Huzurevinde yaşayan yaşlılarda sağlık algısı ile günlük yaşam aktiviteleri arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi

Transkript

1 RESEARCH ARTICLE ARAŞTIRMA MAKALESİ Izm Univ Med J 2016; 1:18-29 Huzurevinde yaşayan yaşlılarda sağlık algısı ile günlük yaşam aktiviteleri arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi Evalution of relationship between perceived health and activities of daily living among elderly living in a residential home Kaan Sözmen 1, Hüseyin Can 2, Nil Tekin 3, Mustafa Tözün 1 1 İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, İzmir 2 İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği Anabilim Dalı, İzmir 3 Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Narlıdere Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi, İzmir Sorumlu Yazar/Corresponding Author: Dr. Kaan SÖZMEN İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, İzmir, Türkiye drmelihkaan@hotmail.com Geliş Tarihi/Received: Kabul Tarihi/Accepted: Özet Amaç: Bu çalışmanın amacı, huzurevinde kalan yaşlı bireylerde kötü sağlık algısı varlığı ile günlük yaşam aktiviteleri arasındaki ilişkiyi değerlendirmektir. Gereç ve Yöntem: Çalışma kesitsel tipte olup 15 Temmuz-2 Ağustos 2013 tarihleri arasında Narlıdere Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi nde yürütülmüştür. Araştırmanın evreni huzurevi dinç bloklarında kalan 484 kişidir. Çalışmanın bağımlı değişkeni kötü sağlık algısı varlığıdır. Veriler anket ile toplanmıştır. Temel ve Enstrümental Yaşam Aktivitelerinin değerlendirilmesinde, Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri (GYA) ve Lawton- Brody (EGYA) ölçeği uygulanmıştır. Analizler SPSS 22.0 paket programında yapılmıştır; p değeri, 0.05 in altında ise anlamlı olarak kabul edilmiştir. Bulgular: Kötü sağlık algısı görülme sıklığı %10.7 dir. Kısıtlılık oranları temel GYA da %7.2-%12.4, EGYA da ise %9.0-%31.3 arasında değişmektedir. Çok değişkenli lojistik regresyon analizine göre kötü sağlık algısı ile en kuvvetli ilişkisi olan maddeler yürüme OR:8.2 (95%GA: ) ve kontinans OR:7.1 (%95 GA: ) olmuştur. Sonuç: Günlük yaşam aktivitelerinin her birindeki kısıtlılık varlığı sağlık algısını olumsuz olarak etkilemiştir. Bu nedenle yaşlılarda günlük yaşam aktivitelerini iyileştirici girişimlerin uygulanması kötü sağlık durum algısında azalmaya yardımcı olabilir. Anahtar kelimeler: Yaşlı, huzurevi, günlük yaşam aktiviteleri, sağlık algısı. Abstract Aim: The objective of this study is to evaluate the relationship between poor self-rated health and activities of daily living among individuals living in residential home. Material and methods: This cross-sectional study was conducted at Narlıdere Residential and Nursing Home during 15 July-2 August Study population consisted of 484 individuals who are staying in Residential Home. Dependent variable of the study was poor self-rated health. Data were collected using a questionnaire. Activities of daily living (ADL) were assessed using Basic Activities of Daily Living scale and Lawton and Brody's Instrumental Activities of Daily Living scale (IADL). Data were analyzed using the SPSS 22.0 pocket program; a p value lower than 0.05 was considered as statistically significant. Results: Poor self-rated health prevalence was 10.7%. Disabilities among basic ADLs ranged between 7.2%- 12.4%; disabilities among IADLs ranged between 9.0%-31.3%. Multivariate logistic regression analysis revealed that transferring (odds ratio, 8.2; 95% confidence interval, ) and continence (odds ratio, 7.1; 95% confidence interval, ) were the leading items correlated with poor self-rated health. Conclusion: Each items of activities of daily living were negatively associated with self-rated health. Therefore, interventions improving activities of daily living could help reducing perception of poor self-rated health. Keywords: Elderly, nursing home, activities of daily living, self-rated health. 18

2 Giriş Toplum yaşlanması genel toplum içerisinde 65 yaş üzeri birey oranının, beklenen yaşam süresindeki artışla ilişkili olarak artış göstermesidir. Birleşmiş Milletler in yapmış olduğu projeksiyonlara göre 2050 yılında dünya nüfusunun %16.5 ini 65 yaş ve üstü bireyler oluşturacaktır yılında Avrupa bölgesinin nüfusunun üçte birinin 65 yaş ve üstü bireylerden oluşacağı ve en çok artışın >75 yaş grubunda olacağı öngörülmektedir (1). İlerleyen yaş ile birlikte kronik hastalıkların gelişmesi, çok sayıda hastalığın birlikteliği, işlevsel kapasite ve fonksiyonel kapasitede gerileme olması nedeni ile sağlık düzeyi olumsuz etkilenmektedir. Sağlık algısı birçok sağlık alanında olduğu gibi yaşlı sağlığı alanında da ileri yaştaki bireylerin genel sağlık durumunu gösteren önemli bir ölçüt olarak kabul edilmektedir. Sağlık algısı karmaşık bir değişken olup fiziksel sağlık ile diğer kişisel ve sosyal özellikler arasındaki ilişkinin birçok boyutunu içerir. Yapılan çalışmalar sağlık algısının mortalite, işlevsel kayıplar ve sağlık durumunu birçok psikososyal ve demografik değişkenden bağımsız olarak öngörme konusunda tutarlı bir değişken olduğunu bildirmiştir (2,3). Bu durum subjektif sağlık algısının önemli bir belirleyici olduğuna işaret etmektedir. Geriatri alanında yapılan kesitsel çalışmalar da sağlık algısının var olan hastalık durumu, fonksiyonel bozukluklar, ağrı, psikolojik ölçütler, sağlık hizmeti kullanımı ve demografik özellikler ile ilişkili olduğunu göstermiştir(4). Sağlık algısı tek soru ile elde edilebildiği için epidemiyolojik sağlık çalışmalarında değişken olarak, birçok çalışmada ise temel çıktı olarak kullanılmıştır. İşlevsel durum; yaşlılarda genel sağlık durumunun önemli bir bileşenidir. Birçok çalışma, günlük yaşam aktiviteleri ile ilişkili işlevsel yeti kayıpları ve kötü sağlık algısının hospitalizasyon, artmış sağlık harcamaları ve düşük yaşam kalitesi için risk faktörü olduğunu göstermiştir. Daha önce yapılan çalışmalarda bireylerin işlevsel durumu, günlük yaşam aktivitelerinin bazı bileşenlerinde kısıtlılık varlığı olması ya da skorlama yapılarak değerlendirilmiştir (5,6). Bu durumda farklı günlük yaşam aktivitesi bileşenlerinin benzer etkisi olduğu varsayılmış ve hangi bileşenin sağlık durumunu daha olumsuz etkilediği konusunda kısıtlı bilgi elde edilmiştir. Ancak sağlık durumunu daha olumsuz etkileyen günlük yaşam aktivitelerine odaklı rehabilitasyon programları, teorik olarak yaşlı bireylerin sağlık durumunda ve sağlık algısında iyileşmeler sağlayabilir. Bu nedenle sağlık algısını olumsuz yönde etkileyen günlük yaşam aktivitelerini belirlemek sağlığı geliştirici programların geliştirilmesinde yol gösterici olabilir. Bu çalışmanın amacı, huzurevinde kalan yaşlı bireylerde kötü sağlık algısı varlığı ile her bir günlük yaşam aktivitesi arasındaki ilişkiyi değerlendirmektir. Yöntem Bu çalışma kesitsel tipte olup 15 Temmuz- 2 Ağustos 2013 tarihleri arasında Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı na bağlı hizmet veren Narlıdere Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi dinç yaşlı bloklarında yürütülmüştür. Araştırmanın yapılabilmesi için Kaymakamlık oluru resmi olarak alınmıştır. Örnek seçilmemiş olup tam sayım yapılması hedeflenmiştir. Çalışma hakkında bireylere bilgi verilmesi sonrası onamları alınarak araştırmaya katılmayı kabul eden bireylere sosyo-demografik özellikler, kronik hastalıklar, sağlık algısı ve günlük yaşam aktiviteleri özelliklerini içeren anketler eğitimli sağlık personeli ve araştırıcılar tarafından yüz yüze görüşme ile uygulanmıştır. Çalışmanın bağımlı değişkeni olarak alınan sağlık algısını belirlemek için sağlık durumunuzu nasıl değerlendirirsiniz? sorusu sorulmuştur. Verilen seçeneklere göre çok iyi, iyi, orta yanıtını verenler iyi ; kötü, çok kötü yanıtını verenler kötü sağlık algısı var olarak gruplandırılmıştır (7). Hastaların günlük aktivitelerindeki bağımsızlık derecesinin değerlendirilmesi için Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri (GYA) ve Lawton Brody Izm Univ Med J 2016; 1:

3 Enstrümental Günlük Yaşam Aktiviteleri (EGYA) testleri uygulanmıştır (8). Ölçeklerden GYA; banyo yapma, giyinme, tuvalet ihtiyacını giderme, kendi başına yürüme, beslenme aktiviteleri ve kontinans ile ilgili bilgileri içeren 6 sorudan oluşmaktadır. Altın, (9) çalışmasında, GYA ölçeğinin güvenirlik katsayısını 0,84 olarak bulmuştur. Bu çalışmada ise Cronbach alfa katsayısı 0,92 olarak bulunmuştur. Ölçeklerden diğeri olan EGYA; telefon kullanma, yemek hazırlama, alışveriş yapma, günlük ev işlerini yapma, çamaşır yıkama, ulaşım aracına binebilme, ilaçları kullanabilme ve para idaresi ile ilgili bilgileri içeren 8 sorudan oluşmaktadır. EGYA nın Türkçe tercümesi Yardımcı tarafından yapılmıştır (10). Altın, (9) çalışmasında, GYA ölçeğinin güvenirlik katsayısını 0,86 olarak bulmuştur. Bu çalışmada ise Cronbach alfa katsayısı 0,92 olarak bulunmuştur. Aktiviteleri bağımsız olarak yapamayan bireylerin ilgili aktivite için kısıtlılığı var olarak kabul edilmiştir. Öğrenim durumu; ortaokul ve altı eğitim düzeyi, lise ve üstü eğitim düzeyi olarak gruplanmıştır. Medeni durum; evli, bekâr, dul ya da boşanmış olarak üç grupta sunulmuştur. Ekonomik durum algısı; gelirim giderimden az, gelirim giderime denk ve gelirim giderimden fazla olarak gruplanmıştır. Doktor tarafından tanı konmuş kronik hastalık varlığı (var/yok) olarak kodlanmıştır. Sürekli değişkenler ortalama ± standart sapma (SD) ile kategorik değişkenler sayı ve yüzde (%) ile sunulmuştur. Sürekli değişken olan yaşın normal dağılıma uygunluğu Kolmogrov-Smirnov Testi ile değerlendirilmiştir ve bu değişken parametrik analiz ön koşulunu sağlanmadığı için cinsiyetler arası farkın anlamlılığı non parametrik Mann-Whitney U testi ile değerlendirilmiştir. Veri çözümlemede kategorik değişkenler arası ilişkinin değerlendirilmesinde ki-kare testi kullanıldı. Katılımcıların kötü sağlık algısına sahip olma olasılıklarının tahmin edilmesinde tek değişkenli (Model 1) ve çok değişkenli lojistik regresyon analizinden yararlanılmıştır. Çok değişkenli lojistik regresyon analizinde (Model 2) yaş, cinsiyet ve eğitim durumuna göre düzeltme yapılmıştır. Olasılıklar oranları (OR) %95 Güven Aralığı (GA) ile birlikte sunulmuştur. Analizler SPSS 22 Paket programında (IBM Corp. Released IBM SPSS Statistics for Windows, Version Armonk, NY: IBM Corp.) yapılmıştır. Analizlerde p değeri, 0,05 in altında ise fark istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir. Bulgular Çalışmaya toplamda 402 kişi katılmıştır (ulaşma oranı %83). Katılımcıların % 32.8 i erkek, yaş ortalaması 79,2±7.3 (min-max:60-95) dür. Katılımcılara ait temel soyodemografik değişkenler ve günlük yaşam aktivitelerindeki kısıtlılık sıklıkları Tablo 1 de sunulmuştur. Kadın (79,0±7,1) ve erkeklerin (79,8±7,0) yaş ortalamaları arasında anlamlı fark yoktur (p>0.05). Bireylerin %23.6 sı evli, %69.4 ü dul-boşanmış, %20.1 nin gelirigiderinden az, %21.1 i ortaokul veya altı düzeyde eğitimi sahiptir. Kötü sağlık algısı görülme sıklığı %10.7 olup bireylerin %78.1 inde en az bir kronik hastalık vardır. Erkeklerin %75.0 i lise ve üzeri eğitime sahip iken bu oran kadınlar için %54.1 dir ve aradaki fark anlamlıdır (p<0.05). Gelirin gidere göre durumu, kötü sağlık algısı ve kronik hastalık sıklıkları açısından cinsiyetler arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Günlük Yaşam Aktiviteleri nde kısıtlılık görülme sıklıkları; banyo: %12.4, hareket:%10.4, kontinans:%9.7, giyinme:%9.5, tuvalet:%9.5, beslenme: %7.2 dir. EGYA için kısıtılılık sıklıkları; günlük ev işlerini yapma (%31.3), yemek hazırlama (%26.6), alış-veriş yapma (%17.7), ulaşım aracına binebilme (%17.7), telefon kullanma (9.0%), çamaşır yıkama (%37.6), ilaçlarını kullanabilme (%11.2) ve para idaresi (%11.2) dir. GYA ve EGYA için kısıtlılık sıklıkları cinsiyetler arasında anlamlı düzeyde farklılık göstermemiştir. Sağlık algısının kötü/iyi olma durumuna göre sosyodemografik özelliklerin ve GYA ların dağılımı Tablo 2 de sunulmuştur. Izm Univ Med J 2016; 1:

4 Tablo 1. Narlıdere Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi nde yaşayan yaşlıların demografik özellikleri ve günlük yaşam aktivitelerinin cinsiyete göre dağılımı Değişkenler Erkek(n=132) Kadın(n=270) p Yaş(yıl) 79,8±7,0 79,0±7,1 0,211 Medeni durum n (%) Evli 47(35,6) 48(17,8) Boşanmış 7(5,3) 9(3,3) Bekar 6(4,5) 22(8,1) Dul 72(54,5) 191(70,7) Eğitim durumu n (%) 0,001** Ortakul ve altı 33(25,0) 124(45,9) 0,001** Lise ve üstü 99(75,0) 146(54,1) Sağlık algısı (kötü) n (%) 16(12,1) 27(10,1) 0,606 Gelirin gidere göre durumu Az 24(18,2) 57(21,1) 0,785 Eşit 79(59,8) 157(58,1) Fazla 29(22,0) 56(20,7) Kronik hastalık(var) n (%) 100(75,8) 214(79,3) 0,425 Günlük yaşam aktiviteleri, kısıtlılık varlığı n(%) Banyo 13(9,8) 37(13,7) 0,271 Giyinme 8(6,1) 30(11,1) 0,104 Tuvalet 9(6,8) 29(10,7) 0,207 Hareket 9(6,8) 33(12,2) 0,096 Kontinans 10(7,6) 29(10,7) 0,314 Beslenme 6(4,5) 23(8,5) 0,148 Telefon kullanma 9(6,8) 27(10,0) 0,294 Yemek hazırlama 34(31,8) 73(27,0) 0,785 Alışveriş yapma 18(13,6) 53(19,6) 0,139 Günlük ev işlerini yapma 42(31,8) 84(31,1) 0,886 Çamaşır yıkama 46(34,8) 105(38,9) 0,432 Ulaşım araçlarına binebilme 18(13,6) 53(19,6) 0,139 İlaçlarını kullanabilme 11(8,3) 34(12,6) 0,203 Para idaresi 10(7,6) 35(13,0) 0,108 *p<0,05; **p<0,01 Izm Univ Med J 2016; 1:

5 Tablo 2. Narlıdere Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi nde yaşayan yaşlılarda sağlık algısını etkileyen etmenlerin dağılımı Değişkenler Kötü sağlık algısı Optimum Sağlık algısı P değeri Yaş n (%) (7,7) 36( 92,3) 0, (10,7) 142 (89,3) ( 11,3) 181( 88,7) Cinsiyet n (%) Kadın 27 (10,0) 243 (90,0) 0,518 Erkek 16( 12,1) 116( 87,9) Medeni durum n (%) Evli 7( 7,4) 88 (92,6) 0,028* Bekar 7 (25,0) 21( 75,0) Dul-Boşanmış 29( 10,4) 250 (89,6) Eğitim durumu n (%) Ortaokul ve altı 23 (14,6) 157( 85,4) 0,040* Lise ve üstü 20( 8,2) 245( 91,8) Gelirin gidere göre durumu n (%) Az 18( 22,2) 63 (77,8) 0,001** Eşit 17 (7,2) 219 (92,8) Fazla 8( 9,4) 77 (90,6) Kronik hastalık n (%) Var 38 (11,1) 279( 88,9) 0,581 Yok 8 (9,1) 80(90,9) Günlük yaşam aktivitelerinde kısıtlılık n (%) Banyo(Var) 16 (32,0) 34 (68,0) 0,001** Yok 27 (7,7) 325 (92,3) Giyinme(Var) 13 (34,2) 25 (65,8) 0,001** Yok 30 (8,2) 334 (91,8) Tuvalet(Var) 13 (34,2) 25 (65,8) 0,001** Yok 30 (8,2) 334 (91,8) Hareket(Var) 16 (38,1) 26 (61,9) 0,001** Yok 27 (7,5) 333 (92,5) İnkontinans(Var) 14 (35,9) 25 (64,1) 0,001** Yok 29 (8,0) 334 (92,0) Beslenme(Var) 10 (34,5) 19 (65,5) 0,001** Yok 33 (8,8) 340 (94,7) Telefon kullanma(var) 13 (36,1) 23 (63,9) 0,001** Yok 30 (8,2) 336 (91,8) Yemek hazırlama(var) 23 (21,5) 84 (78,5) 0,001** Yok 20 (6,8) 275 (93,2) Alışveriş yapma(var) 18 (25,4) 53 (74,6) 0,001** Yok 25 (7,6) 306 (92,4) Günlük ev işlerini yapma(var) 24 (19,0) 102 (81,0) 0,001** Yok 19 (6,9) 257 (93,1) Çamaşır yıkama(var) 26 (17,2) 125 (82,8) 0,001** Yok 17 (6,8) 234 (93,2) Ulaşım araçlarına binebilme(var) 19 (26,8) 52 (73,2) 0,001** Yok 24 (7,3) 307 (92,7) İlaçlarını kullanabilme(var) 15 (33,3) 30 (66,7) 0,001** Yok 28 (7,8) 329 (92,2) Para idaresi(var) 14 (31,1) 31 (68,9) 0,001** Yok 29 (8,1) 328 (91,9) *p<0,05; **p<0,01 Izm Univ Med J 2016; 1:

6 Tablo 3. Yaş gruplarına göre günlük yaşam aktivitelerindeki kısıtlılık sıklıklarının dağılımı Yaş grupları Günlük yaşam aktivitelerinde kısıtlılık varlığı n (%) p Banyo 2(5,1) 15(9,4) 31(15,1) 0,042* Giyinme 2(5,1) 9(5,7) 27(13,2) 0,005** Tuvalet 2(5,1) 10(6,3) 26(12,7) 0,041* Hareket 3(7,7) 10(6,3) 29(14,2) 0,042* Kontinans 2(5,1) 9(5,7) 28(13,7) 0,016* Beslenme 1(2,6) 4(2,5) 23(11,3) 0,002** Telefon kullanma 2(5,1) 8(5,0) 26(12,7) 0,021* Yemek hazırlama 6(15,4) 34(21,4) 67(32,8) 0,004** Alışveriş yapma 4(10,3) 21(13,2) 46(22,5) 0,011* Günlük ev işlerini yapma 8(20,5) 46(28,9) 72(35,3) 0,046* Çamaşır yıkama 10(25,6) 56(35,2) 85(41,7) 0,043* Ulaşım araçlarına binebilme 3(7,7) 23(14,5) 45(22,1) 0,011* İlaçlarını kullanabilme 2(5,1) 10(6,3) 33(16,2) 0,003** Para idaresi 3(7,7) 12(7,8) 30(14,7) 0,041* n(toplam) *p<0,05; **p<0,01 Tek değişkenli analizlerde yaş grupları, cinsiyet, kronik hastalık varlığı ile kötü sağlık algısı arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır. Düşük eğitim düzeyi olanlarda, geliri giderinden düşük olanlarda ve hiç evlenmemiş bireylerde, kötü sağlık algısı anlamlı olarak daha sık görülmektedir. Günlük yaşam aktivitelerinden her biri, kısıtlılık olması durumunda sağlık algısını olumsuz yönde etkilemiştir. GYA lardaki kısıtlılık sıklıklarının yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 3 de sunulmuştur. Tüm GYA ve EGYA için fonksiyonel kısıtlılık sıklıkları yaş ile birlikte artış göstermekte olup, bu sıklıklardaki artışlar, eğimde ki-kare yöntemine göre istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,05). Kötü sağlık algısını etkileyen etmenler tek değişkenli (Model 1) ve çok değişkenli (Model 2) lojistik regresyon analizi ile değerlendirilmiştir ve elde edilen olasılıklar oranları Tablo 4 de sunulmuştur. Yaş, cinsiyet ve eğitim düzeyine göre düzeltildiğinde bekarlar için kötü sağlık algısı görülmesi için OR:5,38 (%95 GA: 1,63-17,81) dir. Geliri giderinden az olanlarda kötü sağlık algısı bildirilme sıklığı, referans grup olan geliri giderinden fazla olanlara göre 5,22 (%95 GA 2,42-11,28) kat fazladır. Her bir GYA için olasılıkları oranları; hareket OR: 8,24 (%95 GA: 3,79-17,95), giyinme OR: 6,36 (%95 GA:2,79-14,56), kontinans OR: 7,12 (%95 GA 3,20-15,83), banyo OR: 5,92 (%95 GA:2,80-12,49), tuvalet OR: 5,71 (%95 GA: 2,57-12,69) ve yemek hazırlama OR: 3,69 (%95 GA: 1,90-7,15) olarak bulunmuştur. Buna göre kötü sağlık algısı görülme olasılığını en fazla artıran GYA hareket kısıtlılığı olarak belirlenmiştir (harekette kısıtlılığı olan bireylerde kötü sağlık algısı görülme riski, hareket kısıtlılığı olmayanlara göre 8 kat daha fazladır. EGYA için olasılıkları oranları; günlük ev işlerini yapma OR: 3,05 (%95 GA: 1,58-5,86), yemek hazırlama OR: 3,69 (%95 GA:1,90-7,15), alışveriş yapma OR: 4,21 (%95 GA: 2,09-8,45), ulaşım aracına binebilme OR: 5,06 (%95 GA: 2,51-10,20), telefon kullanma OR: 6,36 (%95 GA: 2,86-14,15), çamaşır yıkama 2,81(%95 GA:1,45-5,44), ilaçları kullanabilme OR: 6,40 (%95 GA:2,95-13,87) ve para idaresi için OR: 5,22 (%95 GA 2,42-11,25) dir. Izm Univ Med J 2016; 1:

7 Tablo 4. Çok değişkenli regresyon analizine göre kötü sağlık algısını etkileyen etmenler Model 1 Model 2 a Yaş Olasılıklar oranı(or) p değeri Düzeltilmiş OR p değeri ,44(0,40-5,17) 0, ,53(0,43-5,35) 0,510 Cinsiyet Erkek 1 Kadın 0,81(0,42-1,55) 0,519 Eğitim durumu Lise ve üstü 1 Ortaokul ve altı 1,93(1,02-3,64) 0,043* Medeni durum Evli 1 1 Bekar 4,19(1,33-13,24) 0,015* 5,38(1,63-17,81)** 0,007** Dul-Boşanmış 1,46(0,62-3,45) 0,390 1,47(0,40-5,37) 0,458 Gelirin gidere göre durumu Fazla 1 1 Eşit 0,75(0,31-1,80) 0,516 1,09(0,30-4,00) 0,412 Az 2,75(1,12-6,74) 0,027* 5,22(2,42-12,32) <0,001** Kronik hastalık Yok 1 1 Var 1,25(0,56-2,81) 0,582 1,17(0,52-2,66) 0,644 Banyo 1 1 Kısıtlılık var 5,66(2,77-11,54) ** <0,001** 5,92(2,80-12,49) <0,001** Giyinme 1 1 Kısıtlılık var 5,79(2,68-12,47) ** <0,001** 6,36(2,79-14,56) <0,001** Tuvalet 1 1 Kısıtlılık var 5,79(2,68-12,47) ** <0,001** 5,71(2,57-12,69) <0,001** Hareket 1 1 Kısıtlılık var 7,59(3,63-15,84) ** <0,001** 8,24(3,79-17,95) <0,001** Kontinans 1 1 Kısıtlılık var 6,45(3,02-13,74) ** <0,001** 7,12(3,20-15,83) <0,001** Beslenme 1 1 Kısıtlılık var 5,42(2,33-12,62) <0,001** 5,69(2,34-13,81) <0,001** Telefon kullanma 1 1 Kısıtlılık var 6,33(2,91-13,75) <0,001** 6,36(2,86-14,15) <0,001** Yemek hazırlama 1 1 Kısıtlılık var 3,76(1,97-7,19) <0,001** 3,69(1,90-7,15) <0,001** Alışveriş yapma 1 1 Kısıtlılık var 4,16(2,12-8,14) <0,001** 4,21(2,09-8,45) <0,001** Günlük ev işlerini yapma 1 1 Kısıtlılık var 3,18(1,67-6,06) <0.001** 3,05(1,58-5,86) 0.001** Çamaşır yıkama 1 1 Kısıtlılık var 2,86(1,50-5,48) 0,001** 2,81(1,45-5,44) 0.002** Ulaşım araçlarına binebilme 1 1 Kısıtlılık var 4,67(2,39-9,13) <0.001** 5,06(2,51-10,20) <0.001** İlaçlarını kullanabilme 1 1 Kısıtlılık var 5,87(2,83-12,19) <0.001** 6,40(2,95-13,87) <0.001** Para idaresi 1 1 Kısıtlılık var 5,11(2,45-10,67) <0.001** 5,22(2,42-11,25) <0.001** a Yaş, cinsiyet ve eğitim durumuna göre düzeltilmiştir. *p<0,05; **p<0,01 Izm Univ Med J 2016; 1:

8 Kötü sağlık algısı görülme olasılığını en fazla artıran EGYA ise ilaçlarını kullanabilmede kısıtlılık olarak belirlenmiş olup, bu maddede kısıtlılığı olmayan bir bireye göre kötü sağlık algısı bildirimi olasılığı yaklaşık 6 kat daha fazladır. Tartışma Bu çalışmada kısıtlılık oranlarının temel GYA da %7.2-%12.4, EGYA da ise %9.0-%31.3 arasında değişmekte olduğu bulunmuştur, her 10 kişiden biri sağlığının kötü olduğunu bildirmiştir. Artan yaş ile birlikte, GYA daki kısıtlılık sıklıkları da anlamlı olarak artış göstermiştir. Çok değişkenli analizlerde günlük yaşam aktiviteleri değişkenlerinin tümü kötü sağlık algısını bağımsız olarak olumsuz yönde etkilemiştir. Bu çalışmada günlük yaşam aktivitelerindeki kısıtlılık oranları erkeklerde daha fazladır ancak bu fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Tayvan da ve Türkiye de 65 yaş üzeri bireylerde yapılan araştırmalarda da kadınlarda kısıtlılık sıklıkları daha fazla bulunmasına rağmen cinsiyetler arası anlamlı fark bulunmamıştır (11,12). Bunun nedeni yetersiz örnek büyüklüğü olması olabilir. Bu çalışmada hiç evlenmemiş olanlarda kötü sağlık algısı anlamlı olarak daha sık görülmüştür. Bunun nedeni bu bireylerde sosyal katılımın az olması, günlük işlerde eşin desteğinin olmaması ve duygusal desteğin daha az olmasına bağlı daha fazla yalnızlık hissetmeleri nedeniyle olabilir (13). Yoksulluk toplumdaki önemli eşitsizlik kaynaklarından biri olup daha önce yapılan araştırmalarda düşük gelir düzeyinin bireylerin sağlık algısını olumsuz etkilediği ve gelir düzeyi düşük olan bireylerin mortalite risklerinin gelir düzeyi yüksek olanlara göre daha yüksek olduğu bildirilmiştir (13, 14). Bunun olası nedeni düşük gelir düzeyine sahip bireylerin yaşamlarının belirli dönemlerinde daha kötü fiziksel ve sosyal çevreye maruz kalmaları ve bu durumun sağlık düzeyini olumsuz etkilemesi olabilir (15). Ayrıca düşük gelir düzeyinin oluşturmuş olduğu kronik stres otonom, nöroendokrin ve immün yanıt gibi birçok biyolojik yolağı olumsuz olarak tetikleyerek kötü sağlık durumuna yol açabilmektedir (16). Ülkemizde daha önce yapılan bir çalışmada gelir düzeyi en düşük beşte birlik dilimde olan bireylerde kötü sağlık algısı en yüksek gelir dilimine göre her iki cinsiyette de yaklaşık 2 kat daha fazla olduğu bildirilmiştir (17). Gelir düzeyindeki eşitsizlikler aynı zamanda hizmetlerine erişimi de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu çalışmada da gelir düzeyi giderinden az olan bireylerde kötü sağlık algısı anlamlı olarak daha sık görülmüştür. Birçok çalışma yaş artışı ile birlikte artan fonksiyonel yeti kaybı arasında ilişki olduğunu bildirmiştir (18). Ancak bu artış doğrusal olmayıp yeti kaybı artan yaş ile giderek artış göstermektedir. Bu çalışmada da 80 yaş ve üstü bireylerde referans grup olan ve yaş gruplarına göre GYA larda kısıtlılık sıklıkları daha yüksek olup çoğu GYA için yaş grupları arasındaki artışlar istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Buna ek olarak EGYA daki fonksiyonel yeti kayıp sıklıkları GYA ya göre daha yüksek bulunmuş olup bu bulgu diğer çalışmalarla da desteklenmiştir (11, 19). Bunun nedeni GYA nın insan yaşamı için daha temel fizyolojik işlevsellikleri temsil etmesi, ancak EGYA ların daha komplike bileşenlerden oluşması ve sosyal, çevresel, eğitimsel ve kültürel etmenlerden etkilenmesi nedeniyle olabilir (19). Tayvan da 65 yaş üstü bireylerde yapılan toplum tabanlı bir çalışmada fiziksel güç gerektiren ya da daha komplike olan günlük yaşam aktivitelerinde (para idaresi, ilaçlarını kullanabilme, alışveriş, telefon kullanımı, ulaşım araçlarını kullanabilme vb.) kısıtlılık sıklığının kadınlarda, erkeklere göre daha fazla görüldüğü bildirilmiştir. Ancak yemek Izm Univ Med J 2016; 1:

9 hazırlama ve ev işlerinin yapmada kısıtlılık sıklıkları açısından kadın-erkek arasında anlamlı düzeyde fark bulunmamıştır. Bu bulgunun ise geleneksel olarak erkeklerin ekmek kazanma, kadınların ise ev işlerini yapma görevlerinin olması algısından kaynaklandığı belirtilmiştir. Bu çalışmada da benzer bulgular elde edilmişse de kadın erkek arasındaki farklar istatistiksel olarak farklı bulunmamıştır. Ancak bu sonuçlar, özellikle EGYA lar toplumun yaşlılığa bakışı, verilen değer, ev işlerinin paylaşımı, aile normları ve yaşam düzenlemeleri gibi kültürel etmenlerden etkilenebileceği bildirilmek-tedir (20). Dünya Sağlık Örgütü nün sağlık tanımında olduğu gibi yaşlılarda sağlık durumu fiziksel, ruhsal ve sosyal iyilik halinin yanında işlevsel açıdan da iyi olma durumundan etkilenmektedir. Birçok çalışma, sağlık durumu ile GYA daki işlevsellik durumu arasındaki ilişkiyi göstermiştir. Ancak bu çalışmaların çoğunluğu fonksiyonel durumu göstermek için puan hesabı yöntemi ile toplam skor hesaplamış ve bu durum hangi GYA alt bileşenin sağlık durumuna yapmış olduğu bu olumsuz etkinin büyüklüğü hakkında bilgi sağlamamıştır (12,21). Bu çalışmada tek değişkenli analizlerde tüm GYA lar kötü sağlık durumu ile ilişkili bulunmuştur. Çok değişkenli analizlerde ise yaş, cinsiyet ve eğitim durumuna göre düzeltme yapıldığında anlamlı ilişki devam etmiştir; GYA da hareket, kontinans, EGYA da ise telefon kullanma, ilaçlarını kullanabilmede kısıtlılık olması ile kötü sağlık algısı arasında ilişkinin gücü en yüksek bulunmuştur. Uygun rehabilitasyon programları ve sağlığı geliştirici girişimlerle yaşlı bireylerdeki kısıtlılıklarda olumlu yönde iyileşme elde edilebilmektedir (17,18). Ancak ilerleyen yaşla birlikte daha fazla GYA bileşeninde kısıtlılık görülme sıklığı ve buna bağlı olarak kalıcı yeti kaybı olmakta, bu durum da işlevselliğin geri dönmesinde zorluklara yol açmaktadır (22,23). Rehabilitasyon, kas güçlendirme egzersizleri, denge egzersizleri, yaşanılan çevrenin yaşlı bireye uygun olarak düzenlenmesi ve yardımcı cihazların kullanılması bazı GYA bileşenlerinde bireyin bağımsız olarak yapması konusunda yardımcı olabilmektedir (24-27). Fonksiyonlarını ileri düzeyde kaybetmiş yaşlı bireylerde tüm GYA larda bağımsızlığın tekrar kazanılması güç olmaktadır. Bu yüzden sağlık durumunu en fazla etkileyen bileşenlere odaklanılması pratik açıdan önemlidir. Bu çalışmanın birçok kısıtlılığı vardır. Öncelikle örnek seçilmemiş olup tüm dinç yaşlı bireylere ulaşılması hedeflenmiştir. Ancak çalışmanın yaz döneminde yapılmış olması bireylere ulaşımı olumsuz etkilemiştir. Çalışmanın kesitsel olması nedeniyle neden-sonuç ilişkisinde sıralama açısından dikkatli olunması gerekmektedir. Sigara kullanımı ya da fizik aktivite gibi sağlık durumunu olumlu/olumsuz etkileyebilecek bazı değişkenler ile ilgili bilgi toplanmamış ve bu değişkenlerin çok değişkenli analizlerde değerlendirilmemesi nedeniyle elde edilen ilişkinin gücü olduğundan yüksek bulunmuş olabilir. İzmir de 2015 yılı itibari ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı na bağlı 7, diğer kamu kurumlarına ait 3, dernek ve vakıflara ait 2, özel kurumlara bağlı 35 adet olmak üzere toplamda 48 adet Huzurevi ve yaşlı bakım merkezi bulunmaktadır ve bu kurumların toplam kapasitesi yaklaşık 3900 kişidir. Bu bağlamda Huzurevinde kalan yaşlı bireyleri sayısı oldukça azdır. Bu bağlamda çalışmaya katılan bireylerin sosyo-ekonomik ve eğitim düzeylerinin genel toplumdaki akranlarına göre daha yüksek olduğu düşünülmektedir. Ayrıca sağlık hizmetlerinin aile hekimlerince sunulması, kronik hastalık takiplerinin yapılması nedeniyle analizlerde elde edilen ilişkilerin gücü genel toplumdan daha zayıf bulunmuş olabilir. Kötü sağlık algısının sağlık hizmeti kullanımını arttırdığı ancak GYA daki kısıtlılıkların da sağlık Izm Univ Med J 2016; 1:

10 hizmetine erişimi engellediği bildirilmektedir. Özellikle kamuya ait huzurevinde yaşayan yaşlı bireylerin sağlık kontrolleri genelde düzenli olarak yapılsa da evde yaşayan bireylere göre sağlık hizmeti kullanımı ve GYA daki kısıtlılık sıklıklarındaki farklılıkların belirlenmesi önemlidir. Bu nedenle ileride yapılacak çalışmalarda huzurevleri dışında yaşayan yaşlı bireylerinde değerlendirilmesi önemli bilgiler sağlayacaktır. Bu kısıtlılıklarına rağmen bu çalışma yaşlılarda sağlık algısı ve her bir GYA-EGYA da kısıtlılık sıklığını belirleyen ve nedensel olarak inceleyen sayılı çalışmalardan biridir. Çalışmanın diğer önemli bir özelliği ise yaş ortalamasının diğer çalışmalara göre daha yüksek olmasıdır. Sonuç olarak; yaş, düşük gelir algısı, medeni durumun bekâr olması, düşük eğitim düzeyi gibi sosyodemografik özelliklere ek olarak günlük yaşam aktivitelerinin her biri sağlık algısını olumsuz olarak etkilemiştir. Yaşlı bireylerin yaşam aktivitelerindeki kısıtlılıklarına yönelik girişimlerle fonksiyonel durumlarında büyük iyileşmeler olması beklenmemektedir. Bu nedenle hareket etme gibi seçilmiş bazı temel aktivitelerde bağımsızlık sağlanması daha pratik bir yaklaşım olabilir. Bu bağlamda fonksiyonel kısıtlılığı olan bireylerde günlük yaşam aktivitelerini iyileştirici girişimlerin uygulanması kötü sağlık durum algısında azalmaya yardımcı olacaktır. Yaşlanmanın doğal etkisi olan günlük yaşam aktivelerindeki kısıtlılıkların en aza indirilmesi için gerekli yaşam biçim değişikliklerinin (günlük fiziksel aktivite gibi) kişinin sağlıklı ve fiziksel kapasitesinin yüksek olduğu genç erişkinlik döneminden başlayarak uygulanması önerilmelidir. Kaynaklar 1.Nations U: World Population Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables. Working Paper No. ESA/P/WP.241. In.: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division; Idler EL, Benyamini Y: Self-rated health and mortality: a review of twenty-seven community studies. Journal of health and social behavior. 1997;38(1): Idler EL, Kasl SV: Self-ratings of health: do they also predict change in functional ability? The journals of gerontology Series B, Psychological sciences and social sciences. 1995;50(6):S Han B, Jylha M: Improvement in depressive symptoms and changes in self-rated health among community-dwelling disabled older adults. Aging & mental health. 2006; 10(6): Lim LL, Kua EH: Living alone, loneliness, and psychological well-being of older persons in singapore. Current gerontology and geriatrics research ; Confortin SC, Giehl MW, Antes DL, Schneider IJ, d'orsi E: Positive self-rated health in the elderly: a population-based study in the South of Brazil. Cadernos de saude publica 2015, 31(5): Sozmen K, Baydur H, Simsek H, Unal B: Decomposing socioeconomic inequalities in self assessed health in Turkey. International journal for equity in health. 2012; 11:73. 8.Lawton MP, Brody EM: Assessment of older people: self-maintaining and instrumental activities of daily living. The Gerontologist. 1969; 9(3): Altın M. Alzheimer tipi demans hastalarına bakım verenlerde tükenmişlik ve anksiyete, Tıpta Uzmanlık Tezi. : İstanbul: Haydarpaşa Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi Psikiyatri Anabilim Dalı Yardımcı E. İstanbul da yaşayan yaşlı öğretmenlerin sağlık sonuçlarının günlük Izm Univ Med J 2016; 1:

11 yaşam aktiviteleri ve aletli günlük yaşam aktiviteleri ile ilişkisi, Tıpta Uzmanlık Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi; Hu Y-N, Hu G-C, Hsu C-Y, Hsieh S-F, Li C-C. Assessment of Individual Activities of Daily Living and its Association with Self-Rated Health in Elderly People of Taiwan. International Journal of Gerontology. 2012; 6(2): Şahbaz MT, H.: Evde yaşayan 65 yaş ve üzeri bireylerin günlük yaşam aktivitelerindeki bağimlilik durumu ile ev kazalari arasindaki ilişkinin incelenmesi. Turk Geriatri Dergisi. 2006; 9(2): Walker A, Hennessy CH, Programme EGO: Growing older: quality of life in old age: Open University Press; Hajat A, Kaufman JS, Rose KM, Siddiqi A, Thomas JC. Long-term effects of wealth on mortality and self-rated health status. American journal of epidemiology. 2011;173: Adler NE, Rehkopf DH. U.S. disparities in health: descriptions, causes, and mechanisms. Annu Rev Public Health 2008;29: Steptoe A, Marmot M. The role of psychobiological pathways in socio-economic inequalities in cardiovascular disease risk. European heart journal 2002;23: Ergin I, Kunst AE. Regional inequalities in self-rated health and disability in younger and older generations in Turkey: the contribution of wealth and education. BMC public health 2015;15: Ostchega Y, Harris TB, Hirsch R, Parsons VL, Kington R. The prevalence of functional limitations and disability in older persons in the US: data from the National Health and Nutrition Examination Survey III. Journal of the American Geriatrics Society. 2000; 48(9): Walter-Ginzburg A, Guralnik JM, Blumstein T, Gindin J, Modan B. Assistance with personal care activities among the old-old in Israel: a national epidemiological study. Journal of the American Geriatrics Society 2001, 49(9): Markides KS. Encyclopedia of Health and Aging: SAGE Publications; Campos AC, Albala C, Lera L, Sanchez H, Vargas AM, Ferreira e Ferreira E. Gender differences in predictors of self-rated health among older adults in Brazil and Chile. BMC public health.2015; 15: Gitlin LN, Hauck WW, Winter L, Dennis MP, Schulz R. Effect of an in-home occupational and physical therapy intervention on reducing mortality in functionally vulnerable older people: preliminary findings. Journal of the American Geriatrics Society. 2006; 54(6): Boult C, Green AF, Boult LB, Pacala JT, Snyder C, Leff B. Successful models of comprehensive care for older adults with chronic conditions: evidence for the Institute of Medicine's "retooling for an aging America" report. Journal of the American Geriatrics Society. 2009, 57(12): Beckett LA, Brock DB, Lemke JH, Mendes de Leon CF, Guralnik JM, Fillenbaum GG, Branch LG, Wetle TT, Evans DA. Analysis of change in self-reported physical function among older persons in four population studies. American journal of epidemiology. 1996, 143(8): Boyd CM, Landefeld CS, Counsell SR, Palmer RM, Fortinsky RH, Kresevic D, Burant C, Covinsky K. Recovery in Activities of Daily Living Among Older Adults Following Hospitalization for Acute Medical Illness. Journal of the American Geriatrics Society. 2008; 56(12): Izm Univ Med J 2016; 1:

12 26.Dudgeon BJ, Hoffman JM, Ciol MA, Shumway-Cook A, Yorkston KM, Chan L. Managing activity difficulties at home: a survey of Medicare beneficiaries. Archives of physical medicine and rehabilitation. 2008; 89(7): Bonnefoy M, Boutitie F, Mercier C, Gueyffier F, Carre C, Guetemme G, Ravis B, Laville M, Cornu C. Efficacy of a home-based intervention programme on the physical activity level and functional ability of older people using domestic services: a randomised study. The journal of nutrition, health & aging 2012; 16(4): Izm Univ Med J 2016; 1: