve Avrupa daki farklı planlama modelleri üzerine yapılan çalıģmalar (Nadin ve Stead, 2008; Dühr ve diğerleri, 2007 ve 2010) bu farklılığın ülkelerin uzun yılların birikiminden kaynaklanan kültürel özelliklerine, sosyoekonomik, siyasi geliģme eğilimlerine bağlı olduğunu ve tüm bu özelliklerin bir toplumda planlama da dahil olmak üzere bir yönetim/yönetiģim biçimini tanımladığını belirtmektedir. Diğer bir deyiģle uzun yılların tanımladığı yapı ve özellikle de sosyal model planlamanın örgütlenmesinde belirleyicidir. Avrupa gibi dünyanın küçük bir bölümünü oluģturan ülkelerde de planlamanın yapısal özelliklerinin ve örgütlenme biçiminin çok büyük farklılıklar gösterdiği görülmektedir. Farklılıklardan değil, benzerliklerden yola çıkarak Avrupa daki farklı ülkelerdeki planlama modellerini gruplayan çeģitli çalıģmalar bulunmaktadır. Bu çalıģmalarda (Davies, 1989; Newman ve Thornley, 1996; CEC, 1997; Dühr ve diğerleri, 2008 ve 2010) mevcut planlama sistemleri farklı modeller altında toplanmaya çalıģılmıģtır. Ancak Nadin ve Stead in (2007) belirttiği gibi bu gruplamalar ortak özellikler gösterse de yine de aynı grupta yer alan ülke planlama sistemlerinin birbirinden çok farklı olduğu da görülmektedir. Ġkinci bölümde seçilen dört ülkenin bu gruplamalar içinde nasıl yer aldığı ve hangi özellikleri temsil ettiği üzerinde ayrıntılı bir tartıģma yapılacaktır. Ġkinci önemli nokta 1980 sonrasında ve özellikle 2000 sonrasında tüm ülkelerin planlama yapılarında ve örgütlenmelerinde yaģanan değiģimlerdir. Raporda yer alan ülke incelemelerinde ayrıntılı olarak görülebileceği gibi özellikle son yıllarda planlamanın örgütlenmesinde, kademelenmesinde ve planların tanımlarında önemli değiģimler yaģanmaktadır. Bu hızlı değiģimi izlemek zor olsa da planlama sistemlerinin, kademelerinin ve planlama türlerinin nasıl değiģtiğini izlemek çok öğreticidir. Bu raporda mevcut yapı betimlenip tartıģılırken, bu değiģime de kısaca değinilmektedir. Neden planlama sistemleri değiģiyor ve ne yönde değiģiyor? Bu soruların yanıtı ülkelere göre farklılaģsa bile bazı ortak noktalara değinmek mümkün olabilmektedir: Mekansal planlama sistemleri ülkelerdeki sosyal modelin değiģiminden etkilenmektedir. Ülkelerde benimsenen sosyal modeller demokrasi, bireysel haklar, toplumsal pazarlıklar, piyasa ekonomisinin biçimi, sosyal refah ve dayanıģma, fırsat eģitliği gibi konularda ortaya çıkan ortak tutum ve davranıģların bütünü olarak tanımlanabilir. Doğal olarak ülkelere göre farklılaģmakla birlikte sosyal demokrat, liberal ve muhafazakârlık baģlığı altında gruplanabileceği gibi (Esping- Andersen, 1990), farklı çalıģmalarda yapıldığı gibi Avrupa daki sosyal modeller Ġskandinav,

8 Anglo-Sakson, Bismark, Güney Avrupa gibi kategorilere de ayrılabilmektedir. Bu sosyal modeller özellikle 1980 sonrasında önemli sayılabilecek değiģimler yaģamaktadır. Benimsenen neo-liberal ekonomik politikalar sosyal modellerde değiģim yaratmakta ve toplumdaki uzlaģmanın içeriğini tanımlayan sosyal modellere göre değiģmektedir. Bu değiģim planlama modellerine de yansımaktadır. Neo-liberal politikalar planlamada da neo-liberalleģme eğilimlerini artırmaktadır. Son yıllarda gündeme gelen planlama yasalarındaki değiģimler izlendiğinde ortak bazı öğeler göze çarpmaktadır. Bunlardan ilki planlama sistemlerinin artan Ģekilde yatırımları çekmek için yeni yatırımcılarla daha fazla olanak sağlamak konusunda rekabet gücü sağlayabilecek Ģekilde daha fazla esnek bir yapı kazanmaları ve piyasa koģullarına daha duyarlı ve piyasa koģullarının daha fazla gözetildiği bir yapıya doğru evrilmeleridir. Özellikle Avrupa ülkelerinin çoğunda planlama sistemlerinin bu tür rekabetçi bir düzen içinde birbirlerinin deneyiminden etkilendikleri görülmektedir. Ġkinci ana eğilim ise kentler, bölgeler ve ülkelerin rekabet gücünü artırabilmek, ortak altyapı yatırımlarını gerçekleģtirebilmek amacı ile ortak planlama çalıģmaları gerçekleģtirmeleridir. Raporda sunulacak örneklerden izlenebileceği gibi kentler veya bölgeler planlama kademelenmesi içinde yer almasa bile birliktelik oluģturarak planlama çalıģmaları gerçekleģtirmektedirler. Planlama sistemlerinde bir yakınsama eğilimi söz konusu olmasına karģılık, farklılıklar sürmektedir. Yukarıdaki tartıģmalar farklı ülkelerin yeni küresel ekonominin getirdiği koģullardan etkilendiğini ve ortak bazı kaygılarla ortak yönde evrildiğini göstermektedir. Bu durum planlama sistemlerinde belirli bir yakınsamayı ortaya çıkarmaktadır. Ancak, yine de ülkelere göre planlama yapılarının önemli farklılıklar gösterdiği açıktır. Daha önce de söz edildiği gibi bu farklılıklar ülkelerin tarihsel süreç içinde oluģmuģ yapısal özelliklerine dayalı olup, ortak bir planlama modeli arayıģına olanak vermemektedir. Dünyada söz konusu olmayan ortak bir planlama yapısı, kademelenmesi ve plan türleri Avrupa Birliği ülkeleri için de söz konusu değildir. Bu nedenle Avrupa Birliği pek çok konuda Avrupa ortak mevzuatı oluģtururken, mekansal planlama da böyle bir arayıģa gitmemektedir. Ġdeal bir planlama yapısı ve örgütlenmesi arayıģı yoktur. Mevcut planlama yazını farklı ülke örneklerini tanımlarken ideal bir plan anlayıģına göre bu değerlendirmeyi yapmamaktadır. Çünkü ideal model farklı ülkelerin sosyal modellerine, diğer bir deyiģle nasıl bir toplumsal yapıya ulaģmak istediklerine ve sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel özelliklerine göre değiģmektedir. Bu nedenle her ülke kendi koģulları çerçevesinde yeni düzenlemelerle kendi planlama yapısını değiģtirmeye ve yeni koģullara uyum sağlamaya çalıģmaktadır. Yukarıdaki sıralanan görüģler nedeniyle bu raporda sunulan deneyimler kendi bağlamlarında değerlendirilmek durumundadır. Bu deneyimler planlama sistemlerindeki arayıģları, yeni eğilimleri ve yeni planlama yaklaģımlarını izlemek açısından yararlıdır. Bu nedenle, Türkiye den çok farklı yapısal özelliklere sahip bu ülkelerin deneyimlerinden öğrenmek ve ipuçları elde etmek amacı ile kullanılacaktır. 2

9 Henüz incelenen hiç bir ülkede 2000 sonrası ortaya çıkan planlama kuram ve anlayıģları tam bir yansıma bulamamıģtır yılı sonrasında özellikle artan küresel ekonomik, sosyal ve ekolojik tehditler karģısında yeni bir planlama paradigması arayıģı söz konusudur. Bu paradigmanın getirdiği değiģim son derece önemli olup, planlama sistemine yeni bir bakıģın, yeni önceliklerin egemen olması anlamına gelmektedir. Ancak bu yeni paradigmanın tartıģılmasına karģılık mevcut sistemler içinde yer alması söz konusu değildir. Ancak, Türkiye de yeni bir stratejik planlama tasarımı söz konusu olduğunda yeni söylemin dikkate alınması çok önemlidir. Bu konuya son bölümde değinilecektir. 1.1 Farklı Planlama Modelleri ve Rapor Kapsamında İncelenen Ülkelerin Planlama Modelleri Kapsamında Değerlendirilmesi Önceki bölümde söz edildiği gibi ülkelerin farklı planlama modellerini temsil ettiği görülmektedir. Bu rapor kapsamında dört ülkenin planlama sistemleri incelenmiģtir. Bu ülkelerden üçü Avrupa ülkesi (Fransa, Hollanda ve Ġspanya), biri ise Uzak Doğu (Güney Kore) ülkesidir. Bu dört ülkenin planlama modelleri içinde konumlanmasını tartıģmadan önce planlama modellerine yönelik bazı noktalara değinmek gerekmektedir. Öncelikle çok farklı bakıģ açılarını yansıtan ve farklı ölçütler kullanan gruplamaları mevcut yazında görmek mümkündür. Mekansal planlama sistemlerini, belirli alanlarda mekansal geliģmeyi belirli doğrultuda Ģekillendirmek üzere yapılan tüm yöresel yönetiģim düzenlemeler olarak tanımladığımızda ilk gruplama bu düzenlemelerin ne Ģekilde olduğu ile ilintili olarak ortaya çıkmaktadır. Mevcut planlama sistemleri bu çerçevede iki farklı gruba ayrılabilmektedir. Yönlendirici (indicative) ve bağlayıcı (imperative) olanlar (Nadin ve Stead, 2008). Mevcut düzenlemelerin bu Ģekilde gruplanması planlama sisteminin genel niteliğini oluģtururken, bağlayıcı kararların üretildiği ülkelerde bile belirli plan kademelerinin bağlayıcı niteliği olmadığı, yönlendirme iģlevini sürdürdüğü görülmektedir. Ancak, yine ülkelere göre farklılaģsa da yasal bağlayıcılığı olmayan farklı plan kademelerinde uyumun sağlandığı görülmektedir. Avrupa ülkelerindeki planlama sisteminin çoğu, özellikle Kıta Avrupası ndaki planlama sistemleri bağlayıcılık temeli üzerine kurulu olup, hazırlanan planlar diğer kademelerde yapılan planlar için uyulması zorunlu belgeler niteliğindedir. Buna karģılık, yönlendirici nitelikte, uygulayıcılarla karar vericilerin daha fazla iç içe olduğu ve kararların çoğu kez önerilerin irdelenmesi ile Ģekillenen planlama sisteminin en iyi örneği Ġngiliz örneğidir. Ġngiliz planlama sisteminde genel ve soyut planlama kararlarından çok özel örneklerden oluģan içtihat niteliğindeki kararların oluģturduğu bir planlama sistemi geçerlidir. Bu farklılıklar elbette hem ülkelerin genel yönetim yapısı ve hem de planlama anlayıģından kaynaklanmaktadır. Bu genel gruplama dıģında farklı gruplamalar da vardır. Davis ve diğerleri (1989) yukarıdaki gruplamaya benzer Ģekilde Ġngiliz sistemi ile Kıta Avrupası planlama sistemini ayırt etmekte ve Kıta Avrupası planlamasını Napolyon Yasal Sistemi nin doğrultusunda Ģekillendiğini belirtmektedir (Tablo 1.1). 3

10 1996 yılında Newman ve Thornley tarafından yapılan çalıģma, Zweitgert in (1987) çalıģmasına referans vererek yasal ve yönetim yapısına göre planlama sistemini 5 ayrı grupta toplamaktadır. Bunlardan ilki Kuzey-Ġskandinav Planlama Sistemi dir. Sosyal devlet politikalarının egemen olduğu ülkelerde benimsenen planlama modelidir. Ġskandinavya modeli kapsamlı bir planlama anlayıģına dayalı olup, tüm ülkedeki arazi kullanımını Ģekillendirmeyi amaçlamaktadır. Ancak, Ġskandinavya modelinin ilginç özelliklerinden biri Ġsveç örneğinde olduğu gibi üst düzey planların bağlayıcılığının olmaması, bağlayıcı planlamanın sadece yerel düzlemde hazırlanmasıdır. Üst düzeyde hazırlanan planlara uymak yasal bir zorunluluk olmamasına karģılık, ülke mekansal geliģmesini yönlendirmekte önemlidir. Ġkinci grup olarak tanımlanan Ġngiliz planlama sistemi kısıtlı sayıda kuralın olduğu ve sivil toplum örgütleri ile özel sektörün kurallar konusunda tartıģabildiği bir sistemi tanımlamaktadır. Hem Alman (Germanik), hem de Napolyonik planlama sistemleri soyut kural ve ilkelerin karar süreci öncesinde oluģturulduğu planlama sistemleri olup, sistematik bir çerçeve çizmektedirler. Üçüncü grup olan Germanik planlama sisteminde kararların genelde en alt politik düzlemde alındığı, üst düzeyin ise gerekli olduğu veya sorunların çözülemediği durumda etkili olan bir sisteme sahip olduğu görülmektedir (Oxley, Brown ve Nadin, 2009). Napolyon Yasaları na dayalı olarak kademelenmiģ, bağlayıcı ve merkezi yetkilerin ağırlıklı olduğu dördüncü planlama sisteminin ise Fransa yanısıra, Belçika, Ġtalya, Hollanda, Portekiz ve Ġspanya da da geçerli olduğunu Newman ve Thorley (1996) belirtilmektedir. BeĢinci grubu ise farklı bir planlama deneyimi olan Doğu Avrupa ülkeleri oluģturmaktadır. Planlama sistemleri ile ilgili en ayrıntılı çalıģma ise Avrupa Birliği tarafından 1997 de hazırlanan EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies (Eurpean Commission, 1997) çalıģmasıdır. Bu çalıģmada 6 ölçüt kullanılarak planlama sistemleri gruplanmıģtır. Bu ölçütler; planlama sisteminin ana amacı, ulusal ve bölgesel planlamanın önemi merkezi ve yerel yönetimler arası yetki paylaģımı kamu ve özel sektörün göreli rolleri sistemin olgunluk ve yerleģiklik düzeyi planlamanın amaçları ile sonuçları arasındaki mesafe Yukarıda sıralanan ölçütler kullanılarak mevcut planlama sistemleri dört grupta toplanmıģtır. Buna göre ilk grup Kapsamlı Planlama (Comprehensive planning) yaklaģımını benimsemektedir. Ġkinci model ise arazi kullanımın düzenlenmesi (Land use regulation) odaklıdır. Üçüncü model ise Bölgesel Ekonomik (Regional Economic) yaklaģımların ağırlıklı olduğu planlama modelidir. Dördüncü model ise, özellikle Güney Avrupa da egemen olan kentsel düzenleme (Urbanism) odaklı planlama modelidir. Tablo 1.1 de bu modeller altında çeģitli ülkelerin isimleri yer alsa da bu modellerin idealize edilmiģ modeller olduğu unutulmamalıdır. Gerçekte her ülkenin birden fazla modeli içinde taģıdığı görülmektedir. Nitekim 2012 yılında yapılan bir çalıģmada (Eraydın ve TaĢan-Kok, 2012), Ġsveç Planlama Sisteminde Kapsamlı Planlama ile Bölgesel Ekonomik Planlama ögelerinin ağırlık bastığı, Portekiz Kentsel Düzenleme ile Bölgesel Ekonomik Model in bir arada yer aldığı, Hollanda nın Kapsamlı Planlama ile Arazi Kullanım Düzenlemesi odaklı olarak Ģekillendiği Türkiye nin ise Bölgesel Ekonomik ve Arazi Kullanım Modelleri nin bir bileģkesi olduğu 4

11 belirtilmektedir. Avrupa Birliği tarafından desteklenen Sustainable Landuse Policies for Resilient Cities projesi bulgularının sunulduğu bu kitabın altıncı bölümünde, bu projede yer alan Hollanda, Ġsveç ve Portekiz yanısıra Türkiye nin planlama sistemine de yer verilmiģtir. Türkiye deki planlama sisteminin bu diğer üç ülke arasında en fazla Portekiz le ortak yönlerinin olduğu belirten bu çalıģmada, bölgesel düzlemde mekansal planlamadan çok ekonomik kalkınma ögelerinin ağır bastığı ve hem Ulusal Kakınma Planlarında hem de farklı dönemlerde hazırlanan bölge planlarında (Doğu Marmara Bölge Planı hariç) ekonomik kalkınma vurgusunun mekansal düzenlemelerden çok daha baskın olduğu belirtilmiģtir. Buna karģılık, metropoliten ve kent ölçeğinde yapılan planlama çalıģmalarının ağırlıklı olarak arazi kullanımının belirlenmesine yönelik olduğu görülmektedir. Ancak Türkiye deki arazi kullanım planlamasının bu tür planlamanın ağırlıklı olduğu Ġngiltere den farklı olduğu ve Ġngiltere de olduğu gibi ortaya çıkan tekil taleplere göre düzenleme yerine, arazi kullanım planlarının geliģmeyi öngörerek düzenlemek ve denetlemeyi amaçladığı belirtilmiģtir. Öte yandan planlama kademelenmesi açısından Türkiye deki planlama farklı planlama kademeleri arasında bağlayıcı iliģki kurmaya çalıģması açısından kapsamlı planlamanın bazı özelliklerini göstermektedir. Türkiye deki planlama örgütlenmesi bir yapı tanımlarken, bu yapı ne yazık ki farklı nedenlerden dolayı uygulamayı tam olarak yönlendirememiģ ve bu durum farklı ek mekanizmaların ve planların ortaya çıkmasına neden olmuģtur. Bu nedenle sistemin yeniden kurgulanması ve kendi iç tutarlılığı olan ve ülkenin özgünlükleri ve yerleģik kurumları ile uyumlu bir planlama örgütlenmesinin geliģtirilmesi gerekmetedir. Nitekim, bu bölümün bir parçası olan proje bu amacı taģımaktadır. Tablo 1-1 Avrupa Ülkelerindeki Farklı Planlama Modelleri ÇalıĢma Davies ve diğerleri,. 1989* Newman, Thornley (1996) CEC (1997)** Kuzey Avrupa (Nordic) DK, FI, SE Kapsamlı Planlama AT, DK, FI, DE, NL, SE Common law England Britanya IE, UK Farklı Planlama Modelleri Arazi Kullanım Düzenlemesi IE, UK (ve BE) Germanik AT, DE Napolyon Yasaları DK, DE, FR, NL Napolyonik BE, FR, IT, LU, NL, PT, ES Bölgesel Ekonomik FR, PT (ve DE) Kentsel Düzenleme GR, IT, ES (ve PT) Doğu Avrupa Kısaltmalar: DK: Danimarka, FI: Finlandiya; SE; Ġsveç; IE; Ġrlanda; UK: BirleĢik Krallık; AT: Avusturya; DE: Almanya; BE: Belçika; FR: Fransa; IT: Ġtalya; LU: Lüksemburg; NL: Hollanda; PT: Portekiz;ES:Ġspanya; GR: Yunanistan Kaynak: Nadin and Stead, 2008, s.39 Yukarıdaki planlama modelleri kapsamında bu raporda seçilen dört ülke nerede konumlanıyor? Fransa Planlama Sistemi, Bölgesel Ekonomik geliģme modelleri ile birlikte kademeli bir yapı içinde alt kademeleri bağlayan merkeziyetçi bir planlama modelini temsil ediyor. Fransa nın Napolyon döneminde ĢekillenmiĢ olan idari yapılanma ve daha sonraki bölümlerde belirtilen sorunlarına yanıt olarak geliģen bu planlama yapısı merkezi denetimin ağırlıklı olduğu bir planlama sistemine örnek oluģturmaktadır. Ancak, son yıllarda bu yapıda önemli değiģimlerin 5

12 olduğu da görülmektedir. Fransa ile ilgili bölümde bugün ortaya çıkan yapı ve bu yapının özellikleri üzerinde durulmaktadır. Ġkinci örnek olan Hollanda oldukça kendine özgün bir yapı sergilemektedir. Kapsamlı bir planlamanın ana ögelerini taģısa da planlamada arazi kullanımı ve sürdürülebilir arazi kullanımı çok ağırlıklı olarak yer almaktadır. Arazi kullanım ve çevre Hollanda nın kendi özgün koģulları çerçevesinde daha ağırlıklıdır. Hazırlanan planlar bağlayıcı olmasa da, kuralların baģtan belirlenmesi Napolyonik Planlama Sistemi içinde de değerlendirilmesine neden olmaktadır. Ġspanya Güney Avrupa ülkelerinin ana karakteristik planlama modeli olan Kentsel Düzenleme modeli çerçevesinde değerlendirilmektedir. Yönetim yapısında önemli değiģimler yaģayan ve bugün 17 Özerk Yönetimden oluģan Ġspanya da özerk yönetimlerin planlama yasaları çıkarma hakkı olması ile farklı planlama yöntemlerinin uygulanabildiği tek örnek olmaktadır. Kore bu ülkeler arasında Avrupa dıģından tek örnektir. GeliĢmekte olan bir ülke olan Kore diğer geliģmekte olan ülkeler gibi 1950 ve 1960 larda hızlı bir kentleģme süreci ve ana kent olan Seul da hızlı bir nüfus yığılması yaģamıģtır. Bu dönem öncesi önemli bir planlama deneyimi olmayan Kore son yıllarda ekonomik anlamda sağladığı baģarıyı mekansal düzenlemelerle pekiģtirmeye ve merkezi yönetimin güdümünde bir planlama sistemi oluģturmaya çalıģmaktadır. 1.2 Farklı Avrupa Ülkelerindeki Plan Kademeleri, Ülke Mekansal Strateji Planı ile Bölge Mekansal Strateji Planlarının (Bölge Planlarının) Plan Kademelenmesi İçindeki Yeri Avrupa ülkelerinde mekansal planlama araçları genelde ulusal, bölgesel ve yerel olmak üzere üç ayrı kademede tanımlanmaktadır. Ancak Ġspanya örneğinde olduğu gibi Özerk Bölgeler, veya baģta Fransa örneğinde izlendiği gibi yerel yönetimlerin bir araya gelerek oluģturdukları yerelüstü diye adlandırabileceğimiz bir plan kademeleri de bulunmaktadır. Bu bölümde özellikle farklı ülkelerdeki ulusal ve bölgesel düzeydeki planlama sistemine kısaca değinilecektir Ulusal Planlama Politikaları ve Araçları Farklı yönetim sistemlerinin olduğu ülkelerde merkezi yönetimin üst ölçek planlamalardaki rolü farklı niteliktedir. Tablo 1.2 de verildiği gibi üniter devletlerde üst ölçek kararlarda merkezi yönetim genelde daha egemen iken, bölgeselleģmiģ yönetimlerde merkezi yönetim-bölgesel yönetim ayrımı daha net ortaya çıkmakta ve planlama yetkisi paylaģılmaktadır. Federal devletlerde ise merkezi yönetim daha fazla ana kurallar koymakla yetinmekte ve eyaletlerin çoğu kendi mekansal planlama yasalarını tanımlayabilmektedirler. Tablo 1.2 de Avrupa daki ülkelerin bu gruplama içindeki konumları verilen bu tabloya Kore ve Türkiye eklenmiģtir. Ġzlenebileceği gibi hem Türkiye hem de bu çalıģmada incelenen dört ülkeden üçü üniter yapı göstermektedir. BölgeselleĢmiĢ tek örnek Ġspanya dır. 6

13 Tablo 1-2 Farklı Yönetim Sistemlerinde Merkezi Yönetimin Üst Ölçekli Planlardaki Rolü Yönetim yapısı Üniter BölgeselleĢmiĢ (farklı düzeylerde desantralizasyon ile) Federal Merkezi yönetimin üst ölçek planlardaki rolü Planlama yükümlülüğü ve onay yetkisi; merkezi hükümet birimlerinde veya yerel hükümetlere belli sorumluluklar verilmesine rağmen güç merkezi yönetimde Güç, anayasa veya kanunlarla paylaģtırılmak kaydıyla ulusal hükümet ve bunun altındaki kademelerde Güç, her birinin çeģitli alanlarda bağımsız olduğu ve kanun çıkarabildiği ulusal ve eyalet hükümetleri arasında paylaģılmakta Ülkeler Danimarka, Finlandiya, Fransa, Yunanistan, Ġrlanda, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, Ġsveç, Ġngiltere, Türkiye, Kore Ġtalya, Ġspanya Avusturya, Belçika, Almanya Kaynak: The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (1997) Avrupa Birliği üyesi ülkelerde ulusal planlar daha çok mekansal politikalar ve yapılar üzerine hazırlanmaktadır. Sadece bir kaç ülkede ulusal ölçekte kapsamlı, bütünleģmiģ ve anlaģılabilir mekansal planlar hazırlamıģtır. Diğer ülkelerde ise ulusal ölçekte mekansal planlama çerçevesinde eksiklikler olup, ulusal düzeyde hazırlanan planlama araçlarının kimi zaman ulusal stratejilerin sadece bir parçasını yansıttığı, yeterince net olmadığı veya sadece belli bir sektörün geliģimi için kararlar ürettiği de görülmektedir. Ulusal planlamaya konu olan sektörel baģlıkların ekonomik gelişim, ulaşım, turizm ve doğal kaynaklar olduğu görülmektedir. Bu baģlıklar yerel ölçekte alınan kararlarla çözümlenemeyen, üst ölçekten alt ölçeğe doğru kademelenerek geliģen kararlarla çözümlenebilecek konuları iģaret etmektedir. Tablo 1.3 de ulusal mekansal planlama araçları ve uygulandıkları ülkeler verilmiģtir. Ġzlenebileceği gibi bazı ülkelerde farklı nitelikte de olsa ulusal çerçeveler ve planlar hazırlanmaktadır. Bu rapor kapsamında ele alınan üç Avrupa ülkesinden Fransa ve Hollanda bu kapsamdadır. Ġspanya da daha sonra değinileceği gibi Ulusal Mekansal Plan yapılmasına yönelik yasal düzenleme olmasına karģılık, bu yasal zorunluluk henüz uygulamaya aktarılmamıģtır. Ulusal Plan hazırlayan ülkeler yanı sıra ulusal mekansal düzenlemeyi daha çok politika rehberleri hazırlayarak ülke çapında uygulanacak politikaları saptayan bir dizi Avrupa ülkesi vardır. Avusturya, Almanya, Ġsveç, Ġngiltere gibi ülkelerde politikalar önem kazanmaktadır. Danimarka da ise hem genel çerçeve hem de politikalar bir arada ulusal mekansal geliģmeyi yönlendirmeye çalıģmaktadır. Sektörel planlar, özellikle altyapıya yönelik planlar ise üye ülkelerin çoğunda hazırlanmaktadır. Bu planlar çoğu kez ulusal planlar ve politikalara ek olarak hazırlanmaktadır. Ulusal düzeyde mekansal düzenlemelerin olmadığı tek AB ülkesi ise Belçika dır. 7

14 Tablo 1-3 Ulusal Mekansal Planlama Araçları Planlama Aracının ÇeĢidi Amaç Ülkeler Ulusal Çerçeveler ve Planlar Mekansal geliģim için kapsamlı modeller düzenlemek Genel Politika Rehberi Ülke çapında uygulanacak genel politikaları tanımlamak Sektörel ve konu bazlı rehberler Altyapı gibi belirli bir konu için politikalar tanımlamak Avusturya Avusturya Avusturya Belçika Danimarka Danimarka Danimarka Finlandiya Almanya Finlandiya Fransa Ġtalya Fransa Almanya Lüksemburg Almanya Yunanistan Ġsveç Ġtalya Ġrlanda Ġngiltere Lüksemburg Hollanda Türkiye Hollanda Portekiz Ġspanya Ġsveç Ġngiltere Ulusal ölçekte planlama aracı olmayanlar Kaynak: The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (1997), s.55 Türkiye ise yukarıdaki gruplama içinde ülke çapında uygulanacak genel politikaları tanımlandığı ikinci grupta yer almaktadır. Ülkemizde kalkınma planları bölgeselleģmemiģ ise de mekansal politikaları tanımlamaktadır. Tablo 1.4 de hangi konu baģlıklarının hangi ülkelerde ulusal mekansal planlama araçlarına konu olduğu özetlenmiģtir. Tablodan da izlenilebileceği gibi ekonomik geliģim konusu mekansal planlama araçlarının önemli ana baģlıklarından biri iken, çevre politikaları ve altyapının pek çok ülkede ulusal düzlemde ele alınan konuların baģında geldiği görülmektedir. 8

15 Tablo 1-4 Ulusal Planlama Araçlarının Ana Konu BaĢlıkları Ulusal Plana Konu Olan Sektörler Ekonomik GeliĢim Çevre Politikaları Altyapı Turizm Ticari GeliĢim Üye Ülkeler Avusturya Fransa Ġngiltere Almanya Hollanda Fransa Almanya Ġrlanda Ġngiltere Hollanda Portekiz Ġtalya Yunanistan Fransa Almanya Hollanda Ġngiltere Ġspanya Danimarka Fransa Ġrlanda Hollanda Ġspanya Avusturya Fransa Ġrlanda Kaynak: The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (1997), s ; The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies: Belgium, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (2000),s.62-63; The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies: Germany, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (1999), s.49-59; The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies: Netherlands, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (1999), s.50-53; The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies:UK, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (2000), s Çevre ve altyapı özellikle, yönetim sınırları ile sınırlı olamadıkları için ulusal düzlemdeki kararları zorunlu kılmaktadır. Öte yandan doğal kaynaklar ile yakından iliģkili olan turizm sektörünün de ulusal düzlemde ele alındığı görülmektedir. Ticari geliģim gibi bir konu baģlığının ise Fransa ve Ġrlanda da ulusal düzlemde karar üretilen konular olması ilginçtir. Özellikle üç ana baģlık ekonomik geliģim, çevre ve altyapı ve bunlarla ilgili karar ve politikalar ve aralarındaki denge ve uyumun sağlanmasının mekansal planlama araçlarının ana konusunu belirlediği açıkça görülmektedir. Türkiye de ise hazırlanan Kalkınma Planları aģağıda yer alan 9

16 tüm baģlıkları içermesine karģılık, bu baģlıklarda belirlenen politikaların mekansal içerikleri ya yoktur veya çok kısıtlıdır Bölgesel (Stratejik) Planlama Politikaları ve Araçları Çoğu ülkenin ulusal ölçekle yerel ölçek arasında tanımladığı bölgesel düzlemde, bu alanların fiziksel geliģimine yönelik amaç, hedef, araç, ilke ve modelleri içeren mekansal planlama araçları vardır. Bu planlama araçları genellikle sosyal ve ekonomik politikaların arazi kullanımı ve geliģme gereksinimlerini tanımlar ve ulusların ve bölgesel yönetimlerin politik önceliklerini yansıtır. Bu planlama araçları çoğu kez bölge planları olarak adlandırılır. Ancak her ülkenin bölge tanımı farklı olduğu gibi bölge planlarının tanımı ve içeriği de çok önemli farklılıklar göstermektedir. Kimi kez bölge ulusal ve bölgesel yönetimlerin stratejik politikalarına bağlı olarak tanımlanan ve ülkeden sonra gelen bir alt kademedeki mekanın tanımıdır. Buna karģılık bölgeler sadece planlama amaçlı tanımlanan ve yönetimsel olarak bir tanımı olmayan alanlar olabilmektedir. Diğer bir deyiģle bölge ölçeği kimi ülkelerde bir yönetim kademesi niteliğinde değildir. Avrupa ülkelerinde bölgesel stratejik planlar kanunlar tarafından tanımlanan plan araçları ve öncelikleri bakımından çeģitlilik gösterir. Planlama araçları, kapsanan coğrafi alana, alanın formu ve içeriğine, plan üretimi ve onaylanmasındaki sorumluluklar ve nesnelere göre değiģiklik gösterir. Tablo 1-5 Bölgesel Stratejik Planlama YaklaĢımları Merkezi Yönetimin Üstlendiği Planlar Bölgesel Yönetimin Üstlendiği Planlar Yerel Yönetimlerin Bölgesel Gruplarının ya da Ġl Müdürlüklerinin Üstlendiği Planlar Lüksemburg Avusturya Danimarka Yunanistan Belçika Finlandiya Türkiye Almanya Hollanda Fransa Ġrlanda Ġtalya Portekiz Ġsveç Ġngiltere Ġspanya Kaynak: The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (1997), s.58 Tablo1.5 de Avrupa Birliği ne üye ülkelerde stratejik planlama yaklaģımları bölgesel planların hazırlanmasından sorumlu olan kurumlar özetlenmiģtir. Bölge Planlarının ulusal yönetimlerin gerçekleģtirdiği iki ülke dıģında bu planların yönetim yapısına bağlı olarak bölgesel yönetimler veya bölgesel yönetimlerin olmadığı koģullarda illerin veya il gruplarının birlikte gerçekleģtirdikleri görülmektedir. Türkiye de ise bölge planlarının hazırlama görevi merkezi yönetimin sorumluluğu altında olup, plan hazırlama çalıģmalarını Kalkınma Ajansları yürütmektedir. 10

17 Tablo 1-6 Bölgesel Stratejik Planların Planlama Nüfusu, Planlama Alanı ve Onaylayan Kurum Ülkeler Ulus altı (Bölgesel) Planlama Birimlerinin Ortalama Nüfusu 000s Ulus altı (Bölgesel) Planlama Birimlerinin Ortalama Yüzölçümü 000 km² Ġngiltere ,2 Plan Hazırlamak ve Onaylamaktan sorumlu Birim Yerel yönetimlerin iģbirliği ile hazırlanıyor Almanya ,3 Bölgesel Yönetim: Länder Belçika ,2 Bölgesel Yönetim: çeģitli Ġtalya ,1 Bölgesel Yönetim: Regioni Fransa ,7 Conseil Régional ve Préfet de Region Özerk Yönetim: Autonomous Ġspanya* 29,7 communities Ulusal yönetimlerden bölgesel Portekiz 18,4 koordinasyon komiteleri Hollanda ,4 Ġl Yönetimleri Avusturya 866 9,3 Bölgesel Yönetim: Länder Yunanistan ,2 Ulusal Yönetimler: Çevre Bakanlığı Ġrlanda 440 8,6 Ulusal Yönetimler Ġsveç ,8 Ülke konseylerinin iģbirliğiyle kurulan ülke yönetim komitesi Danimarka Ülke konseyleri Bölge konseyleriyle belediyelerin Finlandiya iģbirliğiyle hazırlanıyor, Çevre ,8 Bakanlığı tarafından onaylanıyor Ulusal Yönetimler: Bölgesel Planlama 91 Lüksemburg 0,65 Bakanlığı TÜRKĠYE Kalkınma Ajansları, Kalkınma 2,840 30,0 Bakanlığı *İspanya nın daha sonra açıklanacağı gibi bir özel konumu vardır Kaynak: The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Studies, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, EC (1997), s.62 Avrupa Birliği ülkelerinde farklı ülkelerde hazırlanan ve uygulanan stratejik planların kapsadıkları alan, planlama nüfusu ve onaylayan kurum Tablo 1.6 da özetlenmiģtir. Tablodan anlaģılacağı gibi, bölgesel stratejik planlamanın kapsamı ve iģlevi devletin yapısı ve nüfus büyüklüğüyle yakından alakalıdır. Tablo dan izlenebileceği gibi Türkiye bölgelerin ortalama büyüklüğü açısından Ġspanya gibi yüksek bir ortalama nüfus açısından göreli olarak ilk sıralarda yer almamaktadır. Bu durum ortalama nüfus yoğunluğunun Avrupa daki pek çok ülkenin altında olduğunu göstermektedir. Avusturya, Belçika, Almanya gibi federal yönetim yapısı ve Ġspanya gibi bölgesel yönetim yapısı olan üye ülkelerde ulus altı planlama düzlemi daha belirgin ve açık olmaktadır; çünkü bölgesel kurumlar, planın hazırlanmasında ve karar üretilmesinde temel rolü üstlenmektedirler. Fransa gibi bir federal ya da bölgesel yönetim yapısı olmayan ülkelerde ise, bölgesel planlama araçlarının 11

18 uygulanmasında görevli merkezi yönetimin geniģ bir taģra teģkilatı ve seçilmiģ bir bölge yönetimi bulunmaktadır. Bölgesel ölçeğin ülkelere göre farklılaģmasındaki diğer önemli bir nokta bölgesel kuruluģların özerklik düzeyidir. Federal sistemle yönetilen ülkelerde, bölgesel ölçek politikaların tanımlanması ve uygulanmasında büyük önem taģır. Ayrıca, bölgesel düzeyin ekonomik kalkınma ve turizm geliģmesi için kendilerine özgü bütçeleri ve teģvik sistemleri vardır. Ġngiltere ve Portekiz gibi ülkelerde bölgesel bir yönetim yapısı yoktur; fakat plan hazırlamakla sorumlu bölgesel birimleri vardır. Bu alanlarda plan yapımı için merkezi yönetimler, ilgili yerel belediyelerin iģbirliğiyle oluģturulan komisyondan gerekli bilgileri aldıktan sonra bölgesel mekansal plan araçlarını belirlemektedir. Tablo 1.7 de daha sonra ayrıntılı olarak planlama sistemleri tanımlanacak, dört ülke ile farklı planlama modellerini temsil eden üç ülkenin planlama sistemi (Ġngiltere, Almanya ve Ġrlanda) ile karģılaģtırmalı olarak verilmektedir. Tablo 1.7 den açıkça izlenebileceği gibi içerikleri farklı olmakla birlikte ulusal düzlemde tanımlanan planlama araçlarının (plan, direktif, politika, rehber, vs.) amacı ülkelere göre büyük farklılık göstermemektedir. Ana amaç bir alt kademede uygulanacak politikaların tanımlanması ve ulusal ve bölgesel planlar arası koordinasyonun sağlanmasıdır. Ancak bu amacı sağlamanın yöntemi ve araçları farklılaģmaktadır. Bu bağlamda Kore örneği bir ölçüde farklıdır. Kore örneğinde, diğer örneklerden farklı olarak merkezi yönetimin hem ekonomik ve sosyal hem de mekansal planlama konusunda çok daha fazla ağırlığa sahip olduğu, buna karģılık bölge düzleminin öneminin Seul Metropoliten bölgesi dıģında geri planda kaldığı görülmektedir. Bölgesel düzlemde farklı isimlerle de belirtilse de Bölge Planları nın amacı bölgelerin mekansal ve ekonomik geliģmelerine yönelik bir karar düzlemi oluģturmak, bunu yaparken ekonomik ve mekansal geliģmenin birbirlerini destekleyici bir eģgüdüm içinde olmasını sağlamaktır. Diğer ortak bir özellik bölge altı planlama kademesi için ana girdileri oluģturacak kararları tanımlamaktır. 12

19 Tablo 1-7 AraĢtırma kapsamındaki Ülkelerle Bazı Avrupa Ülkelerindeki Planlama Örgütlenmesinin KarĢılaĢtırılması Mekansal ölçek Fransa Hollanda Ġspanya Kore Ġngiltere Almanya Ġrlanda Türkiye Plan Bölgesel düzenlemeleri belirleyen Ulusal Direktiflerin hazırlanması, yatırımların ayrıģtırılması Politikalar ve rehberler Planlama sisteminin genel çerçevesinin çizilmesi Ekonomik kalkınma için politikaların ve ülke mekansal yapısı ile ilgili beklentilerin Politika ve ilkelerin tanımlanması Ġlkeler ve rehberlerin hazırlanması Politika ve rehberlerinin ve Ulusal mekansal stratejinin belirlenmesi Ekonomik ve sosyal geliģmeyi hedef alan, genel politikaların belirlenmesi Merkezi/feder al hükümet ĠĢlev Devletin alt kademelerinde uygulanacak politikaların tanımlanması Ulusal ve bölgesel planlar arasında koordinasyon Devletin alt kademelerinde uygulanacak politikaların tanımlanması Ulusal ve bölgesel planlar arası koordinasyon Devletin alt kademelerinde uygulanacak politikaların tanımlanması Bölgelerin rekabet gücünü artırmayı sağlayacak politikaların ve bölgesel konular ile ilgili genel yönelimlerin tanımlanması Devletin alt kademelerinde uygulanacak politikaların tanımlanması Ulusal ve bölgesel planlar arasında koordinasyonun sağlanması Devletin alt kademelerinde uygulanacak politikaların tanımlanması Ulusal ve bölgesel planlar arasında koordinasyon Devletin alt kademelerinde uygulanacak politikaların tanımlanması Ulusal ve bölgesel planlar arası koordinasyon Devletin alt kademelerinde uygulanacak politikaların tanımlanması Plan Politikalar ve rehberlerin belirlenmesi Özerk bölgeler ĠĢlev Ana kent planlama ve konut politikalarının uygulanması. Kendi planlama yasalarının geliģtirilmesi. Bölgesel Plan Bölge GeliĢim ġeması Bölge Planları Bölge Planları ĠĢlev Sürdürülebilir bölgesel geliģmeyi yönlendirme ve altyapı projeleri ve çeģitli kamu kurumları arasında uyum sağlamak amaçlanıyor. Mekansal planlamayı düzenler. Bölge/il planları Ulusal mekansal planlardan üretilir. Mekansal örgütlenme çerçevesini ve arazi kullanımı ve etkinliklerin mekansal örgütlenmesi konusunda çerçeveyi belirler. Bölge Planları, BaĢkent Bölge Planı Arazi kullanım kararları ağırlıklı olup, geliģmenin mekansal yönlendirilmesi Bölge için mekansal bir vizyon sunar. Alt bölgeleri/yerel yönetimlerin Yerel Kalkınma Çerçevelerini oluģtururken benimseyeceği konut sayılarını belirler Bölgeler için planlama ilkelerini belirler. Kendi planlama yasasını geliģtirir. Bölgesel Bölgesel Mekansal Stratejiler Bölge Kalkınma Planı Kalkın- Bölge Planı ma Rehberi NSS de belirlenen hükümlerin bölgeler tarafından takip edilmesini zorunlu kılar Bölgelerin geliģme doğrultularını belirler Plan SCOT Çevre Düzeni ve Ġl Planları Yerel üstü ĠĢlev ÇeĢitli yerleģimler için bütünleģik düģük- maliyetli konut, altyapı ve çevre politikaları Bir kaç il veya bir il için mekansal geliģme kararları Plan PLU Arazi kullanım Planı Nazım Plan Kent Planları Yerel Kalkınma Çerçevesi Arazi kullanım ön hazırlığı Kalkınma Planı Nazım Plan ve Uygulama Ġmar planları Yerel ĠĢlev Yerel yönetimlerin veya yerel yönetim gruplarının kalkınma planlarını belirleyen yasal doküman Bölge planına uyum sağlanması zorunlu. Arazi kullanımını düzenlemek ve binalar ile diğer inģaatların maksimum yükseklik ve geniģliklerini tanımlamak Yetki alanı içinde arazi kullanımının (zoning) belirlenmesi. Planlar aynı zamanda bina tipleri ve bina yoğunlukları konusunda ayrıntılı hükümleri içerir. Kentsel geliģmeyi yönlendirmek ve Kent Yönetim Planları ile kentsel geliģmeye yönelik alınan kararları uygulamaya sokmak amaçlanır. Yerel düzlemde planlamanın nasıl yönetileceğini belirler Belediyelerin gelecekteki geliģmelerini saptayan plan Yerel yönetimlerin arazi kullanımın denetleme ve geliģtirilmesini politikalarını belirler Arazi kullanım kararları Kaynak: Oxley, M., Brown,T., Nadin, V. (2009) Review of European Planning Systems, Centre for Comparative Housing Research Leicester Business School De Montfort University 13

20 1.3 Kaynakça Davies, H. W. E., Edwards, D., Hooper, A. J. ve Punter, J.V. (1989): Comparative Study. in Davies, H. W. E. (ed.) Planning Control in Western Europe. London: HMSO, pp Dühr, S., Coomb, C. ve Nadin, V. (2010) Chapter 13 A model of European Spatial Planning? European Spatial Planning and Territorial cooperation Rouledge: Newyork, s Dühr, S., Stead, D. ve Zonneveld, W. (2007): The Europeanisation of Spatial Planning through Territorial Cooperation. Planning Practice and Research 22(3): Eraydın, A. ve TaĢan-Kok, T. (2012) Resilience Thinking in Urban Planning, Springer: Dordrecht Esping-Andersen, G. (1990): The Three Worlds of Welfare Capitalism. Cambridge: Polity Press. European Commission (1997) The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Policies, Lüksemburg: Office for Official Publication of European Communities European Commission (1999) The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Policies: Germany, Lüksemburg: Office for Official Publication of European Communities European Commission (1999) The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Policies: Netherlands, Lüksemburg: Office for Official Publication of European Communities European Commission (2000), The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Policies: Belgium, Lüksemburg: Office for Official Publication of European Communities European CommussionCommission (2000) The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Policies: UK, Lüksemburg: Office for Official Publication of European Communities European Commission C (1997) The EU Compendiium of Spatial Planning Systems and Policies Luxemburg: EU Farinós Dasi, J. (ed.) (2007): Governance of Territorial and Urban Policies from EU to Local Level. Final Report of ESPON Project Esch-sur-Alzette: ESPON Coordination Unit. Nadin, V. ve Stead, D. (2008) European Spatial Planning Systems, Social Models and Learning, disp 172, 1, s Newman, P. ve Thornley, A. (1996): Urban Planning in Europe: International Competition, National Systems,and Planning Projects. London: Routledge. Oxley, M., Brown,T., Nadin, V. (2009) Review of European Planning Systems, Centre for Comparative Housing Research Leicester Business School De Montfort University Zweigert, K., Kötz, H., ve Weir, T. (1987): An Introduction to Comparative Law. Second Edition. Oxford: Clarendon Press. 14

21 2 FRANSA DA PLANLAMANIN YAPISI, ÖRGÜTLENMESĠ VE MEKANSAL STRATEJĠK PLANLAR 2.1 Giriş Fransa mekansal planlama deneyimi bir kaç yönden kendine özgün bir yapı göstermektedir. Fransa mekansal planlama yapısı Fransa nın kendine özgü sorunlarını çözüme yönelik ĢekillenmiĢtir. Mekansal planlama sisteminin Ģekillenmesinde döneminde Paris teki yığılmanın önlenmesi ve geliģmenin Paris dıģına kaydırılması isteği çok önemli rol oynamıģtır. Buna karģılık 1980 sonrasında, özellikle 1990 sonrasında Paris in küresel kentler içinde ekonomik rekabet gücünün artırılması ve ekonominin bilgi odaklı hizmet iģlevleri açısından geliģtirilmesi ön plana çıkmıģtır. Yukarıdaki değerlendirme Paris üzerinden yapılmıģ görünebilir, ancak tüm planlama sisteminin hem örgütlenmesini hem de planların içeriği açısından son derece önemi vardır. Fransa daki planlama sistemi ile yönetim yapılanması beklenebileceği üzere son derece iliģkilidir. Bu nedenle 1980 li yılların baģında yönetim yapısında getirilen büyük değiģiklikler planlama sistemini etkilemiģtir yılında yapılan değiģiklikler öncelikle bölge ve departman (bölge altı yönetim birimi) düzeyindeki planlama ve karar verme biçimlerini etkilemiģ ve yönetim yapısında merkezi yönetimin etkileri azalırken, yerel yönetimlerin iģlevleri artmıģtır. Ancak yine de Fransa da hem yönetim hem de planlama konusunda merkezi yönetimin karar verme süreçlerinde önemli bir ağırlığı vardır. Fransız mekansal planlama sistemi son derece karmaģık olması ötesinde iki ara mekansal planlama kademesi tanımlaması ile özgün bir yapı göstermektedir. Bunların ilki ulusal/bölgesel kademelenme (ulusal bölgesel strateji ve planlar), ikincisi ise bölgesel/yerel düzlemler arasındaki geçiģi sağlayan plan belgeleri ve direktifleridir (Hall, 2002). Ara düzlemler planlama sisteminin bir bütünlük oluģturması açısından önemlidir. Sonraki bölümlerde bu sistemin nasıl kurgulandığı net olarak açıklanmaya çalıģılmıģtır. Fransız planlama sistemi genellikle kademeli bir yapı özelliği gösterirken, bu yapıda çok sayıda yatay olarak iliģkili çok sayıda kurum, komite ve komisyonun olduğu görülmektedir. Bu yatay örgütlenme her üç ölçekte (ulusal, bölgesel ve yerel) önemli olup, yatay iliģkiler çoğu kez dikey iliģkiler ve kademelerden daha önemli olabilmektedir. Yatay örgütlenme içinde çok fazla sayıda katılımcıya yer verilebilmektedir. Planlama sisteminin bir diğer özelliği, bu katılımcılar arasında öncelik ve kademelenmenin olmamasıdır. Yerel düzeyde yerleģmelerin küçük olması mekansal planlama sisteminin Ģekillenmesinde önem kazanmakta olup, farklı yerleģmeleri içine alan/kimi kez gönüllü plan örgütlenmelerinin ortaya çıkmasını sağlamıģtır. YerleĢmeler (commune) ler arası iģbirliği çok farklı Ģekillerde olabilmektedir ve bunların çoğu zorunlu değil gönüllü birlikteliklerdir. 15

22 Bilindik tanımıyla mekansal stratejik planlar Fransa da iki farklı düzlemde gerçekleģtirilmektedir. Bunlardan ilki Bölgesel Konseylerin (bölge düzeyinde seçilmiģleri yönetim birimi) hazırladığı SRADT Bölgesel GeliĢme ġemaları (Schéma Regional d Amenagement et de developpement du Territoire). Diğeri ise, yerleģmeler (commune) ler arası birlikteliklerin belirlediği alanlarda yapılmaktadır. Bu alanlar metropolitan alanlar (communautés urbaines), kent birlikleri (communautés de villes), belediyelerin ortak geliģtirme birlikleri (communautés de communes) gibi farklı nitelikteki birliklerde yapılan 2001 e kadar SD/ Yönlendirici ġema (Schémas Directeur), 2001 den sonra SCOT Mekansal BütünleĢtirme ġeması (Schémas de coherence territorial) adını alan planlardır. Bölgesel düzeyde fiziksel planlar sadece Ile-de France ve Korsica için yapılmaktadır. Bu planlar merkezi yönetim tarafından onaylanmaktadır. Öte yandan bölge üstü düzeyde, bölge düzeyinde ve bölge altı düzeylerde mekansal geliģimi tanımlayan, özellikle kamu yatırımlarının mekansal dağılımı belirleyen direktif, belge ve kararlar oluģturulmaktadır. Stratejik mekansal planların hazırlanmasında ve uygulanmasında farklı sorumlu kurumlar/kurullar tarafından hazırlanan bu kararlar/belgeler/direktifler/raporlar son derece önemlidir. Bu nedenle mekansal planlama sisteminin anlaģılabilmesi için hem farklı kurumlar tarafından üretilen direktiflerin/kararların tanımlanması, hem de bunların stratejik mekansal planlama ile iliģkilerinin tanımlanması gereklidir. Bu nedenle bu raporun amacı stratejik mekansal planlamanın gerçekleģtiği planlama yapısının tanımlanması, mekansal stratejik planların içerik ve niteliğini ortaya konması olarak belirlenmiģtir. 2.2 Yönetim Yapılanması ve Planlamadan Sorumlu Kurumlar Yönetim yapılanması planlama sisteminin altlığı oluģturmaktadır. Mekansal planlar ile idari birimlerin sınırları çakıģırken, buna ek aynı planlama ölçekleri ve sınırları da ortaya çıkmaktadır. Fransa nın yönetim yapısının öne çıkan özellikleri Ģunlardır: Fransa bir merkezi (unitary) devlettir. Ġdari yapılanması üç ana kademeden oluģmaktadır; Bölgeler (région), departmanlar/iller (département) ve yerel idareler (commune) Yönetim sistemi çok sayıdaki küçük yerleģmeden (commune) oluģmaktadır. Fransız yönetim yapısında kent, kasaba ve köy ayrımı bulunmamaktadır. Ulusal mevzuat yerel düzenlemeler için bağlayıcı niteliktedir. Merkezi yönetim mekansal ve çevresel planlama ile yönetim birimleri arasında çeliģen çıkarlar arasında arabuluculuk yapması nedeniyle önemlidir. Merkezi yönetim özellikle teģvikler yolu ile mekanın yönlendirilmesinde ve düzenlenmesinde etkilidir. 16

23 Tablo 2-1 Yönetim ölçekleri Yerel Yönetim Sayı Merkezi yönetim/sorumluluk Yerel yönetim Merkezi yönetim BÖLGELER (Région) 27 (5 tanesi deniz aģırı) Bölge Valileri Merkezi yönetimin politikalarını uygulama Bölgesel (seçilmiģ) Konseyler Departman (Département) YerleĢme birlikleri YERLEġMELER (Commune) 101(5 tanesi deniz aģırı) Departman Valileri 756 (1995 verilerine göre) 36,680 (112 tanesi deniz aģırı) Departman Konseyleri Belediyeler Fransa da devletin yapısı 1982 den bu yana önemli ölçüde değiģmiģtir de ilk düzenleme ile ana birimler, bölge, departman ve yerleģmeler ana birimler olarak tanımlanmıģtır. Bu düzenlemelerde yerel birimlerin devletin mekan/bölgesel konulardaki kararlarına uyması fikri korunurken, 1992 de yapılan düzenlemelerle merkezi hükümetin ancak ulusal düzeydeki kalkınma kararları ile yerel yönetimlere devredilemeyecek konularda karar vermesi yeni bir yaklaģım olarak benimsenmiģtir. Bu yıldan sonra merkezi hükümetin uzantısı olan Bölge ve Departman Valileri nin ana iģlevleri Devletin Hizmetlerinin Dağılımı çerçevesinde tanımlanarak, karar süreçlerine bu bağlamda katılımları ilkesi benimsendi. Bu durum bölgesel düzeyde merkezin rolünü yatırımlara odaklı hale getirdi. Departmanların ise hem kalkınma hem de planlama sürecinde etkinlikleri oldukça sınırlı kaldı. Bölge ve Departman düzeyinde merkezi yönetim temsilcileri yanı sıra seçilmiģ yönetimler bulunmaktadır. Bölgelerde Bölgesel Konseyler, Departmanlarda ise Departman Konseyleri yer almaktadır. Bölge Konseyleri bölge planları yapmak, ekonomik geliģmeyi sağlamak ve belirlenmiģ sosyal hizmetleri sunmakla görevlidirler. Departman Konseyleri nin ana görevleri ise yerleģmeler arası eģgüdümün sağlanması, yerleģmeler arası geliģmiģlik ve hizmet düzeyi arasındaki farklılıkların giderilmesi ve dezavantajlı olanlara yardım edilmesi gibi görevleri bulunmaktadır. Departmanları altında seçilmiģ yönetim birimi olan belediyeler bulunmaktadır. Belediyeler, arazi kullanımını denetlemek, altyapı ve hizmetlerin sunumunu sağlamak gibi hizmetleri üstlenirken, daha önce de belirtildiği gibi farklı Ģekillerde bir araya gelmekte ve birlikler oluģturmaktadır. Bu birliklerin yasal statüleri de bulunmaktadır. YerleĢmelerin bir araya gelerek ortak planlama ve strateji geliģtirme ve kimi zaman da hizmet konusunda iģbirliğine gitme son yıllarda tüm Avrupa ülkelerinde izlenen ana eğilimlerden biridir. 17

24 Tablo 2-2 Yönetim yapılanması ve farklı yönetim birimlerinin ekonomik geliģme ve planlama açısından görevleri Merkezi yönetim Ekonomik geliģme ve planlama açısından görevleri Yerel yönetim Ekonomik geliģme ve planlama açısından görevleri Merkezi yönetim CIADT DATAR Ekonomik ve sosyal kararların bölgelere göre tanımlanması, yatırımların bölgesel ayrıģtırılması BÖLGELER (Région) Bölge Valileri Merkezi yönetimin politikalarını uygulama Bölgesel (seçilmiģ) Konseyler Bölge planları yapmak, ekonomik geliģmeyi sağlamak ve orta öğrenim için gerekli kurumlaģmayı sağlamak Departman (Département) Departman Valileri Sosyal ve ekonomik geliģme politikaları, özel olarak güvenlik hizmetleri sunumu Departman Konseyleri YerleĢmeler/Belediyeler arasında bütünleģmeyi sağlamak, dezavantajlı yerleģmelere sosyal yardımda bulunmak, çevrenin korunması ve kırsal geliģmeyi sağlamak, orta öğrenimin ilk yılları için gerekli altyapıyı hazırlamak YerleĢme birlikleri Çok farklı nitelikte ortak idareler var (Compendium,2002:25 ) Yasal statüleri var Metropolitan alanlar da bu grupta yer alıyor Arazi kullanım kararları yanı sıra kendi belirleyecekleri konularda karar üretmek YERLEġMELER (Commune) Belediyeler/ YerleĢmeler Arazi kullanımını denetlemek, altyapı ve hizmetlerin sunumunu sağlamak 2.3 Planlama Kademelenmesi ve Farklı Düzlemlerde Planlamadan Sorumlu Kurumlar Farklı düzlemlerde merkezi yönetimin ve yerel yönetimlerin hazırladıkları planlar Tablo 2.3 de verilmektedir. Merkezi hükümetin hazırladığı planlar kamu hizmetlerinin sunumuna yönelik olup, kamu hizmetlerinin bölgelere göre dağılımları konusunda ana yaklaģımı ve ilkeleri belirlemektedir. Merkezi hükümet ayrıca Bölgelere yönelik olarak Bölgesel GeliĢme Ana Direktifleri ile Bölge düzeyinde yapılacak yatırımların Bölge Konseyleri ile paylaģımının yapıldığı Devlet-Bölge Kontratları hazırlar. Bölgesel Konseyler ise Sürdürülebilir Bölgesel GeliĢme ġemaları ile Bölgesel Ekonomik GeliĢme Planlarını hazırlamakla sorumludur. Departmanlar daha çok kamu hizmetlerinin sunumu ile sorumludurlar. Buna karģılık YerleĢme Birlikleri nde Mekansal BütünleĢme ġemaları üretilmektedir. 18

25 YerleĢme düzeyinde üretilen planlar ise kentsel geliģmeyi yönlendiren planlar olup yerleģmenin belediyesi var ise belediye tarafından hazırlanmaktadır. Tablo 2-3 Farklı Düzlemlerde Hazırlanan Planlar Merkezi yönetim BÖLGELER (Région) Merkezi yönetim SSC Kamu hizmet planları (Schémas de services collectives.) DTADD Bölgesel GeliĢme Ana Direktifleri (Directive Territoriale d'aménagement et de Développement Durables) Devlet-Bölge Plan Kontratları (Contrat de Plan Etat/Region) Yerel yönetim SRADDT Sürdürülebilir Bölgesel GeliĢme ġemaları (Schéma régional d'aménagement et de développement durable du territoire) SRDE Bölgesel Ekonomik GeliĢme Planları (Schéma régional de développement économique) Departman (Département) YerleĢme birlikleri YERLEġMELER (Commune) Kaynak: MLIT (2012) s SCOT Mekansal BütünleĢme ġemaları (Schémas de cohérence territorialem) PLU Kent Planları ġekil 2.1 de Fransa daki deniz aģırı bölgeler dıģındaki bölgeler verilmektedir. ġekil 2-1 Bölgesel planlar Schémas régionaux d aménagement et de développement du Kaynak: NOFDP (2006), s. 6 19

26 ġekil 2-2 SCOT (Territorial Cohesion Scheme) (Schémas de cohérence territorialem) Yöresel BütünleĢme Planlarının hazırlandığı alanlar Kaynak: NOFDP (2006) s Farklı Düzlemlerde Hazırlanan Planlar Özellikleri ve Planlar Arası İlişkiler Yukarıda kısaca tanımlanan farklı düzlemlerde farklı kurumlar tarafından hazırlanan planların ana amaçları ve nitelikleri Tablo 2.4 de kısaca özetlenmektedir. Tablo 2-4 Farklı Plan Türlerinin Özellikleri Plan Sorumlu yönetim Bağlayıcı niteliği Amaç Merkezi yönetim/ Ulusal Merkezi yönetim/ Ulusal Bölge SSC Kamu hizmet planları (Schémas de services collectives.) Merkezi hükümet DTADD Bölgesel Merkezi hükümet GeliĢme Ana Direktifleri (Directive Territoriale d'aménagement et de Développement Durables) Eski ismi Mekansal Planlama Direktifleri SRADDT Sürdürülebilir Bölgesel GeliĢme ġemaları (Schéma régional d'aménagement et de développement durable du territoire) eski ismi SRADT Bölgesel GeliĢme ġemaları Bölgesel Konseyler. Bu planlar/ģemalar bölgesel konseyler tarafından geliģtirilip, departman konseylerinin tavsiyelerinden sonra onaylanıyor. Bu sürece farklı aktörler de katılıyor: devlet temsilcileri, ana kentler, vakıflar Diğer plan ve belgeleri bağlayıcı nitelikte Bağlayıcı niteliği yok. Gücünü yapılan çalıģmaların ve danıģma sürecinin kalitesinden/baģarısından alıyor Bölgesel geliģmede koruma ve geliģtirme arasında denge sağlamak, ana ulaģım bağlantılarını ve korunacak doğal alanlar ve peyzajların belirlenmesi. Orta dönemde sürdürülebilir bölgesel geliģme için yönlendirme. Altyapı projeleri ve çeģitli kamu kurumları arasında uyum sağlamak ana amacı olarak belirleniyor 20

27 Bölgesel SRDE Bölgesel Ekonomik GeliĢme Planları (Schéma régional de développement économique) Bölgesel Konseyler Bölgesel Devlet-Bölge Plan Kontratları (Contrat de Plan Etat/Region) Merkezi hükümet YerleĢme SCOT (Territorial Cohesion Scheme) (Schémas de cohérence territorialem) YerleĢmeler arası iģbirliği için kamusal birim (EPCI) Belediyeler/yerleĢmeler arası dayanıģma yapıları Gönüllü olarak birlik içinde yer alan yerleģmeler (commune). Her on yılda yenilenmesi gerekli. Yerel planlar için bağlayıcı Kamu kurumları arasındaki dayanıģma, yerel yönetimler arası iģbirliği (intercommunality) PLU Kent Planları (Plans locaux d'urbanisme) SCOT la uyumlu olmak zorunda. Alt ölçekler için bağlayıcı Komün veya bir grup komün (kominler arası iģbirliği) Kıyı alanları ve dağlık alanlar Kent Planlama Yasasında özel hükümler vardır ( Les Lois Aménagement et d Urbanisme (LAU). Eğer bir belediyenin planı yoksa, Kent Planlama Yasasına göre mevcut yerleģik alanların dıģında yapılaģmaya izin verilmez. Yukarıdaki tablodan izlenebileceği gibi ulusal, bölgesel ve yerel düzlemde farklı kurumların katkı ve iģbirliği ile farklı nitelikte planlar üretilmektedir. Farklı düzlemlerde üretilen plan ve planlama araçlarının üretilmesi süreci ve planlar arası iliģkiler aģağıdaki bölümlerde tanımlanmaktadır Ulusal Ölçekte Mekansal Kararlar ve Planlar ve Planlamada Yetkili Kurumlar Fransa nın 1946 yılında baģlayan bir ekonomik geliģme/kalkınma planlama deneyimi olmasına karģılık, 1990 yılındaki 11. Plan onaylanmamıģ ve bundan sonra da ekonomik plan hazırlanmamıģtır. Ancak, bu durum merkezi yönetimin ekonomik ve sosyal kalkınma konularında ilgisiz olduğunu göstermez, tam tersine Fransa da devletin ekonomik ve sosyal geliģme konularında farklı planlama araçları ile yetkisini sürdürdüğü görülmektedir. Yanı sıra, Fransa da merkezi yönetim bölgelerin geliģme/kalkınma politikalarında önemli bir yönlendiricidir. Merkezi yönetimin bu yönlendirme iģlevini farklı plan ve plan araçları ile gerçekleģtirdiği görülmektedir. Bunlardan biri merkezi yönetim tarafından hazırlanan ulusal düzeyde yüksek öğrenim, araştırma geliştirme, kültür, sağlık ve hijyen, iletişim ve bilgi, yolcu ve kargo ulaşımı, enerji, doğal ve tarımsal alanlar ve spor konularında hazırlanan sektör planlarının belirlediği sektörlerin bölgesel yatırımlarını belirleyen Kamu Hizmet Planları (SSC) dır (Tablo 2.4). Bu sektörel planlar bir anlamda ulusal kalkınma planlarının yerine geçmiģlerdir ve yukarıda sıralanan 8 konu baģlığında geliģme Ģemalarını ortaya koyan bu planlar gelecek 20 yılda sürdürülebilir geliģme için politika tercihleri ni belirlemeyi amaçlamaktadır (NOFDP, 2006). Ulusal düzeyde bölgesel kararların belirlendiği ikinci karar düzlemi CIADT Bakanlıklar arası Bölgesel Kalkınma Komitesi (Comité Interministériel à l Aménagement et au Développement du Territoire) olup, bu Komite ilgili Bakanlıklar tarafından oluģur ve bölgesel/ mekansal geliģme ve planlama ile ilgili ana strateji ve kararları alır. Bu Komitenin benimseyeceği kararlara yönelik olarak çalıģmaların yapıldığı, politikaların formüle edildiği kurum CIADT da bağlı hizmet birimi olarak çalıģan DATAR Mekan Planlama ve Bölgesel Eylem Delegasyonu (Délégation à l aménagement du Territoire et à l action régionale) dur. 21

28 DATAR 1950 li yıllardan bu yana iģlevlerinde değiģiklik de olsa bölgesel konulardaki en önemli kurum olma niteliğini sürdürmektedir. Fransa nın ulusal plan hedeflerinin bölgeleri dikkate alarak Ģekillendirilmesi ve bölgesel politikaların planın bir parçası olarak ele alınması 1950 li yıllardan baģlamıģ olup, 1955 de bu görev Devlet Planlama Kurumu na verilmiģtir. Bu çerçevede ana amaç Paris ve çevresindeki yeni geliģmeler kısıtlanırken, diğer bölgelerin geliģtirilmesi olmuģtur. Bu amaçla 1963 yılında Bölgesel Planlama ve Bölgesel Eylem Delegasyonu (DATAR) oluģturulmuģ ve görevi BeĢ Yıllık Kalkınma Planları çerçevesinde altyapı ve diğer teģvik mekanizmalarını geliģtirmek olarak tanımlanmıģtır. Bu kurum 1 Ocak 2006 da Bakanlıklar arası Kalkınma ve Rekabet Kurumu (DIACT) adını almıģ, ancak 15 Aralık 2009 da ismi yeniden Bakanlıklar arası Mekansal Planlama ve Bölgesel Rekabet Delegasyonu (DATAR) olarak değiģtirilmiģtir. Bugün için DATAR, devlet kurumları ve yerel yönetimler arasında önemli bir ara kademe ve forum niteliğindedir. DATAR devletin planlama politikalarını gerçekleģtirmek üzere bölgelere yapılacak toplam yatırımları (Bölge Konseyleri ve merkezi yönetim olarak) ve merkezi yönetimin bölgelere olan mali katkısını belirleyen planın, Devlet-Bölge Plan Kontratları (Contrat de Plan Etat/Region), hazırlanmasını sağlar. DATAR farklı bölgesel geliģme ile ilgili fonların koordinasyonundan, diğer bir deyiģle Yatırım Planlaması ndan sorumludur. Bugün için DATAR ın bölgelerarasında dengeli geliģme amacını gerçekleģtirmek üzere Avrupa Birliği bölgesel politikalarına katkı sağlaması ve Avrupa Birliği fonlarının dağıtımında eģgüdüm çalıģmalarına katılması söz konusudur. Sürdürülebilir kalkınma perspektifinde, Delegasyon un hedefleri iki grupta toplanabilir: Bölgelerin çekiciliğini arttırmak, GeniĢlemiĢ Avrupa da yerel yönetimler ve diğer kalkınma aktörleri ile bir ortaklık çerçevesinde uyum ve denge sağlamak. Bu kapsamda DATAR bölgelerin ekonomik çekiciliğini ve rekabet gücünü artırmak amacı ile ulusal stratejilerle uyumlu olarak bölgelerdeki stratejik ve ileriye yönelik kümelerin geliģimini destekler, ulusal stratejilere ve sürdürülebilir kalkınma politikalarının geliģtirilmesine katılır, ekonomik değiģim ve yeniden yapılandırılması gerekli sektör ve alanları belirler, kırsal alanların geliģmesini destekleyen politikaları belirler; kırsal alanlar kıyılar ve dağlık alanlarda sürdürülebilir ve dengeli kalkınmayı teģvik edecek programlar hazırlar; merkezi yönetim politikaları ve devlet ve yerel yönetimler ile ilgili planlama ve ekonomik kalkınma sözleģmelerinin hazırlanması ve izlenmesi ve eģgüdümünü sağlar. Bu kurumda sürekli personel yanı sıra farklı kurumlardan uzmanlar çalıģmaktadır. DATAR ve Kamu Hizmet Planlarından gelen kararlar CIADT Bakanlıklar arası Bölgesel Kalkınma Komitesi tarafından onaylanarak bir bağlayıcı doküman niteliği kazanır. Yukarıda kısaca özetlendiği gibi ulusal düzeyde mekansal planlamaya iliģkin yapılan çalıģmalar ulusal kararların bölgeler bazında ayrıģtırılması veya bölgeler için hedeflerin tanımlanması Ģeklindedir. Ülke düzeyinde tüm ülkeyi kapsayan bir mekansal plan bu güne kadar üretilmemiģtir yılında kabul edilen Yasa ile (Loi Pasqua) ile böyle bir plan geliģtirilmesi amaçlanmıģ ise de bu Ģu ana kadar gerçekleģtirilememiģtir. 22

29 2.4.2 Bölgesel Ölçekte Mekansal Kararlar ve Planlar ve Planlamada Yetkili Kurumlar 1980 lerde baģlayan yönetimin yerelleģtirilmesi çabaları bölgelerin yönetimde ve planlamadaki önemini pekiģtirirken, merkezi yönetimin yetki ve sorumluluklarını daraltmıģtır. Yönetimdeki yeni düzenlemeler kalkınmanın ve mekansal geliģmenin sağlanması için merkezi yönetim, bölgeler, yerel yönetimler ve yerleģmeler arasında oluģturulan birlikleri de içine alan çok katmanlı bir sistem getirmeyi amaçlamıģtır. Bu yeniden yapılanmada AB nin yeni yönetiģim yaklaģımının etkilerini de görmek mümkündür. Bölgesel düzlemde hem merkezi yönetim, hem de yerel özerk yönetimler bölgesel politika ve planları oluģturmak üzere farklı planlama araçları ve planlama dokümanları hazırlarlar. Bu yapılan çalıģmalar sonrasında bütünleģtirilir. Bu açıdan bölge planlamasında uygulanan yaklaģım önemlidir. Mekansal/Bölgesel Planlama Direktifleri (Directive Territoriale d'aménagement et de Développement Durables/DTA; DTADD Bölgesel Planlama Direktifleri 1995 yılında önceki planlama yasası döneminde kurulmuģtur. DTA Devlet in ulusal planlama yetkilerini kullanak ya kendi insiyatifi ile ya da bölgenin talebi ile Devlet in yetkisi altında oluģturulur. Bir DTA Devlet in ana rehberi niteliğinde olup, bölgeler arasında dengenin sağlanması, koruma ve geliģtirme ve ana ulaģım bağlantıları ve korunacak doğal alanlar ve peyzajları belirler. Yerel planların burada verilen kararlara uyması zorunludur. Bu direktifler dağlık ve sahile yakın (littoral) alanlar gibi özel nitelikli alanlarda özgün kararlar geliģtirebilirler. Mekansal Planlama Direktifleri (Directive Territoriale d'aménagement et de Développement Durables/DTA; DTADD Grenelle 2 Yasası ile 2010 yılında değiģmiģ), belirli bir yöre için devletin ana politikalarını belirler. Bu uzun erimli direktifler ile bölgesel mekansal geliģme ile belediyelerin kent planlarını iliģkilendirir. DTA, diğer dokümanları bağlayıcı nitelikte olup, devletin ana dengeleri kurmasını sağlar. Bugün Bölgesel Planlama Direktifleri (DTA) 1999 yılında kabul edilmiģ LOADDT Yasası (Loi d orientation pour l aménagement et le développement durable du territoire) ve 2000 yılında kabul edilmiģ Kentsel yenileme ve dayanıģma Yasası (Loi soldarité et renoulellemnt urbain, SRU) uygun olarak hazırlanır. Bölge Mekansal ġemaları/planları (Schéma Régional d Aménagement et de développement du Territoire, SRADT; SRADDT- Grenelle 2 Yasasına göre) bölgeler için orta vadeli geliģme önceliklerini belirleyen bu planlar Bölgesel Konseyler tarafından hazırlanır. Bölgesel Konseyler aynı zamanda Bölgesel Kalkınma ġemalarını Planlarını SRDE (Schéma régional de développement économique) formüle edebilirler. Bölgesel Konseyler bu ġemaları/planları hazırlarken Bölge yi oluģturan departmanların ve Bölgesel Ekonomik ve Sosyal Komisyon un (Conseil Economique et Social Régionale, CESR) görüģlerini alır. Bölge Mekansal ġemaları/planları bölgelerde sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak amacı aģağıdaki konularla ilgili kararlar üretir (European Commission, 2000); Gerekli altyapı, ana gereksinimler ve hizmetler Ekonomik geliģmeye yardımcı olacak yatırımlar ve istihdam Kentsel ve kırsal alanlar arasındaki dengeli kalkınma Çöken/büzüĢen alanların canlandırılması Çevrenin, peyzajın, doğal ve kültürel mirasın korunması Bölge içi ve bölge dıģı iliģkilerle ilgili konular 23

30 SRADT Bölge Mekansal ġemaları/planları üç ana doküman üretir. Bölgenin çok ayrıntılı bir analizine dayalı gelecek 20 yıl için bir plan Gelecek 10 yıl için geliģme stratejini belirleyen bir ġartname Farklı projelerde/konularda odaklanan bir dizi harita SRADT Bölge Mekansal ġemaları/planlarının yerel planlar (SCOT and PLU) için bağlayıcı bir niteliği yoktur. Ancak tüm aktörlerle çok uzun bir danıģma sürecinden sonra üretildikleri için yerel planların bölge düzeyinde üretilen bu plan dokümanını dikkate almaları gerekmektedir. Avrupa Birliği yapısal fonlarının dağıtılmasında da bu planlar baz olarak alınmaktadırlar. Son olarak bu planlar Devlet- Bölge Planlama Kontratları (Contrat de Plan Etat / Région) nın belirlenmesinde esas alınmaktadır. Devlet- Bölge Planlama Kontratları (Contrat de Plan Etat / Région). Bu belgeler devlet ile bölgesel özerk yönetimler arasında eylem planları ve stratejik önceliklere göre mekansal geliģmenin nasıl finanse edileceğine iliģkin anlaģmayı ortaya koyar. Merkezi yönetim tarafından belirlenen direktifler ve bölgesel yönetimler tarafından tanımlanan Bölge Planları/ġemaları nın bütünleģtirildiği ve bu planların gerçekleģmesini sağlayacak kamu yatırımlarının belirlendiği Yatırım Planları AnlaĢmaları/ Kontratlarıdır de benimsenen yasa ile oluģturulan bu planlama aģaması/yönteminin önemi giderek artmaktadır. Bu planlar ile AB bölgesel politikalarının belirlendiği 7 yıl için merkezi yönetim ile bölgesel yönetim arasında kontrat yapılmaktadır. Mevcut anlaģmalar ( ) için yapılmıģ olup, toplam bütçesi 12.7 milyar Euro dur. Bütçenin bölgelere dağılımı farklılaģmaktadır Yerel yönetimlerin birliklerinin hazırladıkları planlar Yerel yönetimlerin stratejik konularda iģbirliğini sağlamaya yönelik planlama araçları vardır. Bunlardan çeģitli yerel yönetimleri kapsayan ve dengeli geliģme ve çevrenin korunmasını sağlamaya yönelik stratejik konularda yol gösterici olan SCOT Mekansal BütünleĢme Planları (Schémas de cohérence territoriale) özellikle önemlidir. Bu planlar yerel yönetimler arası kurulan iģbirlikleri tarafından dayanıģmanın/iģbirliğinin bir ürünü olarak hazırlanmakta ve bu planlar Mekansal Stratejik Planlar veya Ġngiltere de yapılan Yapısal Planlarla benzeģmektedirler (Motte, 1997). 10 yıllık bir süre için hazırlanan bu planların hazırlanmasında merkezi yönetim ile bölgesel ve departman (il düzeyinde) düzeyindeki pek çok kurumun katılımı sağlanmaktadır yılında tanımlanan bu planların hazırlanma biçimi ülke düzeyinde tam yerleģmediği için önemli farklılıklar göstermektedir. Bazı bölgelerde bu planlar henüz hazırlanmamıģ olup, SCOT un önceki yasalarda tanımlanmıģ biçimi olan SDAU KentleĢmeyi Yönlendirme Planları/ġemaları uygulanmaktadır Yerel yönetimlerin/ Belediyelerin hazırladıkları planlar PLU Kent planlarını hazırlamaktan yerel yönetimler (commune) adına Belediye BaĢkanları sorumludur yılına kadar bu planlar POS (Plan d Occupation des Sols) olarak adlandırılıyordu yılından sonra süreç ve planının içeriği basitleģtirilmiģtir. PLU Kent Planlarının amacı yerleģmelerin (commune veya bir grup commune un) arazi kullanım planları ile belirli alanlardaki planlama kurallarının belirlenmesidir. Ġlgili kurumlara danıģılarak geliģtirilen bu planlar bu kuruģların görüģ ve itirazları alındıktan sonra onaylanırlar. Onaylandıktan sonra bağlayıcı özellikleri vardır. 24

31 Ancak küçük yerleģmeler planların hazırlanmasında yarı-kamusal birimlerden veya DDE (Direction Départementale d Equipement) /Ajanslardan yararlanmaktadırlar. Gerçekte DDE ler planların yasalara uygunluğunu irdelemekle sorumludur. Resmi olarak devlet kurumları son kararı vermek ve bu kararları yerel yönetimlere iletmekle sorumludur. Devlet kurumları planla birlikte zorunlu olarak tanı/teģhis dokümanı hazırlarlar. Uygulamada planlar teģhis/tanı dokümanından önde gelir. PLU yerel yönetimlerin geliģme planı olup, gelecekteki arazi kullanımlarını belirler. PLU ile birlikte hem konut (PLH, Plan Local de Herbergement) hem de ulaģım planı (PDU, Plan Deplacements Urbaines) yapılması zorunludur. PDU larda belirtilen ana kararlara uyumlu olarak bu planda belirtilen çeģitli alanlarda (nüfusun yoğunlaģtığı alanlarda) ZAC, inģaat izinlerine baz olacak ayrıntılı plan hazırlanır. Öte yandan merkezi hükümet çok küçük yerleģimlerin Carte Communale diye adlandırılan planları hazırlamalarına izin vermektedir. Ancak küçük yerleģmelerin bir araya gelerek ortak bir kent planı (PLU) yapmaları desteklenmektedir. Bu planlar da PDU ya uygun olmak zorundadır. 2.5 Planlar arası İlişkiler ve Planlama Süreci ġekil 2.4. de bölge düzeyindeki planlama süreci, sorumlu kurumlar ve iliģkiler tanımlanmıģ, ġekil 2.5 te ise yerel düzlemde hazırlanan planlar, yetkili kurumlar ve planlar arası iliģkiler grafik olarak sunulmuģtur. Bu çerçevede öne çıkan özellikler kısaca Ģöyle özetlenebilir: Bölgesel düzlemde en önemli özellik ulusal düzlemdeki kararlar ile bölgesel düzlemler arasındaki iliģkilerin net, kademeli Ģekilde kurgulanmıģ olması ve merkezi yönetim, merkezi yönetimin bölgesel kuruluģları ve Bölgesel Özerk Yönetimlerin arasındaki görev ve sorumlulukların belirli bir sistematik içinde net olarak tanımlanmasıdır. Ġkinci ana özellik kamu yatırımların belirlenmesinin bu kurgu içinde öne çıkmasıdır. Bu yaklaģımla hazırlanan bölgesel geliģme direktiflerinin ve bölgesel geliģme Ģemalarının uygulamaya aktarılması sağlanmaya çalıģılmakta ve bunun için gerekli olan mali kaynaklar saptanmakta ve bölgedeki hangi projeye hangi yıl merkezi yönetimin ne kadar, bölgesel yönetimin ne kadar yatırım yapacağı belirlenmiģ olmaktadır. Ulusal-bölgesel düzlemler arasındaki planlar ve kararlar aradaki kopukluğu ortadan kaldırmakta ve ulusal amaçlarla bölgelerin gereksinimi arasında bir denge kurulmasını sağlamaktadır. Bu yapı içinde ulusal düzlemde mekansal gösterimi olan bir stratejik plan bulunmamakla birlikte ulusal kararlar mekansallaģtırılmakta, bölgesel düzelmede ise mekansal stratejik plan/ģema üretilmektedir. 25

32 Yerel düzlemde ise; SCOT Mekansal BütünleĢme Planları özellikle önemlidir. Fransa daki yerleģme ve yönetim yapısının çok küçük yerleģmelerden oluģması Kent Planları ötesinde Mekansal BütünleĢme Planları nın geliģtirilmesine neden olmuģtur. Ancak raporun en baģında da belirtildiği gibi günümüzde bu tür planların hazırlanması genel bir eğilim niteliği kazanmıģtır. Bu planlar her ne kadar gönüllü birlikteliklere dayalı olsa bile yine de sınırların Departmanlar tarafından onaylandığı görülmektedir. Fransa nın planlama sistemi içinde her ne kadar kurumlar arası kademeli iliģkiler öne çıksa da, bu kurumlar arasındaki danıģma mekanizmalarının öne çıktığı ve kimi zaman yönetim dıģında özel sektör ve sivil toplum kuruluģlarının da karar sürecine katılımının sağlandığı görülmektedir. Bu süreçte formel danıģma mekanizmaları ile birlikte enformel danıģma ağları da kullanılmaktadır. Ancak iģbirliği ve ortak karar üretme uygulamasının her iki Ģekilde de oklarla gösterilen alanda gerçekleģtiği görülmektedir. Oklarla belirlenen iliģkiler kararların sunulması süreci ötesinde tartıģılması ve ortak bir görüģe ulaģılmasını temsil etmektedir. 26

33 ġekil 2-3 Bölge Düzeyinde Sorumlu Kurumlar, Üretilen Doküman ve Planlar ULUSAL DÜZLEM Mekansal Planlama ve Bölgesel Rekabet Delegasyonu (DATAR) Ulusal Kalkınma Planı Bölgesel Yönlendirme Fonu FIAT CIAT Bakanlıklar arası Bölgesel GeliĢme Komitesi SSC Kamu Hizmet Planları UlaĢım Sağlık Yüksek Öğrenim Kültür Enerji Bilgi ve iletiģim Doğal kaynaklar BÖLGESEL DÜZLEM Mekansal Planlama Direktifleri, DTA, DTAA Bölge ġeması/planı SRADT-SRADDT Devlet-Bölge AnlaĢması/Kontratı Bölgesel Ekonomik Kalkınma ġeması/planı Bölgesel Konsey e Yatırım Planı 27

34 ġekil 2-4: Yerel düzlemde hazırlanan planlar ve planlar arası iliģkiler ve yetkili kurumlar Mekansal Planlama Direktifleri Sınırlar departman tarafından onaylanıyor Plan Belediye Konseyleri tarafından onaylanıyor SCOT Mekansal BütünleĢme Planları (Schémas de ohérence territoriale)(eski SD- Schema Directuer yerine) YerleĢmeler/Beledi yeler (Communes) birlikleri Ortak çıkarları olan belediyelerin/ YerleĢimlerin gönüllü olarak biraraya gelmeleri PLU Kent Planları ZAC-yoğunlaĢma bölgeleri (zone d amanagement concerte) Belediyeler/ yerleģmeler (Communes) 28

35 2.6 Kaynakça European Commission (2000) Regional development studies: The EU Compendium of spatial planning systems and policies: France (Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities: Luxembourgh) Hall, P. (2002) Chapter 7 Planning in Western Europe since 1945, Urban and Regional Planning (Routledge: London and New York) MLIT, Ministry of Land, Infrastructure, Transport and Tourism (2012), An overview of Spatial Policy in Asian and European Countries: France Motte, A. (1997) Building strategic urban planning in France, Healey, P., Khakee, A., motte, A ve Needham,B. The Lyon urban area experients, Making Strategic Plans (UCL Press:London) NOFDP (2006) Spatial Planning In The Context Of Nature-Oriented Flood Damage Prevention: The Spatial Planning System of France, Royal Haskoning, division spatial development of Haskoning Nederla: France nd BV. 29

36 3 HOLLANDA DA PLANLAMANIN YAPISI, ÖRGÜTLENMESĠ VE STRATEJĠK PLANLAR 3.1 Giriş Hollanda nın toplumsal yapı ve kültüründe, planlama ana kurumlardan birisidir. Planlama sadece sorumlu kuruluģların mekansal kararlarının açıklandığı bir sistem olmayıp, aynı zamanda toplumdaki farklı aktörlerin planlamanın ilk aģamalarında görüģlerini belirtebildiği bir yapıya sahiptir. Hollanda planlama sisteminde pek çok ülkeden farklı olarak ulusal düzlemdeki planlama geliģmeye ivme kazandırma ve yönlendirme kaygısından çok, mekansal birimler arasında eģgüdüm sağlamayı amaçlamaktadır. Arazi kullanım kararları ve bu kararlar arasındaki uyum daha önce de belirtildiği gibi Hollanda nın kendine özgün koģullarından kaynaklanmaktadır. Topraklarının önemli bir bölümü deniz seviyesinin altında olan Hollanda da toprakların uygun koģullarda kullanımı ve çevresel tehditlere karģı duyarlılık doğal olarak önem kazanmaktadır. Hollanda mekansal kararları plan-yönelimli olup, arazi kullanım planlarına aykırı herhangi bir geliģmenin söz konusu olmayacağını söylemek mümkündür. Ancak Needham ın (2005) belirttiği gibi bu sistem içinde inģaat firmaları ve diğer yükleniciler planlama kararlarını etkilemeye çalıģmakta ve bu kesimlerin önerlerini planlarda yansıma bulmasını sağlayacak enformel kanallar yanısıra yasal olarak belirlenmiģ kurallar da bulunmaktadır. Son dönemde yatırımcıların giderek artan etkisi söz konusu olmuģ ve bu geliģmeler kararlar mekansal geliģmenin odağını plan-yönelimli olmaktan, geliģme-yönelimli olmaya doğru çekmiģtir. Her ölçekteki plan kararlarının gerçekleģtirilmesi için merkezi hükümetin kaynaklarından yararlanılması, Hollanda Planlama Sistemi ne merkezi bir nitelik kazandırmaktadır. Ancak, Hollanda da planlama yetkilerinin yerele aktarılması uzun yıllardır benimsenen bir politikadır. Bu kapsamda özellikle 1980 sonrasında mekansal planlama, konut gibi konular yerel ölçeklere yaygınlaģtırılmaya çalıģılmıģtır. Ancak 2000 li yılların sonuna gelindiğinde, küçük belediyelerin bu iģlevleri yerine getirmekte zorlanmaları nedeniyle bu politikadan vazgeçildiği görülmektedir (Oxley, Brown ve Nadin, 2009). 3.2 Yönetim Yapılanması ve Planlamadan Sorumlu Kurumlar Yetkilerini yerel yönetimlerle paylaģan merkezi bir yönetim yapısına sahip olan Hollanda nın yönetim yapısını iller/bölgeler ve belediyeler oluģturmaktadır. Bu birimler merkezi yönetimin onlara verdiği verdiği yetkileri kullanırken, bir yandan özerk yönetimler olarak kendi iģlevlerini yerine getirmekte, öte yandan merkezi yönetimle birlikte çalıģmak zorundadırlar. Hollanda da pek çok Avrupa ülkesinin aksine hem illerin hem de belediyelerin yöneticileri seçimle iģbaģına gelmemekte, kral tarafından atanmaktadır. Hollanda yönetim sisteminde iller/bölgelerin yetkileri oldukça kısıtlı olup, ülke 12 bölgeden/ilden oluģmaktadır. Daha önceki yıllarda sayıları çok daha fazla olan belediye sayısı belediyelerin birleģtirilmesi sonucunda azalmıģ ve 2009 yılında 431 e inmiģtir. 30

37 Bu iki ana kademe dıģında belediyelerin bir araya gelerek oluģturdukları farklı Ģekildeki yönetim birimleri geliģmiģtir. Bunlardan en önemlisi kent bölge yönetimlerinin oluģturulmasıdır yılındaki düzenleme ile 7 kent bölge oluģtulmuģtu. Bunlar Amsterdam, Rotterdam, The Hague, Utrecht, Eindhoven-Helmond, Arnhem-Nijmegen ve Enscede-Hengelo olarak tanımlanmıģtı. Ancak bu kent bölgelerin yeni bir yönetim kademesi olarak oluģturulması baģarılı olamamıģ ve 2010 yılında iktidara gelen hükümet devletin küçültülmesi sloganı çerçevesinde kent bölgeleri iptal etmiģtir. Bilindiği gibi son dönemde yeni bir mekan kademesi olarak yazında çok üzerinde durulan kent bölgeler, akademik çalıģmalarda tanımlanmakla birlikte, kent bölgelerin dünyanın hiç bir yerinde bir yönetim kademesi olarak tanımlanamadığı görülmektedir. Bu açıdan Hollanda deneyimi biricik olup, 1994 yılında tanımlanan kent bölgelerin mevcut yazında örnek bir kent bölge olarak Randstad la uyum gösteremedikleri ve ölçeklerinin oldukça sınırlı olduğu da görülse de bu Ģekilde sonlanması oldukça hayal kırıcıdır. ġekil Yasası ile oluģturulan kent bölgeler 1994 Yasası ile belirlenen kent bölgeler Hollanda da farklı yönetim kademelerinde yer alan birimlerin mekansal planlamaya iliģkin sorumlulukları Tablo 3.1 de verilmektedir. Tablodan izlenebileceği gibi Merkezi Yönetim planlama ile ilgili genel yasaları yapmak ve kuralları koymak ötesinde Ulusal Mekansal Strateji yi hazırlamakla sorumludur. Ayrıca il ve belediyelerin planlama konusunda izlemeleri gereken standartlar da merkezi yönetim tarafından belirlenmektedir. Hollanda planlama sistemi içinde illerin (bölge olarak da adlandırılmaktadır) yetkilerinde son yıllarda bir artıģ yaģanmaktadır. Bölge düzeyindeki bu birimler bölgesel politikaları oluģturmak, bölge içinde kır/kent dengesinin ve iliģkisinin sağlanması ve bölge içinde yer alan alanlarda arazi kullanımını belirlemekle sorumludur. Belediyeler ise, yapılaģma ve arazi kullanım konusunda bağlayıcı planlar yapmakla sorumlu olan ana birimlerdir. Belediyeler yapılaģma koģullarını belirler ve arazi düzenlemeleri yapabilirler. 31

38 Tablo 3-1 Farklı Düzlemdeki Yönetimlerin Planlama Sorumlulukları Planlama Kademeleri Merkezi yönetim Ġller/bölgeler Belediyeler 431 (2009) Sayı Mekansal planlamada sorumlukları (2012) Sorumlu kuruluģ Mekansal planlama konusunda yasaları yapmak iller/bölgeler ve belediyelerin uyması gerekli politika ve kuralları düzenlemek Ulusal Mekansal Stratejiyi belirlemek Ġl idareleri ve belediyelerin mekansal planlama konusunda izlemeleri gereken kalite standartlarını tanımlamak (Kentsel yoğunluklar, yapılı alanlar ve bu alanların çevresinde yer alan konut ve ticari geliģmelerin konumlar ile kentsel ve kırsal alanlar arasında dengeler, su yönetimi, ve güvenlik) 12 Bölgesel politikaları oluģturmak, kentlerdeki konut, sanayi ve ticaret alanları için alan belirlenmesinde uyulacak kuralları belirlemek. Ġl/ bölge içindeki kırla kentsel alanları bağlayan yolların tanımlanması Belediyeler yerel kurallar ve arazi kullanım planlarını belirler ve bu planları uygulamak için gerekli yasal ve finansal araçlara sahiptir. Gerektiğinde planları uygulamak için kamulaģtırma yapabilirler. Farklı konularda diğer belediyelere danıģmaları ve bazı konularda ortak strateji geliģtirmeleri gerekebilir. Bu konuların baģında rüzgar enerjisi parkları, doğal koruma alanları ve ulaģım altyapısı gelmektedir dan sonra sorumlu Bakanlığın ismi Konut, Mekansal Planlama ve Çevre yerine Altyapı ve Çevre Bakanlığı olarak değiģtirilmiģtir. Bölge Yöneticisi (Merkezi hükümet tarafından atanır) Belediye BaĢkanları (Merkezi yönetim tarafından atanır.) Bu ana üç kademe dıģında özellikle son yıllarda belediyelerin ortak çalıģmalar içine girdikleri görülmektedir. Özellikle doğal çevrenin korunması konusunda artan sayıda ortak strateji geliģtirme ve plan çalıģmaları yapılmaktadır. 3.3 Planlama Kademelenmesi ve Plan Kademeleri Arasındaki İlişkiler Öncesi Planlamanın Yapılanması Hollanda da ilk geniģ kapsamlı Mekansal Planlama Yasası (Wet op de Ruimtelijke Ordening, WRO) 1965 yılında kabul edilmiģ ve sonrasında çeģitli dönemlerde değiģikliğe uğramıģtır. Gerek yasanın hazırlanma döneminde gerekse yapılan değiģikliklerde farklı mekansal politikaların yansımalarını bulmak mümkündür. Kabaca özetlenirse döneminde ana politika odaklanmıģ desantralizasyon (concentrated decentralisation) Ģeklinde olmuģtur. Bu dönemde Randstad çevresindeki büyümenin çeperdeki bölgelere dağıtılması ana politikayı oluģturmuģtur. Bu dönemde sınırlı sayıdaki kent ve büyüme merkezine nüfus yönlendirilmeye çalıģılmıģtır döneminde ise kompakt (tıkız ve yoğun) kent formunun ve yerleģmeler arası ağların oluģturulması görüģünün ana politika olarak benimsendiği görülmektedir. Bu yaklaģım Randstad ile diğer yerleģmeler arasındaki iliģkilerin sıkılaģtırılmasına odaklı olup, banliyöleģme eğilimini de sınırlandırmaya çalıģmıģtır (Hoppenbrouwer ve diğerleri, 2002) sonrasında ise, hem yerel ölçeğin öne çıktığı, hem de yasalarda yapılan düzenleme ve esnekleģtirme ile planlamanın etkinliğinin gevģetildiği görülmektedir. Yapılan düzenlemeler sosyaldemokrat refah devleti ilkelerini yansıtan planlama yapılanmasından, giderek kalkınma/geliģmeye odaklanan ve daha liberal bir anlayıģı savunan bir planlama sistemine geçiģi göstermekte olduğu akademik çevrelerce paylaģılan ortak kanıdır (Evers, 2012). 32

39 Bu politikalara bağlı olarak ulusal ve yerel yasalarda değiģiklikler gündeme gelmiģtir. Örneğin 1990 yılında yasada yapılan düzenleme ile büyük projeleri hızlandıracak maddeler eklenmiģ ve diğer ülkelerde de izlenilen rekabet gücünün artırılması görüģü yasaya aktarılmıģtır. Ancak 2000 yılına kadar yapılan düzenlemeler sınırlı olmuģ ve planlama bir eģgüdüm sağlama faaliyeti olarak kalmıģtır yılında eski yasanın düzenlenmesi yerine yeni bir planlama yasası hazırlanmasına karar verilerek çalıģmalara baģlanmıģtır. Bu yasa 2006 yılında Senato tarafından onaylanmıģ ve 2008 yılında yürürlüğe girmiģtir. Bu süreçte farklı kesimler tarafından yapılan değiģiklik önerileri ile yasanın Ģekillenlendiği görülmektedir Sonrası Planlama Yapılanması 2008 yılında Planlama Yasası çıkarılmıģtır. Yeni planlama yasası planlamada özellikle yatırımcılara pazarlık fırsatlarını getirse de plan güdümlü geliģmeyi sağlamak hala yeni yasanın ana yaklaģımını oluģturmaktadır. Yasanın giriģinde bu yasanın planlama ile ilgili düzenlemeleri basitleģtirmeyi, mekansal politikaları doğrudan hedefe yönelik ve etkin hale getirmeyi ve arazi kullanım planlarının mekansal düzenlemelerdeki rolünün kuvvetlendirilmesi amaçlandığı belirtilmektedir. Yeni yasaya iliģkin yapılan değerlendirmelere göre 6. Ulusal Mekansal Strateji nin ana hedeflerinden biri yerelleģmenin teģvik edilmesi olmasına ve bu yasanın gerekçesinde de belirtilmesine karģın bu yasa ile merkezi hükümetin planlamadaki gücünün belediyeler aleyhine arttığını belirtmektedir. Örneğin, yeni yasaya göre gerek merkezi hükümet, gerekse il yönetimleri hazırlayacakları yönergelerle belediyelerin politikalarına müdahale edebilmektedirler. Bu tür yetkiler merkezi hükümetin artan denetimi anlamına gelmekte ve yerelleģmiģ bir yapıdan uzaklaģmayı gösterdiği belirtilmektedir (Zonneveld, 2006). 33

40 Tablo yılında Kabul Edilen Yasanın Getirdiği Önemli DeğiĢiklikler Amaç Mekansal planlama sistemi Arazi kullanım planı (Bestemmingsplan) Mekansal Planlama Yasası nın tekrarlanan değiģiklikler nedeniyle karmaģık bir hale geldiğine karar verilerek, karar verme süreçlerinin basitleģtirildiği ve etkinliğinin artırıldığı bir planlama sistemi tanımlamak üzere geliģtirilen yasa 1 Temmuz 2008 yılında yürürlüğe girmiģtir. Bu yasa ile yerel yönetimlerin Ulusal Mekansal Strateji de belirtilen konularda güçlendirilmesi ve karar verme süreçlerinin hızlandırılması amacı ortaya konmaktadır. Arazi GeliĢtirme Yasası nda belirtilen arazi geliģme masraflarının bölüģülmesi ilkesi bu yasada da yer almaktadır. Ulusal, il ve belediyeler tarafından hazırlanan planlarının yerini yapısal vizyon planları (Structuurvisie) almıģtır. Yapısal vizyonlar stratejik politikalar, mekansal politikalarla ilgili ana ilkeler ve bu politikaları hayata geçirme biçimlerini içerirler. GeçmiĢten farklı olarak, ulusal ve il düzeyindeki yapısal vizyonlar ana yol haritalarını belirler ve alt ölçek yönetimleri bağlayıcı değildir. Belediyeler henüz geliģmemiģ olan alanlar için arazi kullanım planları hazırlarken, yeni yasa ile tüm alanlar için arazi kullanım planları hazırlanması veya yenilenmesi öngörülmüģtür. Yasa belediyelerin bu planları il yönetiminin onayı olmaksızın uygulayabilmesini sağlamakta, ulusal hükümet ve il yönetimlerinin çıkarları doğrultusunda bir bütünleģtirme (Inpassingsplan) planı yapılabileceği hükmünü getirmektedir. Mekansal Planlama Yasası ile ortaya çıkan ana değiģikliler Ģöyle özetlenebilir Mekansal Planlama Yasası öncesinde; Ulusal Mekansal Strateji Bölge Planlarını, Bölge Planları ise Belediyeler tarafından hazırlanan ve yapılaģmıģ alan dıģındaki alanı kapsayan planlar için bağlayıcı nitelikte idi den bu yana; Stratejik planlar (Yapısal vizyon) bağlayıcı değil, yol gösterici nitelik kazanmıģtır. Arazi kullanım planları tek bağlayıcı plan niteliğindedir. Arazi kullanım planlarını Belediye Meclisleri onaylıyor. Ancak hem il yönetimi, hem de merkezi yönetim ulus ve bölgelerin çıkarları doğrultusunda düzeltme istemek hakkına sahip, eğer ortak bir görüģe varılamaz ise, il yönetimi ve merkezi yönetim itiraz ederek planların itiraz edilen bölümlerinin çıkarılmasını sağlayabiliyor. 3.4 Farklı Ölçekte Plan Kararları ve Plan Hazırlanma Süreci Yukarıdaki değiģimleri göz önüne alarak 2008 öncesi ve sonrasındaki planlama sistemi ve mevcut planlama türleri Tablo 3.3 de özetlenmektedir. Tablo dan izlenebileceği gibi 2008 sonrasında planların hazırlandıkları düzlem ve planlama alanları aynı kalmıģ, buna karģılık planların içeriğinde kapsamlı değiģim olmuģtur. 34

41 Tablo 3-3 Plan Kademelenmesi ve Farklı Kademelerdeki Planlardan Sorumlu KuruluĢlar Mekansal Plan Ulusal Düzlem Ġl/Bölge 2008 öncesi 2008 sonrası Sorumlu KuruluĢ Altyapı ve Planlama için Ulusal Politika Stratejisi Ulusal Planlama Stratejisi (1960 dan bu yana dört kez hazırlanmıģ. En son hazırlanan plan (Nota Ruimte) 2006 yılında hazırlanmıģ Bölge Planı Ġl/Bölge Yapısal Vizyonu Ġl bazında geliģme Ģeması, geliģmenin ana özelliklerini tanımlar. Bu geliģmenin nasıl gerçekleģtirileceği belirlenir. -Altyapı ve Çevre Bakanlığı -Bakan Ulusal Mekansal Stratejiyi Bakan onaylar, bu süreçte diğer Bakanlıkların görüģü alınır. -Onaylandıktan sonra Ulusal Mecliste açılan görüģmelerde ortaya çıkan görüģlere göre hazırlanan belge yeniden düzenlenir. Ġl Meclisi/Konseyi tarafından onaylanır. Ġl Meclis komģu illerle bilikte hazırlanacak Ģemaları onaylayabilir Arazi kullanım Planı Belediye Belediyeler Belediye Stratejik Planı Belediye Yapısal Vizyonu Tüm belediye sınırları içinde belediyelerin izleyeceği bir veya birden fazla yapısal Ģema ve önerilen geliģmelerin nitelikleri. Planın nasıl gerçekleģtirileceğine iliģkin raporla birlikte 10 yıllık bir dönem için Belediye sınırları içinde arazi kullanım kararları Belediye Meclisi tarafından onaylanır. Belediye Meclisi komģu belediyelerle ortak geliģme Ģemaları onaylayabilir. Belediye Meclisi onaylıyor. Belediyelerin vergi toplayabilmeleri için plan olması gerekiyor. Belediyelerin hazırladığı planlar il yöneticisi ve merkezi idarenin görüģünü içermeli. Merkezi hükümet veya il yönetimi uygun görmedikleri plan kararına itiraz edebilirler Farklı düzlemlerde hazırlanan planların özellikleri ise aģağıdaki bölümlerde ayrıntılandırılmaktadır Ulusal Düzlemde Mekansal Planlama (Ulusal Mekansal Stratejilerden, Altyapı ve Planlama Ġçin Ulusal Politika Stratejisine) Hollanda deneyiminin en özgün yönlerinden biri 1960 yılından bu yana Ulusal Mekansal Strateji hazırlamıģ olmasıdır. Mekansal Planlama konusundaki ilk Genelge (First memorandum on Spatial Planning) 1960 yılında hazırlanmıģ olup, modern sanayilerin kurulması ve yeni konut alanlarının geliģtirilebilmesi için fiziksel koģulların hazırlanmasını amaçlamaktadır. Ġkinci Genelge ise 1966 yılında hazırlanmıģ olup, banliyölerin saçılmasını önlemeye yöneliktir (Geurs ve van Wee, 2006). Bu mekansal strateji belgesinin ana fikri Randstad ın ortasında kalan yeģil alanı korumak için mevcut arazinin verimli kullanılmasını ve hizmetlerin sağlanması idi. Genelge ayrıca nüfusun ve ekonomik faaliyetlerin ülke düzeyinde dengeli dağılımını odaklanmıģ dağılma diye adlandırılabilecek ve metropoliten alanların çeperindeki geliģmeleri denetmeyi öngörüyordu (Pellenbarg ve van Steen, 2001). Bu politikanın düģük yoğunluklu dağınık bir yerleģme düzeni ile kısıtlı sayıda büyük kentlere odaklanıģ bir geliģme deseni arasında uygun bir çözüm olduğu düģünülüyordu. 35

42 Üçüncü Genelge ise ( ) benzer bir düģünce ile derli toplu yerleģmelerden oluģan bir yerleģme yapısını öngörüyordu. Ancak bu kapsamda geliģmenin çok sayıda yerleģmeye yönlendirilmesi yerine kısıtlı sayıda büyüme kutbunda yer alması önerilmiģti (Geurs ve van Wee, 2006). Mekansal Planlama ile ilgili Dördüncü Strateji Genelgesi (memorandum) 1988 yılında hazırlandı ve 1994 yılında bu dokümana VINEX baģlığı altında bir ekleme yapıldı. Bu Genelge ile; - Vurgu noktası banliyölerden yeni rekabetçi koģullarda güçlerini korumaya çalıģan ekonomik faaliyetlerin geliģmesinde etkili olabilecek kentlere döndü kent yatırımlarda ve kamu hizmetlerinde öncelikli büyüme odağı olarak belirlendi ve bu odaklarda tüm hizmet ve kolaylıkların sağlanmasına öncelik verildi. - Mevcut kentsel alanlarda merkezi yönetim yeni geliģme alanlarının büzülen alanların canlandırılması amacı ile kullanılması (eski sanayi alanları) ve mevcut kentler yakınında yeģil açık ve tarımsal alanların ( VINEX alanları) oluģturulması politikasını benimsedi (Geurs and van Wee, 2006). BeĢinci Mekansal GeliĢme Genelgesi nde ise mekansal kalitenin önemi öne çıkarken, mekansal kalite, mekansal ve kültürel çeģitlilik, ekonomik ve sosyal iģlevsellik, sosyal adalet, sürdürülebilirlik, çekicilik ve insani değerler gibi kıstaslarla tanımlandı. Doğanın ve çevresel değerlerin önemi (yeģil çevritlerin oluģması) vurgulandı ve ağ kavramı çok fazla egemen söylem oluģturmasa bile gündeme geldi yılında 6. Ulusal Mekansal Strateji hazırlanmıģ olup (National Spatial Strategy (Nota Ruimte), bu Stratejinin ana teması geliģmeye yer açmak (Creating Space for Development) idi. Bu stratejinin 2020 yılına kadar geçerli olması, uzun erimde ise arasını da kapsaması öngörülüyordu. 6. Mekansal Planlama Stratejisi diğer hazırlanan planlardan farklı olarak merkezi yönetimin düzenlemelerinin az olduğu, buna karģılık yerel yönetimlere daha fazla ağırlık veren bir nitelikte hazırlanmıģtı. Ġçeriği göreli olarak çeģitlenmiģ olup, sosyo-ekonomik geliģme stratejilerinden ulusal yatırım önceliklerine kadar pek çok konuyu kapsamakta idi yılında onaylanan Ulusal Mekansal Stratejinin (Nota Ruimte) Hollanda Planlaması nda önemli bir değiģikliği gösterdiği söylenebilir. Bu Mekansal Strateji ile kısıtlayıcı bir planlama anlayıģından vazgeçildiği ve merkezi planlama geleneğinin ortadan kalktığı görülmektedir. Bu stratejinin ana sloganı mümkün olduğunca yerelleģ, gerektiğinde merkezileģ Ģeklinde ifade edilmiģtir. Daha önceki stratejinin sloganı ile benzer görülmekle birlikte, 2006 stratejisi ile yerelleģmenin ön plana çıkarıldığı, merkezin yaptırım gücünün ancak zorunlu durumlarda olabileceğinin ifade edildiği görülmektedir Ulusal Mekansal Stratejisine iliģkin pek çok yazar (Nadin ve Stead, 2008; Zonneveld, 2005) bu stratejinin merkezi hükümetin geri çekilmesi ve alt kademelere özellikle il/bölgelere yetki devrini amaçladığını belirtmektedir. Bu strateji ile sadece illere daha fazla yetki verilmemekte, aynı zamanda merkezi hükümetin bağlayıcı kararları azalırken, sivil toplum kuruluģlarına, özel aktörlere ve vatandaģlara da karar sürecine katılabilmeleri için yeni alanlar açılmaktadır. Ancak, ulusal çıkarlar söz konusu olduğunda merkezi hükümetin müdahale yetkisi korunmakta hatta artırılmaktadır. Bu planın en önemli özelliği planlı kalkınma yaklaģımından kalkınma için planlama yaklaģımını benimsemesi ve kalkınmasının denetlenmesi yaklaģımının güç kaybetmesidir. 36

43 ġekil Yılında hazırlanan Ulusal Mekansal Strateji Belgesi/Genelgesinde Öngörülen GeliĢme Deseni Kaynak: Nota Ruimte (2006) NATIONAL SPATIAL STRATEGY SUMMARY Creating Space for Development Interdepartmental Project 2006 yılında hazırlanan Ulusal Mekansal Strateji de yasal değiģiklik önerisi de yer almakta idi. Nitekim 2008 yılında Yeni Mekansal Planlama Yasası kabul edilmiģtir. Yasal değiģiklik ve ardından 2010 yılındaki hükümet değiģikliği sonrasında Ulusal Mekansal Strateji nin revizyonu gündeme gelmiģtir. Yeni stratejinin taslak versiyonu 2011 yılının Haziran ayında tamamlanmıģtır. Bu taslak Altyapı ve Mekansal Planlama Stratejik Vizyonu (Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte SVIR) olarak adlandırılmaktadır. Bu taslakta uzun dönemli hedef rekabet gücü olan, ulaģılabilir, yaģanabilir ve güvenli Hollanda olarak tanımlanmakta ve 2028 e kadar olan ara dönem amaçları üç baģlık altında toplanmaktadır. Mekansal ekonomik yapıyı güçlendirerek rekabet gücünü artırma Kullanıcılara öncelik vererek mekanların ulaģılabilirliğini iyileģtirmek veya korumak Doğal, kültürel ve tarihi değerlerini koruyan sürdürülebilir ve güvenli çevrenin oluģturulması 37

44 ġekil Yılında Hazırlanan Ulusal Mekansal Yapı: Ekonomi, Altyapı ve KentleĢme ġeması Kaynak: Ministerie van Infrastructuur en Milieu (2011) "Ontwerp Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte" Altyapı ve Mekansal Planlama Stratejik Vizyonu (Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte SVIR) ulusal düzeydeki pek çok kentleģme politikasını ortadan kaldırırken yerine sürdürülebilir kentsel geliģme basamakları olarak tercüme edilebilecek bir süreç zorunluluğu getirmektedir. Buna göre ulusaltı birimler planlarını hazırlarken üç birbiri ardından gelen basamağı yerine getirmelidir (Evers, 2012). 1- Nicel ve nitel gereksinimlerin belirlenmesi 2- Kentlerde gereksinimleri karģılayacak yeterli alan olup olmadığının belirlenmesi 3- Planda geliģmelerin çok farklı türde ulaģım altyapısının olduğu yerlerde öngörülmesi Ancak bu basamaklara uyulmamasının da herhangi bir yaptırımı bulunmamaktadır. Merkezi yönetim hala iyi iģleyen bir mekansal sistemin gerekli olduğunu düģünmekle birlikte, bunu sağlamak sorumluluğunu üstlenmemektedir. Bu çerçevede giderek Hollanda mekansal planlamasının sektörel 38

45 çıkarların üst üste bindirilmesi ile ortaya çıkan bir yapıda gerçekleģmesi gibi bir yaklaģım giderek benimsenmektedir. Hollanda daki son geliģmeyi yorumlayan araģtırmacılar bunun Avrupa Birliği nin yaklaģımına koģut olduğunu ileri sürmektedir (Evers, 2012) yılı Mekansal Strateji Genelgesi ile 2011 yılında hazırlanan Altyapı ve Mekansal Planlama Stratejik Vizyonu nun genel ilkeler açısından karģılaģtırılması Ģöyledir. Tablo 3-4 Ulusal mekansal strateji belgelerinin içeriğinde değiģim KentleĢme politikası 2006 Mekansal Strateji Genelgesi 2011/2012 Altyapı ve Mekansal Planlama Stratejik Vizyonu Kentsel alanlar YoğunlaĢma politikası Paketleme (bir yerde odaklandırmak) politikası ĠĢ ve perakende ticaret için yer seçimi Kentsel ağlar Sürdürülebilir kentsel geliģme için tanımlanan basamaklar Kırsal Alanlar Ulusal peyzaj Kentsel alanların çevresinde yeģil alanlar Kentler arası tampon bölgeler Güvenli bağlantıların sağlandığı ekolojik yapı Yoğun tarımın belirli yörelerde yığılması PekiĢtirilmiĢ ekolojik yapı Ġzlendiği gibi ulusal mekansal strateji belgesinin içeriğinde önemli değiģimler yaģanırken ulusal mekansal planlamanın kurumlaģmasında da değiģimler olmuģtur. Ġlk olarak Mekansal Planlama AraĢtırma Bölümü olan RPD, Bakanlık dıģındaki bir kuruluģa transfer edilmiģ, daha sonra ise çevre ve doğa ile ilgili bir birim ile birleģtirilerek Hollanda Çevresel Değerlendirme Ajansı (PBL) ismini almıģtır. Bilgi derleme ve üretme ile ilgili birimin Bakanlık ın dıģına çıkarılması merkezi yönetimin ulusal mekansal konulardaki kapasitesini olumsuz etkilemiģtir. Ġkinci önemli kurumsal değiģim ise planlamanın konut geliģimi ile iliģkisinde yaģanmıģtır. Konut birliklerinin özelleģtirilmesi, Bakanlıkların yapısının yeniden düzenlenmesi sonucu planlama ve konut iki farklı bakanlığın içine serpiģtirilmiģtir. Planlama Departmanı su kaynaklarının yönetimi birimi ile birleģtirilerek yeni Altyapı ve Çevre Bakanlığı içinde yer almıģtır. Görüldüğü gibi 2008 öncesi Bakanlığın ismi içinde olan bu ortadan kalkmıģtır. Ulusal mekansal stratejilerin en önemli boyutlarından biri olan ekonomik kalkınma konusu ise Ekonomik Kalkınma, Tarım ve Yenilikçilik Bakanlığı tarafından ele alınmaktadır. Son dönemde yaģanan geliģmeler ve planlamadaki karmaģa ile yeniden düzenlemeler ve yerelleģme sonunda sektörel önceliklerin ve amaçların öne çıktığını göstermektedir. Yanı sıra Bakanlıklarda yapılan düzenlemeler sektörel politikalarla mekansal politikaların bütünleģtirilmesini zorlaģtırmaktadır. Bu koģullarda bu görev 12 il yönetimine kalmaktadır. 39

46 3.4.2 Ġl/Bölge Yapısal Vizyonu (Structuurvisie) 2008 sonrasında Ulusal düzey dıģında il düzeyinde, belediyelerde ve belediyelerin oluģturdukları birliklerde Yapısal Vizyon Planları üretilmektedir. Ġl/Bölge Yapısal Vizyonu (Structuurvisie) il/bölge bazında geliģme Ģeması Ģeklinde olup, geliģmenin ana özelliklerini tanımlar. Bu geliģmenin nasıl gerçekleģtirileceği belirlenir. Belediye Yapısal Vizyonu planlarında ise tüm belediye sınırları içinde belediyelerin izleyeceği bir veya birden fazla yapısal Ģema ve önerilen geliģmelerin nitelikleri tanımlanmaktadır. Bu planlar planın nasıl gerçekleģtirileceğine yönelik bir raporla birlikte hazırlanmaktadırlar (Dubbeling, 2011) yılında yapılan düzenlemelerle, Ġller birden fazla yapısal vizyon üretebilir. Bu yapısal vizyonlarda ana mekansal politikanın belirlenmesi ve bunun nasıl gerçekleģeceğinin saptanması önemlidir. Ġller artık belediyelerin arazi kullanım planlarını onaylamamaktadır. Bunun yerine illerin politikalarını uygulamak ve belediyeler üzerinde ekili olabilmek için üç ana araçları vardır. Bunlar (1) direktif verme, (2) genel kurallar belirleme ve (3) bütünleģtirme planları yapma yetkileridir. Ġllerin çıkarları gerektirdiğinde, iller bu araçları kullanabilirler Ġller ayrıca arazi kullanım planları yapılırken görüģlerini bildirebilirler. Bu süreçte amaç, illerin net olarak ve yönetim birimleri arasında danıģma mekanizmaları ile veya belediyelerin politikalarını etkileyecek araçları oluģturmasıdır. Bir örnek olarak ġekil 3.4 de Utrecht için hazırlanan yapısal vizyon verilmektedir. 40

47 ġekil 3-4 Ġl Yapısal Vizyonu: Utrecht ili Kaynak: Streekplan Vastgesteld bij besluit van Provinciale Staten van Utrecht op 13 december 2004 Yukarıdaki Ģematik gösterim Utrecht 2040: Sürdürülebilir ve Çekici vizyon dokümanına ait olup, bu strateji dokümanında Utrecht ili 2040 yılına yönelik geliģme vizyonunu ortaya koymaktadır Vizyon bu ilin üç ana çıkan özelliği üzerinde durmakta ve altı amaç tanımlamaktadır. Bu amaçlar gelecek yıllardaki sosyal ve mekansal konulara nasıl yaklaģılacağını tanımlamaktadır. Bu bağlamda Utrecht 2040 stratejisi dönemi için Ģu amaçları tanımlamaktadır. Ġyi bir yaģam biçiminin gerçekleģmesine olanak sağlamak Bilgiye dayalı yenilikçi bir ekonomik yapı Araba, bisiklet veya kamu ulaģım araçları ile ulaģılabilir iyi bir çevre Ġklim değiģikliğine uyum sağlayabilecek ve iklim değiģikliğinden etkilenmeyecek bir yaģam ortamı Herkesin mahallesinde ulaģabileceği ve değerlendirebileceği eğitim olanakları ÇeĢitliği korunan ve çekici bir peyzaj Bu ana hedefler oluģtururken Utrecht ilinin ekonomik gücünü oluģturan iyi eğitilmiģ nüfus ve bilgi yoğun sektörler ve yaratıcı iģ olanakları, kültürel miras ve Utrecht in sahip olduğu doğal kaynaklar ve peyzaj değerleri dikkate alınmıģtır. Öte yandan, Randstad ın bir ucunda yer alan Utrecht bir yandan ekonomik dinamizm, öte yandan sakin ve huzurlu bir yaģam ortamı sunmayı ana yaklaģım olarak belirlemiģtir. 41

48 Öte yandan Utrecht ili tarafından hazırlanan yapısal vizyonda sürdürülebilir enerji konusu mekansal bağlamda tartıģılmıģtır. Rüzgar enerjisinin kullanımının kısıtlanması arazi ve yaģam kalitesi açısından düģünülmekle birlikte, yine de rüzgar enerjisinin üretilebileceği bazı alanlar tanımlanmıģtır. Ancak, özellikle güneģ enerjisi, termal enerji depolanması, jeotermal enerji, biomass enerji kulllanımı gibi peyzaj kaltesini daha az olumsuz etkide bulunan enerji kaynaklarına öncelik verilmiģtir. Yapısal vizyonda öne çıkan diğer konulardan biri Utrecht in bir ulaģım düğüm noktası olarak ulusal öneminin vurgulanması ve bunun iyi iģlemesinin sağlamasıdır. Diğer bir konu baģlığı ise sel riskinin azlatılması ve mevcut ekolojik değerlerin korunmasıdır (Dubbeling, 2011). Avrupa Birliği tarafından tanımlanan Natura 2000 alanlarının korunması ve mevcut enerji kaynaklarının güvenilir hale getirilmesi yukarıda değinilen konu baģlıkları kapsamında öne çıkmaktadır. Öte yandan kentsel geliģmeye yönelik kararlara da bu vizyonda yer verilmekte ve dönüģüm ve yenileme alanları ile artan konut baskısı hafifletilmeye çalıģılmaktadır. Bu bağlamda talep analizlerine yer verilmektedir. Konut gereksinimlerinin karģılanabilmesi için merkezi yönetimle ortak bir vizyon üzerinde anlaģma yapılmıģ olup, örneğin konutun Almere Kasabası nda inģa edilmesi oluģan fikir birliği sonrasında vizyon metninde yer almıģtır. Bu planların üretilmesi için Hollanda Altyapı ve Çevre Bakanlığı (VROM) tarafından hazırlanan bilgi notunda bir Yapısal Vizyon (Structuurvisie) hazırlanırken izlenmesi gereken yol ve yanıtlanması gereken soruların Ģunlar olduğu tanımlanmıģtır. Bakanlığa göre yeni bir yapı tanımlamak/çizmek için ne yapmak istediğinizi bilmeniz gerekmektedir Bu amaçla yapıyı belirlerken Ģu altı amacı yapının ana hatlarını oluģturulmasında ele alınması gerektiği vurgulanmaktadır. 1. Gelecekteki ana soruları anlamak ve yanıtlamak 2. Bölgesel konum ve yerel kimliğin tanımlanması ve geliģtirilmesi 3. Belediyeniz için yeni ve yol gösterici bir yönelimin (inspiring direction) tanımlanması 4. Projeleri ve amaçları (ambitions) önceliklendiren kapsamlı bir çerçevenin oluģturulması 5. Farklı gruplar arasında eģgüdüm anlaģmaları için somut bir temelin oluģturulması 6. Bakanlığın masraflarının geri kazanımını sağlayacak bir yapı Bu çerçevede iller için hazırlanan Yapısal Vizyon (Structuurvisie) dokümanları hem Randstad için, hem de metropolitan alanlar için hazırlanmıģtır. Bunlar arasında Randstad için hazırlanan Structuurvisie Randstad 2040, Hollanda nın ana geliģme alanına yöneliktir Randstad için Yapsal Vizyon hazırlama görevini, Altyapı ve Çevre Bakanlığı, One Architecture Firması na Randstad için stratejiler geliģtirme iģini vermiģtir. Bir Networks baģlığı altında 2040 Randstad için vizyon geliģtirmek üzere bir tasarım stüdyosu (Atelier Netwerken) baģlatılmıģtır. ÇeĢitli seçenek kentsel geliģme formlarının tartıģıldığı çalıģmalar sonrasında Ontwerpen aan de Randstad 2040 kitabı oluģturulmuģtur. Bu çalıģmalar sonrasında Tasarım ve Politiklar çalıģması hazırlanmıģtır. It is the second issue in the series Design and Politics isimli VROM tarafından basılan bu çalıģmalarda Randstad için üç perspectives tartıģılmaktadır: Wereldstad, Kunststad and Buitenstad. ġekil 3.5 te bu Randstad için hazırlanan yapısal vizyon verilmektedir. 42

49 ġekil 3-5 Randstad için hazırlanan Yapısal Vizyon 3.5 Planlararası ilişkiler ve Planlama Süreci ġekil 3.6 da Hollanda daki ulusal ve il düzeyindeki planlama süreci ve bu süreçte sorumlu birimler ve aralarındaki iliģkiler verilmektedir. Ancak verilen bu Ģemanın 2008 sonrasında bir ölçüde değiģtiği ve kurumların yeniden adlandırıldıkları da görülmektedir. Ancak bu planlamanın iģleyiģ biçimini fazlaca değiģtirmemektedir. Ulusal mekansal strateji veya yeni adı ile Altyapı ve Çevre Yapısal Vizyonu, ilgili bakanlık tarafından hazırlanmakta ve bu hazırlanan Stratejik Plan ilgili Bakanlıklar ve kurumların temsil edildiği Bakanlıklar üstü Komite tarafından onaylanmaktadır. Bu dokümanın ortaya çıkması hem Bakanlıklar hem de ilgili kurumlarla yapılan çok uzun danıģma ve görüģ alma süreci ile mümkün olabilmektedir. Bölüm 7 de bu sürecin özellikleri ve katılım biçimi üzerinde ayrıntılı olarak durulmaktadır. Ulusal stratejik doküman bağlayıcı olmamakla birlikte illerde hazırlanan Yapısal Vizyon dokümanları genel kararları ve ilkeleri izlemektedir. Bu dokümanların Ġl Konseyleri tarafından onaylanması söz konusudur. 43

50 ġekil 3-6 Ulusal Düzlemde Mekansal Kararlarda Öne Çıkan Kurumlar Merkezi Hükümet Mekansal GeliĢme ve Çevre Konseyi Meclisler Bakanlık Konseyi Bakanlık Çevre Genel Müdürlüğü Bayındırlık Komitesi Konut Genel Müdürlüğü Ulusal Mekansal Planlama Komitesi Kırsal Planlama Komitesi Ulusal Mekansal Planlama Ajansı Çevre Koruma Komitesi 44

51 3.6 Kaynakça Dubbeling, M. (2011) The Netherlands in Transition, the planning of low carbon, sustainable and liveable cities in the Utrecht region, 47th ISOCARP Congress 2011 Evers, D. (2012) The significance of European Policy in the context of decentralisation of planning: the case of The Netherlands, paper presented at AESOP Meeting July 2012 Ankara Geurs, K., B. van Wee (2006) Ex post Evaluation of Thirty Years of Compact Urban Development in the Netherlands. Urban Studies, 41(1), pp Marshall, T. (2009) Infrastructure and Spatial Planning Netherlands Working Paper, Department of Planning Oxford Brookes University, Ministerie van Infrastructuur en Milieu (2011) "Ontwerp Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte"E Nadin, V. ve Stead, D. (2008) European Spatial Planning Systems, Social Models and Learning, disp 172 1, s Needham, B. (2005): The New Dutch Spatial Planning Act: Continuity and Change in the Way in Which the Dutch Regulate the Practice of Spatial Planning. Planning Practice and Research, 20(3): Nota Ruimte (2006) NATIONAL SPATIAL STRATEGY SUMMARY Creating space for development Interdepartementaal Project Oxley, M., Brown,T., Nadin, V. (2009) Review of European Planning Systems, Centre for Comparative Housing Research Leicester Business School De Montfort University Pellenbarg, P.H. ve van Steen, P.J.M. (2001) Spatial planning in the Netherlands. Introduction to the 2001 Maps. TESG 92/1, pp Streekplan Vastgesteld bij besluit van Provinciale Staten van Utrecht op 13 december 2004 Zonneveld, W. (2006): Planning in retreat: The changing importance of Dutch national spatial planning. Paper presented at the Conference of the European Group of Public Administration, 6 9 September 2006, Università Bocconi, Milan. 45

52 4 ĠSPANYA DA PLANLAMANIN YAPISI, ÖRGÜTLENMESĠ VE MEKANSAL STRATEJĠK PLANLAR 4.1 Giriş Ġspanya nın mekansal planlama sistemi yönetim yapısındaki farklılıklar nedeniyle diğer ülke örneklerinden ayrılmaktadır. Özerk Bölgesel Yönetimlerin olması ve bu yönetimlerin kendi mekansal planlama yasalarını çıkarma yetkisi bulunması en önemli farklılığı oluģturmaktadır. Ġspanya daki planlamanın örgütlenmesi ve planlama yapısının özellikleri diğer ülke örneklerinde de izlendiği gibi mevcut yönetim yapısı ve yerleģme düzeninin özgün koģulları ile yakından ilgilidir. YerleĢme düzenin baģlıca özellikleri Ģunlardır: Ġspanya da Fransa dan farklı olarak büyük yerleģmeler ön plana çıkmaktadır. Son verilere göre Ġspanya daki nüfusun yüzde 62 sinden fazlası 68 kentte yaģamaktadır. Bu sayı toplam belediyelerin yüzde 6 sını ve toplam arazinin yüzde 7 sini oluģturmaktadır. Büyük kentlerde nüfusun yığılması Ġspanya daki kentleģmenin ana özelliklerinden biridir. Toplam nüfusun yüzde 34 ü yedi metropoliten alanda yaģamaktadır: Madrid (3.21 milyon), Barcelona (1.61 million), Valencia (800,000), Sevilla (700,000), Zaragoza (660,000), Malaga (570,000) - and Bilbao (350,000). Bu yerleģmelerin çevreleri ile birlikte oluģturdukları metropoliten alanlar ise çok daha fazla nüfusu barındırmaktadır. Bu durum nüfusun belirli bölgelerde yığılmasının önlenmesi ve bölgesel eģitsizliklerin giderilmesine yönelik politikaları öne çıkarmaktadır. Öte yandan kentsel alanlarda yaģam kalitesinin yükseltilmesi ve gereksinimlerin sağlanması konuları gündemdeki ana baģlıklardır. Bu nedenle farklı planlama modelleri ile ilgili tartıģmalarda belirtildiği gibi Ġspanyol planlama sistemi bölgesel düzlemde bölgesel ekonomik geliģme üzerine odaklanırken, kentsel düzeydeki planlama Kentsel düzenleme-urbanizm çerçevesine Ģekillenmektedir. AĢağıda sunulan ġekil 4.1 ve ġekil 4.2 Ġspanya daki nüfusun dağılımı ve kentlerdeki yığılmaları göstermektedir. 46

53 ġekil 4-1 Ġspanya daki nüfusun yığılma gösterdiği önemli merkezler ġekil 4-2 Ġber yarımadasında nüfus dağılımı Ġspanya daki planlama sisteminin öne çıkan özellikleri Ģunlardır (Burns, 2010): En genel hatları ile değerlendirildiğinde planlama sistemi kademeli olup, farklı düzlemlerde yapılan planlar genel olarak bağlayıcı niteliktedir ve alt kademe planları üst kademede üretilen planlarla tutarlı olmak zorundadır. Diğer ülke örneklerinde de izlendiği gibi son yıllarda yerel yönetimlerin ağırlık kazandığı, merkezi planlama yetkilerinin giderek yerel yönetimlere aktarıldığı görülmektedir. Ġlk planlama yasası 19. Yüzyıl da kabul edilen Ġspanya da mekansal planlama ilk önce önemli nüfus yığılmalarının olduğu kentlerde baģlamıģ, daha sonra farklı düzlemlerde planlama çalıģmaları yapılmıģtır. Son yıllarda ise planlama yetkisinin yerel yönetimlere devri Ģeklinde bir geliģme söz konusu olmuģtur. Ġspanya da planlamanın amacı mekanın uygun Ģekilde kullanılarak sürdürülebilir geliģmenin sağlanması ve doğanın korunması olarak belirtilmiģtir. Bu amacı gerçekleģtirmek için ilk ilke, kalkınmadan kaynaklanan hem fırsatların ve kolaylıkların hem de sorumlulukların eģitlik ana ilkesi 47

54 çerçevesinde dağıtılmasıdır. Ġkinci temel ilke ise, tüm vatandaģlara uygun konutların sağlanması olarak belirlenmiģtir. Planlamanın hedefi özel mülkiyetin hakim olduğu bir sistem içinde en uygun olan arazi kullanım biçiminin en uygun alanda gerçekleģmesinin sağlanmasıdır. Ancak, özel mülkiyetin ve özel sektörün ağırlıklı olduğu bir düzen içinde bunun gerçekleģmesi oldukça zordur. Bu nedenle 1992 yılında yapılan bir düzenleme ile özel sektörün planlarda belirtilen sürelere uymaları, uymamaları halinde kamulaģtırmanın yapılabilmesine olanak sağlanmıģtır. Öte yandan, Ġspanya Planlama Sistemi nde Türkiye de olduğu gibi plan değiģikliklerine gidilebilmektedir. Planda belirtilmeyen yeni bir alanın geliģtirilmesi söz konusu olduğunda, bu değiģikliğinin belediyeler tarafından onaylanması veya yüklenici ile yönetim arasında yüklenicilere daha fazla sorumluluk getiren bir planlama kontratının imzalanması gerekmektedir. Avrupa Mekansal Politikaları çerçevesinde bölgesel geliģme konusu ağırlıkla yer almakta ve az geliģmiģ bölgelere Avrupa Birliği fonlarından destek sağlanarak sürdürülebilir bir geliģme ve sürdürülebilir arazi kullanımının gerçekleģtirilmesi amaçlanmaktadır. 4.2 Yönetim Yapılanması ve Planlamadan Sorumlu Kurumlar Daha önce de belirtildiği gibi Ġspanya daki yönetim yapılanması planlamanın örgütlenmesinde ve bölgelere göre çeģitlenmesinde belirleyicidir. Ġspanya nın bugünkü yönetim yapısı 1978 yılında kabul edilen yasa ile belirlenmiģtir yılında Franko rejiminin ardından kabul edilen Anayasa ile özerk bölgeler (Comunidades Autónomas) oluģturulmuģtur. Özerk bölgelerin alt birimlerini ise iller (Provincia) ve belediyeler (Municipio) oluģturmaktadır. Ayrıca, Anayasa belediye birliklerinin oluģturulmasına olanak vermektedir. Tablo 4.1 de farklı düzlemlerde planlamadan sorumlu birimler ve alınan karar, politika ve planları uygulamakla sorumlu kuruluģlar verilmektedir Anayasası mekansal planlama sorumluluğunu Bayındırlık, UlaĢım ve Çevre Bakanlığına, 17 Özerk Bölgesel Yönetime (Comunidades Autónomas) ve Belediye Meclislerine vermektedir. Tablo 4-1 Ġspanya da yönetim yapısı ve planlama ile ilgili kurumlar Merkezi yönetim Yerel Yönetim Sayı Sorumlu birim Bakanlar Kurulu Bayındırlık, UlaĢım ve Çevre Bakanlığı Diğer Bakanlıklar Yardımcı/Uygulayıcı Birimler Özerk KuruluĢlar Kamu ve Yarı Kamu Kurumları ÖZERK BÖLGELER (Comunidades Autónomas) ĠLLER (Provincia) BELEDĠYE BĠRLĠKLERĠ/METROPOLĠTEN ALANLAR (Mancomunidades de Municipios) (Área Metropolitana) 17 Konsey 50 7 Metropoliten alan Konsey ve yardımcılar Bölgesel Bakanlıklar (Arazi Kullanım Planlaması ve Diğer konularda) Kamu kurumları ve özel sektör Komisyonlar Arazi Kullanım Planlaması ve Diğer konularda) Kamu kurumları ve özel sektör 48

55 BELEDĠYELER (Municipio) 8112 Konsey Konsey Üyeleri Komisyonlar (Arazi Kullanım Planlaması ve Diğer konularda) Kamu kurumları ve özel sektör Ulusal düzlemde planlama ile ilgili kurumlar Merkezi hükümetin planlamadaki yetkisi 1992 yılında benimsenen ve 1976 ve 1990 yıllarındaki Mekansal Planlama Yasaları nın devamı niteliğinde olan yasaya dayalıdır. Ġspanya da ilk Kapsamlı kent planlama sistemi 1956 yılındaki yasa ile oluģturulmuģ ve yukarıda değinildiği gibi çeģitli yıllarda değiģikliğe uğramıģtır. En son yasa 2007 yılında kabul edilmiģ olup, 1992 yasasında belirtilen kuralların yeniden düzenlendiği bu yasaya göre merkezi hükümet planlama ilkelerini belirlemektedir. Arazi kullanım politikaları ve kararları ise belediyeler ve özerk idarelere bırakılmıģtır. Ulusal düzlemdeki planlama yetkileri 1993 yılında görev ve sorumlulukları tanımlanan Bayındırlık, UlaĢım ve Çevre Bakanlığı (Ministerio de Obras Publicas, Transportes y Medio Ambiente- Moptma) tarafından kullanılmaktadır. Bayındırlık, UlaĢım ve Çevre Bakanlığı nın ana yetkisi çevre konularında yoğunlaģmaktadır. Aynı zamanda daha önceki Bayındırlık ve UlaĢım Bakanlığı nın sorumluluklarını da yerine getirmektedir. Bakanlık aynı zamanda konut politikaları ve konut geliģtirme konularında da yetkilidir. Bakanlığın iki MüsteĢarlığı olup, bunlardan biri Çevre, Konut ve Mekansal Politikalar ve Bayındırlık ĠĢleri ile ilgilidir. Bayındırlık, UlaĢım ve Çevre Bakanlığı nın ana sorumluluğu bölgesel yönetimler ve belediyelerin uyması gereken ilkeleri belirlemek ve rehberleri hazırlamaktır. Bakanlık aynı zamanda altyapı politikalarını, bölgesel idarelere aktarılmayan alan kullanım kararlarını, mekansal planlama, ulaģım ve çevre konularındaki ana politikaları, bölgesel yönetimlerin konut konusundaki uygulamaları ile bütünleģecek konut politikalarını belirlemektedir. Bu yetki ve sorumluluklarını il düzlemindeki teģkilatları aracılığı ile uygulamaya aktarmaktadır. Bakanlık sorumluluklarını yerine getirirken, üç ana plan hazırlamaktadır. Altyapı yatırımlarının dağılımını öngören Altyapı Yönlendirme Planı (Plan Director de Infrastructures (PDI)), Ülkedeki su kaynaklarının kullanımını ve dağılımını belirleyen Su kaynakları Planı (Plan Hidrologico nacional), Çevre konusundaki politikaları belirlendiği Ulusal Çevre Programı (Programa Nacional de Medio Ambiente), Bayındırlık, UlaĢım ve Çevre Bakanlığı dıģında mekansal konularda kısıtlı da olsa politika ve karar oluģturan farklı Bakanlıklar bulunmaktadır. Bu Bakanlıklar Ġç ĠĢleri Bakanlığı, Ekonomi ve Finans Bakanlığı, Tarım, Balıkçılık ve Gıda Bakanlığı, Sanayi Bakanlığı, Ticaret, Turizm ve Savunma Bakanlığı olarak sıralanabilir (European Commission, 1999). Bu bakanlıklar dıģında ulusal düzeyde mekansal konularla ilgili politika üretmeye yönelik olarak çalıģan tek kurum SEPES (Sociedad Estatal para el Equipamiento de Suelo) olup, bu kurumun uygulamada fazla bir etkinliği bulunmamaktadır. Bölgesel düzey Ġspanya daki 17 Özerk Yönetim merkezi yönetimin kendilerine verdiği yetkiyi kullanmaktadır yılındaki yasa Bölgesel Özerk Yönetimlere kendi mekansal planlama Yasalarını çıkarma yetkisi vermiģtir. Bu yetkiyi kullanan Bölgesel Özerk Yönetimler (Katalunya, Navarra, Madrid ve Valencia gibi) yanı sıra bu yetkiyi kullanmayanlar da bulunmaktadır. Bu yetkiyi kullanan Özerk Bölgesel Yönetimler arasında Madrid 1991 yılında Arazi Kullanım Yasası çıkarmıģ ve bu yasa ile daha önceki mekansal planlama yasasından oldukça farklı bir yaklaģım benimsemiģtir. 49

56 Özerk Bölgesel Yönetim birimlerinde ulusal düzeydeki Bayındırlık, UlaĢım ve Çevre Bakanlığına benzer Ģekilde Bayındırlık ve Arazi Planlama Bakanlığı (Departmanı) ve Mekansal GeliĢme Komitesi bulunmaktadır. Bu Komiteler Belediyeler tarafından hazırlanan planları ve nüfusu 50 binin altındaki belediyelerin diğer planlama belge ve dokümanlarını (araçlarını) onaylamaktadır. Planlama sistemi içinde Özerk Bölgelerin Bölgesel Mekansal Planlar ve Bölgesel Sektörel Planlar yapması öngörülmekle birlikte, bölgesel plan yapmak zorunlu değildir. İl düzeyindeki mekansal kararlar Yerel Yönetim düzlemlerden biri olarak tanımlanan il yönetimleri bölge Özerk Yönetimleri ile belediyeler arasında yer almaktadır. Bir Özerk Yönetim in altında birden fazla il yer almaktadır. Bu yönetimlerin planlama konusundaki en önemli yetkisi planları olmayan küçük yerleģmeler için arazi kullanım normlarını (Normas Subsidiarias de Planeamiento de Ambito Provincial) belirlemek Ģeklindedir. Yerel düzlem Ġspanya daki yerel yönetimler Belediye BaĢkanı, Belediye Meclisi ve çeģitli komitelerden oluģmaktadır. Bu komitelerden en önemlilerinden biri Arazi Planlama Komitesi dir. Bu Komite belediyenin öncülüğü ile arazi kullanım amaçlı plan, politika ve diğer araçları geliģtirmekten sorumludur. Her Belediye bu belgeleri hazırlamakla sorumlu olup, hazırlanan planlar yerel yönetim birimleri ve Belediye Meclisi tarafından onaylanır. Onaylanan planlar bu alanda inģaat ruhsatları ve diğer yapılaģma izinlerinin verilmesinde esas alınmak zorundadır. Ana mekansal planlama kademesi Belediyeler tarafından hazırlanan yerel planlardır. Yerel yönetimler stratejik (yapısal Planları), arazi kullanım kurallarını ve yönetmelikleri hazırlamakla sorumlu olup, planlar yerel yönetimlerin sorumlu oldukları tüm alanları kapsamaktadır (de Vivero ve Atmane, 2011). Yerel Belediye Meclislerinin hazırladığı bu planların bağlayıcı hale gelebilmesi için Özerk Bölgesel Yönetimler tarafından onaylanması gerekmektedir (PV UPSCALE, 2007). Tablo 4.2 de farklı düzlemlerdeki kurumların planlama yetkileri kısaca özetlenmektedir. Tablo 4-2 Farklı düzlemlerdeki yönetimlerin planlama konusundaki yetkileri Planlama Düzlemleri Sayı Planlama Yetkisi Merkezi yönetim (Planlama Bayındırlık Bakanlığı nın sorumluluğunda) ÖZERK BÖLGELER- (Comunidades Autónomas- AC) ĠLLER (Provincia) Merkezi hükümetin bölge ve yerel planları onama yetkisi yok. Sadece Ulusal Planları (Plan Nacional) leri onaylayabiliyor 1978 Anayasasının maddesine göre mekansal planlama yetkisi özerk bölgelerin yetkisinde. Planlama yetkileri küçük ve planları olmayan yerleģmelere Merkezi yönetim/yerel yönetim iliģkisi Ulusal Planlama Yasası (Texto Refundido de la Ley sobre Regimen del Suelo y Ordenacion Urbana) planlamanın genel çerçevesini belirler. Merkezi yönetim her dört yılda bir konut politikalarını belirler ve bu amaçla Bölgesel Özerk Yönetimlere mali destek sağlar. Her özerk bölge 1997 den bu yana kendi mekansal planlama yasalarını hazırlayabiliyor 50

57 plan (Normas Subsidiarias de Planeamiento de Ambito Provincial) hazırlayarak yardım etmek BELEDĠYELER (Municipio) 8112 Belediye Meclisleri planları hazırlıyor. Her yerel birimin kendi arazi kullanım politikası olabiliyor. Ancak, Planlar Özerk Bölge Yönetimleri tarafından onaylanıyor 4.3 Planlama Kademelenmesi ve Plan Kademeleri Arasındaki İlişkiler Yukarıdaki kısa özetlemeden anlaģılacağı gibi, Ġspanya da mekansal planlama yetkileri merkezi yönetim ile Özerk Bölge Yönetimleri arasında paylaģılmaktadır. Mekansal planlama ulusal düzlemde Mekansal Planlama Yasası (Texto Refundido de la Ley sobre Regimen de Suelo y Ordenacion Urbana) ile düzenlenmiģ olup, değiģik içerikteki farklı planlama türlerini tanımlamaktadır. Üst düzeylerde alınan planlama kararları alt düzeyleri bağlayıcı nitelikte olmalarına karģın, mevcut planlama yasalarının uygulanmasında farklı koģullar söz konusudur. Planlama Yasası ndaki bazı kurallar ülkenin her yerinde tümüyle uygulanmak durumundadır. Buna karģılık bazı konularda Özerk Yönetimlerin kendi yasalarını çıkarmak yetkisi bulunmaktadır. Ancak, bu yasaların ulusal yasada belirlenen kurallarla çeliģmemesi gerekmektedir. Üçüncü bir kategori ise Özerk Yönetimlerin yasa çıkarmaması durumunda yerel yönetimlerin ulusal mevzuata uyması zorunluluğudur. ġekil 4.3 de kendi planlama yasalarını çıkarma yetkisini kullanan Özerk Bölgesel Yönetimler ve çıkardıkları yasaların özellikleri verilmektedir. ġekil 4-3 Kendine özgü planlama yasaları olan Özerk Bölgesel Yönetimler 51

58 Mekansal kararlar ve planlar beģ farklı düzlemde gerçekleģtirilmektedir. Farklı düzlemlerde gerçekleģtirilen planlar onaylandıktan hemen sonra bağlayıcı nitelik kazanmakta olup, belirli bir geçerlilik süreleri yoktur. Bir sonraki plan hazırlanana kadar geçerlidir. Tablo 4.3 de farklı plan türleri ve ölçekleri verilmektedir. Tablo 4-3 Farklı düzlemlerde gerçekleģtirilen planlar ve yasal nitelikleri ÖLÇEK Yönetim Plan Tanımı Yasal Niteliği ULUS BAYINDIRLIK BAKANLIĞI Ulusal Plan (Plan Nacional) Haritalar ve rehberler Üretilmesi durumunda Özerk Bölgeleri bağlayıcı BÖLGE ÖZERK BÖLGELER- AC (Comunidades Autónomas) Altyapı Yönlendirme Planı ĠL Ġller Ġl Yardım Normları YEREL BELEDĠYELER BELEDĠYE BĠRLĠKLERĠ BELEDĠYELER Genel Mekansal Plan/Territorial General Plan (PTG) Sektörel Bölge Planları/Sectoral Territorial Plan (PTS veya Genel Mekansal Planlama Ġlkeleri/Territorial Planning Guidelines (DOT) veya Bölge Planı/ Provincial Territorial Plan (PTP) General Plan for Metropolitan Areas (PGM) Belediye üstü/supra local Plans (PDUs) Belediye Planları Imar planları-general Plan for Urban Zoning (PGOU) Alt ölçek (detay planlar) Haritalar, rehberler veya normlar Rehberler, planlama normları Yazılı dokümanlar Haritalar ve rehberler Bağlayıcı değil Üretilmesi durumunda Özerk Bölgedeki tüm yerel yönetimleri bağlayıcı Bazı Özerk Bölgelerde uygulanıyor Bazı Özerk Bölgelerde uygulanıyor Planı olmayan Yerel Yönetimleri bağlayıcı Yerel kurumları ve kiģileri bağlayıcı 4.4 Farklı Ölçekte Plan Kararları ve Plan Hazırlanma Süreci Ulusal Ölçekte Mekansal Kararlar ve Planlar ve Planlamada Yetkili Kurumlar 1956 yılında kabul edilen mekansal planlama yasasında Ulusal Plan sözcüğü kullanılmasına karģın, ülke düzeyinde mekansal plan hiç yapılmamıģtır. Buna karģılık, Planlama Yasasında tanımlanmamasına karģılık UlaĢım konusunda olduğu gibi (Plan Estratégico de Infrastructuras y Transporte- PEIT) Ulusal Sektörel Planlar bulunmaktadır. Ulusal Plan hazırlanması durumunda diğer düzeylerde hazırlanan planların veya diğer planlama doküman ve araçlarının bu plana uygun olması gerektiği yasalarda belirtilmiģtir. Tüm Ġspanya yı kapsaması öngörülen bu planın süresi mevcut yasalarda öngörülmemiģtir. 52

59 Ulusal plan için öngörülen amaçlar Ģunlar olarak sıralanmıģtır (EU Compendium-Spain, 2000). Ana mekansal geliģme ilkelerini oluģturma, Ana amaçları ve hedefleri belirlemek, Kamunun uygulamalarında öncelikleri belirlemek ve ekonomik geliģme, yaģam kalitesi ve sosyal refah ilkelerini bağdaģtıracak ulusal politikaları tanımlamak, Ulusal mekansal boyutu Avrupa Mekanı nın bir parçası haline getirmek, Ancak ulusal plan hazırlanamamıģ, bunun yerine Altyapı Yönlendirme Planı Plan Director de Infraestructuras (PDI )hazırlanmıģtır. Bu plan, Ulusal Plan gibi tüm Ġspanya yı kapsamakta olup, ulusal ve uluslararası ulaģım sistemini kurgularken, çevre ve su konuları ile doğanın korunması boyutlarını kapsamına almıģtır. Ancak hazırlanan Altyapı Yönlendirme Planı nın bağlayıcı niteliği bulunmamakta, yönlendirme amacını taģımaktadır. Ulusal Plan statüsüne sahip olmamasına karģılık bu plan ulusal düzlemde mekansal geliģmeyi yönlendiren tek plan olduğu için önemlidir. Altyapı Yönlendirme planının amaçları Ģöyle belirtilmiģtir. Ülke çapında yerleģmelerin ulaģılabilirliğini optimize edecek Ģekilde altyapıyı geliģtirerek ülkenin rekabet gücünü artırmak, Ülkenin tüm bölgelerinin birbirleri ile iliģkisini sağlıklı bir Ģekilde kurarak bölgesel geliģmiģlik farklarını azaltmak, Sürdürülebilir Kalkınmayı sağlamak için Avrupa Sosyal Yakınsama Fonlarının ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarını dikkate alarak dağılımını ve kullanılmasını sağlamak, Bu plan hazırlandıktan sonra belediyeler, diğer kamu kurumları ve ilgili kurum ve kuruluģlarının görüģlerine açılmıģ ve gelen öneriler doğrultusunda yeniden bir kaç kez düzenlenmiģtir. Özerk Bölge düzeyindeki planlar 1975 yılında kabul edilen Arazi Yasası Ulusal Plan ile birlikte bölgesel düzeyde Mekansal EĢgüdüm ve Yönlendirme Planını (Plan Director Territorial de Coordinaión) tanımlamıģtır. Ancak bu plan 1978 yılında Bölgelere Özerklik veren yeni Anayasa sonrasında değiģmiģtir. Daha önce tanımlanan plan yerine her Özerk Yönetimin mekansal geliģmeyi düzenlemek üzere plan yapması ilkesi getirilmiģtir. Bu planlar sadece mekansal değil, aynı zamanda sosyo-ekonomik içeriğe de sahip olmalıdır (Naranjo, ). Özerk Bölgesel Yönetimler in farklılıklar gösterse de hazırlayabilecekleri plan dokümanları Ģöyle sıralanabilir: 1. Bölgesel Stratejik Plan 2. Bölgesel Eylem ve EĢgüdüm Programları (doğal ve kırsal alanları kapsayacak Ģekilde) 3. Bölgesel Özerk Yönetimin özel öncelik verdiği alanlarla ilgili kararlar/planlar 4. Bölgesel ölçekli projeler Ancak Özerk Yönetimler farklı plan yaklaģımları ve türleri geliģtirebilmektedir. Örneğin Bask ve Aragon Özerk Bölgeleri Mekansal Planlama direktifleri geliģtirirken, Katalanya bölgesi Genel Bölgesel Plan hazırlama yolunu benimsemiģtir. Günümüzde Özerk Bölgesel Yönetimlerin tüm bölgesel kalkınma planlarını tamamlamıģ olmakla birlikte, özerk yönetimlerin tümü yukarıda belirtilen planları hazırlamamıģlardır. Bu yönetimler tarafından geliģtirilmiģ olan bölgesel kalkınma planlarının hedefleri birbirine benzerlik göstermekte ve 53

60 üç ana noktayı vurgulamaktadır. Bu hedeflerden ilki dengeli bir bölgesel geliģme, ikincisi yaģam kalitesini yükseltme ve üçüncü olarak çevrenin ve bölge için önemli olan kaynakların korunmasıdır. Özerk Bölgesel Yönetimlerin mekansal kararları geliģtirebilecekleri planlar Ģöyle tanımlanabilir Genel Mekansal Plan/Territorial General Plan (PTG) ve Mekansal EĢgüdüm Planları (Planes Directores Territoriales de Coordination) Bu planlar Özerk Bölge Yönetimlerine koģut olarak tanımlanmıģ olup, o özerk bölge için mekansal geliģmeyi düzenlemeyi amaçlamaktadır. Mekansal EĢgüdüm Planlarının (Planes Directores Territoriales de Coordination) amaçları Ģöyle sıralanmaktadır. Bütün alt ölçek planların sağlaması gereken koģulları belirlemek, Mekansal planlarda izlenmesi gereken kuralları belirlemek, Plan kararlarını uygulamaya aktarabilmek için gerekli hükümleri ortaya koymak, Planın tanımladığı amaçları gerçekleģtirebilmek için bir yönetim modeli oluģturmak. Bu amaçla değiģik kullanımların ve iģlevlerin dağılımını belirten bir harita hazırlanır. Bu haritada doğal ve tarihi miras alanları, farklı nedenlerden dolayı korunması gereken alanlar veya kısıtlı kullanıma açılacak alanlar belirtilir. Bu haritalarda ayrıca farklı türlerdeki tüm altyapının (iletiģim, içme ve kullanma suyu, enerji, kanalizasyon gibi) konumlandırılması ve niteliğinin belirlenmesi yapılır. Bölge düzeyinde yapılan planlar veya diğer arazi kullanım kararları Özerk Yönetimlerdeki uzman birimler tarafından belirlenir, ancak plan çalıģmaları farklı kuruluģlara ihale edilebilir. Yapılan çalıģmalar Özerk Yönetim in birimleri tarafından yönlendirilir. Bölgesel düzlemde yapılan plan çalıģmalarının veya diğer planlama araçlarının onaylanma süreci her Özerk Bölge Yönetimi nin yasalarına bağımlı olarak yürütülür. Ulusal Plan a uyumlu olması gereken veya ulusal planın olmadığı durumda ulusal planlama yasasına uygun olarak geliģtirilen bu planlar Bölgesel Ekonomik Planının (varsa) fiziksel planlamaya aktarılması için önemlidir. Yine bu planlar Özerk Bölgesel Yönetimlerin amaçlarını ve önceliklerini belirlemede ve bölge için ekonomik ve fiziksel geliģme politikalarını bütünleģtirmek açısından önemli olup, ayrıca Avrupa Birliği Fonları nın dağılımında önemli bir belge niteliğindedir. Hazırlanan planlama belgeleri tüm özerk yönetimler tarafından plan olarak düzenlenmemekte, kimi zaman bölge düzeyinde direktifler veya kurallar Ģeklinde olabilmektedir. Bask Özerk yönetiminde Arazi Kullanım Rehberleri (Directrices de Ordenacion del Territorio), Valencia da Arazi Kullanım Planı (Plan Director de Ordenacion) bulunmaktadır. Bu planlar/direktifler/ana kurallar (yapılması durumunda) Bölge Planları (Planes de Desarrollo Regional) için önemli bir girdi sağlamaktadır. Yukarıda tanımlanan planlar özel sektörü de bağlamasına karģılık kamu kurumları tarafından gerçekleģtirilmektedir. Ancak taslak plan hazırlandıktan sonra belirli bir süre kamuoyuna açılmakta ve görüģler alınmaktadır. Yanı sıra plan kararlarının oluģturulması aģamasında farklı kamu kurumlarının yaptıkları çalıģmaların/projelerin yansıtılması ve onların görüģlerinin alınması bir zorunluluktur. 54

61 4.4.3 Katalan Planlama Yapısı ve Örgütlenmesi (Catalonia) Katalanya 1995 yılında çıkan bir yasa ile 7 alt bölgeye ayrılmıģtır. Bu alt bölgeler Ġspanya düzeyindeki 7 il ile çakıģmaktadır. Yukarıdaki bölümde belirtildiği gibi Ġspanya daki Özerk Yönetimler kendi planlama yasalarını çıkarabilmekte ve planlamanın örgütlenmesini düzenleyebilmektedir. Bu nedenle Ġspanya nın öne çıkan Özerk Yönetimleri nden Katalanya Planlama Yapısı kısa özetlenecektir. Bölge Planlama Politikası 1983 yılından bu yana var olmasına karģılık, henüz bir bölge planı üretilmemiģtir yılında bölgesel yönetim yeniden düzenlenmiģtir. Katalan Planlama Sistemi nin Barcelona örneğinde olduğu gibi baģarılı planlama çalıģmaları olmasına karģılık, mekansal planlama konusundaki deneyimi sınırlıdır. Katalanya da yerel üstü plan hazırlanması çok eskilere gitmektedir. Ġlk Barcelona planları Cerdá tarafından 1859 da yapılmıģ, 1932 de ise Rubio i Tudurí tarafından bölgesel plan üretilmiģtir. Franko döneminde bölge planlama çabaları yine Barcelona ve çevresine odaklanmıģ ve 1953 de Barcelona Yöresi planı hazırlanmıģtır. Bunu 1966 yılında hazırlanan ve kentsel alanları kapsayan plan ve 1976 da da halen geçerli olan Barcelona Metropoliten Planı izlemiģtir (Elibaum, 2010). Katalanya daki planlama yerel düzlemde ve belediye sınırları içinde gerçekleģtirilmektedir. Ancak belediye sınırlarının kısıtlı bir alanı kapsaması nedeniyle son yıllarda yerel üstü diye adlandırılan çeģitli belediyelerin bir araya gelerek ürettikleri planların ağırlık kazandığı görülmektedir. Son on yılda Katalanya da 50 nin üzerinde yerel üstü planın yapıldığı görülmektedir. Yerel üstü planları bu denli önem kazanması mekandaki hızlı değiģme dinamiklerine bağımlı olup yerel üstü planlar bölgesel planlar ile belediyelerin hazırladıkları arazi kullanım planları arasında iliģki kurmaları açısından önemlidir. Bu planlar Özerk Yönetim tarafından belirlenen planlama kademelenmesinin dıģına çıkmaktadır. Öte yandan bu planların üretilmesinde farklı yöntemler kullanmakta ve esnek bir yapı sergilemektedir. Belediyeler üstü planların olmaması öncelikle çok parçalı bir planlama yapısı ortaya çıkmaktadır. Bu durum yasal sistem ile de ilgili olup, bölge planlamasını tanımlayan yasa ile kentsel geliģmeyi yönlendiren yasaların farklı olması da bu durumda etkilidir. İl düzeyinde planlama Ġl düzeyinde planlar hazırlanmamakla birlikte, il düzeyinde arazi kullanım normları belirlenebilmektedir. Bu normlar özellikle planı olmayan belediyeler için bağlayıcı niteliktedir. Belediyelerin birlikte gerçekleştirdikleri Yerel Üstü Planlar (PDU) Özerk yönetimlerde yer alan belediyeler kendi planlarını hazırlayacakları gibi, bir araya gelerek Yerel üstü kent planları (PDUs) hazırlamaktadır. Planlama kademelenmesinin dıģındaki bu planlar bölgesel plan ve kararlarla yerel düzlemdeki kararları birleģtirmek açısından giderek önem kazanmaktadır. PDU lar değiģik planlama yaklaģımları ve her planlama alanın özgünlüklerine dayalı olarak farklı yöntemler izledikleri görülmektedir. ġekil 4.4. de görüldüğü gibi bu planlar oldukça Ģematik niteliktedir. 55

62 ġekil 4-4 Katalanya da yerel-üstü plan örneği Kaynak: DPTOP, Generalitat de Cataluña. Plan territorial parcial de las Comarcas Centrales. Barcelona, aprobación definitiva, Eylül 2008 ġekil 4-5 Belediyelerin biraraya gelerek yaptıkları plan örneği: 1976 Barcelona Metropolitan Alan Planı Kaynak: Àrea Meetropolitana de Barcelona (1999) "La construcció del territori metropolità" Belediyeler tarafından hazırlanan planlar Belediyeler kentsel geliģmeyi yönlendirmek amacı ile farklı içerikte ve ölçekte çeģitli planlar hazırlamaktadırlar da kabul edilen Arazi Kullanım Planlaması Yasası na göre Ġspanya daki her belediye bir plan hazırlamak zorunluluğundadır. Bu planların arasında Genel Plan olarak adlandırılan planlar Ġspanya nın pek çok önemli kenti için hazırlanmıģtır. 56

63 Stratejik Plan olarak da adlandırılabilecek bu genel plan dıģında kentsel alan konumu kazanacak alanları belirleyen dağıtım planları, arazi kullanım planları, bazı kent parçaları, özellikle geliģme alanları için hazırlanan parçacıl planlar, farklı amaçlar için yapılan özel planlar, bir alandaki geliģmeyi belirleyen detay planlar, korunması gerekli alan ve binaların belirlendiği korunması gerekli mekanlar ve mallar katalogu gibi farklı plan türleri bulunmaktadır. Genel Planlar (Plan General) Mevcut yasalar belediyelere genel nitelikli planlar hazırlamayı Ģart koģmuģtur. Belediyeler bir Genel Plan mı, yoksa baģka bir planlama aracı mı hazırlayacaklarına kendileri karar verirler. Bu planların birden fazla belediyeyi kapsamasına daha önce de değinildiği gibi yasa izin vermektedir. Bu durumda Özerk Yönetim in ilgili birimi, yerel yönetimlerin talebi ile böyle bir giriģimde bulunabilir ve ortak bir planın hazırlanmasını ısmarlayabilir. Bu durumda Genel Plan bir kaç belediyeyi kapsayabilir. Bu planların geçerlilik süresi Ġspanya daki diğer planlarda olduğu gibi sınırlı değildir. Genel Plan la birlikte bu planın gerçekleģmesine iliģkin bir eylem programı (Programs de Actuacion) hazırlanır. Bu program planın hazırlanmasını takip eden iki dört yıllık dönemde gerçekleģecek iģleri ve projeleri belirler ve her dört yılda bir yenilenir. Genel Planların amacı tüm belediye sınırları içindeki alanı planlamaktır. Bu amaçla belediye sınırları içindeki alan beģ sınıfa ayrılır; kentsel, kent toprağı haline gelebilir ve program içinde yer alabilir, kent toprağı haline gelebilir ama program içinde yer alamaz, kent toprağı haline gelemez ve son olarak özel olarak korunması gerekir. Ancak bu kategorilerin de Özerk Yönetimlere göre farklılaģtığı görülmektedir. Bu planlarda kent toprağı olarak belirlenen alanlarda kullanım biçimi ve yapılaģma koģulları tanımlanırken, korunması gereken alanlar için özel planların yapılması söz konusu olabilir. Planlar veya benzer planlama araçları hazırlandıktan ve yerel yönetimler tarafından taslak metin/plan onaylandıktan sonra bu plan dokümanları bir ay süre ile uygun iletiģim araçları ile yayınlanır ve kamunun görüģüne açılır. Gelen görüģler doğrultusunda plan onaylayan kurum tarafından yeniden düzenlenir veya gerektiğinde değiģtirilir. Eğer değiģiklikler önemli ise ikinci kez kamunun görüģüne 1 ay süre ile açılır. Bundan sonra geçici bir onay söz konusudur. Ancak planlanan belediyenin nüfusu 50 binden fazla ise veya il merkezi ise planın Ġl yönetimi tarafından ve Özerk Yönetim tarafından onaylanması gerekir. Eğer plana iliģkin raporlar uygun olduğunda veya bir ay içinde rapor hazırlanmaz ise hazırlanan plan/doküman/belge ilgili yönetimlerdeki birimler tarafından onaylanır. Son onay verilmediğinde ise tüm sürecin yeniden baģlaması söz konusudur. Yukarıdaki süreç planlamada halkın katılımının hazırlama sürecinde gerçekleģmediğini, ancak taslak planların onaylanması sürecinde yapılan itirazların ve görüģlerin önem kazandığını göstermektedir. Yanısıra, özellikle 50 bin gibi Türkiye koģullarında küçük sayılabilecek yerleģimlerin planlarının hem il hem de Özerk Bölgesel Yönetim tarafından onaylanması gereken bir sürecin olduğu izlenmektedir. 4.5 Plan Kademeleri ve Plan Hazırlama Sürecinde Sorumlu Kurumlar ve İlişkiler Ġspanya daki planlama sistemi kademeli bir yapıya sahip olmasına karģılık, kademeler arası iliģkiler yasalarda öngörülen pek çok plan türünün henüz gerçekleģmemesi ve özerk yönetimlerin bir bölümünün öngörülen planları hazırlamaması nedeniyle tam olarak kurulmamıģtır. Ulusal düzlemde özerk yönetimleri ilgilendiren en önemli plan Altyapı Yönlendirme Planıdır ve bu plan ulusal düzeyde mekansal kararlar üreten tek plan belgesidir. 57

64 Öncelikle yasalarda öngörülen Ulusal Mekansal Plan ın hazırlanmadığı görülmektedir. Bu nedenle özerk bölgelerde hazırlanan planların ulusal yasalarda benimsenen ana ilke ve normlara uymak dıģında bir sınırlamaları bulunmamaktadır. Özerk Bölgeler için plan türleri tanımlanmıģ olmasına karģılık, özerk bölgelerin planlama yasalarını yapabilme yetkisi bulunmaktadır. Bu nedenle Özerk Bölgelerin farklı Ģekilde mekansal kararlar oluģturabildikleri de görülmektedir. Özerk Yönetimlerin kendi sınırları içinde hem ekonomik kalkınmaya yönelik bölgesel stratejik planlar hazırladıkları, hem de bunları mekansallaģtıran genel Mekansal Plan veya Mekansal EĢgüdüm Planları hazırlayabilecekleri görülmektedir. Mekansal boyutun ağırlık kazandığı bu planlar Özerk Bölge Yönetimi tarafından onaylanmaktadır ve bağlayıcı niteliktedir. Bu planlar alt ölçekteki planların sağlaması gereken koģulları belirlemektedir. Ġzlenebileceği gibi Ġspanya Mekansal Planlama Sistemi içinde, Özerk Yönetimler ana birim niteliğindedir. Ġllerin ise planlama açısından fazla bir önemi yoktur. Ġller planı olmayan yerel yönetimler için bağlayıcı nitelikte normlar belirlemekle sorumludur. Ġllerin planlamada öne çıkmamasına karģılık son dönemde Belediye Birlikleri tarafından gerçekleģtirilen yerel-üstü planlar önem kazanmaktadır. Metropolitan Alanlarda yapılan planlarda bu kategori içinde değerlendirilebilir. Pek çok ülke örneğinde görüldüğü gibi arazi kullanımını belirleyen ana planlar, Belediyelerin hazırladığı Genel Planlar (Nazım Plan) ve imar planı olarak tanımlanabilecek planlar dır (PGOU). 58

65 ġekil 4-6 Ġspanya daki planlama kademeleri ve planlar arası iliģkiler ÜLKE Ulusal Plan (henüz hazırlanmadı) Altyapı Yönlendirme Planı ÖZERK BÖLGE Genel planlama ilke ve normları Genel Mekansal Plan Sektörel Ekonomik Planlar Bölge Planları ĠL Planlama Normları (planı olmayan belediyeler) BELEDĠYE Belediyelerin birlikte hazırladıkları Genel Plan Belediye Genel Planı Arazi Kullanım Planları 59

66 4.6 Kaynakça Burns, M C. (2010) Introduction To Spatial Planning In Spain, Technical University Of Catalonia (Upc) Heriott-Watt University Field Trip de Vivero J. L. S. ve Atmane, T. (2011) Report on Spatial Report Spatial Planning Systems in Mediterrenean Countries: Spain, University of Seville and University Pablo de Olavide, Seville DPTOP, Generalitat de Cataluña. Plan territorial parcial de las Comarcas Centrales. Barcelona, aprobación definitiva, Eylül 2008 Elimbaum, P. (2010) Case study of three Supra-local urban plans in Catalonia (Spain), Departament d Urbanisme i Ordenació del Territori Universitat Politècnica de Catalunya, pablo.elinbaum@upc.edu European Commission (1999) The EU Compendium of Spatial Planning Systems and Policies, Regional Development Policies: Spain, Lüksemburg: Office for Official Publication of European Communities Naranjo, F. Z. ( ) Regional Planning: Recent Evolution of teh Main Territorial Structures and Systems, Boletin de la A.G.E. No 21-22, s PV UPSCALE (2007) Urban Scale Photovoltaic Systems, 60

67 5 KORE DE PLANLAMANIN YAPISI, ÖRGÜTLENMESĠ VE MEKANSAL STRATEJĠK PLANLAR 5.1 Giriş 1948 yılında kurulan Kore Cumhuriyeti, Kore Yarımadası nın güneyinde yer almaktadır. Bu ülkenin planlama sistemini etkileyen en önemli mekansal özellikleri Ģöyle sıralanabilir. Kore Cumhuriyeti Seul ve çevresinde nüfusun aģırı yığılması gibi bir sorunla karģı karģıyadır. Seul un baģat niteliği ve Seul ile yarıģabilecek kentsel merkezlerin olmaması, Seul de arazi ve konut fiyatlarının yüksekliği, çevresel sorunlar ve nüfus yığılmasının getirdiği diğer sorunları ortaya çıkarmıģtır. Kore Cumhuriyeti nde bölgelerarası dengesizlikler önemli düzeydedir. Ülkenin son yıllardaki ekonomik baģarısının bu dengesizlikleri ortadan kaldırmaya yetmediği görülmektedir. Bunun yanı sıra farklı büyüklükteki kentler arasında geliģmiģlik farkları sürmektedir. Ülke düzeyinde hazırlanan mekansal planlar bu farklılıkları ortadan kaldırmakta baģarılı olamamıģlardır. Yukarıdaki özellikler Kore deki planlama sisteminin Ģekillenmesinde etkili olmuģ ve hem mekansal dengesizlikleri ortadan kaldırmak, hem de tek odaklı yığılmayı önlemek üzere merkezi yönetimin yönlendirdiği ulusal kalkınma planları ve ulusal mekansal planlar ana plan ülke mekanının Ģekillendirilmesini sağlayan ana planlama kademesini oluģturmuģtur. 5.2 Yönetim Yapılanması Yönetim yapılanması merkezi yönetim ve yerel yönetim birimlerinden oluģmaktadır. Merkezi yönetimin altında iller yer almaktadır. Ancak Seul ve Metropoliten kentlerde iller ile aynı konumdadırlar. Bunlar il düzeyindeki belediyeler olarak adlandırılmaktadır. Kore de özel statüye sahip Seul kenti, 6 metropoliten kent ve 9 il düzeyinde belediye bulunmaktadır. Seul Özel Kent Yönetimi nin (Teukbyeol-si) alt kademesinde özerk belediyeler yer alırken, diğer Metropoliten Kent Yönetimleri özerk belediyeler ve ilçe (county) lerden oluģmaktadır. Seul ve diğer Metropoliten merkezler dıģında kalan illerin de kentler ve kırsal alanlar yönetimi bulunmaktadır. Kore de yerel yönetimler kapsamında 163 kent ve kent dıģı alan bulunmaktadır. Kırsal alanlarda (kent dıģı alanlarda) yerleģmeler/kasabalar (ilçe merkezi)ve kasabaların yer aldığı townships (myeon) diye adlandırılan ilçe merkezi diye tanımlanabilecek alanlar yer almaktadır. 61

68 ġekil 5-1 Kore yönetim yapılanması Merkezi Yönetim Seul Özel Kenti KKenti Metropoliten Kentler Ġller Jeju Özerk Ġli Özerk Ġlçe/ bölgeler Özerk Ġlçeler Ġlçeler Kentler Ġlçeler Kaynak: Ministry of Land, Infrastructure, Transport and Tourism (MLIT-Japan) An Overview of Spatial Policy in Asian and Europan Countries 5.3 Planlama Kademelenmesi ve Farklı Düzlemlerde Planlamadan Sorumlu Kurumlar Kore Cumhuriyeti nde farklı düzlemlerde planlar hazırlamaktadır. Ülke düzeyinde iki farklı plan hazırlanmaktadır; BeĢ Yıllık Dengeli Kalkınma Planı ve Ulusal Mekansal Plan yılında kabul edilen Planlama ve Ulusal Mekanın Kullanımı Yasasına (Act on Planning and Use of National Territory) göre Ulusal Mekansal Plan a dayalı olarak il düzeyinde ve kent düzeyinde planlar hazırlanmaktadır. Kapsamlı (Comprehensive) Mekansal Planlar kademeli bir Ģekilde oluģturulmuģtur; Kapsamlı Ulusal Mekansal Plan, Kapsamlı Ġl Planları; Kapsamlı Kent Planları (Comprehensive National Territorial Plan - Comprehensive Provincial Plan - Comprehensive City-level Plan), belirli bölgeler için Bölge Planları ve belirli sektörler için Sektör Planları. Bölge planları farklı alanlarda ve farklı içerikte olabilmektedir. Metropoliten Kent GeliĢme Planları, BaĢkent GeliĢme Planı, Özel bölgeler planları veya yasaların öngördüğü diğer bölge planları bu kapsamdadır. Kent düzeyindeki (kentler ve kent dıģı alanlardan oluģan yönetim birimleri sınırları içinde) planlar ise farklılaģmaktadır. Metropoliten Kent Planları, Kent Planları ve Kent Yönetim Planları gibi farklı planlar hazırlanmakta olup, bu planlar Kapsamlı Ulusal Mekansal Planlarla uyumlu olmak zorundadırlar. 62

69 ġekil 5-2 Farklı ölçeklerde hazırlanan planlar Ulusal Mekan Çerçeve Yasası Kapsamlı Ulusal Mekansal Plan Bölge Planları Sektör planları Kapsamlı Ġl Planları Kapsamlı Kent düzeyinde planlar Ulusal Mekansal Plan Metropoliten Kent Planları Kent Planları Kent Yönetim Planları Kaynak: An Overview of Spatial Policy in Asian and European Countries, Ministry of Lnd, Infrastructure and Tourism, Japan 5.4 Farklı Ölçekte Plan Kararları ve Planların İçeriği Yukarıda kısaca isimleri sıralanan planların içerik ve hazırlama süreçleri aģağıda özetlenmektedir Ulusal Ölçekte Mekansal Kararlar ve Planlar ve Planlamada Yetkili Kurumlar Kore de ulusal düzlemde iki plan hazırlanmaktadır; 5 Yıllık Ekonomik Kalkınma Planı ve 10 Yıllık Ulusal Bölgesel Kalkınma Planı. Ülke düzeyindeki geliģmeleri yönlendirmek üzere hazırlanan bu planlarla ekonomik kalkınmanın yönlendirilmesi, mekansal yapının yeniden düzenlenmesi ve büyüme için gerekli altyapının geliģtirilmesi amaçlanmaktadır. 63

70 Ekonomik Kalkınma Planı 1962 yılında Türkiye ile aynı dönemde hazırlanmaya baģlayan Kore nin Ulusal Kalkınma Plan deneyimi baģarılı bir örnek olarak uluslararası yazında üzerinde çok fazla durulan planlama çalıģmalarından biri olmuģtur. Ülkenin kalkınması için kararlı stratejilerin belirlendiği ve uygulamaların bu planlarla yönlendirildiği görülmektedir. Güney Kore nin ekonomik baģarısında bu planlamanın katkısının çok fazla olduğu tüm çalıģmalarda vurgulanmaktadır. Ulusal Kalkınma Planında öne çıkan baģlıklardan bir tanesi de dengeli kalkınma konusudur. Kalkınma Planlarında dengeli kalkınmanın sağlanması için sosyal ve ekonomik araçlar tanımlanmakta idi. Ekonomik büyüme sürecinde stratejik sektörlerin saptandığı bu planlar üretimin ve özellikle de dıģsatımın bileģimini değiģtirmeyi amaçlamıģtır. Nitekim Kalkınma Planlarının hazırlandığı döneminde planların da katkısı ile hızlı bir yapısal dönüģümün sağlandığı gözlenmektedir lı yıllarda tarım malları satan Kore, 2003 yılına gelindiğinde artık ileri teknoloji ağırlıklı bir yapı kazanmıģtır. ġekil 5-3 Planlı dönemde ekonomik yapıda ve dıģsatımın bileģimde gerçekleģen değiģim Kore de 7 tane BeĢ Yıllık Kalkınma Planı hazırlandıktan sonra 2004 yılında Roh Moo-hyun Yönetiminde benimsenen Dengeli Ulusal Kalkınma Özel Yasasına bağlı olarak BeĢ Yıllık Dengeli Ulusal Kalkınma Planı ( ) hazırlanmıģtır. Bu yasa Lee Myung-bak Yönetimi nde değiģtirilmiģ ve ( ) dönemi için bölgelerin rekabet gücünü ve yaģam standartlarını bölgelerin niteliklerine göre artırmayı ve bölgesel dayanıģma ve iģbirliğini artırmayı hedefleyen yeni bir plan hazırlanmıģtır. Bu planda üç tane özel bölge belirlenmiģtir; yaģam bölgeleri, geniģ ekonomik bölgeler ve çok geniģ yaģam bölgeleri (basic living zone, wide-area economic zone and super-wide living zone) dönemi için hazırlanan BeĢ Yıllık Dengeli Ulusal Kalkınma Planında Ģu konular yer almaktadır: Bölgesel kalkınma amaçlarının belirlenmesi ile ilgili konular Bölgelerin geliģme potansiyelini destekleyecek arazi kullanımının belirlenmesi ile 64

71 ilgili konular Bölgesel geliģmeye ivme kazandıracak bölgesel sanayi geliģimi Bölgesel insan sermayesinin ve sanayi geliģiminin sağlanması Bölgesel kalkınma merkezlerinin yaratılması ve ulaģım ve lojistik ağlarının geliģtirilmesi Bölgesel kültür ve turizm faaliyetlerinin geliģtirilmesi Tarımsal özellikli, dağlık veya balıkçılık gibi faaliyetlerin yer aldığı bölgelerde büyümenin desteklenmesi ile ilgili konular Kamu kurumlarının ve kuruluģlarının yeniden konumlandırılması Yatırımların finansmanı Ayrıca bu planda her bölge için stratejik sektörlerin belirlendiği görülmektedir. ġekil 5-4 Bölgeler için öngörülen uzmanlaģma sektörleri Kaynak: Dong-Ju Kim ve Jeong Ho Moon (2012) Kore de Ulusal Bölgesel Politika -Dengeli Büyüme Stratejileri Üzerinde Odaklanmak Kore Ġnsan YerleĢimleri AraĢtırma Enstitüsü 65

72 Ulusal Mekansal Plan Ulusal Mekansal Kalkınma Planları (CNTP) 1972 yılında hazırlanmaya baģlanmıģ ve ilk plan dönemi için hazırlanmıģtır. Bu planlar bölgesel kalkınma ile ilgili diğer planlara göre önceliğe sahip olup, ulusal kalkınma için gerekli olan mekansal öncelikleri belirler ve bölgesel konular ile ilgili olarak politika yönelimlerini ortaya koyar (altyapı, konut, arazi, su, vs.). Bu planların içeriğini Ģöyle özetlemek mümkündür: 1.Ülke mekansal yapının mevcut durumu ve gelecekteki değiģim beklentileri; 2. Ülke mekansal yapısı ile ilgili temel fikirler ve gelecek imajı; 3. Ülke mekansal yapısının yeniden düzenlenmesi 4. Ülke mekansal yapısının dengeli kalkınmasına ve bölgesel sektörlerin geliģtirilmesine yönelik politikalar 5. Su, vs. gibi bölge kaynaklarının kullanımı ve yönetimi; 6. YaĢam kalitesinin geliģtirilmesi ve iyileģtirilmesi; 7. Sel ve rüzgar hasarları gibi afetlerin önlenmesi 8. Yeraltı kaynaklarının kullanımı ve yönetimi; 9. Doğal çevrenin korunması ve iyileģtirilmesi YaklaĢık on yıllık dönemler için Ulusal Mekansal Kalkınma Plan Yasasına dayalı olarak dört plan hazırlanmıģ, ancak dördüncü plan yasanın 2002 yılında revize edilmesinden sonra yenilenmiģtir. Birinci (Kapsamlı) Ulusal Mekansal Kalkınma Planı/Ulusal Bölge Planı ( ) dönemi için hazırlanmıģtır. Bu plan ile sınırlı kaynaklar ile büyüme potansiyelinin en üst düzeye çıkarılmasını amaçlamıģtı. Bu kapsamda üç ana strateji belirlenmiģti. 1. Büyük endüstriyel alanların ve metropol bölgelerin geliģtirilmesi 2. Yüksek nitelikli altyapıya yatırım yapılması (ekspres yollar, limanlar) ve bunların büyük sanayi alanlarına bağlanması 3. Sanayisi geliģmemiģ bölgelerin yeniden canlandırılması Ġkinci (Kapsamlı) Ulusal Mekansal/Bölge Planı ( ) ise, büyüme etkilerinin ülke geneline yayılması amacına yönelik olarak hazırlanmıģtır. Bu plan aģağıdaki konulara odaklanmıģtır. 1. Seul daki (BaĢkent Bölgesi) aģırı yoğunlaģmanın kısıtlanması, 2. Ülkede birden fazla büyüme kutbunun geliģtirilmesi, metropoliten bölgelerin büyümenin lokomotifleri olarak geliģtirilmesi, 3. Bölgesel kalkınmada çevresel boyutun dikkate alınması 66

73 Üçüncü (Kapsamlı) Ulusal Mekansal/Bölge Planında ( ) çok merkezli ulusal bölge yapısının oluģturulması ana strateji olmuģ ve üç ana strateji geliģtirilmiģtir (Kore Ġnsan YerleĢimleri AraĢtırma Enstitüsü, 2010). 1. Yerel ulusal kalkınma üzerinde odaklanma batı kıyı sanayi bölgelerinin ve yerel Ģehirlerin geliģtirilmesi 2. Kapsamlı bir ulaģtırma ağının geliģtirilmesi (7x9 ana karayolu ağı) 3. Güney-Kuzey ticaretinin arttırılması ve birleģik Kore için hazırlanılması Üçüncü (Kapsamlı) Ulusal Mekansal/Bölge Planı dönemi için hazırlamıģtır. Bu plan ile dengeli bölgesel kalkınma, uluslararası iliģkileri yoğun ve dıģ dünya ile bütünleģmiģ ulusal mekansal yapının oluģturulması amaçlanmıģtır 1. Stratejik geçit iģlevi görecek π Ģekilli bölgesel eksenin oluģturulması, 2. Bölgesel rekabet gücünün arttırılması (sanayi kümeleri, bölgesel yenilikçilik sistemi -RIS) 3. Yüksek hızlı ulaģtırma ağının inģa edilmesi 4. Güney ve Kuzey Kore arasında iģbirliği için bölgesel esasların oluģturulması Ulusal Mekansal Kalkınma Plan Yasası 2002 yılında revize edilerek ulusal düzlemde hazırlanan plan Kapsamlı Ulusal Mekansal Plan adını almıģ ve 4. Kapsamlı Ulusal Mekansal Plan dönemi için hazırlanmıģtır. Hazırlanan bu planlar her beģ yılda bir revize edilmektedir. Örneğin 4. Kapsamlı Ulusal Mekansal Planı için revize edilerek yeniden düzenlenmiģtir. Bu planın teması Kore nin Yeni Sıçramasında Küresel YeĢil Arazi Planı olup, dört amaç üzerinde kurgulanmıģtır. Bu amaçlar: Rekabet gücü için kapsamlı ulusal alan (Entegre bölge) Sürdürülebilir yeģil alan (Sürdürülebilir Bölge) Çekici ve kendine özgü ulusal alan (Cazip Bölge) Tüm dünyaya açık ulusal mekan (Açık bölge) olup, Ģu stratejileri ortaya koymaktadır. Bölgesel uzmanlaģmayı güçlendirmek ve ulusal mekanın rekabet gücünü desteklemek için farklı mekansal birimler arasında ortaklıklar kurmak, Doğa dostu ve güvenli ulusal mekan oluģturmak, Rahat ve kültürel düzeyi yüksek kentsel alanlar ve konut alanları yaratmak, BütünleĢmiĢ yeģil ulaģım ve ulusal bilgi sistemi tanımlamak, Dünyaya açık denizci bir ülke yaratmak için alan düzenlemeleri yapmak, Ulusal sınırlar ötesinde bir ulusal mekan yönetimi sistemi tanımlamak. Bu planda kantitatif tabanlı bir denge modeli yerine, rekabet gücü odaklı bir yaklaģımın benimsendiği, yeģil dostu bir geliģme stratejisinin önerildiği, bölge içi düzenlemelerle ortaklıkların desteklenmesinin amaçlandığı ve ulusal mekanın dünyaya daha açık hale getirilmeye çalıģıldığı izlenmektedir. 67

74 Dördüncü Kapsamlı Ulusal Mekansal Planın ( ) dönemi için yenilenmesi ile doğu kıyısında yeni bir geliģme aksı, batı ve güneyde ise çok geniģ bir ekonomik geliģme bölgesi (super wide-area development zone) ve Kore yarımadasının kıta ile okyanus arasında stratejik büyüme aksını geniģletmek amaçlanmaktadır. Bu planda küresel rekabet gücü için Mega Ekonomik Bölgelerin oluģturulması amaçlanırken, idari sınırların getirdiği kısıtların aģılması için bölgeler arası iģbirliği ve ortak kalkınma amacı ile metropol bölgelerin ve 9 ilin 7 mega ekonomik bölge olarak yeniden gruplandırıldığı görülmektedir. DıĢ dünya ile daha fazla bağlantı kurmak ve küresel ekonomilerle bütünleģebilmek için çeģitli liman ve hava alanların güçlendirilmesi, ekonomik geliģme zonlarında hub/merkez limanların geliģtirilmesi, Kuzey doğu Limanlar Birliğinin güçlendirilmesi ve Incheon Uluslararası Havaalanı nın kesiģim noktası olma özelliğinin güçlendirilmesi. Uzun dönemli bir bakıģ açısı ile Asya ve Avrupaya yönelik geniģlemeyi sağlamak için Kore Yarımadasındaki demiryolu ağını Trans-Siberian Demiryolları (TSR) ve Trans-China Demiryolları (TCR) ile bağlamak ve lojistik sistemini geliģtirmek için uluslararası iģbirliğine gitmek öne çıkan amaçlar arasında yer almaktadır. Kuzey Asya-ASEAN bölgesinde sınır ötesi bölgesel iģbirliği ve ortak projelerin oluģturulması için katkı sağlayacak ülkeler arasında yeni kurumsal eģgüdümün sağlanması ise Güney Kore nin bölgedeki gücünü ve etkisini artırmayı amaçlayan çerçeve içinde ele alınmaktadır.. ġekil 5-5 Revize edilmiģ Dördüncü Ulusal Mekansal/Bölge Stratejisi ġeması Kaynak: Dong-Ju Kim ve Jeong Ho Moon (2012) Kore de Ulusal Bölgesel Politika -Dengeli Büyüme Stratejileri Üzerinde Odaklanmak Kore Ġnsan YerleĢimleri AraĢtırma Enstitüsü Kapsamlı Ulusal Mekansal Plan ın en önemli kararlarından biri dengeli mekansal geliģmenin sağlanması için Kamu kurumlarının, Bakanlıklar ve diğer kamu kuruluģlarının yeniden konumlandırılmasıdır. Dengeli Ulusal Kalkınma Yasasının 18. Maddesine göre ülkenin dengeli kalkınabilmesi için Bakanlıklar ve kamu kuruluģlarını kapsayan 157 kamu kurumu için yeni yer seçimleri yapılmasına karar verilmiģtir. Bu nedenle Seul un bulunduğu il dıģına taģınacaklara yönelik olarak "Special Act for Constructing and Supporting InnoCity (Innovation City) in Consequence of Government Ministries' Relocation" Yasası 2007 de kabul edilmiģtir. 68

75 Bu yasanın çıkarılmasını sağlayan proje ile metropoliten merkez ve Sejong kenti dıģında il düzeyinde belediye olan 10 merkezde birer kent kurulmasına karar vermiģtir. Yeniden inģa edilecek bu 10 kent Bakanlık ve kamu kurumlarının çekici etkisi ile bölgesel yeniliklerin gerçekleģtirileceği en yüksek düzeyde insan sermayesinin yer alacağı çok nitelikli bir yeni çevre oluģturmayı amaçlamaktadır. Yeniden konumlandırılacak Bakanlık ve Kamu kuruluģlarında yer değiģtirecek çalıģanın civarında olacağı ve her kentte yaratılacak nüfusun 15,000-25,000 olması öngörülmektedir. Proje dönemini kapsamakta ve üç aģamaya ayrılmıģ olup, her aģamada yapılacak iģler belirlenmiģtir Bölge Planları Planlama sistemi içinde bölge planları ayrı bir kategori olarak yer alsa da yaygın tanımı ve kullanım biçimi ile bölgesel planlamanın Kore de yapılmadığı görülmektedir. Bölgesel politikaları hayata geçirmek için yapılan planlar bulunmakla birlikte, bunları bir bölge planı olarak adlandırılması zordur. Nitekim bölge planları baģlığı altında yer alan planlar metropoliten alanlar ve bunların arasında öne çıkan Seul Metropoliten Alan ve Bölgesidir. Gerçekte bazı kaynaklarda bölgesel plan olarak tercüme edilse bile bunlar belirli alanlara özgü planlardır ve aģağıdaki nüfus dağılım verileri bu dağılımda Seul Metropoliten bölgesinin ağırlığını göstermektedir. Bu nedenle Kore deki bölgesel politikalar üst ölçek planların bir bölümü Seul Metropoliten Alanı ve Seul Metropoliten Bölgesine yönelik olup BaĢkent Bölge Planı olarak adlandırılmaktadır. Bunun dıģında Metropoliten Kent GeliĢme Planları, Özel Bölgeler Planları veya yasaların öngördüğü diğer bölge planları vardır. Tablo 5-1 Kore deki çeģitli metropolitan merkezlerin nüfus içindeki payı Name Nüfus Toplam Alanın % km2 Yoğunluk kiģi/km2 Seoul : 21:16 % 605, Icheon ,34 % 986, Gyeonggi Ġli ,58% ,3 975 Seul Metropoliten ,09 % , Bölgesi Kore Cumhuriyeti % ,9 483 Kaynak: Metropolis, 022 Seoul (Republic of Korea), World Association of the Major Metropolises Metropoliten Planlama (Başkent Bölgesi Mekansal Planı) Kore de BaĢkent olan Seul un yer aldığı bölge için 1992 yılında özel bir planlama yasası çıkarılmıģtır. BaĢkent Bölgesi Yenilenme Planlama Yasası baģkent için uzun dönemli, kapsamlı bir planı öngörmekte olup, geliģmenin ana yönlerini belirlemek, kentsel yenileme projeleri tanımlamak, nüfus ve sanayilerin dağılımını ve bu alanlarda kentsel hizmetlerin geliģtirilmesi amacını taģımaktadır. Bugün geçerli olan bu yasaya dayalı olarak geliģtirilen 3. Plandır. BaĢkent için geliģtirilen planın kapsadığı alandaki arazi kullanım kararları diğer geliģme planları ile yasalar ve yönetmeliklerin önünde gelmektedir. Planlama sürecinde Arazi, UlaĢım ve Denizcilik ĠĢleri tarafından plan taslağı BaĢkent GeliĢme Plan Komitesine sunulur ve BaĢbakanın baģkanlık ettiği komite planı son haline getirerek onaylar. Bu plan üniversiteler, sanayiler ve diğer büyük binaların inģasına yönelik kuralları belirler, sanayi ve konut alanlarının geliģtirilmesinde uyulacak kurallar ile özel alanlar için arazi kullanım kurallarını tanımlar. 69

76 AĢağıdaki ġemadan da anlaģılacağı gibi Seul daki kentsel geliģmenin denetlenmesi ve Seul un desantralize edilmesi Kore bölge politikalarının temelini oluģturmaktadır dan bu yana izlenen bu politika 1964 yılında büyük metropoliten alanlara (Seul ve Pusan) göçün önlenmesi politikasının benimsenmesi ile baģlamıģtır. Ancak buna karģın o yıldan beri Seul un nüfusunun dört kat büyüdüğü görülmektedir (Fu-chen Lo ve Yue-man Yeung, 1996) ve 1980 lerdeki politikalar da pek farklı değildir yılında Seul un büyümesinin denetlenmesi için politikalar belirlenmiģ ve 1977 yılında Seul un nüfusunun yeniden dağıtılmasına yönelik plan hazırlanmıģtır yılında BaĢkent Bölgesi ne büyük kamu binaların yapılmasının kısıtlanması ve Seul BaĢkent Bölgesinin yeniden düzenlenmesi için planlar hazırlanmıģtır. Seul daki yığılmanın azaltılması için hazırlanan son planda ise Seul metropoliten alanında nüfus yaratacak kullanımların kısıtlanması söz konusudur. ġekil 6.6 da Seul BaĢkent Bölgesi içinde geliģmenin kısıtlandırılacağı ve yönlendirileceği 5 stratejik alan gösterilmiģtir. Bu alanlar (1) Büyümenin destekleneceği alan (2) GeliĢme için ayrılan alan (Sonraki yıllar için) (3) Yer değiģtirmenin destekleneceği alan (4) GeliĢmenin destekleneceği alan (5) Çevrenin korunacağı alan olarak tanımlanmıģtır. 70

77 ġekil 5-6 BaĢkent Bölgesi Planı: 5 Stratejik Alan Kaynak: Dördüncü Ulusal Mekansal/Bölge Planı Ayrıca Seul un ağırlığını ve konut sıkıntısını azaltmak için ayrıca Seul un çevresinde yeģil kuģaklar geliģtirilmiģ ve 5 yeni kent tanımlanmıģtır. Bunlar Bundang, Pyungchon ve Sanbon güneyde Ilsan ve Joongdong Seul un batısında yer almaktadır. Ancak yıllarından baģlayarak bu konuda esnemeler baģlamıģ ve sanayi ve küçük iģletmelere yönelik kısıtlamalar azaltılmıģtır. 5.5 Planların Üretilmesi Süreci Ulusal Mekansal/Bölge Plan Kore Ġnsan YerleĢimleri AraĢtırma Enstitüsü (KRIHS), merkezi hükümet, yerel yönetimler ve araģtırma enstitülerinin oluģturduğu bir grup tarafından hazırlanır. Bu grup merkezi yönetim ve yerel yönetimlerle tartıģarak ve iģbirliği yaparak bir taslak oluģturur. 71

78 OluĢturulan Ulusal Mekansal Kalkınma Planları (CNTP) taslağı ilgili bakanlıklar tarafından incelenerek görüģlerini belirlerler ve bu görüģlerle birlikte kamu oyunda yapılan tartıģmalar sonrasında taslak son haline gelir. Hazırlanan plan CumhurbaĢkanı tarafından onaylanır. 4.Ulusal Bölgesel Planın oluģturulması çalıģmalarına 98 kurumdan (Merkezi Hükümet, Yerel Yönetimler, AraĢtırma Enstitüleri) 210 uzman katılmıģtır. ġekil 5-7 Ulusal Mekansal Kalkınma Planları (CNTP) nın Hazırlanma Süreci 72

79 5.6 Kaynakça Dong-Ju Kim ve Jeong Ho Moon (2012) Kore Ġnsan YerleĢimleri AraĢtırma Enstitüsü Kore de Ulusal Bölgesel Politika-Dengeli Büyüme Stratejileri Üzerinde Odaklanmak- Fu-chen Lo ve Yue-man Yeung (1996) A new perspective in spatial policy: Korea, Emerging world cities in Pacific Asia, UNU: Tokyo ( Globalization G:\MSP\planning systems\kore\a new perspective in spatial policy Globalization.mht) Kore Ġnsan YerleĢimleri AraĢtırma Enstitüsü (2010) Korean Territorial Policy, Kore Ġnsan YerleĢimleri AraĢtırma Enstitüsü Metropolis, 022 Seoul (Republic of Korea), World Association of the Major Metropolises Ministry of Land, Infrastructure, transport and Tourism (MLIT-Japan) An Overview of Spatial Policy in Asian and Europan Countries: South Korea. 73

80 6 ULUSAL MEKANSAL STRATEJĠLER Ġncelenen dört ülke örneğinden sadece Hollanda ve Kore de ulusal mekansal strateji hazırlanmaktadır. Ġspanya da ulusal mekansal stratejinin hazırlanmasına yönelik bir yasa bulunmasına karģılık, bugüne kadar plan hazırlanmamıģtır. Fransa nın ulusal mekansal stratejisi de önceki bölümlerde ayrıntılı olarak tanımlandığı gibi fiziksel bir plan olmayıp, direktifler ve bölgeselleģtirilmiģ yatırımlarla yönlendirilme gerçekleģmektedir. Kore örneği ise bir önceki bölümde ayrıntılı olarak tanımlandığı için ulusal mekansal stratejiye örnek olarak Hollanda örneği ayrıntılı olarak incelenmiģtir. 6.1 Hollanda Ulusal Mekansal Stratejisi Amaç Hollanda merkezi yönetimleri uzun yıllardır ulusal mekansal stratejiler üretmektedir. Bu stratejiler Hollanda nın hükümet birimleri arasında eģgüdüm sağlamak ve toplum için ileriye yönelik olarak bir yol haritası çizmek amacını taģımaktadır. Stratejilerin oluģturulma ve uygulama süreçleri Hollanda daki uzlaģmaya ve ortaklığa dayalı karar üretme geleneği ile örtüģmektedir. Mekansal stratejilerin kendi baģlarına bir anlamı bulunmamakta, tüm konuların mekansal yansımaları olduğundan hareketle sektörel stratejilerin bütünleģtirilmesi ve sektörel kararlar arasındaki eģgüdümün sağlanması açısından anlam ifade etmektedirler. Bu açıdan bakıldığında mekansal kararlar ile sektörel kararlar arasında bir eģgüdüm aranması mekansal stratejilerin özünü oluģturmaktadır. Bu bağlamda özellikle altyapı önem kazanmaktadır. Özellikle geçmiģ ulusal mekansal stratejilerin incelenmesi altyapı konusunun mekansal stratejilerin belirlenmesinde etkisi olduğu kadar, mekansal stratejilerin de altyapının geliģimini etkilediği görülmektedir (Mastrop, 2001). Ulusal mekansal stratejilerin ana amacının farklı Bakanlıkların kendi mekansal stratejilerini geliştirmemeleri, buna karşılık bütünleştirici bir strateji ile eşgüdüm sağlamak olduğu görülmektedir Niteliği Daha önceki bölümlerde de söz edildiği gibi 2008 yılından bu yana geçerli olan mekansal planlama yasası (Wet ruimtelijke ordening) Yapı Vizyonu (Structuurvisies) kavramını getirmektedir. Bu stratejilerin/planların bağlayıcı bir nitelikleri bulunmamaktadır. Yapı vizyonları bağlayıcı olmadığı için bunlara ek bazı yasal düzenlemeler getirilmiģtir. Bunların arasında bütünleģtirme planları öne çıkmaktadır. Ulusal Mekansal Strateji dokümanları/planlarından Yapı Vizyonları geçiģ süreci merkezi hükümet tarafından daha az kurallar, yerel ve bölgesel yönetimlere daha fazla alan ve olanak sağlama, daha fazla büyümeye destek ama daha az denetim odaklı bir planlama düģüncesi ile ĢekillenmiĢtir. Yeni üretilen stratejilerde illerin arasındaki farklılıkların daha fazla yansıtıldığı ve bu ölçeğin güçlendirildiği görülmektedir. Yanı sıra, özel sektör ve sivil toplum örgütlerine ve vatandaģların katkısına daha fazla olanak sağlanmaktadır. 74

81 6.1.3 Ġçeriği: Planlamanın altyapılaģtırılması? Hollanda da hazırlanan Ulusal Mekansal Stratejiler veya yeni adları ile Yapı Vizyonları hazırlandığı dönemin anlayıģını ve iktidardaki yönetimin önceliklerini ve yaklaģımını yansıtmaktadır (Evers, 2012). Çünkü bu stratejik planlar üretim sürecinden de anlaģılacağı gibi birer teknik doküman/plan değildir. Bunlar iktidardaki hükümetin ülke için neyi ve nasıl yapacağını, parlamentonun tüm kesimleri, diğer ölçeklerdeki yönetimler ve sivil toplum örgütleri ile uzlaģarak belirlediği yol haritalarıdır. Bu nedenle Ulusal Mekansal Stratejilerin içerikleri ve bu içerik kapsamında öne çıkan konular değiģmektedir. Bazı yazarlara göre 1980 den bu yana merkezileģme ve yerelleģme gelgitleri sürecinde mekansal planlamanın rolü azalmaktadır (Marshall, 2009; Zonneveld, 2005). Genelde Ulusal Mekansal Stratejilerin kuramsal açıdan zayıfladığı ve mekansal düzenlemelerle ilgili yeni yaklaģımların gündeme gelmediği ve planlamanın ekonomikleģtiği (ekonomik kaygıların ağırlık kazandığı) belirtilmektedir lı yıllardan baģlayarak Konut, Mekansal Planlama ve Çevre Bakanlığı (VROM) tarafından hazırlanan raporlarda büyük altyapı planlamalarının mekansal planlamanın önüne çıktığı saptanmıģtır. Bu görüģ Ekonomik konulardan sorumlu ICES Ekonomik Yapının Güçlendirilmesi Komitesinin ağırlık kazanması ve Konut, Mekansal Planlama ve Çevre Bakanlığının (2010 sonrasında ismi Altyapı ve Çevre Bakanlığı olarak değiģtirilmiģtir) mekansal planlama amaçlarına ulaģması için gerekli kaynaklarının azalmasına dayalı olduğu iddia edilmektedir. Öte yandan, mevcut mekansal planlamanın planlama ile uygulama arasında çok emek gerektiren süreç olduğu, buna karģın altyapı politikasının proje güdümlü bir anlayıģı yansıttığı ve kapsamlı bir çerçeve ve mekansal kararlılık gerektirmediği vurgulanmaktadır. Nitekim 1980 lerden baģlayarak ana limanlar kavramının gündeme getirildiği görülmektedir. Hollanda nın bir dağıtım ülkesi olduğu belirtilerek, bu sistemin ana düğüm ve odak noktalarının maksimum etkinliğe kavuģturulmasının önemli olduğu vurgulanmıģtır. Yanı sıra Rotterdam Limanı ve Schiphol Havaalanı uluslararası düğüm noktaları olarak belirlenmiģtir. Bu çerçevede ulusal rekabet gücünün mekansal planlama yolu ile artırılması Ģeklindeki yaklaģım hazırlanan Ulusal Mekansal Stratejilerde benimsenmiģ ve Hollanda ekonomisinin küresel sistemdeki rolü ve konumunun iyileģtirilmesi ana çıkıģ noktasını oluģturmuģtur. Kısaca, ana limanlar politikası ekonominin iki önemli itici gücü olan Schiphol Havaalanı ve Rotterdam Limanı üzerinde yoğunlaģmıģtır. Son dönemde ulusal stratejik planlama yaklaģımlarında ortaya çıkan değiģimler Ģöyle özetlenebilir ların ortalarından 2002 ye kadar olan dönem mekansal planlamanın geleceği ile ilgili değiģik görüģlerin ortaya çıktığı bir dönem olmuģtur. Farklı mekansal planlama Bakanları kendi mekansal vizyonlarını empoze etmeye çalıģmıģlardır. Bu Bakanların ulusal mekansal stratejinin ne olması gerektiği konusunda farklı görüģleri olup, BeĢinci Stratejide büyük altyapı projelerinin planın bir parçası haline geldiği görülmektedir dönemi liberal hükümetlerin iktidarda olduğu dönem olup Nota Ruimte yeni bir içerik kazanmıģ ve özellikle ulaģım altyapısı öne çıkarken, sosyal ve çevresel konular stratejide daha az yer bulmuģtur den sonraki dönem ĠĢçi Partisi nin iktidarda olduğu dönem olup tekrar stratejide yeni bir dengenin kurulduğu ve sosyal ve çevresel konuların daha fazla yer aldığı ve demiryollarına 75

82 harcamaların önem kazandığı görülmektedir. Uzun dönemli perspektiflerin ve özellikle de iklim değiģikliği konusunda kamunun rolünün vurgulandığı ve hükümetin bir koalisyon hükümeti olması nedeniyle farklı görüģlerin komisyonlar aracılığı ile aktarıldığı bir strateji geliģtirilmeye çalıģılmıģtır. Bir örnek olarak 2006 yılında hazırlanan Rota Ruimte nin içeriği fikir vermesi açısından yararlıdır. AĢağıda verilen baģlıklardan görülebileceği üzere kentsel ve ekonomik geliģme alanları, ulaģım ve diğer altyapı, kırsal alan ve çevre konusundaki politikalar belirlenmiģ ve bu politikaların bir bölümü grafikler halinde sunulmuģtur. Su konusu Hollanda da öncelikli bir konu olduğundan mekansal su politikası, kentleģme ve su gibi baģlıklar dikkat çekmektedir. Stratejik planda ulusal mekansal politikalar yanısıra her bölge için öngörülen geliģme çok kısa Ģekilde verilmektedir. Rota Ruimte de sunulan politika baģlıkları ve politikaların geliģtirildiği alt baģlıklar Ģunlardır: KENTLEġMENĠN ODAKLANMASI VE ALTYAPI Ulusal kentsel ağlar ve ekonomik geliģmenin odak noktaları Ana limanlar/kapılar, beyin kapıları (insan sermayesinin odaklandığı alanlar) ve yeģil kapılar (çevresel değerler) Ana ulaģım aksları Tehlikeli atıkların taģınması ĠĢ bölgeleri Kentlerin içinde ve çevresindeki yeģil alanlar KENTLER, KASABALAR VE KÖYLER ĠÇĠN YAġAM KALĠTESĠ STANDARTLARI VE ULAġILABĠLĠRLĠKLERĠ Ekonomik etkinliklerin ve kentleģmenin yığılma alanları ĠĢ alanları ve kamu hizmetlerinin konumu Kentsel alanlar ile yeģil/ mavi alanlar arasında denge Su ve kentleģme Altyapının belirli alanlarda yoğunlaģtırılması Havaalanları, limanlar ve bilgi ve yenilikçilik kümeleri Çevre ve güvenlik AKIMLARLA ĠLGĠLĠ BEKLENTĠLER Mekansal su politikası Ana nehirler DOĞAYA YATIRIM Ana ekolojik bağlantılar Korunacak doğal alanlar Türlere yönelik politikalar KALĠTELĠ PEYZAJLAR YARATMAK Ulusal peyzajlar Kırsal alanda yaratılacak fırsatlar Sürdürülebilir ve canlı tarım YeĢil limanlar ve tarımsal geliģme alanları HER BÖLGE ĠÇĠN GELĠġME PERSPEKTĠFLERĠ DĠĞER KONULAR ĠnĢaat malzemesi arzı Askeri alanlar Enerji arzı: Elektrik Enerji arzı: Doğal gaz çıkarılması ve depolanması Ġçme ve sanayi kullanma suyu 76

83 6.1.4 Kapsamı Ulusal mekansal strateji tüm ülkeyi kapsayan politika, ilke ve projeleri tanımlamakta, ayrıca her bölge için özel uzun dönemli perspektifler sunmaktadır Üretilen Kararlar: Stratejiler, stratejik projeler ve projeler BeĢinci Rapor dan bu yana stratejik planlama yerine etkili ve örnek projelerin seçiminin öne çıktığı görülmektedir. Mastop a (2001) göre Ulusal Mekansal stratejilerin, daha etkin proje yönetiminin geliģmesi ile birlikte proje vurgusu artmıģtır. Özellikle çok büyük ölçekli stratejik projelerin kendi bağlamında değerlendirildiği görülmektedir; Ijssel Gölü ve Delta ÇalıĢmaları. Ancak, yine de Hollanda daki ulusal mekansal stratejilerde kapsamlı ve proje yönelimli yaklaģımların bir arada yer aldığı söylenebilir. Ulusal Mekansal Stratejiler üretilirken büyük sanayi kuruluģlarının ve özel sektörün lobi yaparak bazı politikaların Ģekillenmesinde etkili olmaya çalıģması da söz konusudur Kullanılan araģtırmalar ve bilgi bazı Altyapı planlanmasında iyi bir eģgüdüm ve üst düzeyde bir mekansal planlamanın gerçekleģmesi doğal olarak anlamlı ve güvenilir bilgi bazı ve bunları değerlendirecek araģtırmalarla mümkündür. Genel kanı Hollanda daki bilgi ve araģtırma düzeyinin iyi olduğu Ģeklindedir. Yine genel kanı 2002 yılına kadar VROM daki çalıģanların daha birikimli olduğudur. VROM un becerili iģgücü 2002 sonrasında kaybetmesinin bir risk olduğu belirtilmektedir. Ancak bugün Mekansal Planlama Dairesinde 80 kiģi görev yapmakta olup, bu oldukça önemli bir kapasiteyi iģaret etmektedir. Bu kadar geniģ bir uzman kapasitesinin olması planlama sürecinin iki niteliğini vurgulamaktadır: uzman yönelimli ve planlama öncesi alan çalıģması. Ayrıca Bakanlıkların planlama sürecinde üniversiteler ile ortak çalıģmalarına açık olduğu görülmektedir. Ayrıca 2007 yılında nüfus hareketleri/devingenlik bilgi enstitüsünün kurulması eksik bazı bilgilerin kullanımını sağlamıģtır. Öte yandan gerektiğinde araģtırma programlarının oluģturulması Ģeklindeki yaklaģımın da benimsendiği görülmektedir. Ancak daha önceki bölümlerde belirtildiği gibi mekansal araģtırma birimlerinin Bakanlık dıģına aktarılması bilgi akıģında ve kullanımında zorluk yaratacaktır Finansman Ulusal Mekansal Stratejiyi hayata geçirmek için yapılacak yatırımlar devlet bütçesinden sağlanmaktadır. Bu yatırımlar ilgili Bakanlıkların bütçeleri içinde yer almaktadır. Dördüncü Ulusal Mekansal Strateji raporuna ek olarak fiziksel planlama politikası için gereken kaynaklar bir tablo olarak sunulmuģtu (VROM 1990). Bu kaynaklar arasında ulaģım strateji kapsamında sağlanan kaynaklar ağırlık kazanmakta idi. Ayrıca kentsel yenileme, doğa ve özel sektör/ekonomik faaliyetler için sağlanan kaynaklar ön plana çıkmakta idi. 77

84 Bütçe rakamları Ulusal Mekansal Strateji yi hayata geçirmek için en önemli yatırım kaleminin altyapı olduğunu göstermektedir. Tablo 6-1 Hollanda Ulusal Mekansal Strateji- Ulusal Yapı Vizyonu nun Ana Özellikleri Amacı Niteliği Ġçeriği Kapsamı Anlatım dili Gösterim biçimi Ürettiği kararlar Kullandığı bilgi bazı Hollanda (2008 sonrası) Hükümet birimleri arasında eģgüdüm sağlamak ve toplum için ileriye yönelik yol haritasını çizmek, Sektörel stratejilerin bütünleģtirilmesi ve sektörel kararlar arasındaki eģgüdümün sağlanması bütünleştirici bir strateji ile eşgüdüm sağlamak Bağlayıcı niteliği yoktur (2008 den bu yana) Altyapı planlamalarının ve büyük ölçekli altyapı projelerinin ağırlık kazanması Tüm ülke ve her bölge için özel uzun dönemli perspektifler Farklı haritalar, ġematik Grafik gösterim Ana politikalar, ilkeler ve projeler (Projelerin son yıllarda öne çıktığı görülmekte) Uzman yönelimli ve planlama öncesi alan araģtırmalarına dayalı çalıģmalar Ulusal Mekansal Stratejilerin Üretim Süreci Yukarıda kısaca özetlenen Ulusal Mekansal Stratejilerle ilgili değerlendirmeler farklı ülkelerde hazırlanan planların niteliği hakkında genel bir fikir oluģturmaktadır. Bu nitelikler önemlidir. Ancak, hazırlanan bu (stratejik) planlarda öne sürülen politikaların ve kararların (stratejilerin) nasıl geliģtirildiği ve nasıl uygulamaya aktarıldığı çok daha önemlidir. Çünkü üretim süreci yukarıda sıralanan baģlıklar altındaki genel politika, strateji ve projelerin üretilmesinde ortak görüģün ve uzlaģmanın nasıl sağlandığını göstermektedir. Bu uzlaģma planların/stratejilerin bağlayıcı niteliği olmadan nasıl etkili olabildiğini açıklamaktadır. Ulusal Mekansal Stratejilerin Hazırlanmasında öne çıkan birimler 2007 yılında kurulan hükümet dönemi sonrasında mekansal geliģme ile altyapı iliģkisinin kurulması daha fazla öne çıkmıģtır. Ulusal Yapı Vizyonu veya eski adı ile Ulusal Mekansal Stratejiler oluģturma süreci hem altyapı projeleri, hem de ulusal açıdan önemli mekansal projeler arasında iģbirliği ve eģgüdüm sağlamayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda mekansal konularla ilgili dört ulusal hükümet biriminin bir arada çalıģması gerekmektedir. Ulusal Mekansal Stratejisinin oluģturulması ve uygulama sürecinde eģgüdümün sağlanmasından ana sorumlu Bakanlar Kuruludur. EĢgüdüm sağlama mekanizmalarında sorumlu kurumlar ise Resmi Bakanlık Komiteleri dir. Mekansal planlamadan 2008 yılına kadar sorumlu olan Komite Ulusal Mekansal Planlama Komitesi (Rijksplanologische Commissie, RPC) iken, yeni yasa ile yeni bir komite kurulmuģtur. CDL Sürdürülebilir YaĢayan Çevre Komitesi (Committee for Sustainable Living Environment) Sosyal ĠĢler Bakanlığı dıģındaki tüm Bakanlıkların genel müdürlerinden oluģan ve üç haftada bir toplanan ve Bakanlar Kurulunu besleyen bir komitedir. Bu komitenin baģkanlığını Altyapı ve Çevre Bakanlığı müsteģarı tarafından yapılmakta olup özellikle mekansal ve çevresel konulardan sorumlu dört Bakanlıktan raporlar almaktadır. 78

85 Diğer önemli bir Komite ICES Ekonomik Yapının Güçlendirilmesi (Interdepartmental Committee for Strengthening the Economic Structure) olup, Ekonomik ĠĢler Bakanlığının yönetimindedir lerin ortasında kurulan bu Komitenin önemi 1990 yıllardan beri hükümetin Ekonomik Yapı Fonu na önemli miktarlarda finansman sağlaması nedeniyle artmıģtır. Bu finansmanın çoğu altyapı yatırımları ve baģarılı bir ekonomik geliģme için zorunlu olan bilgi ve yenilikçiliği desteklemek için kullanılmaktadır. Bu komitenin karar süreçlerinde mekansal kaygıların arka planda kaldığı iddia edilse de bu komite Ulusal Mekansal Strateji belgesindeki yatırımları sağlamak konusunda söz sahibi olması nedeniyle mekansal kararlarda etkilidir. Nitekim 2003 yılında bu Komitenin adı ICRE Mekansal Ekonomi için Bakanlıklar arası Komite olarak değiģtirilmiģtir (Interdepartmental Committee for Spatial Economics) den bu yana Bakanlar Komitesini planlama konusunda RPC Ulusal Mekansal Planlama Komitesi (Rijksplanologische Commissie, RPC) ve büyük altyapı projeleri yatırımlarının getiri konusunda Mekansal Ekonomi Komitesi (ICRE) bilgilendirmektedir. Çoğunlukla bu iki komitenin raporları bütünleģtirilmektedir. Yukarıdaki paragraflardan anlaģılacağı üzere mekansal kararlar ile sektörel kararlar arasındaki uyum Bakanlar Kurulu ve Bakanlar Kuruluna bağımlı olarak çalıģan Komiteler aracılığı ile baģarılmaktadır. Ancak, dikkat çeken nokta Komitelerin eģgüdüm konusunda çok planlı ve sürekli iģbirliği içinde olmasıdır. Altyapı projelerinin bütçelenmesinde altyapı projeleri arasında eģgüdümü sağlayacak bir mekanizma daha bulunmaktadır. MIRT (Multi-Annual Plan for Infrastructure and Transportation) 1999 dan bu yana UlaĢım, Su Yönetimi Yönetimi Bakanlığının (VenW) bütün altyapı projelerine iliģkin bütün raporların görünür hale geldiği bir raporlama sistemidir den bu yana bu süreç içine diğer yatırımcı Bakanlıklar da katılmıģ ve ulaģım dıģındaki yatırım projelerin de mekansal boyutları irdelenmiģ olmaktadır. Bakanlıklar da bu süreçle doğrudan ilgilenmekte ve iller ve belediyelerin de uzlaģtığı projelerin uygulanması için yılda iki kere toplanmakta ve oyunun kuralı nın yerine getirilip getirilmediğini irdelemektedir. Uygulama ile ilgili yapılan değerlendirmeler Ģunu göstermektedir: GeçmiĢ dönemlerde, 1970 ve 1980 lerde, konut ve tarımsal konularda daha fazla uygulama Ģansı olarak Konut, Mekansal Planlama ve Çevre Bakanlığı (VROM) tarafından hazırlanan planların son yıllardaki eģgüdüm çalıģmaları ile ulaģım, su ve ekonomi konularını kapsadığı ve mekansal hedeflere ulaģmada mekansallaģtırılmıģ yatırım kararlarının uygulanmasının önemli olduğu söylenebilir. Ancak bu iģbirliği kağıt üzerinde çok güçlü bir Ģekilde tanımlanmıģ olsa da özellikle altyapıdan sorumlu VenW nin ulusal kalkınma stratejisini çok önemsemediği, kendi bütçesinin VROM un bütçesinden sekiz kat daha fazla olması nedeniyle Ulusal Mekansal Stratejik planı kağıttan kaplan olarak adlandırdığı da görülmektedir. Su ve ulaģım farklı bir politika alanı olup, ulusal mekansal stratejiler belirlenirken ne ölçüde bütünleģik bir yaklaģım gösterdiği soru iģaretidir. Ek olarak enerji ve Shiphol Havaalanı yönetiminin de ayrı politikalar izleyebildiği konusunda bilgi bulunmaktadır. Bunun bu eleģtirilere karģın Hollanda planlama sisteminin ulusal düzeyde eģgüdüm sağlamak üzere farklı mekanizmalara sahip olduğu izlenmektedir. Yanı sıra, bu mekanizmaların demokratik bir sorumluluk çerçevesinde gerçekleģtiği görülmektedir. 79

86 Süreç Ulusal Mekansal Planlama konusunda sorumlu kuruluģ Konut, Mekansal Planlama ve Çevre Bakanlığı (VROM) (2010 sonrasında ismi Altyapı ve Çevre Bakanlığı olarak değiģtirilmiģtir) olup, bu görevi Bakanlar Kurulu adına yapar. Bir Ulusal Mekansal Stratejinin hazırlanması süreci Bakanlar Kurulu nun bir Ulusal Mekansal Strateji üretmek kararını vermesi ile baģlar. Bu karar verildikten sonra Konut, Mekansal Planlama ve Çevre Bakanlığı/ Altyapı ve Çevre Bakanlığı özellikle ilgili dört Bakanlık baģta olmak üzere diğer Bakanlıkların da onaylayacağı bir veya birkaç yapısal Ģemayı geliģtirir. Bu Yapısal ġema ülke için önerilen geliģmenin ana özelliklerini içerir. Bu yapısal Ģemaya ek olarak bu Ģemanın nasıl gerçekleģeceğinin de tanımlanması gerekir. Hazırlanan politikalar ve Ģema (Bölüm 1) yayınlanarak kamuoyuna sunulur. Ġller, belediyeler ve su idarelerinin görüģleri ile VROM Konseyi nin önerileri alınır. Öneriler ve görüģler dikkate alınarak Bölüm 2 hazırlanır. Hazırlanan yeni metin için Mekansal GeliĢme Politikaları Konusunda Hükümet Politikaları DanıĢma Konseyi nden (WRR) görüģ alınır. Bu görüģler ıģığında Hükümet bir sonuca varır. Olumlu görülmesi durumunda Konut, Mekansal Planlama ve Çevre Bakanlığı/ Altyapı ve Çevre Bakanlığı ve diğer ilgili Bakanlıklar önerilen yapısal planın kendi Bakanlıkları ilgili olan yatırım kararlarını Bakanlık pörtföyü içine alır. Her Bakanlık önerilen yapısal Ģemayı gerçekleģtirmeye kendi Bakanlıklarının nasıl katkı sağlamayı amaçladığını belirten bir çalıģma yapar. Bakanlar Kurulu tarafından benimsenen bu yapısal ġemayı Ġkinci Meclis e (Temsilciler Meclisi) yollar. Bu yapısal Ģema Temsilciler Meclisi isterse kamuoyu tartıģmasına açılır. Gereğinde Meclis kamuoyuna açmadan da geliģtirilen Ģemayı bir bütün olarak ve bir parçasını onaylayabilir veya reddedebilir. Onaylaması durumda Yapısal ġema Birinci Meclis e yollanır. Birinci Meclis te bu Ģemayı kamuoyunun görüģüne açabilir. Kamuoyu tartıģması bitmeden Meclis öneriyi onaylamaz. Veya kamuoyu tartıģması olmadan en az 6 ay sonra olmak uygulanmak üzere onaylar. Yapı Vizyonları öncesinde Ulusal Mekansal Stratejiler geliģtirilirken izlenen süreç ġekil de verilmektedir. Yapı Vizyonları da üretilirken bu Ģemada gösterilen danıģma süreçlerinin de önemli olduğu ve parlamento da yapılan tartıģmaların özellikle Yapı Vizyonlarının son hale gelmesinde belirleyici olduğu söylenebilir. AĢağıda verilen Ģemadan da açıkça görülebileceği gibi Ulusal Mekansal Stratejinin oluģturulmasındaki katılım bu stratejilerin oluģmasında son derece önemlidir. Ancak bu katılım sadece görüģ bildirmekle sınırlı kalmamakta ve önce tüm yetkili kurumların, sonrasında ise halkı ve halk içindeki farklı kesimleri temsil eden parlamentoda yapılan tartıģmalar sonucunda uzlaģması ile bir strateji dokümanı ortaya çıkmaktadır. Kamuoyuna açıklamak ve kamuoyunun görüģlerini bildirmesine yönelik düzenlemeler de süreç içinde yer almaktadır. Bu süreçte bölgeler/iller veya kentler önerilen strateji içinde öngörülen konumlanmaları ile ilgili görüģ bildirmekte ve plan dokümanında değiģiklik isteyebilmektedir. Bu nedenle süreç bazen uzayabilmektedir. Örneğin büyüme odaklarının belirlendiği Üçüncü stratejide bu kategoride yer almak için önemli bir yarıģma yaģanmıģtır. Ancak, sonunda ortaya çıkan uzlaģma sonrasında yasal olarak bağlayıcı olmasa da bu doküman uygulama planları ve bütçelerle uygulamayı yönlendirmektedir. 80

87 ġekil 6-1 Ulusal Mekansal Plan Hazırlama ve Onaylama Süreci Bakanlar Kurulu nun bir karar (Ulusal Mekansal Strateji) üretmek kararını vermesi Amaçlanan içeriğin Bölüm 1 olarak yayınlanması Ġller, belediyeler ve su idarelerine danıģma Bölüm 1 in kamu oyuna sunulması VROM Konseyi tavsiyelerini bildirir bildiriri Sonuçlar Bölüm 2 olarak yayınlanır Pek çok bölge/kent kendi çıkarlarını gündeme getirmektedir Ulusal Planlama Komisyonu görüģ bildirir Hükümet bir sonuca varır ve sonuç Bölüm 3 olarak yayınlanır Ġkinci Meclis Bölüm 2 ve Bölüm 3 ü değendirip sonuca varır (tümünü veya bir bölümünü onaylar Ġsterserse kamuoyu tartıģmasına açabilir Eğer karar olumlu ise Birinci Meclis in onayına sunulur Onaylanan bölümler yasal nitelik kazanır ve Bölüm 4 olarak yayınlanır Ġsterserse kamuoyu tartıģmasına açabilir Bazı bölümlere itiraz yapılabilr, mahkemeye gidilebilir 81

88 7 ARAŞTIRMA KAPSAMINDAKİ ÜLKELERDE BÖLGESEL MEKANSAL PLAN/BÖLGE PLANI Ulusal Mekansal Stratejiler örnek olarak seçilen her ülkede gerçekleģtirilmese de bölgesel düzlemde mekansal planların veya mekansal stratejilerin her ülkede geliģtirildiği görülmektedir. Ancak, yine yapılan irdelemeler bu düzlemde yapılan mekansal planlama çalıģmalarının birbirlerinden oldukça farklı olduğudur. AĢağıda incelenen dört ülke için bölge mekansal stratejik planlarının ana özellikleri özet olarak verilmektedir. 7.1 Fransa Amaç Bölgesel Mekansal GeliĢme Planı/Bölgesel Plan ın (Schéma régional d aménagement et de développement du territoire, SRADT) ana amacı bölgenin orta vadede sürdürülebilir geliģmesi için ana yönelimleri belirlemektir. Bu nedenle altyapı projelerinin birlikteliğini, bölgesel kalkınma ve farklılıkların giderilmesi ve bütünlük sağlanabilmesi için bütünleģme konusunda farklı bölgesel örgütlerin politikaların uyumunu sağlamak konusuna odaklanır Niteliği Bölgesel Mekansal GeliĢme Planı/Bölgesel Planları (SRADT) yerel planlar (SCOT ve PLU) için bağlayıcı bir niteliği olmasa da yerel aktörlerde dahil olmak üzere çok geniģ kapsamlı bir danıģma sonucu elde edildiği için yerel planların ve diğer planlama araçlarının dikkate alması gerekmektedir. Bu planlar Bölgesel Konseyler tarafından Bölgesel Kamu KuruluĢlarının görüģü alındıktan sonra onaylanır. Devleti temsil eden valiler, kent yöneticileri, sivil toplum örgütleri gibi kuruluģlar bu sürece görüģleri ile katkı verir Ġçeriği Bölgesel Mekansal GeliĢme Planı/Bölgesel Planlar sürdürülebilir bölgesel kalkınma için aģağıdaki konularda hedefleri belirler; Gerekli altyapı, ana gereksinimler ve hizmetler Ekonomik geliģmeye yardımcı olacak yatırımlar ve istihdam Kentsel ve kırsal alanlar arasındaki dengeli kalkınma Çöken/büzüĢen alanların canlandırılması Çevrenin, peyzajın, doğal ve kültürel mirasın korunması Bölge içi ve bölge dıģı iliģkiler Kapsamı 82

89 Daha önce de belirtildiği gibi Bölgesel Mekansal GeliĢme Planı/Bölgesel Planlar (SRADT) üç ana doküman üretir. Bölgenin çok ayrıntılı bir analizine dayalı gelecek 20 yıl için bir plan Gelecek 10 yıl için geliģme stratejini belirleyen bir ġartname Farklı projelerde/konularda odaklanan bir dizi harita Bu planların uygulamaya aktarılması Bölgesel Kontratlar (Contrat de Plan Etat / Région) aracılığı ile sağlanır. Bu nedenle Bölge Planları ile Bölgesel Kontratlar birbirlerini bütünleyen planlama araçlarıdır Anlatım Dili ve Gösterim Biçimi Hazırlanan ölgesel Mekansal GeliĢme Planı/ġeması genel analizler yanısıra, farklı konu baģlıklarında yapılan çalıģmalar ve bu konulardaki ayrıntılı çalıģmalarla desteklenir. Bu konu baģlıkları bölgenin özelliklerini ve özel sorunlarını yansıtır. Örneğin, aģağıda Bölgesel GeliĢme/Yönelim ġeması sunulan Nord-Pas-de-Calais için yapılan çalıģmalarda nüfus yapısındaki değiģimler, yaģlanma vurgusu ile ön plana çıkmıģtır (bknz integrale.pdf). Farklı raporlar aynı zamanda geliģtirilen farklı senaryoları da içerir. Bu senaryolar geleceğe yönelik farklı beklentiler ve öngörüleri yansıtır. Mekansal geliģme raporlardan bir tanesi olup, mekansal geliģmeye yönelik ana politikalar ve geliģme direktiflerini içermektedir. Mekansal gösterim Ģematik olup, harita üzerine grafik gösterim Ģeklindedir. Nord-Pas-de-Calais için yapılan çalıģmaların sonunda üretilen Plan üç direktif geliģtirmiģtir. Bu direktiflerin nasıl gerçekleģtirileceği ve yapılacak çalıģmaların yönetimi ve etaplaması ayrıca plan raporu içinde belirtilmektedir (bknz, ġekil 7-1 Nord-Pas-de-Calais Bölgesel GeliĢme/Yönelim ġeması 83