Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Ankara e-posta: Geliş Tarihi/Received:

Transkript

1 Türkiye de Fındık Üreim Alanlarının Armasında Deseklemelerin Ekisi Selma KAYALAK 1 Ahme ÖZÇELİK 2 1 Çanakkale Onsekiz Mar Üniversiesi Ziraa Fakülesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Çanakkale 2 Ankara Üniversiesi Ziraa Fakülesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Ankara e-posa: selma@kayalak.com Geliş Tarihi/Received: Öze: Bu çalışmada, desekleme alımı ve fiyaının fındık üreim alanlarının genişlemesine neden olduğu görüşü irdelenmişir döneminde fındık üreim alanları, desekleme alımı ve fiyaı değişkenlerinin durağanlıkları araşırılmışır. Üreim alanlarının uzun dönem denge modeli kurulmuşur. Özellikle desekleme fiyaının, dikim alanlarının genişlemesinde ekili olduğu bulunmuşur. Desekleme fiyaının %1 armasının uzun dönemde üreim alanlarını %0,84 arırdığı görülmüşür. Ayrıca desekleme fiyaı poliikasının, peşin ödeme yapılmaması ve bölgeler arası verim farklılıkları nedeniyle amacının dışında ekiler yapığı espi edilmişir. Doğu Karadeniz Bölgesi ndeki arım dışı geliri olmayan çifçilere ve küçük işlemelere öncelik veren, verimliliği arırmaya yönelik deseklerle üreim arışı ve gelir dengesi sağlanmasının gerekliliği oraya çıkmışır. Anahar sözcükler: Eş-büünleşme, Türkiye fındık sekörü, Yapısal kırılma esleri Effec of Agriculural Suppors on he increase of Turkey Hazelnu Producion Areas Absrac: The idea of enlargemens on hazelnu producion areas because of suppor purchase and price was examined in his sudy. Hazelnu producion areas, suppor purchases and saionary of price alerabiliy beween was sudied. Long erm equilibrium model of he producion areas was esablished. I was found ha, especially suppor price has he mos effecive subjec on he enlargemen of producion areas. A long erm, 1% increase of he suppor price caused a 0,84% increase on he producion areas. Due o he advance paymens and regional yield differences, i was observed ha Supporing Price Policy made an effec o he conrary of is purpose. Needs which will cause an increase in he profiabiliy and provide a balance in he incomes have risen for farmers who do no have income oher han farming and small enerprises of Easern Black Sea. Key Word: Co-inegraion, Turkish hazelnu secor, Srucural break ess, 1. GİRİŞ Dünyada fındık üreimi için gerekli olan koşullara sahip birkaç ülkeden biri olan Türkiye'de, Doğu Karadeniz Bölgesi nde yaklaşık 2500 yıldır fındık üreimi yapılmakadır. Karadeniz Bölgesi nde özellikle dağlık ve eğimi yüksek alanlarda yoğunlaşan fındık arımı, arazileri erozyondan koruması, çok sayıda çifçi ailesinin geçim kaynağı olması ve arım ürünleri ihracaında ilk sırada yer alması nedenleriyle Türkiye ve Karadeniz Bölgesi için çevresel, sosyal ve ekonomik önemi olan bir arımsal faaliyeir. 1

2 Türkiye de 2010 yılı iibariyle 660 bin hekar alanda üreimi yapılan fındık arımından yaklaşık 300 bin üzerinde çifçi ailesi geçimini sağlamakadır (Anonim 2011). Ayrıca bölgede yer alan en yaygın arıma dayalı sanayi kolu olan fındık işleme sanayi, isihdam ve kama değer açısından önemlidir. Fındık üreicisi ülkeler içinde en kalieli fındığı yeişiren Türkiye, döneminde dünya üreiminin oralama %68,18 ini, döneminde dünya fındık ihracaının oralama %67,76 sini gerçekleşirmişir (Anonim 2012a) yılında, Türkiye nin oplam ihracaı milyar dolar olarak gerçekleşmişir. Türkiye nin 2011 oplam ihracaında arım ürünlerinin payı %15,51, fındık ve mamullerinin payı ise %1,23 olmuşur yılında milyar dolar olan oplam arımsal ihracaı içinde fındık ve mamullerinin payı 149 milyar dolar ile %7,95 olmuşur (Anonim 2012b). Türkiye de fındık üreimi, ekolojik koşullara bağlı olarak yıllık 550 bin ile 800 bin on arasında değişmekedir. Üreim mikarındaki dalgalanma fiya isikrarsızlığına neden olmakadır. Özelikle üreim mikarının yüksek olduğu yıllarda fındık arzı, alebi aşmaka ve fiyalarda düşüşler görülmekedir. Üreiciler, bu dönemlerde devlein desekleme alım poliikasına her zamankinden daha fazla gerek duymakadırlar. Türkiye nin dünya üreiminin %68 i sağladığı dikkae alındığında, diğer ülke üreimlerindeki dalgalanmalar dünya fındık piyasasını ekilemez iken Türkiye nin üreimindeki dalgalanmalar ekilemekedir. Gerek iklimsel nedenler ile gerekse poliik kararlar ile zaman zaman fındık fiyalarının aşırı yükselmesi hem iç hem de dünya fındık piyasasını olumsuz ekilerken, üreicide oluşan yüksek fiya beklenileri üreim alanlarının armasına neden olmakadır. Fındık, Türkiye ve Karadeniz Bölgesi için sosyal ve ekonomik önemi büyük olan bir ürün olduğu kadar, sorunları da büyük olan bir arım ürünüdür. Bu çalışmada, desekleme alımı ve desekleme alım fiyaının fındık üreim alanlarının genişlemesine neden olduğu görüşünün geçerliliği irdelenerek, sekörün mevcu sorunlarına kakıda bulunabilmek amaçlanmışır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Uzun dönem denge modeli için gerekli olan ekonomik gösergelerin zaman serileri, Fiskobirlik, Fındık Araşırma Ensiüsü ve Türkiye İsaisik Kurumu ndan emin edilmişir. Çalışmada, dönemi fındık üreim alanları (LTA) (bin hekar), desekleme alım mikarı (LDA) ( dönemi Fiskobirlik alımı, TMO alım mikarı) (bin on) ve desekleme oralama alım fiyaı (LAF) (TL/kg) (1994 sabi fiyalarına göre) değişkenleri kullanılmışır. Ekonomik yaşamın isikrarlı bir yapı sergileyememesi ya da denge nokasından uzaklaşması nedeniyle zaman serileri durağan olma özelliklerini kaybemekedir. Ancak ekonomerik analizlerde anlamlı sonuçlar elde edilebilmesi için araşırmaya alınan değişkenlerin durağan olmaları gerekmekedir. Dolayısı ile zaman serilerinin analiz yapılmadan önce durağan olup olmadıkları konrol edilmelidir. Zaman serilerinin durağanlığını geleneksel birim kök eslerinden Gelişirilmiş Dickey Fuller (ADF) esi ve yapısal kırılmalı birim kök eslerinden (ek yapısal kırılma olduğu varsayımı ve kırılmanın zamanının önceden bilinmeyen, içsel olarak kırılma zamanı belirleyen) Perron 97 Tesi bu çalışmada kullanılmışır. ADF Birim Kök Tesleri Birim kökün varlığını es emek için Dickey ve Fuller (1981) çalışmasında bağımlı değişkenin gecikmeli değerleri açıklayıcı değişken olarak kullanılarak ADF esi gelişirilmişir. Bu ese durağanlık yok hipoezi, ooregresif sürecin bir birim kök içermesi ve denklemdeki ooregresif kasayıların oplamının 1 e eşi olması olarak ifade edilir (Gökaş, 2000). Daha önce gelişirilmiş olan Dickey-Fuller esi ε haa sürecinde olabilecek ookorelasyonu göz ardı emekedir. ε sürecinde ookorelasyon varken yapılan en küçük kareler ahminleri ekin değildir. Bu durumda zaman serisini AR(1) süreci olarak modellemek yanlış olacakır. ADF esi ile bir AR(p) serisinin birim kök içerip içermedi- 2

3 ğinin esi yapılmakadır (Aşık, 2003). ADF esi düzeyde; sade, kesişim kasayı ve kesişim kasayısı + rend denkleme dahil edilmek sureiyle belirlenmişir (Gujarai,, 2001). ADF esinin denklemleri aşağıda verilmişir; Y = δ Y -1 + Σ i=1 k Y -i + ε Y = μ 1 + δ Y -1 + Σ i=1 k Y -i + ε Y = μ 1 + γ + δ Y -1 + Σ i=1 k Y -i + ε Yapısal Kırılmaların Varlığı Durumunda Gelişirilen Birim Kök Tesleri Bir zaman serisi değişkeni, analiz dönemi içinde ekonomik ve sosyal şok ya da kriz ekisine sahip olabilir. Bu şok ya da krizler sabi erimde, eğimde veya sabi erim ile eğim paramerelerinde yapısal değişmelere neden olmuş olabilir. Bu yapısal değişiklikleri dikkae almadan birim kök esi yapan Genelleşirilmiş Dickey Fuller (ADF) Tesi gibi sandar birim kök esleri yanlış sonuçlara yönlendirebilir. Dolayısıyla zaman serilerinde şokların ekisi ile orağa çıkan yapısal kırılma ve rend ekilerini de dikkae alarak durağanlığın araşırıldığı yapısal kırılmalı eslerin kullanılması gerekmekedir. Tek yapısal kırılma olduğu varsayımı ve kırılmanın zamanının önceden bilinmeyen, içsel olarak kırılma zamanının belirlendiği eslerden Perron 97 Tesi bu çalışmada kullanılmışır. Perron (1989) daki çalışmasında serilerin düzey ve/veya eğimlerinde bir değişim olduğunda bir çok makroekonomik zaman serisinin deerminisik rend fonksiyonu erafında durağan dalgalanmalara sahip olabileceğini savunmuşur (Sevükekin ve Nargeleçekenler, 2007). Tes isaisikleri Dickey-Fuller es sraejisi manığıyla ve rendin eğiminde ve sabiinde kırılmalara izin verecek kuklaların modele dahil edilmesiyle hesaplanmışır. Değişkenlerin grafik incelemelerinde eğim değişimleri ve rend ekisi olduğu görüldüğü için Perron (1997) esi uygulamasında, sabie ve eğimde kırılmanın es edilebildiği C modeli kullanılmışır. Perron (1997), makalesindeki Model C aşağıdaki gibidir. Sabie ve Eğimde Kırılmanın Tesi (Model C) Model C de kırılma döneminde hem sabie hem de eğimde kırılma durumu incelenir. α =1 sınaması için, Y DU DT D ( T B ) Y 1 k i 1 c i Y i e modeli oluşurularak -esi yapılmakadır. Modeldeki DT kukla değişkeni DT ( T ) şeklindedir. Sabi ve eğimde kırılmanın sınandığı model de kırılma dönemi göseren T B nin ve gecikme uzunluğunu göseren B k nin bilinmediği varsayılmakadır. Perron (1997), T B ile göserilen kırılma dönemini içsel olarak seçmek için aşağıdaki yaklaşımları önermekedir. a.α =1 sınamasında -isaisiğinin minimum olduğu dönem seçilir. b. Model C de ˆ Uzun dönem denge modeli nin (eğimde değişikle ilgili paramere) minimum olduğu dönem seçilir. Ekonomik bir sisem içindeki ikisadi değişkenlerin, ikisadi ilişkilerine bağlı olarak birlike yöneldikleri ve siseme dışarıdan müdahale olmadığı akdirde ayrılma eğilimi gösermedikleri uzun dönemli yönelim nokasının (eş-büünleşme nokası) varlığı uzun dönem denge ilişkisini göserir. Sisemde dışsal olay ya da değişmeler sonucu oraya çıkan kısa dönem dengesizliklerin piyasa mekanizması ile uzun dönemde giderileceği ve ekrar dengeye ulaşma arayışları olacağı varsayılmakadır. Maksimum olabilirlilik ahmin yönemi kullanılarak eş-büünleşirici vekörlerin varlığını es eden Johansen yaklaşımı (Johansen 1988), VAR (Vecor Auo Regression) modeli 3

4 formundadır. Johansen (1988) ve Johansen-Juselius (1990) nun çalışmalarına dayanan bu yönem, çok değişkenli eş-büünleşme yönemi olarak bilinmekedir. İkiden fazla değişken arasındaki eş-büünleşme ilişkisinin varlığının araşırılmasında yaygın bir biçimde kullanılmakadır. Johansen Yönemi ile eş-büünleşmenin incelenmesinde iki aşama vardır. Birincisi, ele alınan değişkenler arasındaki maksimum eş-büünleşik vekör sayısının espi edilmesidir. İkincisi ise, sayısı espi edilen eş-büünleşik vekörlerin kasayılarının ahmin edilmesidir. 3. TÜRKİYE NİN FINDIK POLİTİKALARI Türkiye de fındıkla ilgili arım poliikaları incelendiğinde devlein, üreiciyi aşırı fiya isikrarsızlıklarına karşı korumak amacıyla desekleme alımı ve fiyaı poliikaları uyguladığı görülmüşür. Bu deseklemeler 1964 yılından 2005 yılına kadar Fındık Saış Kooperaifleri Birliği (Fiskobirlik), 2006 ile 2009 yılları arasında ise Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) aracılığı ile uygulamışır yılında uygulanmaya konulan Tarım Reformu Uygulama Projesi (Agriculural Reform Implemenaion Projec = ARIP) kapsamında, desekleme alımı ve desekleme fiyaı dışında fındık üreicisine uygulanan girdi, kredi ve fiya deseklerine dayanan sisemden Doğrudan Gelir Deseği (DGD) uygulamasına geçilmişir. 2000/4572 sayılı Kanun ile Tarım Saış Kooperaif ve Birlikleri ne (TSKB) devlein mali deseği kaldırılmışır (Anonim 2000). Bu kanuna isinaden borçlarının silinmesi ve 4 yıllık uyum süreciyle özerk bir kuruluş olması gereken Fiskobirlik e devle müdahaleleri devam emiş ve borçları silinmemişir. Fiskobirlik 2000 yılı fındık alımının finansmanının amamını, 2000 yılı devle büçesinden ahsis edilen ödeneklerle oluşurulan Döner Fon a akarılan kaynakla gerçekleşirmişir. Diğer arafan 2001 yılında Desekleme ve Fiya İsikrar Fonu (DFİF) kaynaklarından yararlanılmış, 2002 yılı arz fazlası kabuklu fındığın devle adına üreiciden saın alınması ve alımların Fiskobirlik aracılığıyla yapılması amacıyla 2002/4765 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı yayınlanmışır (Anonim 2002). Fiskobirlik, 2003 yılından iibaren devle deseği olmadan, fındık alımlarını kendi öz kaynakları ve kredilerle karşılamaya çalışmış, 2006 yılında ise DFİF ndan yararlanamayan Fiskobirlik in fındık alımı hemen hemen amamen bimişir. Böylece 1964 yılından iibaren Fiskobirlik e verilen, kar ve zararı devle hazinesine ai olan fındık alım ve fiya deseklemesi görevi, 2006/10865 sayılı BKK ile TMO ne verilmişir (Anonim 2006). Hüküme Programı çerçevesinde, 2009 yılında uygulamaya konulan 2009/15201 Sayılı BKK ile yürürlüğe konulan Yeni Fındık Sraejisi ile fındığın deseklenme sisemi yeniden düzenlenmişir (Anonim 2009a). Bu düzenleme çerçevesinde, 2009/15202 sayılı BKK ile desekleme alımının ve soklama maliyelerinin verdiği ağır mali yük alındaki TMO nun arık fındık alımı yapmayacağı açıklanmışır (Anonim 2009b). Yeni Fındık Sraejisinin emelinde, ruhsalı alanlarda üreim yapan fındık yeişiricilerine Alan Bazlı Gelir Deseği (üreim alanlarının sınırlandırılması amacıyla) ve ruhsasız alanlarda fındık yeişiriciliği yapanlara ise alernaif ürünlere geçmeleri halinde Alernaif Ürün Deseği verilmesine dayanan iki yönü vardır. Alan Bazlı Gelir Deseği ile 406 bin ha. ruhsalı alandaki 209 bin üreiciye, yıllık 150 TL/da desekleme ile 3 yıl için oplam 1.8 milyar TL ve Alernaif Ürün Deseği ile 176 bin ha ruhsasız alandaki 81 bin üreiciye, yılları sonbahar ve ilkbahar ekim/dikim dönemleri dikkae alınarak; 3 yıl için oplam 600 TL/da desekle, oplam 753 milyon TL ödeneceği açıklanmışır yılları arasında 3 yıl süre ile uygulanacak Yeni Desek Modeliyle 209 bin üreiciye, 2.6 milyar TL desekleme yapılması hedeflenmişir (Kayalak 2009:67). Alan Bazlı Gelir Deseği uygulaması Doğrudan Gelir Deseği (DGD) ne benzer bir poliikadır. DGD nin üreim ve verimliliği arırıcı bir ekisi olmamış, ayrıca küçük ve büyük işleme sahipleri arasındaki gelir dağılımı dengesini sağlamada ve bölgesel farklılıkların azalılmasında yeersiz kalmışır. 4

5 Alernaif ürün programı ile özellikle aban arazilerde fındık yerine alernaif ürüne geçen üreicilere yapılacak deseklerle, kama değeri yüksek ürünlerin yeişirilmesi amaçlanmış ve 3 yılın sonunda ruhsasız alanlarda fındık üreimine izin verilmeyeceği belirilmişir. 2001/2218 sayılı BKK da belirlenen alanlar dışında kalan fındık bahçelerinin söküleceği ve söküm masraflarının karşılanacağına ilişkin karar (Anonim 2001a) ve 2001/3438 sayılı BKK ile belirlenen yönemelikle düzenlenen fındıka Alernaif Ürün Deseklemesi uygulaması hedefine ulaşmamışır (Anonim 2001b) yılı sonunda alernaif ürün yeişiriciline geçen 397 çifçiye 4798,84 da için (dekar başı 197,81 $) oplam $ ödeme yapılmışır (TKİB 2009). Proje için ayrılan kaynağın %1,71 i kullanılabilmiş ve hedeflenen alanın ise %0,5 inden dahi az bir alanda uygulanabilmişir (Kayalak 2009:157). Alernaif ürün deseği projesinin başarısını engelleyen başlıca nedenler olarak; fındık üreicilerinin çoğunluğunun üreimin yapıldığı köyün / ilçenin / ilin dışında yaşaması, diğer ürünlere göre daha az zaman isemesi, alernaif ürünlerin fındık kadar gelir geirmeyeceği, bu ürünlerin fındık gibi kolay saklanamayacağı ve pazarlanamayacağı düşünceleri görülmekedir (Kayalak 2009:66). Bu nedenler değişmediği için daha önce denenmiş ve başarılı olamamış alernaif ürün deseği uygulamasına dayanan alernaif ürün programı uygulamasının başarılı olabilmesi kuşkuludur. Ayrıca fındık yeişiren arım işlemesi sahipleri ile yapılan anke çalışmasında, fındık yeişiriciliğinin geleceğinin köü olacağını düşünenlerin oranının %76,47 olduğu bulunmasına rağmen, işleme sahiplerinin %98,04 ü (150 kişi) fındık arımına devam edeceğini belirmişir (Kayalak 2009:191). Uzun yıllar uygulanan desekleme alımı ve desekleme fiyaı poliikaları, Türkiye de fındık üreiminin, doğal yeişme alanı olan Doğu Karadeniz Bölgesi nin dağlık ve yüksek eğimli arazilerinden, Ora ve Baı Karadeniz Bölgesi ve aban arazilere doğru genişlemesine neden olmuşur. Bu durum fındık dikim alanlarının sınırlandırılmasını gündeme geirmişir. Fındığın doğal alanlarında yeişirilmesi sağlamak amacıyla 1983/2844 sayılı Fındık Üreiminin Planlanması ve Dikim Alanlarının Belirlenmesine İlişkin Kanun çıkarılmışır (Anonim 1983). Bu kanunla belirlenen alanların dışında fındık yeişiriciliği yasaklanmış olmasına rağmen günümüze kadar uygulanamamış olmakla beraber yasal dikim alanları, 1993/3985, 2001/3267 sayılı Bakanlar Kurulu Kararlarıyla (BKK) ve 2003/5495 sayılı yönemelik ile genişleilmişir (Anonim 1993, Anonim 2001c, Anonim 2003). Son olarak da 2009 yılında Yeni Fındık Sraeji nde yasal alan dışında bırakılan 1 il ve 5 ilçe ile 750 merenin üzerindeki arazilerde 2009/15531 sayılı BKK ile yasal alanlar kapsamına alınmışır (Anonim 2009c). Fındık üreim alanlarının genişlemesi 1980'li yılların başında fındık üreiminin, iç ükeim ve ihraca hacmini önemli oranda aşarak, büyük mikarda sokların oluşmasına neden olmaya başlamışır. 4. ARAŞTIRMA BULGULARI dönemi fındık üreim alanları (LTA) (bin hekar), desekleme alım mikarı (LDA) ( dönemi Fiskobirlik alımı, TMO alım mikarı) (bin on) ve desekleme oralama alım fiyaı (LAF) (TL/kg) (1994 sabi fiyalarına göre) değişkenlerine ai durağanlık esleri ve uzun dönem denge analizi sonuçları aşağıda verilmişir. ADF Birim Kök Tesi ve Yapısal Kırılmalı Perron 1997 Birim Kök Tesi Zaman serileri için gelişirilen eorilerin durağanlık varsayımı alında çalışmaları nedeniyle ikisadi serilerin durağan olup olmaması büyük önem aşımakadır. Logariması alınmış değişkenlerin zamana göre grafikleri incelenmiş, geleneksel birim kök esi (ADF) ve yapısal kırılmalı Perron 1997 birim kök esi ile değişkenlerin durağanlıkları irdelenmişir. 5

6 Desekleme Alım Mikarı Bin Ton Desekleme Alım Fiyaı (1994 Sabi Fiyaları İle) Türkiye Fındık Dikim Alanları Şekil 1. Logariması alınmış Türkiye fındık dikim alanları, fındık desekleme alım mikarı ve desekleme alım fiyaı değişkenlerinin dönemi verileri (Anonim 2008) yılları arasında Türkiye fındık dikim alanları, fındık desekleme alım mikarı ve desekleme alım fiyaı değişkenlerinin verileri Şekil 1 de verilmişir. Fındık dikim alanları sürekli arış eğilimi göserirken, desekleme alım mikarı ve alım fiyaı değişkenleri uzun dönemde dalgalı bir seyir izlemekedir. Desekleme alım mikarında, özellikle 1983, 1993 ve 2003 yıllarında önemli düşüşler vardır. Bu düşüşlerin nedeni olumsuz geçen iklim koşullarıdır. Bu yıllardan bir sonraki yıllarda yaşanan üreim düşüşleri ve üreim az olduğunda oluşan yüksek piyasa fiyaları çifçiyi üccara saış yapmaya yönelmekedir. Bu nedenle bu yıllar sonrasında desekleme alım mikarları önemli oranda düşmüşür. Desekleme alım fiyaında ise özellikle 1994 ve 2004 yıllarında önemli arışlar görülmüşür. Bu arışın nedeni ise bu yıllarda yaşanan olumsuz iklim koşulları nedeniyle üreim mikarındaki azalışan kaynaklanan fiya yükselmesidir. Tablo 1. Logariması Alınmış Değişkenlerin ADF Birim Kök Tes Sonuçları Değişken Kesişim Kasayısız Kesişim kasayılı K.Kasayısı + Trend ve Trendsiz k ADF k ADF k ADF LTA LDA LAF Kriik Düzey Tablo değeri Düzey Tablo değeri Düzey Tablo değeri Değerleri % % % % % % % % % Gecikme uzunluğu için max k = 5 alınmışır. Uygun gecikme uzunluğunun belirlenmesinde SIC yararlanılmışır. LTA serisi, düzeyde (k=0) gecikmede kesişim kasayısız ve rendsiz olan denklemde %1 anlamlılık düzeyinde durağan, kesişim kasayılı ve kesişim kasayılı + rend olan denklemler için durağan değildir. LDA serisi, düzeyde (k=1) gecikmede kesişim kasayısız ve rendsiz olan denklem için durağan değildir. Düzeyde (k=0) gecikmede kesişim kasayılı ve kesişim kasayılı + rend olan denklemler için %1 anlamlılık düzeyinde durağandır. LAF serisi, düzeyde (k=0) gecikmede kesişim kasayısız ve rendsiz ver kesişim kasayılı denklemler için durağan değildir. Düzeyde (k=1) gecikmede kesişim kasayılı + rend olan denklem için %5 anlamlılık düzeyinde durağandır. 6

7 Tablo 2. Logariması Alınmış Değişkenlerin Yapısal Kırılmalı Perron 1997 Birim Kök Tes Sonuçları DEĞİŞKEN MODEL C k Minimum değeri Kırılma Tarihi λ = (T B /T) LTA 3 = -4, ,58 LDA 4 = -6, ,37 LAF 1 = -4, ,68 Perron 1997 Kriik Değerleri: Anlamlılık düzeyi için %1 (-5,28), %5 (-4,62) ve %10 (-4,28) dir. Gecikme değeri (k) Schwarz Bilgi Krierine göre belirlenmişir. Perron 1997 yapısal kırılma esi ek kırılma yılını (en büyük değişim nokasını) vermekedir. LTA serisinin kırılma yılı 1991 bulunmuşur yılına kadar %0,26 ile %1,87 arasında değişen bir önceki yıla göre arış eğilimi, 1991 yılından iibaren yükselmişir. Bir önceki yıla göre üreim alanlarında 1991 de %2,41, 1992 de %1,01, 1993 de %4,44, 1994 de %6,38, 1996 da ise %5 lik arış olmuşur. LTA serisinin %10 anlamlılık düzeyinde kırılmaya rağmen durağandır. LDA serisinin 1983 olarak bulunan kırılma yılı sonrasında 1984, 1985, 1986 ve 1987 yıllarında alım mikarı sırası ile yaklaşık %70, %95, %75 ve %90 oranlarında azalmışır. Serinin grafik incelemesinde de fındık desekleme alım mikarında 1983 yılından sonrada dalgalanmaların olduğunu görülmekle birlike LDA serisi %1 anlamlılık düzeyinde kırılmaya rağmen düzeyde durağandır. LAF serisinin için bulunan kırılma yılı 1995 ile başlayan ve yıllarında görülen olumsuz iklim koşulları nedeniyle üreim mikarının, 1994 yılına göre %21,7-27,5 arasında azalması, fındık alım fiyalarında arışa neden olmuşur. Serinin grafik incelemesinde fındık desekleme alım fiyalarında dalgalanmaların olduğu görülmekedir. LAF serisinin %10 düzeyinde kırılmaya rağmen durağan bulunmuşur. Fındık üreim alanları uzun dönem denge modeli Serilerin doğrusal bir birleşiminin varlığı, diğer bir ifade ile uzun dönem denge ilişkisini araşırmak için Johanson Eş-Büünleşme Yönemi kullanılmışır yılından iibaren devlein alım garanisi ve fiya deseği ile fındık üreim alanlarındaki sürekli arış eğilimi görülmüşür. Fındık çok yıllık bir ürün olup, bahçe esisinden 5 yıl sonra ürün vermeye başlamakadır. Analiz dönemi gözlem verilerinin 1970 yılı iibariyle başlaması ile uygulanan deseklemelerin ekileri, analiz kapsamına başan iibaren alınmış olmakadır. Üreim alanları değişkeninin kırılma yılı Peron 1997 esine göre 1991 olarak bulunmuşur (Tablo 2). Üreim alanları değişkenindeki yapısal kırılma nedeni ile modele kukla değişen (TADUM) ilave edilmişir. Johansen Eş-Büünleşme yönemi için gecikme uzunluğu, durağan zaman serileri verileri kullanılarak VAR siseminde Akakie Bilgi Krieri (AIC) değerleri dikkae alınarak belirlenmişir. Gecikme uzunluğu için AIC değerleri Tablo 3 de verilmişir. Tablo 3. Johansen Eş-Büünleşme Analizi için gecikme uzunluğu ve Akakie Bilgi Krieri (AIC) sonuçları GECİKME UZUNLUĞU K = 1 K = 2 K = 3 K = 4 K = 5 AIC -2,665-2,474-3,181-3,131-2,882 Uygun gecikme uzunluğu Tablo 3 de görüldüğü üzere AIC ye göre k = 3 olarak bulunmuşur. Gecikme uzunluğuna bağlı olarak hesaplanan Johansen modelinin güvenirliliğinin sınanmasında kullanılan İz isaisiği ve Maksimum Özdeğer isaisiği es sonuçlarına ai değerler Tablo 4 de verilmişir. 7

8 Tablo 4. Üreim alanları modelinin Johansen Eş-Büünleşme Analizi sonuçları SERİLER: LTA LAF LDA Dışsal Değişken: TADUM Gecikme aralığı: 1-3 H 0 :Eş büünleşme yokur hipoezi Öz Değer İz İsaisiği % 0.05 Kriik Değer Olasılık Maksimum Öz Değer İsaisiği % 0.05 Kriik Değer Olasılık Hiç yok * En fazla En fazla * İz isaisiği ve Maksimum Özdeğer es sonuçlarına göre %5 anlamlılık düzeylerinde 2 eşbüünleşme vekörü bulunmuşur. Her hangi bir eş-büünleşme vekörünün bulunmadığını öne süren H 0 hipoezi için İz isaisiği 32,90 ve Maksimum Özdeğer (MED) isaisiği 22,84 olarak hesaplanmışır. Bu değerlere göre %1 anlamlılık düzeyinde eş büünleşmenin bulunmadığını öne süren H 0 hipoezi İz ve MED es isaisiği arafından da re edilmekedir. İz ve MED es isaisiği sonuçlarına göre %1 anlamlılık düzeylerinde 1 eş-büünleşme vekörü bulunmuşur. Türkiye de fındık üreim alanları, desekleme alım mikarı ve desekleme alım fiyaı arasında uzun dönemli bir denge ilişkisinin varlığını göseren, Johansen esinden elde edilen normalize edilmiş 1. eş-büünleşme denklemi aşağıda verilmişir. Bağımsız değişkenlerin kasayıları isaisiğine göre (%1 anlamlılık düzeyinde kiriik değer 2,326) anlamlı bulunmuşur. Denklem ikisadi açıdan incelendiğinde, desekleme alımı ve desekleme alım fiyaı değişkenlerinin işareleri beklenildiği gibi poziif olduğu bulunmuşur. LTA = 0,26 LDA + 0,84 LAFİY (4,663) (17,956) İsaisiki eslere ve ikisadi beklenilere göre anlamlı bulunan eş-büünleşme denklemi yorumlanmışır. Desekleme alımının %1 arması, fındık üreim alanlarını %0,26 arırmakadır. Desekleme alım fiyalarının %1 arması ise fındık üreim alanlarını %0,84 arırmakadır. Uzun dönem denge modelinin sonuçları, 38 yıllık ( ) süreçe fındık üreim alanların göserdiği gelişimi deseklemekedir yılında 326,34 bin hekar olan üreim alanları %93,66 ararak, 2007 yılında 632 bin hekara ulaşmışır. Bu arışının nedenleri olarak, bazı yıllarda üreim maliyeinin çok üzerinde belirlenen fındık desekleme alım fiyaları (alım fiyaları oralamasında maliyelerin %40 üzerinde belirlenmiş, ayrıca bazı yıllar bu oran %80 ile %138 olmuşur) ve desekleme alım poliikaları görülmekedir (Kayalak 2009:61). Özellikle fiyalardaki bu yükselmeler çok yıllık bir biki olan fındık üreicisinde fiyaların aracağı beklenisini oluşurmaka ve çifçileri dikim alanlarını arırmaya yönlendirmekedir. Uzun dönem denge modelinde fındık sekörünün en emel sorunu üreim alanlarının armasında, alım fiyaının ekisi desekleme alım mikarından daha büyük bulunmuşur. Desekleme alım ve fiya uygulamasının, fındık üreim alanlarının armasına neden olduğu, fındık sanayicisi, ihracaçısı ve üreicileri arafından da genel kabul gören yaygın bir görüşür (Kayalak 2009:151). 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Desekleme alımı ve desekleme fiyaı poliikalarının, Türkiye de fındık üreim alanlarının, Ora-Baı Karadeniz Bölgesi ve aban arazilere doğru genişlemesine neden olmasının, beraberinde geirdiği aşırı üreim, bazı yıllar yüksek sok mikarları ve değerlendirilemeyen fındığın yağlık olarak ayrılmasıyla önemli mali kayıplar olmuşur. Örneğin 2009 yılında fındık alımına son veren TMO nun depolarında yıllarına ai yaklaşık 494 bin on fındık bulunmakadır (Anonim 2009d). Ayrıca peşin ödeme yapılmamasından dolayı fındık dışında geliri olmayan küçük işlemeler, desekleme alım ve fiyaından yeerince yararlanamamışır. Yani deseklemeler, mali yüküne karşın amaçlanan sosyal refah hedefine ulaşmamışır. 8

9 Fındık piyasasının güvenilir bir modelini oluşurabilmek ve piyasada isikrarsızlığın nedenlerini belirleyebilmek için değişkenlerin durağanlık ve yapısal kırılmaları araşırılmışır. Yapısal kırılma esleri fındık piyasasındaki isikrarsızlığın genel nedeninin, iklim koşulları sebebiyle görülen üreim dalgalanmaları olduğunu gösermişir. Dikim alanlarının aban arazilere kaymasında, desekleme alımı ve fiyaı uygulamasının ekisi uzun dönem denge modeli ile araşırılmışır. Üreim alanları modelinde, fındık üreim alanlarını, desekleme alımının %1 armasının %0,26 arırdığı, desekleme alım fiyalarının %1 armasının ise %0,84 arırdığı görülmüşür. Desekleme alım mikarı ve desekleme alım fiyaının grafik incelemelerinde de görülen düşüşler, üreim alanları üzerine uzun dönemde yansımamışır. Bunun başlıca nedenleri, desekleme alım mikarı ve desekleme alım fiyaındaki düşüşlerin siyasi nedenlerle uzun sürmemesi, fındık çok yıllık ve esis maliyei yüksek bir biki olması (2007 yılı için 1 dönüm fındık bahçesinin esis maliyei oralama 2046,73 TL olarak hesaplanmışır (Kayalak 2009:88).), üreicinin fındık üreiminden vazgeçme kararını almasını zorlaşırmakadır. Ayrıca alım fiyaının yükseleceği beklenisi, alernaif ürünlere göre fındığın geirisinin yüksek olması ve desekleme alım fiyaların uzun yıllardaki genel seyrinin yüksek olması, dikim alanlarının genişlemesinde ekili olan diğer nedenlerdir. Doğu Karadeniz Bölgesindeki, Giresun, Trabzon ve Ordu illerinde araziler büyük çoğunlukla yüksek eğimli, oprak derinliği az ve düşük verimlidir. Bu illerdeki üreiciler için fındık alernaifi olmayan ek arımsal ürün ve geçim kaynağıdır. Bu bölge üreicisinin, fındık üreimine devam eme düşüncesi normaldir ve zorunlulukan kaynaklıdır. Samsun Terme ve Çarşamba Ovalarından başlayarak Sakarya Ovalarına kadar devam eden Karadeniz sahil şeridindeki arazilerde ekonomik olarak başka arım ürünlerinin yeişirilebilmesi mümkündür. Fındık dikim alanlarının genişlemesinin sekörün emel sorunu olarak görülmesine rağmen poliik kaygılar ile yasal alanın sürekli genişleilmesi, yasaların yapırım gücünü zedelemekedir. Yasal alanların genişleilmesi, yasak alanlarda fındık yeişiren üreicileri geleceke arazilerinin yasal alanlara dahil edilmesi bekleni ve iseğini oluşurmakadır. Ayrıca, ekonomik yeişiriciliğin yapılamadığı 750 mere üzeri arazilerin yasal alanlara dahil edilmesi, özellikle kadasro çalışmalarının amamlanmadığı bölgelerde orman arazilerinin ahribaını arırabilir. Yeni fındık sraejisinde, alernaif ürün deseğinin hedef uygulama alanındaki bu araziler, iklim, yüksek eğim, oprak derinliğinin düşüklüğü gibi nedenlerle alernaif ürünlerin yeişiriciliği içinde uygun değildir. Bu arazilerde fındık yeişiriciliği ekonomik olmasa da, oprakları erozyona karşı koruduğu için devam edilmeli ama alan bazlı deseklemenin dışında bırakılmalıdır. Hem aşırı üreim mikarının baskısını azalmak hem orman arazilerin korunması hem de ülkenin üreim desenini korumak için yasal alanların genişleilmesine son verilmelidir. Ruhsasız alanlarda fındık yeişiriciliğini engellemeyi amaçlayan Yeni Fındık Sraejisi nin emelini Alan Bazlı Gelir Deseği ve Alernaif Ürün Deseği oluşurmakadır. Daha önce denenmiş ve başarılı olmamış alernaif ürün deseği ile bölgesel verim ve işleme büyüklük farklılığının da şiddelendirdiği gelir dağılımı dengesizliğini gidermeyecek olan, alan bazlı desekleme uygulamasının fındık sekörünün sorunlarına çözümüne kakı sağlayabilmesi kuşkuludur. Fındık üreim mikarının arışı, üreim alanlarının arışıyla değil verimlilik ile sağlanmalıdır. Çalışma sonuçlarından yola çıkarak bazı öneriler sunacak olursak öncelikle uygulanacak olan deseklemelerin, gelir dağılımı dengesini ve fındık çifçisi karakerini sağlamaya yönelik olmasına dikka edilmelidir. Çifçi gelirleri, yüksek fiya yerine, verimlilik arışının maliyeleri azalılmasıyla sağlanmalıdır. Alan bazlı desekleme uygulaması yerine, verimlilik arışını ve çeşi sandardizasyonu sağlamaya yönelik deseklemeler yapılması daha doğru olacakır. Çünkü Doğu Karadeniz Bölgesi nde (Trabzon, Giresun, Ordu) birçok fındık bahçesi ekonomik verimlilik yaşını doldurmuşur (Kayalak 2009:74). Taban arazilerdeki ve Ora-Baı Karadeniz Bölgesi ndeki fındık bahçelerinin daha genç olması gelecek yıllarda Türkiye 9

10 fındık üreim mikarı içinde Doğu Karadeniz fındığının payını, verimliliğin düşmesiyle azalabilir. Ayrıca ocaklarda fazla olan dal sayısına ilaveen, yanlış gençleşirme (ocaklardaki kök sayısını arıran budama işlemi) nedeniyle önemli verimlilik düşüşleri, iki bölge çifçisi arasındaki verim farkını daha da arıracakır. Dolayısıyla gelir dağılımı dengesini sağlayabilmek için aban araziler ve Ora-Baı Karadeniz Bölgesi fındık bahçeleri ile Doğu Karadeniz Bölgesi fındık bahçeleri arasındaki verim farklılığı azalmaya yönelik poliikalar uygulanmalıdır. Ayrıca işleme sahibinin yaşının gençliği, eğiim düzeyinin yüksekliği, köyde ikame emesi, arım dışı gelir kaynaklarının yokluğu, arımsal örgülere üyeliği arımsal faaliyelerdeki hassasiyei olumlu ekileyen ve çifçilik karakerini oluşuran özellikleridir. Akif yaşa (üreicilerin %45,75 i 49 yaşın alında), köyde ikame eden /(%83,66 sı) ve arımsal faaliyeler dışında geliri olmayan (%48,37 si) işleme sahiplerine deseklemelerde öncelik verilmesi, fındık çifçisi karakerinin sağlanmasına ve korunmasına kakıda bulunacakır (Kayalak 2009:192). KAYNAKLAR Anonim Kanun No. 2844, Fındık Üreiminin Planlanması ve Dikim Alanlarının Belirlenmesi Hakkında Kanun, 18 Haziran 1983 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 18081, Ankara. Anonim Karar Sayısı: 1993 / 3985, Fındık Alanlarının Tespiine Dair Karar Bakanlar Kurulu Kararı, 03 Şuba 1993 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 21485, Ankara. Anonim Kanunun No. 4572, Tarım Saış Kooperaif ve Birlikleri Hakkında Kanun, 16 Haziran 2000 Tarihli, T.C. Resmi Gazee, Sayı: 24081, Ankara. Anonim 2001a. Karar Sayısı 2001/2218 sayılı Fındık Alanlarının Tespiine ve Sökülen Fındık Bahçeleriyle Birlike Yerine Alernaif Ürün Yeişireceklerin Deseklenmesine Dair Karar, Bakanlar Kurulu Kararı, 24 Nisan 2001 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 24382, Ankara. Anonim 2001b. Karar Sayısı 2001/3438 sayılı Fındık Üreiminin Planlanması ve Dikim Alanlarının Belirlenmesi ile Fındığa Alernaif Ürün Yeişirmeyi Tercih Eden Üreicilerin Deseklenmesine Dair Esas ve Usuller Hakkında Yönemelik, Bakanlar Kurulu Kararı, 11 Kasım 2001 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 24637, Ankara. Anonim 2001c. Karar Sayısı: 2001 / 3267, Fındık Alanlarının Tespiine Dair Kararın Yürürlüğe Konulması Hakkında Karar, Bakanlar Kurulu Kararı, 27 Kasım 2001 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 24596, Ankara. Anonim Karar Sayısı: 2002 / 4765, Fındık Üreicisinin Fiya Harekelerinden Korunması ve Tarım Reformu Uygulama Projesi Gözeilerek Piyasa İsikrarının Sağlanması Amacıyla, Arz Fazlası 2002 Yılı Ürünü Kabuklu Fındığın Devle Adına Saın Alınmasına İlişkin Karar Bakanlar Kurulu Kararı, 26 Eylül 2002 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 24888, Ankara. Anonim Karar Sayısı: 2003 / 5495, Fındık Üreiminin Planlanması ve Dikim Alanlarının Belirlenmesi ile Fındık Yerine Alernaif Ürün Yeişirmeyi Tercih Eden Üreicilerin Deseklenmesine ve Bu Üreicilere Teknik Yardım Sağlanmasına Dair Usul ve Esaslar Hakkında Yönemelik, 19 Haziran 2003 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 25143, Ankara. Anonim Karar Sayısı: 2006 / 10865, Fındık Alımı ve Saımı Hakkında Karar Bakanlar Kurulu Kararı, 31 Ağusos 2006 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 26275, Ankara. Anonim FİSKOBİRLİK İsaisik Kayıları, Giresun. Anonim 2009a. Karar Sayısı: 2009 / 15201, Fındık Üreicilerine Alan Bazlı Gelir Deseği ve Alernaif Ürüne Geçen Üreicilere Telafi Edici Ödeme Yapılmasına Dair Karar Bakanlar Kurulu Kararı, 15 Temmuz 2009 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 27289, Ankara. Anonim 2009b. Karar Sayısı: 2009 / 15202, Fındık Alımı ve Saımı Hakkında Kararın Yürürlüken Kaldırılmasına İlişkin Karar Bakanlar Kurulu Kararı, 15 Temmuz 2009 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 27289, Ankara. Anonim 2009c. Karar Sayısı: 2009 / 15531, Fındık Alanlarının Tespiine Dair Kararda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Karar Bakanlar Kurulu Kararı, 27 Ekim 2009 Tarihli, T. C. Resmî Gazee, Sayı: 27389, Ankara. Anonim2009d.WebSiesi:hp:// Erişim Tarihi:12/09/2009 Anonim 2011, hp:// Erişim Tarihi: 05 / 01 / 2012 Anonim 2012a, hp://faosa.fao.org/sie/535/deskopdefaul.aspx?pageid=535#ancor, Erişim Tarihi: 08 /01 /

11 Anonim 2012b, hp:// Erişim Tarihi: 08 /01 / 2012 Aşık, Aslı, Yapısal Kırılmalar ve Makroekonomik Değişkenler: Ampirik Bir Çalışma, Gazi Üniversiesi Sosyal Bilimleri Ensiüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Dickey, David A. and Fuller, Wayne A., Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica, V.49, No.4, pp , USA Gökaş, Özlem. Durağan Olmayan Zaman Serilerinde Ko-Enegrasyon Analizi ve Bir Uygulama İsanbul Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü, Dokora Tezi, İsanbul Gujarai, Damodar. Temel Ekonomeri, Lieraür Yayınları:33, (Çeviri: Gülay Günlük Şenesen/ Ümi Şenesen ) İsanbul Johansen, Soren. Saisical Analysis of Coinegraion Vecors, Journal of Economic Dynamics and Conrol, V:12, P: , The Amserdam, Neherlands Johansen, Soren and Juselius, Kaarina. Maximum Likelihood Esimaion and Inference on Coinegraion wih Applicaions o he Demand for Money, Oxford Bullein of Economics and Saisics, V:52, P: Oxford, England Kayalak, Selma. Türkiye Fındık Piyasasındaki Ekonomik Değişkenlerin Yapısal Değişimi Ve Zaman Serisi Analizi Ankara Üniversiesi, Fen Bilimleri Ensiüsü, Basılmamış Dokora Tezi, Ankara Perron, Pierre. The Grea Crash, The Oil Price Shock and The Uni Roo Hypohesis, Economerica, V:57, No:6, p: , USA Perron, Pierre. Furher Evidence on Breaking Trend Funcions in Macroeconomic Variables, Journal of Economerics, V: 80, P: , Neherlands Sevükekin, Musafa ve Nargeleçekenler, Mehme. Ekonomerik Zaman Serileri Analizi EViews Uygulamalı Nobel Yayım Dağıım, Ankara TKİB Alernaif Ürün Projesi, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı. Ankara. 11