KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI (DOĞU ANADOLU DA KÜLTÜR TURİZMİ İÇİN İTTİFAKLAR BM ORTAK PROGRAMI KARS İLİNİN SOMUT

Transkript

1 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI (DOĞU ANADOLU DA KÜLTÜR TURİZMİ İÇİN İTTİFAKLAR BM ORTAK PROGRAMI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI PROJESİ) KARS 2011

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ... x I. BM Ortak Programı ve Proje Süreci...x II. Konu...1 III. Araştırmanın Amacı...2 IV. Yöntem...2 V. Araştırma Alanı...2 VI. Araştırma Verilerinin Değerlendirilmesi...4 BİRİNCİ BÖLÜM SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR...7 (Yrd. Doç. Dr. Kürşat ÖNCÜL) 1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR Âşıklık Geleneği Ağıt Masal Halk Hikayesi Efsane Mani Bilmece Dua Beddua Fıkra Atasözü ve Deyimler Ninni ve Tekerleme...38 Kaynaklar...43 Kaynak Şahıslar...43 İKİNCİ BÖLÜM GÖSTERİ SANATLARI Arş. Gör. Adem BALKAYA 2. GÖSTERİ SANATLARI Halk Müziği Halk Oyunları Halk Çalgıları ve Çalgı Yapımı Çocuk Oyunları Tekerlemeler Eş veya Ebe Seçme Tekerlemeleri Oyun Tekerlemesi Sportif Oyunlar Cirit Cirit Puanlama...76

3 Süre ve Hakemler Geleneksel Tiyatro...81 Kaynaklar...87 Kaynak Şahıslar...88 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞA VE EVRENLE İLGİLİ UYGULAMALAR Yrd. Doç. Dr. Nesriṅ Güllüdağ 3.1. HALK TAKVİMİ VE METEOROLOJİSİ Halk Takvimi Günün Vakitleri Uğurlu Gün Ve Saatler Gün ve Ay İsimleri Sayılı veya Hesaplı Günler Mart Dokuzu April Beşi Halk Meteorolijisi Rüzgarlar Yıldızlar Kuşlar Çiçekler Ayın Şekline Göre Hava Tahmini Kocakarı Soğukları (Berdelacüz) Ülker Çarpması Cemre Yağmur Duası Mevsimlik Bayramlar Nevruz Hıdrellez Hızır Koç Katımı Halk Takvimi Kaynak Şahıslar Halk Mutfağı Yemek Yapılan Yer Yiyecek, İçecek ve Kapkacakların Saklandığı Yer Kapkacak Tahıl Ürünleri Meyve ve Sebzeler Hayvanlar Hayvansal Ürünler Yabani Otlar Yemekler Özel Gün Yemekleri Ekmek Çeşitleri Halk Mutfağı Kaynak Kişiler Kaynaklar Kutsal Mekanlar Hasan Harakani Türbesi ve Evliya Camii Ağbaba Örenyeri Diğer Önemli Kutsal Mekanlar DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RİTÜELLER Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKŞEN 4.1. TOPLUMSAL UYGULAMALAR Doğum Adetleri Evlenme Gelenekleri Ölüm Adetleri Sünnetle İlgili Gelenek ve Uygulamalar Yaylacılık Kaynak Şahıslar Sonuç Kaynaklar BEŞİNCİ BÖLÜM EL SANATLARI Okt. Alper BAHTİYAROĞLU 5.1. EL SANATLARI Demircilik Dokumacılık Taş Ustalığı Ev Eşyası Yapımı Güveç Yapımı: Tandır Yapımı: El İşçiliği Obsidyen Taşı Obsidyen Taşının Tedavi Amaçlı Kullanımı Saraçlık Geleneksel Giyim Kuşam Kaynaklar Kaynak Kişiler...225

4 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI vii SUNUŞ Sosyal ve toplumsal alandaki gelişmelerin, insan hayatında hemen her şeyi baş döndürücü bir hızla değiştirdiği günümüz dünyasında, somut kültür ürünlerinde olduğu gibi, sözlü aktarıma dayalı kültürel alanda da hızlı bir değişme ve gelişme yaşanmaktadır. Bu bağlamda, yarınlara aktaracağımız kültürel mirasın tespiti ve korunarak yaşatılması konusu, bu alanda faaliyet yürüten kişi ve kurumların ortak çalışma mecburiyetini beraberinde getirmiştir. Bunun doğal sonucu olarak birçok kurumda bu türden çalışmalar zorunlu hale gelmiştir. Halkbilimi alanında yapılan çalışmaların kurumsal bir kimlik statüsünde sürdürüldüğü merkezlerden biri durumunda olan üniversitemiz bünyesinde sözlü kültür mirasımızın tespiti, korunması ve yaşatılmasına yönelik faaliyetler yürütülmektedir. Somut olmayan kültürel miras araştırma çalışmalarında geleneksel kültürümüze ilişkin değerler ilk elden derlenmekte araştırmacıların ve kamuoyunun hizmetine sunulmaktadır. Proje kapsamında Kars ın incelenmeye değer bulunmasının temelinde folklorik malzeme alanında büyük bir zenginliğe sahip olması gelmektedir. Bu bağlamda Kars bin yıllık bir süreçte Türk tarihi açısından zengin bir kültürel yapıyı bağrında saklama imkanı bulmuştur. Bölgemizin iklim şartları ve coğrafi koşul-

5 viii KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI ix Konu başlıkları için de hem bakanlıktan hem de üniversiteden birer koorlarının da etkisiyle Kars kültürel dokusunu koruyabilmiş zamana karşı meydan okuyarak bu folklorik malzemeyi saklayabilmiştir. Üniversitemiz, UNESCO ve Kültür Bakanlığı ile yürütülen bu çalışma ile halk kültürü ürünlerini belgeleme, yayın ve tanıtım yoluyla kamuoyu ile paylaşma çalışmaları yoluyla somut olmayan kültürel miras, somut örneklere dönüşmüştür. Bu çalışmanın ortaya konmasında emeği geçen araştırmacılarımıza, kaynak kişilerimize ve proje paydaşlarımıza teşekkür ediyorum. Araştırmanın Türk Halk kültürüne katkı sağlaması dileğiyle Prof. Dr. Sami ÖZCAN Kafkas Üniversitesi Rektörü GİRİŞ I. BM Ortak Programı ve Proje Süreci Birleşmiş Milletler Ortak Programı kapsamında ulusal ortak Kültür ve Turizm Bakanlığı işbirliği ile yürütülen, Bin Yıl Kalkınma Hedeflerine Ulaşma Fonu çerçevesinde, Doğu Anadolu da Kültür Turizmi için İttifaklar Projesi nin sözleşmesi T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, T.C. Dışişleri Bakanlığı, UNDP, UNESCO, UNWTO, UNICEF tarafından tarihinde imzalanmıştır. Projenin amacı Türkiye nin somut ve somut olmayan kültürel mirası ile kültür turizminin geliştirilmesi, stratejik olarak yönlendirilmesi, önceliklerin belirlenmesi ve korunması için Kars ta bir model üretilmesi için kapasitenin geliştirilmesidir. 17 Nisan 2009 tarihinde Program Yönetim Komitesi 1. toplantısında kabul edilen faaliyet planında öngörüldüğü üzere, Somut Olmayan Kültürel Miras, Korunması ve Tanıtımı / Yerel ve Ulusal Envanterlerin Hazırlanması na yönelik bölgesel çalıştay 23 Haziran 2009 tarihinde Kars ta gerçekleştirilmiştir. Somut olmayan kültürel miras ulusal envanterinin hazırlanması Kültür ve Turizm Bakanlığının sorumluluğunda uzun bir dönemi kapsayan, dinamik bir süreçtir. Proje uygulama süresinin kısa olduğu dikkate alındığında, Birleşmiş Milletler Ortak Programının somut olmayan kültürel mirasa ilişkin faaliyetlerinin; Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kafkas Üniversitesi ve UNESCO ile birlikte uygulanmasına ve Kars ilinin somut olmayan kültürel miras unsurlarının öncelikle tespiti ve haritalandırılmasına ilişkin çalışmaların yapılmasına karar verilmiştir. Bu kapsamda Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kafkas Üniversitesi ve UNESCO işbirliği ile ilki 2 gün süreli Ekim 2009 tarihleri diğeri ise 12 Aralık 2009 tarihinde olmak üzere Kars Kafkas Üniversitesi nde ve Kars Simer Otel de iki ayrı çalıştay yapılmıştır. II. Konu Türkiye nin somut ve somut olmayan kültürel mirası ile kültür turizminin geliştirilmesi, stratejik olarak yönlendirilmesi, önceliklerin belirlenmesi ve korunması amacıyla Kars ta bir model üretilmesi için kapasitenin geliştirilmesidir. Beş ayrı konu başlığı seçilmiş ve her konu başlığı da alt başlıklara ayrılmıştır.

6 x KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 1 dinatör atanmıştır. 1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR: âşıklık geleneği, ağıt, masal, halk hikayesi, efsane, mani, bilmece, dua beddua, kıssadan hisse, fıkra, atasözü ve deyimler, ninni ve tekerleme Bakanlık Üniversite Koordinatör Timur YILMAZ Kürşat ÖNCÜL 2. GÖSTERİ SANATLARI: Halk müziği, halk oyunları, halk çalgıları ve çalgı yapımı, çocuk oyunları, sportif oyunlar (cirit vb.), geleneksel tiyatro (köy seyirlik oyunları, deve oyunu, köse oyunu vb.) Bakanlık Üniversite Koordinatör Nilüfer Z. ÖZÇÖREKLİGÖL Adem BALKAYA 3. TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RİTÜELLER VE ŞÖLENLER: Doğum, evlenme, ölümle ilgili gelenekler, yaylacılık, inanışlar (tekke türbe ve yatırlarla ilgili inanışlar, yağmur duası, dini gelenekler) Bakanlık Üniversite Koordinatör Ayşe AKMAN Cengiz GÖKŞEN 4. DOĞA VE EVRENLE İLGİLİ UYGULAMALAR: Mevsimlik bayramlar (nevruz, hıdrellez, saya gezme, koç katımı, gündönümü, yeni yıl kutlaması), halk takvimi (eski ay ve gün hesapları), hava tahmini, halk mutfağı (yöresel yemekler, geleneksel aşçılar, tören yemekleri (düğün ve bayram), kap kacak çeşitleri Bakanlık Üniversite Koordinatör Mümtaz FIRAT Nesrin GÜLLÜDAĞ 5. EL SANATLARI: El sanatları (gümüş işçiliği, halı kilim, çorap yapımı, dokumacılık, ağaç işçiliği, keçe, bakırcılık, eyercilik, semercilik, deri işçiliği, taş işçiliği, bıçak yapımı vb.), yapı ustalığı, geleneksel kıyafetler, geleneksel zanaatlar demircilik, kalaycılık, nalbantlık vb.) III. Araştırmanın Amacı Doğu Anadolu da Kültür Turizmi İçin İttifaklar, Kars İlinin Somut Olmayan Kültürel Mirasının Haritalandırılması Projesinin amacı öncelikle kültür turizminin geliştirilmesi, doğru yönlendirilmesi ve korunma ihtiyacı olanların korunmaya alınması ve daha sonra yurt genelinde yapılacak olan diğer çalışmalara da model olması amaçlanmıştır. IV. Yöntem Araştırmada kullanılan en temel yöntem soru cevaptır. Ancak bunun yanında gözlem başta olmak üzere diğer alan araştırması yöntemleri de kullanılmıştır. V. Araştırma Alanı Projeyi başlattığımız dan tarihine kadar Kars/ Merkez de 12, Akyaka da 8, Arpaçay da 9, Digor da 6, Kağızman da 6, Sarıkamış ta 10, Selim de 17, Susuz da 9, ilçe merkezleri de dahil olmak üzere toplam 79 köye gidilmiş ve derlemeler yapılmıştır. Gidilen yerleşim birimlerinin tam listesi aşağıdaki gibidir: YERLEŞİM YERİ KARS MERKEZ Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Merkez Gelirli Cumartesi N. Güllüdağ Merkez Başgedikler Pazar N. Güllüdağ Merkez Alaca Pazar N. Güllüdağ Merkez Dikme Cuma N. Güllüdağ Merkez Verimli Cumartesi N. Güllüdağ Merkez Karacaören Cumartesi N. Güllüdağ Merkez Esenkent Pazar N. Güllüdağ Merkez Ocaklı Pazar N. Güllüdağ Merkez Cumhuriyet Cuma N. Güllüdağ Merkez Kümbetli Pazar N. Güllüdağ Merkez Halefoğlu Cuma K. Öncül Merkez Hacıhalil Çarşamba K. Öncül Bakanlık Üniversite Koordinatör Mahmut DAVULCU Alper BAHTİYAROĞLU

7 2 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 3 YERLEŞİM YERİ AKYAKA Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Akyaka Boyuntaş Köyü Cuma A.Balkaya Akyaka İncedere Cumartesi A.Balkaya Akyaka Büyük Durduran Cuma A.Balkaya Akyaka İbiş Cumartesi A.Balkaya Akyaka Esenyayla Pazar A.Balkaya Akyaka Kayaköprü Cumartesi A.Balkaya Akyaka Kürekdere Pazar A.Balkaya Akyaka Merkez Pazartesi A.Balkaya YERLEŞİM YERİ ARPAÇAY Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Arpaçay Telek Cumartesi C. Gökşen Arpaçay Carcı Pazar C. Gökşen Arpaçay Bozyiğit Cuma C. Gökşen Arpaçay Koç Cumartesi C. Gökşen Arpaçay Merkez Pazar C. Gökşen Arpaçay Kuyucuk Pazar C. Gökşen Arpaçay Tepecik Cuma C. Gökşen Arpaçay Değirmenköprü Cumartesi C. Gökşen Arpaçay Mescitli Cuma K. Öncül Arpaçay Büyük Çatma Cuma K. Öncül Arpaçay Taşdere Cumartesi K. Öncül YERLEŞİM YERİ DİGOR Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Digor Türkmeşen Cumartesi K. Öncül Digor Kocaköy Pazar K. Öncül Digor Varlı Pazar K. Öncül Digor Celal Pazar K. Öncül Digor Halıkışlak Cuma K. Öncül Digor Merkez Cumartesi K. Öncül YERLEŞİM YERİ KAĞIZMAN Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Kağızman Camışlı Cumartesi K. Öncül Kağızman Kötek Pazar K. Öncül Kağızman Şaban Cuma K. Öncül Kağızman Merkez Cumartesi K. Öncül Kağızman Çilehane Köyü Cumartesi K. Öncül Kağızman Paslı Pazar K. Öncül YERLEŞİM YERİ SARIKAMIŞ Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Sarıkamış İsisu Cumartesi A.Balkaya Sarıkamış Balabantaş Pazar A.Balkaya Sarıkamış Karaurgan Çarşamba A.Balkaya Sarıkamış İnkaya Köyü Cuma A.Balkaya Sarıkamış Balıklı Cumartesi A.Balkaya Sarıkamış Sallıpınar Pazar A.Balkaya Sarıkamış Boyalı Pazartesi A.Balkaya Sarıkamış Alisofu Çarşamba A.Balkaya Sarıkamış Merkez Perşembe A.Balkaya Sarıkamış Kızılçubuk ve Merkez Pazar A. Balkaya YERLEŞİM YERİ SELİM Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Selim Akçakale Cumartesi F. Güven Selim Tozluca Pazar F. Güven Selim Bayburt Pazar F. Güven Selim Oluklu Cumartesi F. Güven Selim Kırkpınar Pazar F. Güven

8 4 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 5 Selim Ortakale Cumartesi F. Güven Selim Sarıgün Cumartesi F. Güven Selim Benliahmet Pazar F. Güven Selim Merkez Perşembe F. Güven Selim Kamışlı Cumartesi F. Güven Selim Darboğaz Köyü Pazar F. Güven Selim Dölbentli Cumartesi F. Güven Selim Çıplaklı Köyü Pazar F. Güven Selim Akyar K. Öncül Selim Bölükbaşı Cumartesi K. Öncül Selim Laloğlu Köyü Pazar K. Öncül Selim Çaybaşı Pazar K. Öncül Adet Video kaydı alınmıştır. Bilgilerin paylaşılması amacıyla da elinizdeki eser yayıma hazırlanmıştır. Ancak şurası belirtilmelidir ki; bu çalışma, elde edilen verilerin ayrıntılı ve akademik olarak değerlendirilmesi değil Kars iline yönelik yapılacak çalışmalar için kaynak teşkil edecek bir veri haritası olarak düşünülmüştür. Bu nedenle mevcut başlıklar altında elde edilen veriler Kültür Bakanlığı nın arşivine konmuş ve bu çalışma ile de bir el kitabı şeklinde okuyucu ve araştırmacıların dikkatine sunulmuştur. Elde edilen resim ve videoların bir kısmı Kafkas Üniversitesi kafkas.edu.tr/projeler/skum/ linkine aktarılmıştır. YERLEŞİM YERİ SUSUZ Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Susuz Kırçiçek Pazar C. Gökşen Susuz Kırkpınar Cuma C. Gökşen Susuz Kiziroğlu Cumartesi C. Gökşen Susuz Kurugöl Pazar C. Gökşen Susuz Kalecik Pazar C. Gökşen Susuz Porsuklu Cuma C. Gökşen Susuz Yolboyu Cumartesi C. Gökşen Susuz Ermişler Pazar C. Gökşen Susuz Çamçavuş Perşembe C. Gökşen VI. Araştırma Verilerinin Değerlendirilmesi Yapılan derlemeler sonunda bütün gruplardan toplam; Dakika ses kaydı Sayfalık bu ses kayıtlarının deşifre edilmiş hali Adet Fotoğraf

9 1 bölüm SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR (Yrd. Doç. Dr. Kürşat ÖNCÜL) 1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR 1.1. Âşıklık Geleneği Âşık tarzı şiir geleneği köklerini ozan baksı edebiyattan alan ve binlerce yıllık bir kültürün bugün için varlığını devam ettiren en önemli sanatsal ürünlerden biridir. XVI. yüzyıldan itibaren sistem ve şekil değiştiren gelenek, her dönem kendine yaşama imkanı bulmuş ve değişen şartlara uyum sağlayarak varlığını bugüne kadar sürdürmeyi başarmıştır. Âşıklık geleneği ülkemizde bugün için daha ziyade Kuzeydoğu Anadolu bölgesi, Orta Anadolu bölgesi ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin batısında kalan bazı kesimlerinde yaşamakta ve yaşatılmaktadır. Bu bölgeler içinde Kuzeydoğu Anadolu bölgesi özellikle Azerbaycan sahası ile yakınlığın getirmiş olduğu tür zenginliği ve bölgenin iklim yapısı dolayısıyla, geleneğin canlı bir şekilde yaşamasına ve diğer bölgelerden ayrı nitelikleri bağrında taşımasına olanak sağlamaktadır. Bu özelliklerin somut yönleri ve yakın geçmişin âşıklık izlerini Boratav ve Aslan 1 çeşitli yönleriyle ele almış ve ayrıntılı bir şekilde irdelemişlerdir. Elbette belirtilen çalışmaların gerçekleştirildiği dönem ile günümüz âşıklığı arasında oldukça ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Bununla birlikte, bugün yalnızca Kars ilinde yaşayan âşık sayısı dahi geleneğin yaşaması ve yaşatılması adına önemli bir orandadır. Bölgedeki âşıkların usta çırak ilişkisi içerisinde yetişmiş olması ve geleneğin bu anlamdaki sürdürücülüğünü yapmaları ise dikkate değer bir diğer önemli husustur. Bu sürdürücülükte Kars ve çevresinde yakın tarihe kadar canlı bir şekilde devam eden usta çırak ilişkisi, geleneğin binlerce yıllık süreç içerisinde oturduğu edep ve erkanı göstermesi söz ve müzik özelliklerini korunması adına tarihsel sürecin yansımalarını taşımaktadır. Elektronik kültür ortamının etkileri âşık tarzı şiir geleneğini etkilemiş olmakla birlikte kültürel doku, yeni yetişen âşıkların geleneksel formu korumalarını ve aktarmalarını diğer bölgelere oranla nispeten kolaylaştırmaktadır. 2 Âşık tarzı şiir geleneğindeki bu zenginlik, ilin Anadolu, İran ve Azerbaycan bölgeleriyle irtibat halinde olması nedeniyle müzikal zenginliğe olanak tanımaktadır. Âşıklarca, âşık havaları, âşık 1 ASLAN, Ensar (1975): Çıldırlı Âşık Şenlik,Hayatı Şiirleri Hikayeleri,Ankara. BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, İstanbul Adam Yayınları. 2 ÇOBANOĞLU, Özkul (2000): Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara, Akçağ Yayınları,

10 8 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 9 makamları veya âşık hacavatları (hecevat) adı verilen türün makamları birbirinden zengin kültürel izleri barındırmaktadır. Özellikle Azerbaycan etkisinde kalan kuzeydoğu Anadolu bölgesinde âşıkların kullandığı ezgi kalıplan için makam terimi kullanılmakla birlikte, bu terimin/terimlerin klasik Türk müziğindeki makamlarda görülen adlandırmalardan ziyade âşık ve dinleyici çevresi ilişkisinde adlandırmaların ortak referans noktası oluşturduğunu belirtmek gerekir: Bölgedeki âşık havalarının birkaçını divani, güzellerne, tecnis, Kerem havaları, muhammes, satranç, nasihat, yanıltma, taşlama, tekellüm, destan, deyiş, koçaklarna, derbeder, hoş damak, zarıncı, civan öldüren, garibi, Sümmani, cenkleme, yedekleme, şikeste, üç kollu, beg usulü, çakırdama, zencirleme, dudakdeğmez, dumalar, Köroğlu, Köroğlu güzellemesi. Köroğlu koçaklaması, yar havası, maya, sarı yıldız ve Türkmani şeklinde ifade etmek mümkündür. Somut Olmayan Kültürel Miras listesi içerisinde Türkiye deki önemli öğelerden biri olan âşıklık geleneğinin gelecekte de var olması, tanıtımı ve aktarılması anlamında önemli bir merkez konumunda bulunan Kars, geleneği özgün örnekleriyle gelecek nesillere aktaracak bir merkez konumundadır. Konuyla ilgili metinlerden birkaçı aşağıda verilmiştir. Seher vakti telli turnam, Öttü benden uzaklaştı, Karlı dağların ardına, Gitti benden uzaklaştı. Bir seyirlik peri kızı, İçerime koydun sızı, Seher vaktinin yıldızı, Açtı benden uzaklaştı. Kim demişti bu bahar iken, Ben bülbülüm yar gül iken, Her yanımda çakıl diken, Bitti benden uzaklaştı. İhsanıyım budur halim. Behey zalim kızı zalim, Okumadan arzu halim, Yırttı benden uzaklaştı.. (Kağızman/Kötek) Âşık Şenlik in eseri Mereke divanı Be hey Allah eziz eziz ya reb yaradan senden medet Bizi yoğdan var eyleyen ganı sübhan birdi bir Abı ateş hacı bagdan yarana insan birdi bir Mürvetinden halk eyledi on sekiz alemi Canlı cülmü ecümlü külü cihan birdi bir Aman aman yaralı gönlü aman Canlı cülmü hara eller ay eller bizim eller ay eller Canlı cünlü ecünlü külü cihan birdi bir türlü cihan birdi bir Bir dalda beş elma var bir şikestadır Sekiz derviş dokuz hoca birisi gül destedi. Altı bin altı yüz altmış altı dalı var. Gece gündüz gerdüş vur alma taban birdi bir Aman aman yaralı gönül haman aman Gece gündüz gerdür vurar hara eller ay eller Bizim eller ay eller mahı taban birdi bir Yarda aman aman aman aman aman Aman aman aman Ya Allah Muhamed diyen Ali Şahı Merdandır Hasan Hüseyin bu dağı dalı Şahı Merdandır Aman aman aman aman aman Yüz yermi dört bin nedir mecut geldi cihana Cihanda şiri yezda veli Şahı Merdandır Aman aman aman aman Karahanlı Murat Yıldız imamlar ifadesi İki cihan serverini hoş yaratmış Hüdasın Aman aman aman aman On bir evadı yanında Fatmet ü Zehrası, Sekiz cennetin bezeyi gülü Şahı Merdandır Aman aman aman aman Yaradan aman aman aman aman Şahın aman aman aman Küçük yaşta düştüm gurbet ellere Savruldum savruldum esen yellere esen yellere Derdimi demedim ben kimselere

11 10 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 11 Başıma gelmeyen kalmadı benim Derdimi demedim ben kimselere Başıma gelmeyen kalmadı benim Derdi derdi felek derde ekledi Vefasız yar döner diye bekledim Yar yar bekledim Ne çileler gördüm ne dertler çektim Başıma gelmeyen kalmadı benim Ne çileler gördüm ne dertler çektim Başıma gelmeyen kalmadı benim Der böle göz açık dünyaya gelen bir çiçek Göz açık dünyaya gelen bir çiçek Vahtın evvel somluya keşke Evladın dağını görmesin ana Ah çekip saçını yomluya keşke Evladı dağını görmesin ana Ah çekip saçını yomluya keşke Öz gel lalasına zalim yatabilmirem Al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanım layla Ben eşki başımda ay zalım yatabilimirem Al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanımlayla Ben seni beklim ay zalım yolların Yüzümü soküm ay zalım hallarını üste Al beni dimcer ay zalım kollarım üste Al beni koynuna layla de layla Gel al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanım layla Gözelim layla akanım layla 1.2.Ağıt (Akyaka/ Kürekdere) Ölüm, her zaman insanoğluna ağır gelmiş bu nedenle de yaşanan duygu yoğunluğu farklı şekillerde sese ve söze dönüşmüştür. Sözlü kültür geleneği içinde ağıt adıyla günümüze kadar varlığını devam ettirmiş olan ve bir tür olarak değerlendirilen ağıtlar, bir yürek yangınının hüzünlü yansımalarıdır ve bu yansımalar ölüm ve sevgi var olduğu sürece de devam edecektir. Ağıt söyleme geleneğinin ilk örneğini Türk tarihinin en önemli isimlerinden biri olan Alper Tunga sagusunda Alper Tunga nın ölümüne inanamamanın getirdiği acı içerisinde söylenen sözlerde bulmak mümkündür. Tarihsel süreçte bağlam merkezli olması nedeniyle geleceğe oldukça sınırlı sayıda aktarılmış olan ağıtlar yazılı kültür anlamında da yakın tarihe kadar sınırlı sayıda bir oranda gelmiştir. Ancak yakın tarihten itibaren özellikle görsel ve işitsel teknik araçların gelişimiyle birlikte artan sayıda ağıt kayıt altına alınmıştır. Bu kayıtlarla birlikte konuyu daha farklı açılardan değerlendirme olanağı ortaya çıkmıştır. Bu noktada ağıtların içerik olarak ayniliği buna karşın söylemde kullanılan ifadeler sıfatlar, benzetmeler, vb çeşitli farklılıklar taşıdığı ortaya konulmuştur. 3 İnsanın var olduğu ve özellikle beklenmedik bir şekilde yaşamını yitirdiği her yerde söylenecek olan ağıtlardan birkaçını şu örneklerde görmek mümkündür: Kaderim böyleymiş Cemal ım sana Layık mıdır felek bu ölüm bana Dört tane yavrumu bıraktım sana Layık mıdır felek bu ölüm bana Demedim mi bu ölüm bana Hele bir taş dibinden kuzu meliyor Figanı da dağı taşı deliyor Komşular da bulamamış geliyor Yitirdim yavrumu sel kenarında Komşular da bulamamış geliyor Yitirdim yavrumu çöl kenarında Dağlara salmışım seyisler gibi Oy melerim yavrum geyikler gibi Ne dereler koydum ne de taş dibi Yitirdim yavrumu sel kenarında Ne dereler koydum ne de taş dibi Yitirdim yavrumu sel kenarında Hele yavrumun acısından nasıl durayım Oy yavrum seni nerelerde bulayım Müjdesine beş yüz altın vereyim Yitirdim yavrumu sel kenarından Müjdesine beş yüz altın vereyim Yitirdim yavrumu çöl kenarında 3 GÖRKEM, İsmail (2001): Türk Edebiyatında Ağıtlar Çukurova Ağıtları, Ankara, Akçağ Yayıınları

12 12 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 13 AĞIT Yükledin üstüme bu gamı felek Bunu götürmeye takatim mi var Eller al giyinmiş bağ bayram eder Benim kara giyimim hoşa mı gider Benim kara giyimim hoşa mı gider, hoşa mı gider Ey zalim felek çektiğim yeter Hele dertli olmayan yok benimki beter Bir yandan ayrılık bir yandan yokluk Bir yandan sevgilim burnumda tüter 1.3. Masal (Merkez/Alaca) Masallar insanların yaşadıkları mutsuzluktan çıkışa imkan sağlayan ve özellikle çocuklara aktardıkları düşünce dünyasının izlerini barındıran sözel anlatılardır. Arkaik kökenleri ve çıkış noktaları tartışılmakla birlikte 4 (Çobanoğlu 2002; Sakaoğlu 2003) kültürler arası geçişin ve bağlı olarak ortaklıkların yoğun şekilde görüldüğü türlerden biri olan masal, yaşam şartlarında meydana gelen değişime inat yaşamaya ve yaşatılmaya devam etmektedir. Bölgede bir nesil öncesine kadar yoğun bir şekilde anlatıldığı görülen masallar özellikle kentleşmeye bağlı olarak meydana gelen yeni şartlar ve televizyon gibi görsel iletişim öğeleri nedeniyle geçmişe oranla anlatılma noktasında bir zayıflamaya uğramıştır. Ancak günümüzde dahi masalların temel unsurlarından olan formel öğelerin canlı bir şekilde korunduğu masallara ulaşmak, masal anası olarak adlandırılabilecek kişileri görmek ve zengin bir masal dünyasına erişmek Kars ve çevresi için mümkündür. Kars yöresinden derlenen masalların diğer bölgelere oranla daha çeşitlilik gösterdiğini ifade etmek mümkündür. Bölgenin tarihsel yapısı dolayısıyla Kafkasya da yaşayan Türk nüfusuyla yakın bağların sürdürülmesi bu zenginliğin ve çeşitliliğin korunmasına ve sürdürülmesine katkıda bulunmuştur. MASAL Varmış, yokmuş. Bir tane dede varmış. Dedenin üç tane kızı varmış. Dedeyle kızları o kadar açlarmış ki hiçbir şeyleri yokmuş. Bir gün davarcık varmış, evvel koyun derisinden yaparlarmış. Onu sırtına alır, gidermiş. Gitmiş bir gün bir taşın üstünde oturmuş, bakmış ki delikte, darı var. Bu, ağzını açmış, dacarcığını doldurmuş, darı, getirmiş. Meğerse davarcığının, torbasının dibi delik. Darılar kapıya kadar dökülmüş. Kalanları götürmüş kızlar almışlar, demişler: Baba bu ne, sen 4 ÇOBANOĞLU, Özkul (2002) Halk Bilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara, Akçağ Yayınları: SAKAOĞLU, Saim (2003) Masal Araştırmaları, Ankara, Akçağ Yayınları nereden getirdin bunları? Demiş: Vallahi, buldum, durun. Bir darı kaynağı buldum. Getirmiş kapının önüne, onu yemişler, içmişler. Bir daha gitmiş bu, epey taşımış buradan. Bir gün bakmış ki bir tane dev gelmiş, kapının önünde oturmuş. Çıkmış demiş: Kardeşim, sen nesin? Demiş: Ne olacağım. Sen benim darımı taşımışsın hep, ben sürdüm izini geldim senin kapına. Sen darımı vereceksin. Demiş: Vallahi benim bir şeyim yok. Üç tane kızım var. demiş. Öyleyse büyük kızını ver götüreyim. Büyük kızı almış gitmiş, içeri koymuş, kendisi gitmiş. Gitmiş, mezarlığa girmiş, mezarlıkta ölülerin mezarlarını eşmiş, ciğerlerini çıkarmış, almış, gelmiş. Gelmiş, kadına demiş ki: Bunları yiyeceksin, yersen ye, yemezsen seni öldürürüm. Demiş: Tamam. Bu çıktıktan sonra nereden yiyecek, atmış kuyuya. Dev içeri gelmiş, demiş ki: Yedin mi? Demiş: Yedim, efendim. Demiş: Sesleneyim mi? Demiş: Seslen. Demiş: Et, dert neredesin? Demiş ki: Soğuk soğuk kuyulardayım. Onu öldürmüş. Sabah üzeri gelmiş bir daha dedenin kapısına. Demiş: Dede, öteki kızın hasta, doğum yapacak Dedi ki: Git, bacımı getir, gelsin o da. Onu da getirmiş. Ona da aynısını yapmış, gitmiş, girmiş mezarlığa. Et çıkartmış, getirmiş. Demiş: Bunları ye. Demiş: Ben yemem. Demiş: Yiyeceksin. Eee peki. Çıkmış adam gitmiş. Bu da atmış kuyuya. Adam gelmiş demiş ki: Aa yedin mi? Evet, yedim. Sesleneyim mi? Demiş: Seslen. Et, dert nerdesin? Soğuk soğuk kuyulardayım. Onu da öldürmüş, götürmüş ölü damına atmış. Evvel devler çoktu. Sonra hep kaf dağına gittiler. Ondan sonra bir daha sabahtan gelmiş dedenin kapısını çalmış, kıza demiş ki: Seni yine götüreceğim. demiş. Ablalarının birisi döşeme dokuyor, birisi hasta, gebe, gel gidelim. Demiş ki: Baba, sen benim kedimi vereceksin, bir de bıçağımı vereceksin, bana bir bıçak al, gel. Tamam. Demiş: Kızım, kediyi ne yapacaksın? Demiş: Ben götüreceğim. Kediyi getirir neyse, kediyi bir yerde saklar, dev gelince, gelir der ki: Ben giderim, sen hazırlık yap, sen benim karımsın. Bak ablaların hani, yok, ablaların yok gittiler. Gider buna da yine et getirir, eti verir. Ama bu şey yapar. Eti keser küçük küçük bıçakla, kediye yedirir. Dışarıdan geldiği gibi der: Et, dert nerdesin? Der ki: Vallahi, sıcak sıcak bağırsaklardayım. Tamam. der. Ben karımı buldum. der. Gel gidelim. der. Gider bir kapı açar. Artık altın mı, giysi mi Buna giydirir, bunu o kadar bezetir. Der ki: Daha ben karımı buldum, gel bir dizine başımı koyayım, uyuyayım. Uyur. Kız anahtarı ondan alır açar, çıkar. Alır, çıkar, kaçar. Kaçar, bıçak da elinde. Sonra olur ki dev bunun peşine düşer. Peşine düştüğü gibi gider bu kuyunun başına, bir tekme vurur deve, kuyuya düşürür. Kendisini de kurtarır. MASAL Bir tane kız, bir tane adam varmış. Bunun bir tane üvey annesi varmış. Bir kız da ondan varmış, bir kız da ileriki kadından varmış. Babası ölünce üvey annesiyle kalmış. Kalmış; ama kız çok güzelmiş, o kadar güzelmiş ki Bunların evinde

13 14 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 15 bir düğün olur. Kızın bir ineği varmış. Getirir, bu o kadar güzel ki bunu çekemez üvey annesi. Der ki getirin ineği keselim. İneği keserler, inek onlara acı gelir, onlar hiç etini yemezler. Bir tek o yer etini. O yer, kemikleri de götürür, ahıra koyar. Bir gün düğün olur, onlar düğüne giderler. Bu kız da bunlardan sonra bezenir gider. Gider, padişahın oğlu bunu görür, buna vurulur, âşık olur. Âşık olduğu gibi, eve gelir. Kız yine soyunur gelir aynı kız, onlar da gelirler. Sabahtan bağırır ki padişahın oğlu, gezecek. Bir kız var o kızı görmüş düğünde. Ev ev dolanıp ona bakacak. Ama kız eve gelirken ayakkabısı suya düşer. Ama padişahın oğlu ayakkabıyı bulmuş, onu giydirecek, kimin ayağına olursa onu alacak. Bu analığı bu ayağı yoner (Ellerini birbirine sürterek) yoner yoner, kızının ayağını ki o ayakkabı olsun. Ayakları büyük hani. O kızı da getirir tandıra koyar, horoz üstüne çıkar. Gelir evleri ararlar, bulamazlar. işte horoz orda öter, der: Kukkula guu, Fatma Bacım tandırda, ayakları küflede. ( Gukgula guu, Fatma Bacım tendirde, el ayağı kendirde. ) Artık onu açar neyse, bunu ayağına giydirirler, ona olur. Bunun düğününü yaparlar. Üvey annesiyle kız da beraber gider. Bunu yolda arabadan aşağı atarlar. Kızı atarlar, üvey annesi kendi kızını yerine koyar. Bu kız da gelir bir yerde, bir evde oturur. Padişahın oğlu ava gelir, bakar ki bu güzel kız burada. Benim ilk gördüğüm kız. Artık kızı alır gider, ötekini de atlara bağlar, parça parça eder. (Kağızman/Kötek MASAL Bir köyde bir tane hacı varmış. Bir karısı, bir oğlu, bir kızı varmış. Bu hacı bir gün kalkmış demiş ki karımı da alayım, ben hacca gideyim. Adamın bir oğluyla kızı varmış. Oğlunu da götürmüş, kızını burada bırakmış köy imamıyla, köy muhtarına emanet etmiş. Demiş göz kulak olun. Bunlarda gittikten sonra, önce köy muhtarı gelmiş kıza göz koymuş. Kız demiş yapma, etme, tutma, babam sana tembih etti. Etme, yapma demiş, dinlememiş. Babasının bir acı sabunu varmış. Bu demiş öyleyse gel bir banyoya gir. Ondan sonra, Banyoya girerken bunun başına acı sabun sürmüş gözlerim çıktı demiş muhtar. Bu, elbiseleri bir bohça yapmış merdivenden aşağı yuvarlamış, kuyruğu çekmiş gitmiş. Bir zaman geçmiş aradan, üç dört gün sonra imam gelmiş. İmam da kız güzel olduğu için imam da kendisine hakim olamamış aynı muhtarın yaptığı hareketi o da yapmış. Kız onu da acı sabunlan zehirlemiş ve onu da dışarı atmış, elbisesini de vermiş. Zaman gelmiş hacdan dönüşünde muhtarla imam gitmiş karşılamaya. Demiş ki senin kızın öyle yaptı. Yoldan çıkmış. Berbat peşine yirmi genç takmış filan. Babası oğluna demiş ki git onu öldür ve elbisesini bana getir. Oğlu gelmiş. Günü bacadan, suyu da mutfakta içiyor. Başka bir şey yok çıkamıyor. Bu kızla ata binmişler. Babasını karşılamaya gitmişler. Giderken kız yatmış uyumuş çeşmenin başında. Bu oğlan gitmiş demiş öldürdüm baba elbisesini de vermiş. Ondan sonra oraya bir başka şey gelmiş. Geziye çıkmış bir padişahın oğlu. Çıkarken gelmiş ki, bakmış ki oradan bir koşum asker geliyor. Gelirken, bu, çeşmenin başında bir ağacın başına çıkmış. Kız çok güzelmiş. Atını padişahın oğlu çeşmeye sulamaya getirirken at tırr etmiş ürkmüş. Bide böyle bakmış ki orda bir kız var. Onun yüzünün zılası çeşmeye değmiş, at ondan geri gitmiş. İndirmiş onu yere, bunu almış götürmüş. Gitmiş, onu götürmüş. Demiş ki bunu götürmüş. Hiçbir şey sormamış padişahın oğlu ama akıl yok. Hiçbir şey sormadan bununla evlenmiş. Bunun iki tane oğlan çocuğu olmuş. Bir gün bir tane elma getirmiş, çocuğun küçüğüne vermiş. Öbürü gelmiş elinden almış. Daha babası gitmiş kapının arkasında dinliyor. Mahsus getirmiş. Demiş ya baban yok değil, koca bir padişah oğludur. İki tene getirsin birini sana versin biri ona. Niye sana bir tane getirir. Bakalım kız hiç konuşmamış. Kız o iki çocuğu doğurmuş yine hiç konuşmamış. Neyse bu içeri girmiş demiş ya niye bu kadar güzelliği Allah sana vermiş? Bana da nasip oldun niye sen konuşmuyorsun, demiş? Sen hiç beni getirirken yolda bir tane bile soru sormadın. Nesin, ney misin oraya niye çıktın nasıl, demedin. Der ki benim başıma böyle böyle bir iş geldi. Babam hacca gitti. Kardeşim beni karşılamaya götürdü. Bizi bıraktı ormanda gitti. Diyor ki, tamam şimdi nerede dedi? Filan şehirde Sarıkamış ta Erzurum da. Bunun kara vezir isminde bir veziri varmış onunla gönderir. Bunlar çadırda gece bir yerde konaklarlar. Çadırda iki çocuğuyla yatarken bu sefer kızın yanına vezir girmiş kadın demiş ki olmaz. Olur olmaz, çocuğun birini kesmiş ikinciyi de kesmiş, senide keseceğim dediğinde demiş müsaade et de ibrikle bir işe çıkayım gitmiş. O dalmış kaçmış gitmiş. İbriği ipe bağlamış. Onu iple bağlamış. Neyse bu gitmiş gitmiş köyde bir çobana rast gelmiş kadın. Çobana rast gelirken demiş. Demiş: Sen ne yapacaksın benim ne olduğumu sen Allah rızası için o elbiseni bana ver benim bu, al bu kumaşımı sen giy. O giymiş bir de bir koyun almış. Onun karnını işkembesini başına geçirmiş. Gitmiş bir köye kaz çobanı olmuş kız. Kaz çobanı dururken bu vezirde gitmiş. Geri dönmüş, demiş: Senin karın deliydi çocuklarını kesmiş gitmiş demiş arkasından. Bin demiş ata. Binmiş gelmiş o köyde, o misafir olduğu kazını otlattığı adamın evine, ağanın evine. Bu kızda oradaymış. Demiş ben size kimi hikaye edeyim. Kimi demiş bir hikaye anlatır mısın, demiş, kız demiş ben anlatırım. Başlamış söylemeye. Baştan hacca gitti. Babası hacca gitmiş nasıl olmuş, aynısını oraya anlatmış. Muhtar demiş ki ben gideceğim, vezir demiş ben giderim. Demiş dur hiç sancılanma bela sendedir. Demiş beni geldi vezir böyle yaptı, böyle yaptı, başıma böyle bir iş getirdi. Çocuklarımı da öldürdü. Gitmişler, dışarı çıkmışlar. İki tane deli katır bulmuşlar. Muhtar da oradaymış imam da oradaymış. İki deli katırın kuyruğuna imamla muhtarı bağlamışlar, kendi atının kuyruğuna da veziri bağlamış bırakmışlar parça parça etmiş. Bunlarda gelmiş çıkmışlar, anasına babasına kavuşmuş, çocuklar elden gitmiş. İşte hikaye bu. (Merkez/Dikme)

14 16 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI Halk Hikayesi Halk hikayeleri yaşanmış ya da yaşanmış olması muhtemel olaylardan oluşan ve daha ziyade aşk ve kahramanlık üzerine kurulmuş, dönemin roman ihtiyacını karşılayan bir anlatıdır. 5 XXI. yüzyılın sosyal şartları gereği işlevselliğini kaybeden halk hikayeleri, Kars yöresinde hala belirli oranda da olsa varlığını hissettiren anlatı türlerinden biridir. Bölgede irili ufaklı olmakla birlikte çok sayıda halk hikayesine ulaşmak mümkündür. Tarihsel anlamda yaşanan çeşitli olaylar klasikleşmiş halk hikayelerinin yanı sıra daha ziyade bölgede anlatılan hikayelerin de var olmasına neden olmuştur. Hikayelerin yakın dönemde yaşanmış olması sözlü bellek içerisinde klasik halk hikayesi formatına erişmesine engel olmakla birlikte türkülü hikaye olarak adlandırılabilecek ve henüz ciddi anlamda kayıt altına alınamamış hikayelerin varlığına olanak taşımıştır. Sözlü kültür ortamından yazılı ve elektronik kültür ortamına geçiş 6 kaçınılmaz olarak, dinleyici kitlesinden uzaklaşmış hikayelerin bir kısmının zamanla masalsı unsurlarla bezenmiş ve yine belirtilen etkenler nedeniyle çekirdek bir olay haline dönüşmesine yol açmıştır. Özellikle âşıklar tarafından aktarılan halk hikayelerinin yanı sıra bölge insanından da bu hikayelere ulaşılması sözlü kültür açısından bölgenin önemini ortaya koymaktadır. KARA VEZİR Ben size şimdi kara vezirle onun sevgilisi diyelim, sevgilisi Mihriban hanımın hikayesini anlatayım. Kara vezir hikaye buya Muş un veziri Muş devletinin ve yahut da Muş erkanının yetkilisi. Mihriban hanımsa bu anda bildiğim kadarıyla Gürcistan Tiflis e bağlı Gence kentinin, zengin bir ağanın Hacı Mehmet isminde bir ağanın kızı. Hacı Mehmet bey, ağa diyelim Hacı Mehmet ağa iki evlidir. Bir üvey oğlu vardır Davut. Hacı Mehmet bey biraz yaşlandıktan sonra hacca gider. Hanımıyla zamane ya deve yollarıyla üç ayda gitmiş, üç ay da gelmiş. Altı aylık bir zaman. Hacı Mehmet Bey Hacca gittikten sonra, üvey kardeşi, kız kardeşine diyelim göz koymuş. Kız kardeşiyle beraber olmak istemektedir. Bu kız kardeşi dünya güzeli Mihriban hanım. Mihriban Hanım kardeşinden yakasını kurtaramaz. Komşulara sığınır. Komşular Davut Bey in artık korkusundan bunu barındıramaz. Bir gece Mihriban Hanım düşer yola az çok gider hikayemizin şeyine göre bir ormanlık alanda uyuyup kalır. Gözlerini açtığında ise bir saraydadır. Büyük bir sarayda. Avı çok seven hocası bunu ormanda bulmuş sarayına getirmiş. Zaman ilerledikçe tabiî Mihriban hanım dedik ya dünya güzelidir. Mihriban hanımla evlenir. Aradan 2 yıl mı artık kaç yıl iki çocukları olmuş. Çocukları olmuş. Bir gün kara 5 BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, İstanbul Adam Yayınları; ALPTEKİN, Ali Berat (2000) Halk Hikayelerinin Motif Yapısı, Ankara, Akçağ Yayınları 6 ONG, Walter (2010) Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi, İstanbul, Metis Yayınları vezir pardon padişah kara vezir ayrı padişah odaya girer bakar ki Mihriban sultan ağlıyor. Ya hanım senin derdin nedir ben senin bir dediğini iki etmem, ben seni kırmam. Ben seni incitmem. Ne oldu da ağlıyorsun, bir eksiğin, bir noksanlığın mı var? Yok demiş padişahım benim öyle bir şeyim yok, eksiğim yok. Eee nedir peki derdin. Ya diyor benim derdim ne olsun ben burada iki çocuk anası oldum. Kaç senedir benimle evlisin. Allah senden razı olsun, ben senden razıyım. İyide insansın. Bana bakıyorsun da her şeyim de var, ama hiç demedin ki yahu Mihriban sen taşın deliğinden mi çıktın. Sen nerden geldin. Nerelisin. Kimin kızısın, senin anan baban yok mu deyince kara ııı tabii padişah pişman olmuş. Padişahta kırılmasın, belki bir fakirin belki bir babası anası ölmüştür. Utandırmayayım diye sormamış o zamana kadar. Ben demiş bu zamana kadar bunun için sormadım senden. Dedim ki olur ya Mihriban Sultan kırılır benden. Sen çok gururlusun, hanımsın anladık peki şimdi kusuruma bakma şimdi soruyorum. Sen nerelisin neyin nesisin söyle anlat ben hep ben de hep demiş bu zamanı bekledim. Senin kendi kendine anlatacağın bir zamanı bekledim. Demiş ki ben Tiflis te Hacı Mehmet Ağa diye Gence de yaşayan bir beyin ağanın kızıyım. Benim canım anamı babamı çekti. Senden son arzumda budur. Anamı, babamı bir görsem artık, başından geçeni o an anlatmamış. Padişah da hemen Kara Vezir diye veziri varmış, vezirine haber salmış. Vezir hazırlan orduyu, atlıyı hazırla. Yanına adam al, sen yola çık benim avım var. Avı çok seviyor dedik ya hani. Ben iki gün sonra falanca yerde gelip sana yetişeceğim. Orada beni bekle. Kara Vezir Mihriban sultanı iki çocuğu da yanına almış. Bunlar yola düşmüşler epey gittikten sonra bir gece Kara Vezir Mihriban Hanım ın sarayına artık çadırına gelmiş. Çadırına o da Mihriban hanımla beraber olmak için onu zorlamış. Ya vezir etme, vezir tutma vezir bak seni şikayet ederim. Artık orda dağın başı yetki vezirde. Ordular hep onun sözünde, asker onun sözünde. Kara Vezir çocuğun birini kapmış ya benim olacaksın ya da çocuğunu keserim. İşte zamane namusu, zamane insanı, Mihriban Hanım ne yapmışsa olmamış. Bunla beraber bu çocuğun birini kesmiş gene olmamış. Diğerini kesmiş gene olmamış. Demiş ki Kara Vezir sen yaptığını yaptın şimdi de beni kesmeye hazırlanıyorsun, beni kesme benim ufak bir ihtiyacım var. Belime bir ip bağla ben çalıların arkasına gidiyim. İhtiyacımı görüp geleyim. Seninle beraber olacağım. Kandırmış bunu tabi. Gitmiş çalıların arkasında ipi atmış bir çalıya bağlamış. Kara Vezir kontrol ediyor ya çalıyı çektikçe av ordadır. Çabucak oradan kaybolur. Kara Vezir beklemiş gelmemiş. Kara Vezir geri dönmüş. Padişah ne oldu hani benim hanımım nerde. Demiş ki; padişahım hanımını da çocuklarını da eşkıyalar kesti. Artık Mihriban Hanımın da o ormandan sağ kurtulamaz diye padişaha böyle bir yalan söylemiş. O orda kalsın. Padişahla kara Vezir. Biz dönelim Mihriban Hanım epeyce gitmiş. Bir yol almış. Bir çobana rastlamış. Çobana demiş ki çoban ben Genceye gideceğim. Tiflis e gideceğim. Çoban buna bir at vermiş. Demiş ki çoban bana da bir kuzu

15 18 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 19 derisi ver, bak bu üstümde, kolumdaki bilezikleri ziynetleri hepsini sana vereyim, altınımı mücevherimi onu da almış, koyunun kuzunun karnını çıkarmış keloğlan kılığında gitmiş doğru babasına. Hacı Mehmet Bey e yalvarmış. Bir keloğlan niyetinde buna hizmetkar durmuş (olmuş).hizmetkar durmuş, kardeşi Davut da orda,babası da orda aradan birkaç zaman geçtikten sonra bakmış ki bir tane kervan gidiyor, gitmiş kervancı başına demiş ki kervancı başı nereye gidiyorsun, yolun neredir.demiş ki valla ben taa Halep e kadar gideceğim, Şam a kadar gideceğim, yolum da Muş tan geçiyor. Ee demiş ben sana bir mektup yazsam bu mektubu sen Muş kralına, Muş padişahına verirsen seni zengin eder. Bak bu yüzüğümde sana, bu yüzüğü göster kapıdan içeri gir. Gerisini sen bırak padişaha. Yüzüğü gösterdin mi gerisini karışma. Eh kervancıya da mektuba ne yazmış, demiş ki, onu da bir onlar saz olarak, sözlü olarak söylüyorlar ben size şiirini söyleyeyim. Gelen giden bezirganlar, gelen hocalar, Bu kağıdı Alihan a yetirin.(padişahın ismi Alihan ) Giden bezirganlar gelen hocalar Bu kağıdı Alihan a yetirin. Şahidimdir ay karanlık geceler, Bu kağıdı Alihan a yetirin İş bu ya şimdi diyecek çocuklarını Kara Vezir kesti, demiş ki ula kara vezir desem kara vezir kaçar, ben en iyisi diyeyim ki çocuklarını eşkıya kesti gel ben yaşıyorum. Demiş ki yazı yazan elden düşsün, Kalemim varsa zerre yalanım, Haramiler kesti bir süt balamı. Bu kağıdı Alihan a yetirin. Şimdi yerini diyecek. Yerini nasıl diyor diyor ki; Mihriban Sultanım bir üz bir üzdü. Yüz yıl geçse bir üz gene bir üzdür. Yani ben hiç değişmedim. Babamın evine geldim. Senden ayrı düştüm, başıma işler geldi. Ama yüzyıl geçse de ben gene Mihriban ım, gel sana her şeyi anlatacağım. Gelmek istersen yerim Tiflis tir. Bu kağıdı Alihan a yetirin. Alihan a anlatmıştı ya. Gence de falanca beyin Tiflis e geldi mi oraya gelecek. Alihan a kağıt gider. Alihan kağıdı alır. Kervancıyı zengin eder. Yola düşer. Gider orda Hacı Mehmet Bey in evini bulur. Durumu anlatır. Ama ortalıkta kız yok. Kız gelir başından keloğlan maskesini çıkarır. Hani kuzu derisinden keloğlan maskesi yapmıştı. Başından geçenleri anlatır. Bütün millet orda ki herkes kardeşi Davut ile Kara Vezirin cezalandırılması için atın arkasına bağlarlar. At bunları dağ taş sürükleyip öldürür. Ali Handa Mihriban sultanı alıp Muş a geri döner. Hikayemizde burada biter. (Merkez/Dikme) PADİŞAH Bir zamanlar bir padişah varmış. Padişahında bir yardımcısı varmış. Lele vezir derlerdi o zamanlar. Lele çok bilgili ne olursa bilirdi. Sonra, bir gün padişahın bir kızı olur. Lelesine der ki bir memleketimize gidelim, siz nasıl geziyorsanız biz de o şekilde memleketimizi gezelim ne var ne yok bir öğrenelim. Sonra leleye der ki sen bilirsin acaba benim kızımın kaderi kimin elindedir. Ben onu kime vereceğim kimin oğlu onu ister. Bu padişahın kızıdır. Onu kim alacak. O dedi padişah hazretleri filan şehirde filan sokakta bir çoban oturur. Onun oğlu dünyaya gelmiş. Senin kızın kaderi onun elindedir. O da der ben bir padişahın kızını nasıl bir çobanın oğluna veririm. Dedi valla padişah hazretleri Allah ın kaderi öyledir. O lele çok bilen bilgili bir adammış. Ermiş biriymiş. Demiş ben bu kaderi bozacağım. Çobanı bulur. Der ki senin bir oğlun olmuş. Onu bana ver. Ben büyütüp besleyip yine sana vereceğim. Çoban kabul etmez. Bir tek oğlumu vermem. Padişah rütbesini gösterir. Sen vermezsen ben zorla götüreceğim der. O zaman çoban verir oğlunu padişaha sonra padişah çocuğu alır ve leleye derki ben bu kaderi bozacağım. Onu alır büyük bir kayanın üstüne çıkar. Leleye der ki: ben bu bebeği aşağı atarsam kader bozulur der. Lele de ben ne bilirim der. Lele de yazılan neyse odur yine bozulmaz der. Bebeği atar o sıra da Cebrail gelir, bebeği alır ve bebeğe bir şey olmaz. Padişah bebeğin düştüğünü görünce buradan düşen sağ kalmaz der. Bebeği orda bırakır giderler. Sağ kalsa da onu kurt kuş yer deyip bırakılar. Bebek orada kurt kuzu içinde büyür. Bir kişi onu emzirir. Sonra yine sürüye katılır. Sonra bir gün keçi sürüye katılmaz olur. O keçi bebeği büyütür. Sonra bir gün bir avcı eve giderken karşısına bir keçi çıkar. Keçinin altında memelerini bir çocuk emer. Keçi kaçtıkça çocuk da onunla birlikte sürüklenir. Ateş edecekken bunu görür. Avcının da çocuğu yokmuş. O çocuğu alır eve götürür. Karısına der ki hanım: Cenabı Allah belden vermedi elden verdi. Ben bugün eve giderken bu çocuğu gördüm dil bilmez, bir şey bilmez. Sonra kadın onu giydirir, besler, dil öğretir. Okula verir okutturur. Zaman gelir, bu öyle bir delikanlı olur ki kimisi der bir avcı olacak, kimisi der bu adamın çocuğu yoktur bu nerden getirdi bu oğlanı. Çocuk bu arada büyür sonra bir gün padişah leleye der ki lele gel ülkeyi gezelim. Ne var ne yok. O zaman lelenin aklına gelir. O memlekete gidince lelenin içine iner bir şey doğar. Padişaha der ki bu senin öldürdüğün çocuk doğdu bak sana demedim mi kader bozulmaz. Neyse der bu nasıl bir iş der. Sonra bu arada âşıklık oyunu varmış. Lele der senin öldürdüğün çocuk budur der. O zaman padişah çocuğa sorar senin baban kimdir, o da der falan avcıdır. Sonra padişah biz senin eve geleceğiz der. Sonra yemek falan yerler. Avcıya der ki sen bu delikanlıya izin ver de biz buna bir mektup gönderelim de bizim saraya götürsün der o da gönderemem der. Sonra o senin oğlun mu der. O da evet der. Sonra padişah onu sıkıştırır. O da doğuştan söyler.. Onu ormanda gördüğünü büyüttüğünü söyler. Sonra lele padişaha bak ben sana söylemedim

16 20 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 21 mi? Senin kızın kaderi bu çocuğun elinde. O zaman padişah der ki bu kaderi bozacağım der. Bir mektup yazar. Çocuğa bunu götür der. Ora da bir kara vezir var bunu ona ver. Mektupta der ki ey koca vezir bu mektubu getiren veziri öldüreceksin. Öldüremezsen ben seni ve bütün sülaleni öldüreceğim diye yazar. Mektubu böyle yazdıktan sonra üzerini de mühürler ve çocuğa açmamasını söyler. Sonra çocuk üç gün dört gün yolda kalır ara da konaklar. Sonunda padişahın evini bulur. Padişahın bahçesi varmış. Elini yüzünü ora da yıkar. Sonra şimdi herkes bu saatte uyuyordur, ben bu gece bu havuzun kenarında konaklayayım sabah olunca mektubu verir giderim der. Padişahın kızı da sabah havuzun yanında o genci görür, gönlü ona düşer, keşke onunla evlenebilsem beni alsa der. Sonra gencin üzerini yoklar üzerinden bir mektup çıkar bakar ki bu mektup babasından gelmiştir. İçini okur ki gencin öldürüleceğini öğrenir. O da mektubu değiştirir. Ey kara vezir ne vakit bu mektup eline geçse kızımı bu gençle evlendireceksin der. Mektubu böyle değiştirir. Babasının imzasını atar, mührü de atar, sonra oğlanın cebine koyar. Sonra gelirler, çocuğu uyandırırlar, Mektubu kara vezire verir. Vezir okur, bu ara da gence yemek vermişlerdir. Yedikten sonra gideyim der. Vezir de oğlum sen nereye gidiyorsun der, başımızın üstünde yerin var der. Padişahın kızını sana vereceğiz der. Sonra kara vezir mektubu padişahın karısına da gösterir, o da padişah hazretleri uygun görmüş yapacak bir şey yok evlendirelim der. Sonra yedi gün yedi gece düğün yaparlar, fakiri fukarayı giydirip açları doyururlar. Bura da genç ile kızın iki çocuğu olur. Padişah ile lele üç yıl gelmezler. Sonra bir gün onların geleceği haberi gelir. Kız gence iki çocuğu da al babamı karşılamaya git der. Genç şaşırır niye der? O da saygıdır iyi olur der. Onu ikna eder. Genç gider onlar kan beye. Padişah sorar? Sen kimsin? O da der ben senin damadınım der. O da şaşırır. Ne damadı inanmaz sonra kara vezir ile konuşur. Onun başını, sülalesini başını vurduracağını söyler. Kara vezir kendini savunur, suçum günahım ne der ben sizin emrinizi uyguladım der. O da benim emrim bu muydu? Ben sana onun boynunu vurdur dedim. Sen kızımı vermişsin. Ben seni öldürmeyeyim de ne yapayım demiş. Bunun üzerine. Kara vezir mektubu getirir ona hala saklamıştır. Padişah bakar ki gerçekten de mektup da öyle yani vezirin dediği gibi genci kızıyla evlendirmesi yazar. Bunun üzerine lele der ki ben sana demedim mi Allah ın emri bozulmaz kadere karşı gelinmez. ÇİRKİN ADAM İLE GÜZEL KARISI Bir adamın karısı çok güzelmiş. O da hanımı çok kollarmış. Adamda biraz çirkinmiş. O da karısını da der hanım bizim başka yere gidelim der. Göçelim der. Bunlar bir köye giderler, adam olur bakalım. Ben bu köyde sınayayım. Bakayım burada da benim karının arkasından koşacaklar mı? Ben buraya bu karının yüzünden göçtüm der. Köyde kendisinin fakir bir adam diye tanıtır. Sonra gurbete gideceğini söyler. Köylüye ben gelene kadar benim karıya kim sahiplik yapacak der. Köyün muhtarı der: ben olmalıyım köyün büyüğüyüm. Sen gelene kadar ben bakarım der. Karı da oldukça güzeldir. He ya da der ben bakarım der. Köyün imamı bende bakarım. Adam der Allah razı olsun. Ben sandım kimse benim karıma sahip çıkmayacak, karım sahipsiz kalacak. Sonra gider ama gider nasıl gider. Bir daha gider dolanır, sonra yine gelir. Şimdi bu evvel muhtar gelir. Hanıma der ki sen böyle bir plan yap da hele bakayım bu da senin peşinde gezerse bu da boştur. Muhtar kadına der nasıl olsa senin koçan yok bari kaçta geleyim der. O da der 8 de gel. Bu gelir bakar eğlence falan içeri gelir, eğlence yaparlar. Don gömlek otururken kapı çalar. Ama daha gündüz. Hayat gelir 10 da gelir. İmama demiş 12 de gel hepsine ikişer saat ara verir. İmam saat 12 de gelir, kadın bunları oyalar kapı çalınır. Muhtar der ki bu kimdir? O da der komşudur herhalde, bir şey istemeye gelmiştir. Muhtar der beni bu vaziyette görürse der sonra kadın der burada der orda bir pencere var oradan giderim. Sonra kadın başına bir dalavere açtığını öğrenir. Sonra giyinirken beklerken hayatta onun gibi bir valizi getirmiş, çerez, merez yerler biraz dolanırlar. Sonra saat 10 olur. Bakar ki imam da gelir. İmam da o vaziyette ona da söz vermiştir. Muhtarla karşılaşırlar ona der ula ocağın batmaya beni kandırdın sen neye geldin der. Sonra kapı çalınır kadının kocası gelir. Sonra üçü de aynı yere saklanır birbirlerini görürler tabii ki. Hepsi birbirine sorar. Sonra hepsi kandırıldıklarını anlar sonra kadın kapıyı kocasına açar. Herif der sen gurbete gitmedin mi? O da der Allah razı olsun ben gittim bir ağaya rast geldim bana dedi ağa, bana sordu nereye gidersin? Dedim gurbete giderim dedim. Sonra o da bana dedi sana bir araba buğday veririm götür hepsini sat her ihtiyacını gör. Buğday da para eder. Sonra bir araba buğday gelecekte bunları da nereye dolduracağız. Ben bunu düşünürüm. Sonra kadın der herif bundan kolay ne var. Bizim biraz gebenimiz var ona çıkararak buğdayı ora koyak. Dedi kadın sen delisin, adamın eline diken batar, dedi herif bunu bir kibrit ile yakalım onlar kül olunca süpürür oraya koyarız. Onlar böyle konuşurlarken gebendeki imam ve diğerleri düşünürler bunlar burayı yakarsa biz de yanarız. Bunlar bir arada kaçıp dışarı giderler. Üstleri başları çıplaktır. Aralarında konuşurlar biz köylünün yüzüne nasıl bakarız üstümüz başımız çıplak herkes bizi görür ne deriz? Rezil rüsva olacağız. İmam der ki: Birimiz içeri girsin bunlar uyuyunca. Birimiz içeri girsin, elbiseleri çıkarsın ya da bacadan atar. Sonra nasıl yapacağız derken bir plan kurak muhtar der beni indirin it dedim mi beni çıkarın der. Kadın der ki herif bunlar içeri girer elbiseleri alır bizi öldürürler der. Kocası da der odun getir sobanın içine koyalım, gelince onları dağlarız o zaman içeri giremezler. Sonra muhtar içeri girer bakar ki odunlar gibi olmuş adam olan ona vurur. Muhtar git der onu çekerler arkadaşları ona ne kadar korkaksın nasıl muhtar oldun der. Yeni girer içeri der ki üç defa git dersem beni çıkarın derler. İçeri girer orada kızgın ateşle dağlarlar. Adam der git

17 22 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 23 git git onu da çıkarırlar. Başına geleni anlatmaz anlatsa imam da girmez. Onun için anlatmaz. İmam der ki korkaksın kırk defa git demezsem beni çıkarmayın. İçeri girer onu dağlarlar, bakar ki git söylemekle bitmez ki bitirecek canı da çıkar. Der ki kırkın topuna bir git der. Bunu da çıkarırlar. Ula dedi bu ne işmiş. Dediler söylesek hiç birimiz gitmeyecek. Sonra elbisesini verirler. ADAM VE KARISI Bir adamın danaları varmış, fakirlermiş, karısı ile beraber yaşıyormuş, kadın şeytan gibiymiş adam der ki karıya budananın otunu suyunu ver. O der sen kalk o der sen kalk. Aralarında bir kavga başlar. Karı der ki herif kim önce konuşursa o gider dananın yemini verir. İkisi de sukut eder. Karı der ki bunun konuşacağı yok ki komşuya giderim der. Karı gider komşunun karısına gider, komşusuyla sohbet eder. Eğleniyorlar. Adam hala sukut etmektedir. O sırada köyde bir berber vardır. Köy köy gezer, adam başı bir teneke buğdaya kişiyi tıraş ederdi. Gelirdi bir teneke buğdayı alır tıraş ederdi. Adam bakar ki içeri biri girer der selamın Aleyküm, berber de yaşlı bir adamdır der selamın alleyküm der ses vermez, sonra berber bunu sağır sanır yakına gelir yine der selamın Aleyküm bey bakar ki hiç ses vermez der ben sağır gördüm böyle sağır görmedim. Bu kalkar usturayı çıkarır, kuru kuru tıraş eder, bıyığını, saçını tıraş eder. Kuru bir kafa kalır adam keloğlana benzer. Berber gider sonra. Bu arada karısı eve gelir bakar kocası değişmiş dedi herif sana ne oldu. Kim böyle yaptı. Adam der karı aha sen konuştun. Dananın suyunu yemini sen vereceksin. Karı der, herif ocağın batmaya, seni bu hale sokmuş, sen buna yakışıyorsun da dananın derdine düşmüşsün. O da der ben yemin içmişim konuşmayacaktım. O da der herif ben senin yanında yoktum konuşaydın o da der sonra bir berber geldi kuru kuru benim kafamı saçımı kazdı, selam verdi onu da almadım. Karı der ben senin hayıfın alacağım, der dedi bu adam nereye gitti. O da der bu yola gitti kadın o yolu bilir, kestirme yoldan gider, süslenmiş, bezenmiş berber de yaşlı biridir. Bakar ki berber yorulmuş, dinlenir karı karşısına çıkar. Adam der sen bu güzelliğinle nereye gidersin, ne gezersin, dedi benim burada bir bacım var, benim kocam ölmüş. O da dedi burada bir adam var, ben de geldim onunla evleneceğim. Berberde yaşlıdır ama bekârdır içinden düşünür, acaba ben buna söylesem bana gelir mi? Ben yaşlı o genç. Böyle düşünürken, kadın der sen ne düşünürsün, valla sen kusura bakma sana bir şey diyeceğim. Olmaz mı bana varsan. Senin elini yağa bala soksam. O da der olur, niye olmaz, yiyip içip keyif edeceğim. Der bacıma gideceğim, o der benim bacım orospu oldu der. Senin dostun varsa ona gidelim o da tamam der. Akşam olunca dostu sorar, sen bunu nerden buldun, o der böyle yolda gördüm, bana vuruldu, bende onu beğendim. Allahın emriyle onu almışım der. Akşam olunca köy helvası ver, helvayı pişirdiğinde o zamanda arpa ekmeği zaten berberin ilacı da helva ekmeği. Adamın dişi de yoktur, serttir, ekmeği oraya atar, buraya atar. Çiğneyemez ezemez aç kalır. Ev sahibi biraz yer. Sonra uyurlar. Adam soyunur, elbiselerini katlar. Berber der: benim karı ne görgülü bir karıdır. Benim elbiselerimi ne güzel katlar. Vallahi dedi. Cenabı Allah bana ne güzel karı verdi. Biz gidelim nikâh kıyalım. Sonra adam dedi hanım akşam ben aç kaldım. Sen dedin benim kocam helva yemiyor. Hâlbuki helva benim harcım, yumuşacıktır. Yer idare eder dedi sen niye böyle yaptın. O da der vallahi ne bileyim ağzıma bir kere öyle geldi. Dedi senin açlığın var o da dedi var. Sonra dedi kalk o helvayı getir, pişirelim yatakta yeriz. Sonra dedi önce ben senin ismini sorayım, o da der ayıptır benim adımı sorman. O da der ismin ayıbı olur mu? Der annem babam bana çok kötü bir isim koymuş. O da der kalk sen söyle ben değiştiririm, oraya gidince kim seni tanır. Yeter ki söyle. Karı der herif valla utanırım. Adam ısrar edince der, adım Sıçtım. O da der ya böyle isim olur mu? O da der ben söylemiyim dedim; sen söyle dedin. Sonra der karı sen oraya kapat dursun sen git o helvayı getir. Sonra karı biraz geçince mahsus der kız sıçtım nerde kaldın der. Sonra Sıçtım gelir. O zamanlar konak vardı. Konak sahibinin karısı gelir, o zamanlar lamba vardı karı der herif kalk bizim konak yatakta sıçar. Gider bakar, der bu sefer Sıçtım gerçekten sıçar. Akşamda elbiseleri hazırlamıştır. Havlu elindedir kadının. Sonra ev sahibi kalkar ya bakar. Bakar ki hakikaten sıçar, o sıçtığı havlunun üzerindedir, adamın ağzına gelir. Bu arada kadın bohçasını toplar kaçar. Kocasına der bak herif senin hayıfını da aldım elbiselerini de aldım geldim der Efsane (Arpaçay/Carcı) Efsaneler dini ve inandırıcı olmaları yönüyle diğer türlerden amaçları ve kabulleri açısından ayrılırlar. 7 Buna karşın anlatılardaki düşünce ve kabul ortaklığı efsaneleri diğer türlerden ayırt etmede belirgin özelikler gösterir. Sabit bir formu olmaması dolayısıyla anlatıcıdan anlatıcıya değişkenlik göstermekle birlikte temel amaç ve işlevinde bir değişiklik meydana gelmez. Masal ve fıkra gibi türlere oranla anlatıda bir gerginlik söz konusudur. 8 Bu nedenle eğlence amaçlı bir nitelik göstermez daha çok öğretici bir yapıda bulunur. Kars il ve ilçelerinde de bu anlamda daha çok yer adına bağlı oluşum efsanelerini, belirli bir sıkıntıya ait unsurları içeren dönüşüm efsanelerini, dini bir nitelik gösteren türbe ve yatırlara bağlı olan anlatıları ve tarihi bir olay merkezinde anlatılan efsaneleri görmek mümkündür. 7 SAKAOĞLU, Saim (1980) Anadolu Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara 8 OĞUZ, Öcal vd (2007) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları

18 24 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 25 EFSANE Digorda bir olay olmuş. Bir tane kızla, erkek evlenmek istemiyorlarmış. Annelerinin babalarının zoruyla evlenmeye karar vermişler, ama adam istemediği için ııı düğün gecesi dağdaymış, ııı adam evlenmek istemediği için kız da tabi onu sevmiyormuş. Iıı demişler ki üç kere tam demişler. Allah ım sen bizi taşa döndür, Allah ım sen bizi taşa döndür, Allah ım bizi taşa döndür demişler. Iıı ordan geçen bir çoban görmüş ki kızla erkek el ele tutuşuyor. El ele tutuşuyor ondan sonra demiş bu ikisi birbirlerini sevmiyor ama nasıl el ele tutuşuyor. Çoban bunu kimseye söylememiş, ondan sonra sabah geldiğinde bir sürü taş yığını görmüş, demiş ki yarabbim bunlara ne olmuş böyle, bu taşlar nereden çıktı, burası düğün değil miydi, kırk gün kırk gece düğün olmayacak mıydı demiş? İşte gitmiş bütün halka demiş ki. Orda da bir mektup varmış. Kızla erkek mektup yazmışlar. Demişler ki biz üç kere taşa dönüşeceğiz, taşa dönüşeceğiz, taşa dönüşeceğiz demişler. Orada öyle yazıyormuş. İşte çoban da gitmiş bunu yani bütün Digora söylemiş. İşte bu şey de, bu efsane de böyle çıkmış. Hep yayılmış, yayılmış ama şu anlamı var ki o taşlara beş kilise diyorlar, yani oradan su akıyor. (Digor/Merkez) EFSANE Birini babası kaldırır gönülsüz, birine verir yani sevmeden. Der ya resul Allah beni taş et de o adamın yatağına ben girmeyeyim. İki tene sağdıçlar bir de gelin yüzü örtülü taş olmuş. Bizim burada çimli kayadadır derede. ( Merkez/Yolaçan) EFSANE Dağda kalmış. Dağda kalmış nasıl kalmış? Keçilerini götürmüş otarmaya bir dağda boran esmiş. Dağda bir adam bir hafta aç susuz yaşar mı? Yaşamış. Dağda kalmış, boran esmiş, keçilerinin hepsi sönmüş adama hiçbir şey olmamış. Bir kayada dal dallanmış öylece adam bir hafta kalmış bir hafta. (Merkez/Yolaçan) EFSANE Orada derenin bir tarafında kayalıklar var. Orada aynı adamlar gelin getirirmiş. Orada taşlaşmış, taş olmuşlar. Onlar yani atlılar,atlılarda yayan gelirmiş, toplu.topluca geldikleri yerde dağ ne bilim eski usülde. Burada taşlaşsın demiş, hemen orda taşlaşmışlar. Kayalık hani öyle böyle bakarsın dersin ki sanki ne bileyim gerçekten adamdırlar. (Kağızman/Digor) EFSANE Çıldır gölünde yaşanmış. Yine iki sevgili biri karşı köyden, biri karşı köyden. Bunlar geceleri o zaman tabi şartlar. Elektrik yokmuş, ulaşım yokmuş. Bunlar gece mum ışığıyla çocuk, genç olan kızın köyüne yüzerek geliyormuş kestirmeden ve bu günlerce yıllarca sürmüş. Bir gün kızın abileri konuyu öğreniyorlar, gidiyorlar, kızın elindeki mumu söndürüyorlar çocukta suyun içinde. Çocuk artık olduğu yerde dönüp dönüp batıyor, ölüyor. Aradan işte üç, beş gün geçiyor. Kızda aynı şekilde kendisini aynı gölde gidiyor atıyor oda boğuluyor. (Merkez/Esenkent) EFSANE Burada Kanlı Kaya denilen bir kaya var, bunun efsanesi var.kanlı Kayanın efsanesi yirmi yaşında bir delikanlı yeni daha düğünü olmuş, çobanlık yapıyormuş bu kişi,düğünü yaparken daha bir günlük düğünü yapıyor. Hayvanları otlamaya gidiyor.kayalıkta kartal yuvası denilen bir yuva varmış arkadaş merak ediyor,yuvaya bakmak için kartalların yavrusuna bakmak için yuvaya bakıyor. O orda yuvaya çıkarken elini tabi yanlış bir kayaya atıyor,yukardan düşüyor ölüyor. Ondan sonra o Kanlı Kaya denilen kayanın ismi kanlı diye kalıyor. Gelinde tabi bir günlük gelin bu gelinde babasının evine tekrar geri dönüp gidiyor. Efsanede oradan başlıyor öyle devam ediyor ve efsane denilen gine var; EFSANE Allah ü Ekber dağları vardır hem şehitlik anlamında doksan beş şehit olmuş hem de eski şeyi olarak yeni kurulduğunda hazreti Nuh kayıkla yüzerken Allah ü Ekber dağına geldiğinde kayığın altında tabi bir çiği Allah ü Ekber dağının bir başına değdiğinde Allah ü Ekber diye sesleniyor ve Allah ü Ekber oradan kalmadır Allah ü Ekber dağı şimdi daha o zamandan bugüne Allah ü Ekber dağı devam ediyor. (Selim, Akçakale) EFSANE Balık Pınarı adıyla evet zamanın birinde bu anlattığım ellili yıllarda Sarıkamış tan dokuzuncu tümen bizim Balık Pınarı nın yakın olduğu şey var selektörün düz deriz biz oraya tatbikat amaçlı geliniyor. Tabi ki bizim burada o Balıklı Göl ü ziyaret etme gereği duyuyorlar. Balıklı Göl ün içindeki balıkları vurmaya çalışıyorlar. Nedir ya diyor balığa mı tapıyorsunuz,suya mı tapıyorsunuz diyip, balıkları tutup götürüp tavada kızartırken tavadaki balık sıçrayıp o askerin gözlerini kör ediyor.

19 26 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 27 EFSANE Bir de 1950 li yıllardan önce biliyorsunuz o zaman köylerden vergi toplanıyordu. Tahsildar geliyor köye tahsildarın da mübarek o zaman herkesten devletin hakkını tahsil etmeden gitmiyormuş. Dolayısıyla bu da Balık Pınarı na gidiyor, Balık Pınarı na gittiğinde bu da askerler gibi aynı tepkiyi gösteriyor. Diyor ki ya işte siz balığa mı tapıyorsunuz falan diyor oradan Balık Pınarının içine saçmayla ateş ediyor bir kaç tane ateş ediyor tabi balıklara o balıkların kanıyla kan gölüne dönüyor. Bizim köyün aşağısında bu da böyle on ikinci ayın sonuna doğru oluyor. Bizim köyün altında yabani hayvanlar geliyor işte yabani kaz, ördek.aşağıya ördek kazı avlamaya giderken bu orda silahını ateşliyor silah geri tepip tahsildar kendi kendini vuruyor.bu da böyle oluyor. EFSANE Bir de buna ben kendim de tanığım ben 1964 doğumluyum 1974 te Kıbrıs Barış Harekâtı gerçekleşmişti. Tabi bu biliniyor dünya tarihine geçmiş bir olay.1974 te çocuktum on yaşındaydım Balık Pınarına gittik hiç bir tane balık yoktu. Tabi bizden büyük amcalar dedeler vardı, biz onlara sorduk Balık Pınarı nda hiç bir tane balık yoktur dedik hep gitmişler.bize onlar o zaman dediler ki şu an Kıbrıs ta hep savaşıyorlar.kıbrıs Harekatı o zaman sona ermişti.biz Balık Pınarı na giderdik çocuktuk yüzerdik,çimerdik(bizim buranın deyimiyle).gittik ki balıklar gelmiş hepsi gelmiş ama hepsi yaralı böle yan yatıyorlar, yaralılar,ağızlarını açıp yumuyorlar (Selim/Dölbentli) 1.6. Mani Söyleyiş zamanı, yeri, dinleyici kitlesi ve söyleyicisi gibi anlatı türlerinin yaşamsal öğeleri açısından söyleme kolaylığı bulunan türdür. Edebi türlerin doğumun kaynağı olarak görülmesi manileri diğer türlerden ayıran en önemli özelliklerden biridir. Bölge mani konusunda oldukça zengin bir kültüre sahip olup hem söyleyici hem de dinleyici noktasında incelenmesi gereken bir altyapıya sahiptir. Bölgenin sözlü kültüründe önemli bir yere sahip olan maniler yakın tarihte ciddi anlamda irdelenerek yazıya geçirilmiştir. 9 Ne güzeldir bu Kağızman Ne hoş gezilecek zaman İftar vakti koca bakman İğtiyar yara yaralandı Âşıklar söylenir dilde Sonalar çalkanır gölde 9 ŞAHİN Salih (2008) Kars Manileri, Ankara Mevlüdeysen gurbet elde Hangi diyara yaslanmış. Maniye maniciyem, Atlara gemiciyem İster al ister alma Ben sana geliciyem Mani demeye geldim, Kaymak yemeye geldim, Meramın kaymak değil Yari görmeye geldim Bisiklete binersin, Karıncayı ezersin Madem benden güzelsin, Niye bekar gezersin Bisiklete binersin, Bizim orada inersin, Eğer kimse görürse Teker patladı dersin Karyolamda bezim var, Komşu sana sözüm var, Utanırım demeye, Oğlunuzda gözüm var Ah şu kızlar asker olsa Mini etek moda olsa Ahu Tuba soru sorsa Hülya Avşar komutan olsa Necla Nazır soru sorsa Yinede vallahide isterim tezkere Billahide isterim tezkere Gönül görmek ister Hayat sevmek ister (Merkez/Esenkent)

20 28 KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI KARS İLİNİN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASININ HARİTALANDIRILMASI 29 Beni soran olursa Dersin İzmir de asker 1.7. Bilmece (Merkez/Esenkent) 8. Çil tavuk çilleme tavuk başını kestim kanı yok, dikeldi canı yok Cevap: Halı 9. Bir tas şeker dünyayı eker. Cevap: Güneş Anonim halk kültürünün en arkaik unsurlarından biri olan bilmeceler Elçin tarafından Bilmeceler tabiat unsurlarıyla bu unsurlara bağlı hadiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canlıları; eşyayı; akıl, zekâ veya güzellik nevinden mücerret dinî konu ve motifleri vb. kapalı bir şekilde, yakın uzak münasebetler ve çağrışımlarla düşünce, muhakeme ve dikkatimize aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaşmış sözlerdir 10 şeklinde tanımlanmışlardır. Gizem ve tabuya bağlı olarak doğan, ses oyunları ve ses taklidine bağlı olarak özellikle çocukların eğitinde kullanılan, dil öğrenimini zevkli bir şekle dönüştürürken kültür aktarımına kolaylık sağlayan türlerden biridir. Biçim özellikleri ve içerdikleri konulara göre incelenen bilmecelerin Kars ilinde de tek ve çift mısradan oluşanları yoğunluk göstermekle birlikte üçlü, dörtlü mısralardan oluşan farklı çeşitlerini de görmek mümkündür. 1. Ted dedim tüt dedim git kapının dalında yat dedim. Cevap: Süpürge 2. Bir mil taşı dolanır dağı taşı. Cevap: Göz 3. Yük üstünde yumru, yeğecen mi döğecen mi? Cevap: Kurbağa 4. Başı benzer eriğe şıp şıp girer deliğe. Cevap: Balık 5. Abdest alır namaz kılmaz bütün cemaatin önünde durur. Cevap: Cenaze 6. Sarı sarı içine sarı zarfın içine on iki kardeş birbirinin içine Cevap: Portakal 10. Biz biz biz idik otuz iki kız idik gece oldu dizildik gündüz oldu süzüldük. Cevap: Yıldız 11. Gel leyleğim git leyleğim ayaküstünde dur leyleğim. Cevap: Kapı 12. Alçacık boyu var dam dolu toyu var. Cevap: Lamba 13. Kıllı açtı, kılsız kaçtı? Cevap: Ayak. 14. İki kâşık, duvara yapışık? Cevap: Kulak. 15. Ben giderim o gider? Cevap: Gölge. 16. El üstünde kaydırmaca? Cevap: Sabun. 17. Küçücük fıçıcık içi dolu turşucuk? Cevap: Limon. 18. Çarşıdan aldım bir tane eve geldim bin tane? Cevap: Nar. 19. Dam üstünde yarım kete? Cevap: Ay. (Kars/Merkez) 7. Beyaz ile başladım, yeşil ile işledim, kırmızı ile bitirdim cümle aleme yedirdim. Cevap: Kiraz 10 ELÇİN, Şükrü (1989) Elçin Şükrü, 1989, Türk Bilmeceleri, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları. 20. Gündüz çıkmaz gece çıkar? Cevap: Yıldız 21. Cansız can alır Ganını gurutur (Merkez/Esenkent)