SİVEREK TE (ŞANLIURFA) ARICILIĞIN GELİŞİMİ VE ARICILIK FAALİYETLERİ ÖZET

Transkript

1 International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY SİVEREK TE (ŞANLIURFA) ARICILIĞIN GELİŞİMİ VE ARICILIK FAALİYETLERİ Handan ARSLAN ** Emrah ŞIKOĞLU *** Mehmet UÇAR **** ÖZET Türkiye de arıcılık faaliyetleri zaman içerisinde çeşitli gelişim ve değişim evreleri yaşamış ve arıcılık faaliyetine olan ilginin zamanla arttığı görülmüştür. Arıcılık faaliyetlerindeki gelişim ve değişimler modern tekniklerin kullanılması, eski kovanların yerini yeni kovanlara bırakması ve gezgin arıcılık yönteminin geliştirilmesiyle örneklendirilebilir. Arıcılık faaliyetindeki gelişmeler zaman içerisinde arıcılar tarafından, karşılıklı etkileşim sayesinde farklı bölgelere yayılmıştır. Geçmişte arıcılık faaliyetleri açısından geri kalmış bölgeler zamanla gelişim göstermiştir. Bu makalede arıcılık faaliyetleri açısından hızlı bir gelişme gösteren Güneydoğu Anadolu bölgesine dikkat çekilirken, bu bölgedeki arıcılık faaliyetleri açısından öne çıkan Şanlıurfa nın Siverek ilçesindeki arıcılık faaliyetlerinin gelişimi irdelenmiştir. Bu doğrultuda Siverek teki arı ırklarının özellikleri, arı kolonilerinin dağılış yerleri, arıcılık faaliyetleri sonucunda elde edilen ürün miktarları ve gezgin arıcılık faaliyetleri coğrafyanın prensipleri doğrultusunda incelenmiştir. Yöntem olarak tümden gelim prensibi benimsenmiştir. Parçayı anlayabilmek için önce bütün olarak değerlendirilmiş ve bu bütün içerisinden daha özele inilerek sonuca varılmıştır. Çalışma alanıyla ilgili rakamal verilerin birçoğu TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) ten elde edilmiştir. Bu veriler dişında geriye kalan birçok veri arazi gözlemlerinden faydalanılarak üretilmiştir. Özellikle harita çizimlerinde CBS programlarından (Global Mapper, Map Info) sıkça faydalanılmıştır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde geçmişten bu yana özellikle Siirt ve Diyarbakır da arıcılık faaliyetleri sürdürülmektedir. Son yıllarda bu iki ile Şanlıurfa da eklenmiştir. Şanlıurfa da özellikle Siverek ilçesinde arıcılık faaliyetlerinin tamamı gezgin arıcılık şeklinde yapılması bal üretiminde büyük artışların görülmesine neden olmuştur. Bu artış çalışmanın seçildiği alanın belirlenmesindeki en büyük etken olmuştur. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Coğrafya Bölümü, El-mek: *** Arş. Gör. Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Coğrafya Bölümü, El-mek: **** Yüksek Lisans Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Coğrafya Bölümü, El-mek:

2 158 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR Ayrıca Şanlıurfa nın bütün ilçeleri arasından Siverek in arıcılık faaliyetlerinde ön plana çıkmasının sebepleri araştırılmıştır. Bu çalışmada Siverek deki arıcılığın gelişme sebepleri incelenirken aynı zamanda gelecekte arıcılık faaliyetleri açısından Siverek in daha iyi bir seviyeye yükseltimesi amaçlanmaktadır. Yine coğrafi anlamda arıcılıkla ilgili çalışmaların kısıtlı olması sebebiyle, bu çalışmayla coğrafi literatüre arıcılıkla ilgili katkı sağlanması hedeflenmektedir. Siverek te arıcılık faaliyetlerinin gelişiminde kovan sayılarının ve elde edilen ürünlerin artmasında sadece devlet politikalarının etkisi değil, modern arıcılığında etkisi büyük olmuştur. Bunların başında doğru arı ırkının seçilmesi gelir. Siverek ilçesinde ise bu bölgenin şartlarına uyum sağlamış Anadolu arısı ile yüksek sıcaklıklara dayanıklı olan Suriye arısı bulunmaktadır. Fakat son zamanlarda Kafkas arı ırkına yoğun bir talep söz konusudur. Siverek ilçesinde arı kovanları dengesiz bir şekilde dağılmıştır. Özellikle kuzey kesimdeki köylerde yoğunluk kazanan arı kovanları güneyde daha seyrek hatta bazı alanlarda hiç bulunmamaktadır. Bunun temel nedeni kuzeyde Güneydoğu Toros dağlarının varlığı ve bu sebepten dolayı yağışın fazla olmasıdır. Yağış fazlalığına bağlı olarak kuzeyde bitki örtüsü çeşitliliği de artmıştır. Mera alanlarında yapılan arıcılık faaliyeti insan beslenmesi açısından değerli bir besin kaynağı olan bal üretimi, nektar, arı sütü, polen v.s elde edilmesi açısından önem arz eder. Siverek ilçesinin kuzey bölgesi genellikle mera alanları olup bitki örtüsü ve bitki örtüsü çeşitliliği bakımdan arıcılık faaliyetleri için oldukça önemlidir. Arıların varlığı doğrudan ve dolaylı olarak bitkilere bağlı olup, aralarında zamanla güçlü ortak bağlar kurulmuştur. Genellikle bu ortaklık karşılıklı fayda ilişkisine dayanır. Bu ilişkiye verilecek en güzel örneklerden birisi; bal arısı ile bitki çiçekleri arasındaki ilişkidir Çiçeklerin tozlaşmak için arılara, arılarında beslenmesi için çiçeklere ihtiyacı vardır. Başka bir değişle arıcılıkta verimlilik, iklim ve bitki örtüsü gibi bazı çevresel faktörlere bağımlılık gösterir. Siverek ilçesinde arı kolonilerinin mevsimlere göre konaklama yerlerini inceleyecek olursak, yine sıcaklık ve bitki örtüsüyle sıkı bir bağlantı olduğunu görebiliriz. Siverek ilçesinde farklı mevsimlerde farklı bitkiler yetişmektedir. Buda arı kolonilerinin dağılışının mevsimlere göre farklı olmasına neden olmuştur. Arıcılar farklı mevsimlerde farklı alanlara yoğun bir şekilde yerleşirler. Arının bal alabileceği flora türü ile arıcılığın coğrafi dağılışı arasında, bir paralellik vardır. Ancak bu koşul olmazsa olmaz koşulu değildir. Çünkü yerleşik arıcılıkla birlikte, yarı göçer ya da göçer arıcılık da yapılmakta ve ekonomik olabilmektedir. Bazı yetiştiriciler kışları, alçak vadi içleri ya da kıyılarda geçirdikten sonra, ilkbahar ile birlikte, floranın çiçeklenmesi devrelerine bağlı olarak, aşama aşama biraz daha yüksek kesimlere çıkarlar. Seyehat ve üretim tamamlandıktan sonra, güzleri tekrar alçak kesimlere inerler. Sözkonusu göç, genellikle, deniz kıyıları ve dağlar arasında cereyan eder. Bu iki tip göçerlik, yarı göçer arıcılık diye tanımlanabilir. Siverek ilçesinde genel olarak mayıs ayında arıcılık sezonu açılmaktadır. Bu sezon beş ay boyunca devam ederek 15 Eylülde son bulmaktadır. Yani 15 Eylülden sonra Siverek te bal üretimi durmaktadır. Fakat 15 Eylülden sonra ülkemizin farklı bölgelerinde arıcılık faaliyetleri

3 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 159 için önemli olan bitkilerin yetişmesi Siverek ilçesindeki arıcıların gezgin arıcılık yapmalarına neden olmuştur. Siverek ilçesi sahip olduğu doğal ve beşeri şartlara bağlı olarak arıcılık potansiyeli yüksek olan bir yerdir. Bu doğal ve beşeri şartlardan dolayı ilçede kısa zamanda arıcılık faaliyetleri yüksek seviyelere ulaşmıştır ve modernleşmiştir. Bütün bunlara rağmen yapılacak yeni plan ve projelerle bu potansiyel çok daha iyi kullanılıp daha fazla ürün elde edilebilir. Siverek ilçesinde arıcılık faaliyetlerin en yoğun yapıldığı alanlar ilçenin doğu kesimdir. Bunun nedeni Karacadağ volkanik kütlesinin sağladığı avantajlardır. Bu avantajlar arasında bitki çeşitliliği ve çevresine göre yüksek olmasından dolayı bitkilerin daha uzun süre canlı kalmasını sayabiliriz. Siverek te de arıcılık faaliyetleri için kullanılan alanların birçoğu mera alanlarına tekabül etmektedir. Mera alanlarının sağladığı avantajlardan dolayı arıcılık faaliyetlerinin yanı sıra özellikle küçükbaş hayvancılıkta yapılmaktadır. Buradaki aşırı otlatmadan dolayı son yıllarda verim oldukça azalmıştır. Yine küçükbaş hayvancılık içerisinde Keçi nin önemli bir yer alması bitkilere verilen zararın daha fazla olmasına sebep olmuştur. Bu sebeplerden dolayı yerel yönetimlerin ve arıcı birliklerin bir araya gelerek birlikte çalışma yürütmeli, arıcılık faaliyetinin sorunsuz bir şekilde devam etmesini sağlayacak özel alanlar oluşturulmalıdır. Siverek ilçesinde sulamaya açılmış batı ve güneybatı kısmında yetiştiren pamuk bitkisi tarımında kullanılan zirai ilaçlar, arıcılık faaliyetlerini olumsuz etkilemektedir. Arılara zarar vermeyen ve aynı zamanda ürünü koruyan zirai ilaçların kullanımı konusunda çiftçiler bilinçlendirilmelidir. Arıcılık faaliyetlerinde gelişmenin önündeki önemli engellerden biri de İlçede maddi kazanç elde etmek için arıcı olmadığı halde yasal olmayan yollardan arıcılık belgesi alıp devletin arıcılara verdiği desteği istismar eden sözde arıcılardır. Bunların en kısa sürede tespiti yapılıp arıcılık belgelerinin iptal edilmesi gerekir. Siverek ilçesinde elde edilen ürünlerin sağlıklı bir şekilde pazarlara ulaştırılması için ilçede mutlaka bir bal ambalajlama tesisinin kurulması gerekmektedir. Bu hem ilçedeki arıcılık faaliyetlerinin daha da gelişmesi hem de bal fiyatlarındaki dengesizliğin giderilmesi açısından oldukça önemlidir. Yine bu ölçekte gerek Siverek gerekse Karacadağ balının markalaştırılması konusunda yapılan başvuruların kısa bir süre içerisinde sonuca bağlanması gerekir. Siverek teki bal üretiminde büyük önemi olan üç saf arı ırkı ( Anadolu, Suriye ve Kafkas ırkları ) bulunmaktadır. Varolan arı ırklarının melezleştirilmesi yerine bu ırkların olduğu gibi korunması ve ıslahı daha doğru bir sonuç verebilir. Arıcılık faaliyeti sonucunda sadece bal değil, polen, bal mumu, arı zehri ve propolis gibi ürünler de üretilir. Bal mumu bugün özellikle sağlık sektöründe çokça kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca tekrar arılara verilmek üzere yapay petek sanayisinde de kullanılırlar. Bal mumunun

4 160 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR yanı sıra Polen, arı zehri ve propolis de özellikle sağlık sektöründe sıkça kullanılan ürünlerdendir. Fakat Siverek te bal ve bal mumu dışında Polen, arı zehri ve propolis üretilmemektedir. Arıcılık faaliyetini geliştirmek ve bu faaliyetlerden daha fazla gelir elde etmek isteniyorsa, bal dışında bu ürünlerin de üretilmesine arıcılar tarafından önem verilmelidir. Anahtar Kelimeler: Siverek, Siverek te Arıcılık, Arıcılık Faaliyeti, Arıcılığın gelişimi, Hayvancılık. SİVEREK (ŞANLIURFA) DEVELOPMENT OF BEEKEEPING AND BEEKEEPING ACTIVITIES STRUCTURED ABSTRACT Beekeeping in Turkey had been various stages of development and change in time and it has been shown that the interest of beekeeping activities has been increased day by day.development and change in beekeeping can be exampled by using the modern methods, new hive usage instead of the old ones and developing the mobile beekeeping methods. In time, developments in beekeeping have been spread to different regions by the beekeepers thanks to interaction. Formerly undeveloped regions - in terms of beekeeping activities have developed over time. In this article, it s noted the Southeast of Anatolia in terms of the speed development of beekeeping and the development of beekeeping activities in this region had been examined especially in Şanlıurfa Siverek where these activities are popular. Accordingly, the features of bee race in Siverek, distribution the locations of bee colonies, the product quantities obtained from beekeeping activities and rich beekeeping activities have been examined in accordance with the principles of the geography. Deduction principle has been adopted as the method. At first, to be able to understand the piece, the subject was considered as a whole and the conclusion was reached by going down from whole to more particular pieces. Most of the numerical data regarding to the working space was obtained from TUIK (Turkey Statistical Institute) Rest of the data were obtained from the field observations. Especially, CBS programs (Global Mapper, Map Info) were used very often for map drawings. Beekeeping activities have been kept in South-east of Anatolia, especially in Siirt and Diyarbakır from past to present. In the last years, there is also Şanlıurfa among these cities. In Şanlıurfa especially in Siverek, all of the beekeeping activities were realized as traveler beekeeping way and it caused the big increase of honey production. This increase was the major factor for determining the working area. However, It was investigated why Siverek s beekeeping activities were most popular among all district areas of Şanlıurfa. In this study, while we analyze the reasons of the development of beekeeping in Siverek, we aim to raise Siverek to a better level in terms of beekeeping activities. Again, in the geographical sense, in order that the studies of beekeeping are limited,

5 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 161 the contributing about beekeeping in geographical literature is aimed by the help of this study. Not only the effects of government policy but also the effect of modern beekeeping methods has been great for increasing of the product obtained, the number of hives and beekeeping activities in Siverek. Main study is choosing the correct bee race. In Siverek, there are Anatolian bees which has already adapted to conditions of the region and heatresistant Syrian bees but in these days, there is a high demand for Caucasian bee race. There is an unbalanced distribution of beehives in Siverek town. Especially, the beehives that can be seen at a very high rate in the North villages are rarely seen in the South and even you can t find any of them in some regions of the South. The main reason of this is the presence of South-east Toros Mountains in North and therefore, more rainfall. Depending on the excess rainfall in the North, it has also increased the diversity of vegetation. The honey producing that s realized in pasture lands and which is a very valuable food source for human nutrition is a very important activity in terms of obtaining nectar, royal jelly, pollen etc There are a lot of pasture lands in the North of Siverek town and these lands are very important for beekeeping activities in terms of the diversity of vegetation. Directly or indirectly, the presences of bees are linked to the plants and very strong ties were established between them in course of time. Typically, this partnership is based on mutual benefits relationship. One of the best example to be given to this relationship; honey bee s relationship between plant flowers. Flowers need bees to pollinate and bees need to flowers for nutrition. In other words, the efficiency of beekeeping depends on some environmental factors such as climate and vegetation. If we examine the accommodation of bee colonies in Siverek town according to the seasons, again we can see a tight connection with the temperature and vegetation. In Siverek town different plants grow in different seasons so is caused to differ the distribution of bee colonies according to the seasons. Beekeepers are disposed intensively on different areas in different seasons. There is a parallel between the geographical distribution of beekeeping and the flora species that the bees can get honey. However, this condition is not indispensable because, the semi-nomadic or nomadic beekeeping is available and they can be economic as well as resident beekeeper. Some beekeepers live in low valleys or on the coast in winter and along with the spring, they go to the higher grounds stage by state depending on the circuit of flora blooming. After completion of travel and production, they go back down to the lower part in autumn. Mentioned migration usually occurs between the seaside and the mountains. These two types of nomadism are defined as Semi-migratory beekeeping. In Siverek, generally beekeeping season opens in May. This season continues throughout the five months and it ends on the 15th of September. I mean, the honey production stops at Siverek after the 15th of September. But after the 15th of September, the growth of important

6 162 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR plants for beekeeping activities in different regions of the country caused the beekeepers in Siverek to be mobile-beekeeping. Siverek town has got a high potential of beekeeping depending on its natural and human conditions. Because of these natural and human conditions, beekeeping activities in the town have reached the highest level and modernization in a short time. Despite all of these, this potential can be used much well and more products can be achieved with new plans and projects to be carried out. The most intensive areas of beekeeping operations in Siverek are the east parts of the town. This is because the advantages of Karacadağ volcanic mass. Due to be higher than its surrounding, diversity of plant and the longer survival of plants can be counted among these advantages. Most of the lands used for beekeeping activities in Siverek correspond to the pastures. Because of the advantages of pastures, in addition to beekeeping especially there is small ruminant as well. In recent years, the yield is considerably reduced due to the excessive grazing. However, Goat has a great importance among the small ruminants so it caused a larger damage of plants. For these reasons, local governments should conduct a study together with the beekeeper associations, specific areas must be established to ensure the continuation of beekeeping activities seamlessly. The agricultural chemicals used in cotton cultivation grown in western and southwestern parts of Siverek (these parts were opened to irrigation) affect the beekeeping activities negatively. Farmers should be encouraged about the usage of the agricultural chemicals which don t harm the bees and also protects the products. One of the major obstacles to the development of beekeeping is also fake beekeepers. These non-beekeepers get their beekeeping certificates in some illegal ways to be able to obtain financial gain and exploit the support given for the beekeepers by the state. This kind of people should be determinate as soon as possible and their beekeeping certificates should be cancelled. A honey packing plants must be established in the town for delivering the products obtained in Siverek to the markets in a healthy way. This is very important for the elimination of the imbalance in honey prices and also it s important for the development of the beekeeping activities in the town. At this scale, the applications regarding to the branding of Siverek and Karacadağ honeys must be finalized in a short time. There are three pure bee races (Anatolian, Syrian and Caucasian races) that have a great importance on the honey production in Siverek. Instead of the hybridization of the existing bee races, protecting and improving of the pure race can give a more accurate result. As a result of beekeeping, not only the honey is produced but also the products such as pollen, bee wax, bee venom and propolis are obtained. Beeswax has been started to use a lot in recent days, especially in the health sector. However beeswax is used in the artificial honeycomb industry to be given to the bees again. Among the products commonly

7 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 163 used especially in the health sector, there are Pollen, propolis and bee venom as well as the wax. But pollen, bee venom and propolis are not produced in Siverek except honey and beeswax. If it is desired to improve the beekeeping activities and generate more income from these activities, needed attention should be paid by the beekeepers on the production of these kinds of products except honey. Key Word: Siverek, Beekeeping in Siverek, beekeeping activities, the development of beekeeping, animal husbandary. 1. GİRİŞ Arılar için flora bir hammaddedir, çünkü arılar meyve ağaçlarından, ormanlardan ve kır çiçekleriyle diğer kültür bitkilerinden topladıkları maddelerden bal yaparlar. Arıcılık kuzey yarım kürede 64. enleme kadar yapılabilmekle beraber, yeryüzünde özellikle Akdeniz ülkeleri iklim ve flora bakımından, son derece uygun şartlara sahiptir. Diğer yandan Akdeniz ülkelerinde kışların ılık geçmesi arıcılığı bu bölgelerde daha da kolaylaştırmıştır. Çünkü ılık geçen kışlar sayesinde arılar dışarıda kışlatılabilmektedir. Yeryüzünde İtalyan, Kıbrıs, Karniol (Yugoslav), Suriye ve Kafkas arı ırklarının yaygın olması bir bakıma bunu ispatlamaktadır (Tunçel, s.98, 1997). Türkiye'nin ekolojik ve sosyo-ekonomik yapısı gereği, ülkemizin her yerinde arıcılık yapılabilir. Türkiye dünyada bal salgılayan bitki türlerinin % 75 ine sahiptir. Fakat bu kaynakların sadece 1/10 ni kullanabilmektedir. Bunlar dışında tarım alanlarında yetiştirilen yonca, korunga, üçgül gibi yem bitkileri soya fasulyesi, ayçiçeği, pamuk gibi sanayi bitkileri ve meyve bitkileri de arıcılık için oldukça önemlidir (Doğanay,2007,s.374). Türkiye nin 2013 TÜİK verilerine göre toplam arı kovanı sayısı adettir. Türkiye de arıcılık yapan köy sayıları kırsal nüfusun azalmasına bağlı olarak sürekli değişmiştir. Ayrıca yeni kovan sayılarında sürekli bir artış meydana gelirken eski kovan sayılarında sürekli bir azalma meydana gelmiştir. Buna karşılık arıcılıkta modern yöntemlerin uygulanmasıyla birlikte toplam kovan sayısında, bal üretiminde ve balmumu üretiminde sürekli bir artış meydana gelmiştir. Türkiye de kovan başına bal üretimi (14.5 kg) dünya ortalamasının (23 kg) altındadır ( TÜİK ). Arı varlığı ve bal üretimi açısında dünyada ikinci sırada olan Türkiye kovan başına düşen bal üretimi miktarı ve balın dış satımı konusunda aynı başarıyı gösterememektedir. Bunun en önemli nedenlerinden biri modern tekniklerin uygulanmamasının yanında km² ye düşen arı kovanı sayısının yüksek olmasıdır. Türkiye yi bölgeler bazında incelediğimizde, Kovan sayısı bakımından Ege bölgesinin ilk sırada yer aldığını görürüz. Fakat bal üretimi bakımından ilk sıraya Karadeniz bölgesi yerleşmektedir. Gerek bitki çeşitliliği gerekse iklim özellikleri bakımından elverişli olması sebebiyle, Karadeniz bölgesi avantajlı bir konuma sahiptir (Tablo 1). Tablo 1: Türkiye nin bölgelere göre arı kovan sayısı bal ve balmumu üretimi (2013) BÖLGELER Kovan Sayısı Bal Ürt. (ton) Balmumu Ürt.(ton) Ege Bölgesi Karadeniz Bölgesi Akdeniz Bölgesi Doğu Anadolu Böl Marmara Bölgesi İç Anadolu Bölgesi G. Doğu Anadolu Böl Kaynak : TÜİK

8 164 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR Arıcılık faaliyetlerinde balın yanı sıra üretilen önemli bir ürün de balmumudur. Arının ya bal mumu dışarıdan verilerek bal miktarının artması sağlanır, ya da arının kendi ürettiği balı kullanarak bal mumu üretmesi sağlanır. Bu nedenle balmumu üretimi ve bal üretimi arasında ters bir orantı vardır. Ülkemizde kovan sayısı ve bal üretimi bakımından üçüncü sırada yer alan Akdeniz bölgesi, bal mumu üretimi açısından ilk sırada yer almaktadır (Tablo 1). Genel itibariyle bakıldığında iklim ve bitki örtüsü çeşitliliğinin fazla olduğu kıyı bölgelerimiz, gerek kovan sayısı ve gerekse bal üretimi bakımından ilk sıralarda yer almaktadır. İç ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimiz, iklim ve bitki örtüsü açısından kıyı bölgelerimiz kadar şanslı değildir. Fakat arıcılık faaliyetleri sonucunda elde edilen ürünlerin düşüklüğü sadece iklim ve bitki örtüsü kriterleriyle açıklanamaz. Tablo 2: Türkiye de bölgelere göre kovan başına düşen bal miktarı (2013) BÖLGELER Kovan Başına Düşen Bal Miktarı (Kg) Akdeniz Bölgesi 16,8 Karadeniz Bölgesi 15,9 Ege Bölgesi 14,5 G. Doğu Anadolu Böl. 13,3 Doğu Anadolu Böl. 10,7 Marmara Bölgesi 10,7 İç Anadolu Bölgesi 10,2 Kaynak: TÜİK Güneydoğu Anadolu bölgesinin yüz ölçümü, km² kadardır ve Türkiye arazisinin %7 sini teşkil eder (Arınç, s. 377, 2011). Güneydoğu Anadolu bölgesi alanı itibariyle Türkiye nin en küçüktür bölgesidir, Nüfus bakımından da Doğu Anadolu Bölgesinden sonra Türkiye nin en düşük nüfuslu bölgesidir. Gerek nüfusunun az olması gerekse alan bakımından küçük olması arıcılık faaliyetleriyle uğraşan nüfusun da az olmasına sebep olmuştur. Böyle olmasına rağmen kovan sayısı bakımından 7. Sırada yer alan Güneydoğu Anadolu bölgesi, kovan başına düşen bal miktarına bakıldığında Ege Bölgesinden sonra 4. Sırada yer alır (Tablo 2). Yani Güneydoğu Anadolu da yapılan arıcılık faaliyetleri azımsanmayacak ölçüde önemlidir. Türkiye nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışında diğer bütün bölgelerinde arı kovan sayıları ve bal üretim miktarları bakımından düzenli olarak küçük miktarlarda artışlar görülürken, 2005 yılında devlet desteğiyle birlikte Güneydoğu Anadolu bölgesindeki kovan sayılarında ve bal üretiminde büyük artışlar gözlenmiştir. Bu dönem itibariyle hızlı bir ivme kazanan arıcılık faaliyetleri Güneydoğu Anadolu Bölgesinde önemli bir geçim kaynağı haline gelmiştir (Tablo 3). Tablo 3: Güneydoğu Anadolu Bölgesinin illere göre arı kovan sayısı bal ve balmumu üretimi (2013) İLLER Kovan Sayısı Bal Ürt. (ton) Balmumu Ürt. (ton) Siirt ,05 21,113 Diyarbakır ,04 73,853 Şanlıurfa ,30 16,582 Adıyaman ,741 32,13 Batman ,235 13,685 Mardin ,674 38,905 Gaziantep ,655 5,444 Kaynak : TÜİK

9 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 165 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde geçmişten bu yana özellikle Siirt ve Diyarbakır da arıcılık faaliyetleri sürdürülmektedir. Son yıllarda bu iki ile Şanlıurfa da eklenmiştir. Kovan sayısı bakımından Şanlıurfa, Siirt in yaklaşık yarısı kadar olmasına rağmen, bal üretimi bakımından Siirt in bal üretim miktarına yaklaşmıştır. Bu durumun en temel sebebi ise Şanlıurfa da özellikle son yıllarda modern yöntemlerle gezgin arıcılığın oldukça yoğun yapılmasıdır. Şanlıurfa da özellikle Siverek ilçesinde arıcılık faaliyetlerinin tamamı gezgin arıcılık şeklinde yapılması bal üretiminde büyük artışların görülmesine neden olmuştur (Tablo 3). Arıcılık şüphesiz çevresel koşulların önemli olduğu bir üretim tarzıdır. Temiz ve berrak hava ve su kaynakları olması arıcılığın sağlıklı yürütülmesi için başat koşuldur (Dinç, s. 1154, 2013). Siverek ilçesi sahip olduğu coğrafi şartlar bakımından Şanlıurfa nın diğer bütün ilçelerinden farklıdır. Siverek te İklim, bitkisi örtüsü, toprak özellikleri ve beşeri özellikleri arıcılık faaliyetleri için oldukça elverişlidir. Bu şartlardan dolayı Siverek te arıcılık faaliyetleri oldukça gelişmiştir. Siverek ilçesi gerek kovan sayısı bakımından gerekse üretilen bal miktarı açısından Şanlıurfa nın ilçeleri arasında birinci sırada yer alır (Tablo 4). Tablo 4: Şanlıurfa nın İlçelere Göre Arı Kovanı Sayısı (2012) Arı Kovan İLÇELER Sayısı Siverek Viranşehir Merkez Hilvan Birecik 816 Akçakale 330 Halfeti 300 Harran 150 Ceylanpınar 133 Kaynak: TÜİK Yaklaşık 42 bin kovan sayısı ve tonluk bal üretimi ile Siverek, Türkiye için oldukça önemli bir merkezdir. Siverek ilçesinden sonra en fazla arı kovanına sahip ilçe Viranşehir ilçesidir arı kovan ile Viranşehir ilçesi ikinci sıradadır. Şanlıurfa merkez 6000 ne yaklaşan kovan sayısı ile üçüncü sıradadır. Bu sıralama bal üretimi içinde geçerlidir. Siverek ilçesi dışında (Şanlıurfa merkez dahil) Şanlıurfa nın diğer bütün ilçelerindeki toplam arı kovanı sayısı dir. Bu da Siverek te bulunan toplam kovan sayısının (41845) yarısı bile olmamaktadır. Siverek ilçesinde arıcılığın bu kadar gelişmesini sağlayan ve Siverek i diğer ilçelerden ayıran en önemli özelliği kuşkusuz sahip olduğu coğrafi şartlardandır (Tablo 4). Arıcılık bir takım teknik ve biyolojik bilgileri gerektirmekle beraber coğrafi ortamla da doğrudan bağlantılıdır. Topoğrafya, iklim, flora ve hidrografik durumla arıcılık arasında sıkı ilişki vardır. Yeryüzünün yazları serin veya çok sıcak geçen bölgeleriyle bütün yıl yağışlı ve rüzgarlı alanlarında Arıcılık yapmak hemen hemen imkansızdır. Sosyal bir topluluk olan arıların, yapılan deneylerde C arasında çok faal oldukları, 10 C altında ve 37 C üzerinde hiç faaliyette bulunmadıkları tespit edilmiştir (Tunçel, s.98, 1997). Vücut ısısı 10ºC nin altına indiğinde arılar uçamaz ve 7 ºC nin altına indiğinde ise mutlak felç olurlar (Cınbırtoğlu, Konak, Kuvancı, s. 14, 2011 ). Yaz mevsiminde Temmuz ayı sıcak ortalamasının 33 ºC civarında seyrettiği Şanlıurfa da, gündüz sıcaklıkları ºC ye ulaşır (Güzel, s.576, 2013). Siverek ilçesinin iklimi de genel olarak bu özellikleri taşımaktadır. Siverek ilçesi yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve yağışlıdır. Yıl

10 166 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR içerisindeki ortalama sıcaklıklarda en yüksek değer temmuz ayında görülmektedir. Siverek te maksimum ortalama sıcaklıklara 32.5 C ile Temmuz ayında rastlanırken, minimum ortalama sıcaklıklara ise 0.5 C ile Ocak ayında rastlanır. Bu bilgilere dayanarak Siverek te ilkbahar ve yaz aylarında arılar için en uygun iklim şartlarının olduğunu söyleye biliriz. İklimin Son bahar ve kış aylarındaki olumsuz etkisi ise Siverek te gezgin arıcılığın gelişmesine sebep olmuştur. Bu özelliğinden dolayı Siverek bölgede arıcılık faaliyetlerinde ön plana çıkmıştır. Siverek ilçesinde 2012 yılı itibarı ile Arıcılık Kayıt Sistemine kayıtlı 214 arıcı bulunmaktadır. Siverek Bal Üreticileri Birliği ve ilçe arıcılarından elde edilen bilgilere göre 200 e yakında kayıtlı olmayan küçük işletmeci olduğu tespit edilmiştir. Yani Siverek te toplamda yaklaşık 414 arıcı bulunmaktadır. Sadece kayıt altına alınan arı kovanı sayısı tir. Bu rakamı arıcılıkla uğraşan kişi sayısına oranladığımızda, kişi başına 195 arı kovanı düşmektedir. TÜİK verilerine göre Siverek ilçesinde hane halkı sayısı ortalama 7.4 dür. Arıcılık yapan 414 işletmeciyi hane halkı sayısına oranladığımızda, yaklaşık kişinin arıcılık ile geçindiğini söyleyebiliriz ADNKS sonuçlarına göre Siverek in toplam nüfusu dir. Bu bilgiler ışığında Siverek nüfusunun % 1,5 inin arıcılık ile geçimini sağladığını söyleyebiliriz. Doğuda Siirt çevresinden başlayan, batıya doğru yönelerek Güneydoğu Toroslar yayını izleyen, Diyarbakır havzasını içine alarak Ceylanpınar ve Harran Yakınlarında Sona eren bu alan Diyarbakır-Siverek yöresi olarak adlandırılır ( Durmuş, Yiğit, 2014, s.219 ). Siverek, sönmüş bir yanardağ olan Karacadağ ın batısında Fırat a doğru uzanan bölgede, Diyarbakır-Şanlıurfa- Adıyaman arasında üçken şeklinde uzanan bir ilçedir. (Şıkoğlu, s. 1, 2012) (Harita 1.). Harita 1: Siverek İlçesi nin Lokasyon Haritası Siverek, Türkiye nin iç Anadolu dan sonra diğer büyük plato sahası olan güneydoğu Anadolu da ki eski yukarı Mezopotamya nın en kuzeyine karşılık gelen düzlükleri üzerinde yer

11 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 167 almaktadır. Güneydoğu Toroslar yayının güneyinde ve volkanik karakterli Karacadağ kütlesinin batı eteklerindedir. Siverek ve çevresi genellikle plato olarak isimlendirmekle beraber, gerçekte hafif engebeli bir topografya ya sahiptir (Arınç, s.388, 2011;). Arazi kuzeyden güneye ve doğudan batıya doğru alçalma gösterir. Harita 2: Siverek İlçesi ve Yakın Çevresinin Topografya Haritası Yükselti değerleri bu hafif engebeli plato sahasının çoğu yerinde m arasındadır. Bu değerler Karacadağ (1919m) kütlesine yaklaştıkça artar. Siverek ilçesinin bu kısımlarında yükselti değeri 1200 m yi bulur. İlçe merkezinin 60 km doğusunda sönmüş volkanik bir dağ olan Karacadağ yer alır (Canpolat, s.25-26,2005), (Harita 2.). Güneydoğu Anadolu Bölgesinin orta kesiminde, Havaii tipi, kalkan şekilli bir volkan olan karacadağ, bölgenin Orta Fırat ve Dicle bölümleri içerisinde Şanlıurfa-Diyarbakır il sınırları dahilinde yer almaktadır (Aytaç vd., s.295, 2014). İlçe akarsular bakımından zengin değildir. Siverek te ortalama yıllık yağış miktarı 550 mm civarındadır. Buna karşın buharlaşma oldukça fazla olduğundan dolayı akarsuların rejimleri düzensizdir. İlçenin doğal bitki örtüsü genellikle steptir (Sözer, s.10, 1984). İlkbahar yağışlarıyla yeşeren seyrek ot toplulukları yazın şiddetli kuraklık ve sıcaklardan sararır ve yok olurlar. İlçede daha önce var olan ormanlar ise antropojen etkilerle aşırı tahribata uğramış, düzensiz ve aşırı

12 168 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR otlatmadan dolayı varlığı son derece azalmış durumdadır. Nitekim ilçedeki toplam arazinin sadece %2,1 i orman ve fundalık alanıdır. (Şıkoğlu, s.8-11, 2012). 2. SİVEREK TE ARICILIK FAALİYETLERİNİN GELİŞİM DÖNEMLERİ Siverek ilçesinde arıcılık faaliyetlerinin gelişimi çok eskilere dayanmaktadır. Arıcılık faaliyetleri özellikle 1990 dan sonra ticarete yönelik yapılmaya başlanmıştır öncesinde yapılan arıcılık faaliyetleri tamamıyla ilkel yöntemlerle yapılmaktadır. Arıcılığın teknik bilgisinden habersiz ve karakovanlarda yapılan bu arıcılık özellikle Toroslara ve Karacadağ a yakın köylerin birkaç koloni halinde yaptığı bir faaliyettir ten sonra ilçede arıcılık faaliyetleri değişmeye başlamıştır. Bu dönemde Ordu, Muğla, Adana, Mersin gibi yerlerden arıcılıkla ilgili teknik bilgiye sahip ve tecrübeli gezgin arıcılar yoğun bir şekilde Siverek e gelmeye başlamıştır. Bu arıcıların ilçeye gelmesinin sebebi arıların ilkbahar gelişimi için çok önemli olan Üçgül (Trifolium resupinatum L.) bitkisi ve uygun sıcaklık şartlarıdır. Bölge halkı bu tecrübeli arıcılardan arıcılığın teknik bilgisini öğrenip ticarete yönelik arıcılık yapmaya başlamışlardır. Karakovandan fenni kovana geçen bölge arıcıları Siverek ilçesinde de modern arıcılığın temelini atmışlardır. Siverek te arıcılık faaliyetlerinin gelişim dönemlerini şu şekilde inceleyebiliriz; Birinci Dönem ( ) yılları arasında kovan sayılarında sürekli bir artış meydana gelmiştir yılında Siverek ilçesinde toplam arı kovanı sayısı 850 iken 1998 yılında 1000 adet olmuştur. Fakat bazı yıllarda ( , ) düşüşlerin olduğu görülmektedir (Tablo 4). Arı kovanlarının sayılarında meydana gelen düşüşlerin sebebi eski tip yani karakovandan fenni kovana geçişte yaşanan kayıptır. Fakat bu düşüşe rağmen 1991 yılına göre bal üretimi 1 ton artarak 16 tona yükselmiş. Kovan sayısının azalmasına rağmen bal üretiminin artmasının temel sebebi kuşkusuz uygulanan modern yöntemler olmuştur (Tablo 5.). Tablo 5: Siverek İlçesinde Yıllara Göre Köy ve Eski ile Yeni Kovan Sayısı Yıllar Arıcılık Yapan Köy Sayısı Eski Kovan Sayısı Yeni Kovan Sayısı Toplam Kovan Bal Üretimi (Ton) , Kaynak: TÜİK

13 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 169 İkinci Dönem ( ) 1998 yılında Arı kovanı sayısı 1000 adet olmuştur yılından itibaren 2006 yılına kadar arı kovanlarında sürekli bir artış gözlenmiştir yılında 2000 adet olan arı kovanı sayısı 2003 yılında adete, 2006 yılında ise adete ulaşmıştır. Bu yükselişin nedeni, yeni iş olanakları arayanların yoğun bir şekilde arıcılık faaliyetine yönelmeleridir. Çünkü arıcılık, sermayesi az olan ve bir yıl gibi kısa sürede kendisini amorti edebilen bir faaliyettir. Bunun yanında 2003 te Türkiye Arı Yetiştiricileri Birliği (TAB) kurulmuştur. Türkiye Arı Yetiştiricileri Birliğinin kurulması arıcıların bir çatı altında toplanmasına neden olmuş ve devlet bu birliklerle arıcılara hem kovan başına hem de üretilen bal miktarına ( ton ) karşılık maddi destek vermeye başlamıştır. Bu yükseliş 2006 yılına kadar devam etmiş ve 2007 yılında tekrar bir düşüş meydana gelmiştir (Grafik 1.). Grafik 1: Siverek ilçesinde yıllara göre arı kovan sayısı ( ) Üçüncü Dönem ( ) Gelişimin son dönemi olan yılla rı arasında özellikle yıllarında arı kovanlarında düşüş yaşanmıştır. Toplam arı kovanlarında yaşanan düşüşün temel nedeni bazı sözde arıcıların devletten daha fazla destek almak için, arı birliklerinden fazla küpe alarak olmayan arıları varmış gibi göstermelerinden kaynaklanmaktadır. Bu küpeler sayesinde arı kovanlarının sayılarını olduğundan daha fazla göstermesi gibi yolsuzluklar sonucunda devlet ilçede miktarı yaklaşık olarak 1000 adet kovana tekabül eden küpelere el koymuştur. Bu sebepten dolayı arıcılara devlet tarafından verilen destek önce tamamen kesilmiş, daha sonra ise çok az miktarda destek verilmiştir. Fakat 2010 yılından sonra devletin tekrar destek vermeye başlaması ve denetimlerin sıklaştırılarak yapılacak yolsuzlukların önüne geçilmesi arı kovan sayılarının yeniden artmasına neden olmuştur yılında olan toplam arı kovanı sayısı 2010 yılında a yükselmiş ve 2013 yılında olmuştur. İlçede özellikle son yıllarda arıcılığın gelişmesin en önemli nedenlerinden biride 2012 yılında ilçede kurulmuş olan Siverek Bal Üreticileri Birliğinin çalışmalarıdır ( Tablo 3,Grafik 1.). 3. SİVEREK İLÇESİNDEKİ ARI IRKLARI VE ARI KOLONİLERİNİN DAĞILIŞI Siverek te arıcılık faaliyetlerinin gelişiminde kovan sayılarının ve elde edilen ürünlerin artmasında sadece devlet politikalarının etkisi değil, modern arıcılığında etkisi büyük olmuştur.

14 170 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR Bunların başında doğru arı ırkının seçilmesi gelir. Coğrafi şartlar sadece arıcılık faaliyetleri üzerinde değil, arı ırkları üzerinde de etkilidir. Ülkemizin her coğrafi bölgesine uyum sağlamış arı ırkları bulunmaktadır. Yüksek sıcaklık şartlarına uyum sağlamış olan Anadolu arısı; İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu bölgesi ve Akdeniz bölgesinde yaygın olarak yetiştirilir. Bunun yanında Akdeniz iklim şartlarına uyum sağlamış olan İtalyan arısı Akdeniz bölgesinin bazı alanlarında yoğun olarak bulunmaktadır. Daha nemli hava şartlarına uyum sağlamış olan Karnoyal arısı ise Marmara ve Ege bölgesinde tercih edilirken, Kafkas arısı ise şiddetli soğuklara dayanması nedeniyle Karadeniz özellikle Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgesinde yetiştirilir. Siverek ilçesinde ise bu bölgenin şartlarına uyum sağlamış Anadolu arısı ile yüksek sıcaklıklara dayanıklı olan Suriye arısı bulunmaktadır. Fakat son zamanlarda Kafkas arı ırkına yoğun bir talep söz konusudur. Kafkas arı ırkının ana yurdu Kafkasların dağlık bölgesidir. Dağ arısı olarak da bilinen Kafkas arısı, yüksek rakımlı bölgelerin uzun ve karlı kısına adapte olmuş siyah renkli arılardır. Güçlü bir yiyecek toplama yeteneğine sahip, ayrıca yeni yiyecek kaynağı aramada konusunda da oldukça başarılıdırlar. Zengin nektar kaynaklarını çok iyi değerlendirir, kıt kaynaklardan da maksimum seviyede faydalanırlar. Kafkas ırkı aşıra soğuğa dayanıklı, dil uzunluğu fazla (7.2 mm), oldukça sakin ve daha fazla bal üretilmesi nedeniyle Siverek te bu arı ırkının yetiştirilmesi hızla yaygınlaşmaktadır ( Doğaroğlu, s. 87, 2009 ). Kafkas arı ırkının yanı sıra, Siverek iklim şartlarına uyum sağladığı için Suriye arı ırkı da yetiştirilen bir diğer ırktır. Bununla birlikte Siverek te gezgin arıcılığın özellikle Akdeniz ve Doğu Anadolu bölgesine yapılması sebebiyle bu bölgelere en çok uyum sağlayan Anadolu arı ırkı da Siverek te yoğun olarak tercih edilir. Siverek ilçesinde arı kovanları dengesiz bir şekilde dağılmıştır. Özellikle kuzey kesimdeki köylerde yoğunluk kazanan arı kovanları güneyde daha seyrek hatta bazı alanlarda hiç bulunmamaktadır. Bunun temel nedeni kuzeyde Güneydoğu Toros dağlarının varlığı ve bu sebepten dolayı yağışın fazla olmasıdır. Yağış fazlalığına bağlı olarak kuzeyde bitki örtüsü çeşitliliği de artmıştır. Zengin bitki türünden meydana gelmiş olan mera alanları çok yönlü faaliyete imkan sağlamakta olup çiftlik hayvanları otlatmak suretiyle değerlendirilmelerinin yanı sıra önemli bir tarımsal faaliyet olan arıcılık ve bal üretimi yapmak suretiyle de değerlendirilmektedir (Gül vd., s. 1-2, 2005). Mera alanlarında yapılan arıcılık faaliyeti insan beslenmesi açısından değerli bir besin kaynağı olan bal üretimi, nektar, arı sütü, polen v.s elde edilmesi açısından önem arz eder. Bunun yanı sıra diğer yandan mera bitki örtülerinde bulunan çok sayıda yabancı tozlaşma özelliğine sahip ve dolayısıyla üretim için mutlaka arılar gibi tozlayıcıların tozlaşmasına ihtiyaç duyan bitki türlerinin verim ve sürekliliği açısından da büyük önem taşımaktadır (Cengiz, s. 15, 2013). Siverek ilçesinin kuzey bölgesi genellikle mera alanları olup bitki örtüsü ve bitki örtüsü çeşitliliği bakımdan arıcılık faaliyetleri için oldukça önemlidir. Güneyde ise sulu tarıma bağlı olarak zirai ilaçlamanın da fazla olması buralardaki köylerde arı kovan sayılarının az olmasına neden olmuştur. Metrekareye düşen kovan sayısının en yüksek olduğu köy Siverek ilçe merkezinin güneybatısında yer alan Ediz köyüdür. Ediz köyünün haritada en yoğun yer olarak görülmesi arı kovanlarının fazla olmasından dolayı değil, köyün alan bakımından küçük olmasından kaynaklanmaktadır. Arı kovanlarının yoğun olduğu diğer bir alan ise Karacadağ ve eteklerinde bulunan köylerdir. Bu bölgede yağışın fazlalığından dolayı bitki çeşitliliği fazladır. Bitki

15 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 171 çeşitliliğinin fazla olması da arı kovanlarının özellikle Karacadağ eteklerinde yoğun olmasına sebep olmuştur (Harita 3). Harita 3: Siverek İlçesinde Arı Kolonilerinin Dağılışı (2014) Arıların varlığı doğrudan ve dolaylı olarak bitkilere bağlı olup, aralarında zamanla güçlü ortak bağlar kurulmuştur. Genellikle bu ortaklık karşılıklı fayda ilişkisine dayanır. Bu ilişkiye verilecek en güzel örneklerden birisi; bal arısı ile bitki çiçekleri arasındaki ilişkidir Çiçeklerin tozlaşmak için arılara, arılarında beslenmesi için çiçeklere ihtiyacı vardır. Başka bir değişle arıcılıkta verimlilik, iklim ve bitki örtüsü gibi bazı çevresel faktörlere bağımlılık gösterir (Cengiz, s.15, 2013). Siverek ilçesinde arı kolonilerinin mevsimlere göre konaklama yerlerini inceleyecek olursak, yine sıcaklık ve bitki örtüsüyle sıkı bir bağlantı olduğunu görebiliriz. Siverek ilçesinde farklı mevsimlerde farklı bitkiler yetişmektedir. Buda arı kolonilerinin dağılışının mevsimlere göre farklı olmasına neden olmuştur. Arıcılar farklı mevsimlerde farklı alanlara yoğun bir şekilde yerleşirler (Harita 4). Kış aylarını daha sıcak olan Akdeniz bölgesinde geçiren arıcılar mayıs ayı ile birlikte Siverek ilçesine dönerler. Çünkü mayıs ayı ile birlikte Siverek ilçesinde sıcaklıklar yükselmiş ve arıların ilkbahar gelişimi için oldukça önemli olan üçgül bitkisi çiçek açmaya başlamıştır. Üçgül bitkisinin en yoğun yetiştiği alanlar ilçenin kuzey sahalarında mera alanları olarak kullanılan yerlerdir. Dolayısıyla ilkbahar aylarında arı kolonilerinin en fazla yoğunlaştığı alanlar buralardır. Ayrıca kuzey sahalarda tarımın yapılmaması ve zirai ilaç kullanımının olmaması arı kolonilerinin buralarda yoğunlaşmasının bir diğer nedenidir (Harita 5).

16 172 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR Harita 4: Siverek İlçesinde Arazi Kullanımı İle Arı Kolonilerinin Mevsimlere Göre Dağılışı Arasındaki İlişki (2014) Siverek te yaz aylarında sıcaklığın artmasıyla birlikte üçgül bitkisi kurumaya başlamış ve aynı dönemde Karacadağ da geven bitkisi çiçek açmıştır. Bu nedenle Haziran ayının ortalarında arıcılar Karacadağ a doğru göç ederler. Arıcılar Temmuz ayının ortalarına kadar Karacadağ da kalırlar. Temmuz ayının ortalarında geven bitkisinin çiçeklenme süresi biterken ilçenin batı ve güney kesiminde özellikle sulu tarımın yapıldığı alanlarda pamuk bitkisi çiçek açar ve bu alanlara göç başlar (Harita 5). Sulu tarımın yapıldığı alanlarda pamuk bitkisinin yanında mısır bitkisi de yetişmektedir. Mısır bitkisi de arının polen ihtiyacını karşılamaktadır. Pamuk bitkisinin çiçeklenme süresi oldukça uzundur. Bu sebeple Eylül ayının ortalarına kadar bu alanlar tercih edilmektedir. Aynı zamanda batı ve güney alanlarda sıcaklık şartları daha uygun olduğu için kışlama dönemi de bu sahalarda geçirilebilir. Siverek ilçesinde arıcıların konaklanma için tercih etmediği bitki örtüsünün cılız olduğu yerler de bulunmaktadır. Bu alanlar genelde ilçe merkezinin doğu kesiminde kuru tarım faaliyetlerinin yapıldığı sahalardır. 4. SİVEREK İLÇESİNDE BAL VE BAL MUMU ÜRETİMİ Siverek, 1991 yılında sadece 15 ton olan bal üretimi 2003 yılında 10 katına çıkarak 151 ton olmuştur. Bu da arıcılığın Siverek ilçesinde kısa zamanda nasıl geliştiğini gösterir. Bu gelişiminin temel nedeni modern arıcılık yöntemlerinin uygulanması ve buna bağlı olarak arıcı ve arı kovanlarının sayılarında meydana gelen artıştır yılındaki 151 ton olan bal üretimi Siverek ilçesi

17 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 173 için oldukça önemli bir miktardır. Ayrıca 1991 yılından sonra arıcılığın daha çok gezgin arıcılık şeklinde yapılması ve kara kovan yerine fenni kovanın kullanılması üretim artışında etkili olmuştur yılına kadar devam eden bal üretimindeki bu artış 2005 yılında 354 tona ulaşmıştır, fakat 2005 yılından sonra üretimin hızla düştüğü görülmektedir. Bu düşüşün temel nedeni ise o yıllarda bölgede yaşanan kuraklıktır (Grafik 2). Grafik 2: Siverek ilçesinde yıllara göre bal üretimi ( ) Kaynak: TÜİK 2009 yılında Siverek ilçesindeki bal üretimi 165 ton iken 2010 yılında ise 5 kat artarak 934 tona yükselmiştir. Bu artışın nedeni 2005 yılında kesilen devlet desteğinin, 2010 yılında yeniden verilmeye başlanmasıdır. Ayrıca arıcılık faaliyetleriyle uğraşanların sayısında artış olması ve yeni arıcıların da modern yöntemleri kullanması, bal üretimindeki artışın bir diğer sebebidir. Bu faktörlere bağlı olarak kovan sayıları hızla artmış, dolayısıyla üretimde artmıştır. Siverek ilçesinde bal üretimi 2011 yılında ton iken 2012 yılında ton olmuştur (Tablo 6). Tablo 6: Siverek İlçesinde Yıllara Göre Bal Üretimi YILLAR BAL ÜRETİMİ YILLAR BAL ÜRETİMİ (TON) (TON) , , Kaynak : TÜİK Siverek ilçesinde 1991 ile 2012 yılları arasında bal üretimi 72 kat artmıştır. Siverek ilçesinde kovan başına düşen bal üretim miktarı 38 kg dır. Bu ortalamayla Siverek hem dünya ortalamasının (23 kg) hem de Türkiye ortalamasının (14.5) üstündedir (Sancak vd. s. 9, 2013).

18 174 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR Fotoğraf 1: Ham Bal Mumu (Solda), Fabrikada İşlenmiş ve Aktif Kullanımda Olan Petek (Sağda) Bütün Türkiye de olduğu gibi arı ürünü olarak baldan sonra en çok üretilen ürün bal mumudur. Arının bir kilo bal mumu üretebilmesi için 5-25 kg arsında bal tüketmesi gerekir. Bu tüketim üreticiye maddi olarak büyük zararlar vermektedir. Bu zararı minimum seviyeye düşürebilmek için kovandaki bal alındıktan sonra, elde edilen bal mumu arıcı tarafından fabrikalara gönderilir. Fabrikalara ham olarak gönderilen doğal bal mumu, işlenerek yapay petek haline getirilir (Fotoğraf 1). Daha sonra bu petekler kovanlara yerleştirilerek, hem arının petek yapmak için harcadığı zaman geri kazanılırken hem de arının yine petek yapmak için kullanacağı bal miktarı da minimum seviyeye düşürülmüş olur. Tablo 7: Siverek İlçesinde Yıllara Göre Balmumu Üretimi BALMUMU YILLAR ÜRETİMİ (TON) , , , , ,1 Kaynak : TÜİK Siverek ilçesinde 2004 yılında 12 ton olan bal mumu üretimi 2007 yılına kadar aynı kalmış fakat bu yıl itibarı ile düşmeye başlamış da 7,5 tona gerileyen bal mumu üretimi 2012 yılında 9 tona yükselmiştir. Bunun sebebi arıcıların daha çok bal üzerinde çalışmaya başlaması ve bal mumuna yeteri önemi vermemesinden kaynaklanır (Tablo 7). 5. SİVEREK TE GEZGİNCİ ARICILIK Modern arıcılığın bir diğer kolu da gezgin arıcılıktır. Arıcılık faaliyetlerinden en iyi verimi elde etmek için arıcılığın gezgin arıcılık şeklinde yapılması şarttır. Bunun yanında iklim ve bitki örtüsü şartları da gezgin arıcılığı etkilemektedir. Arının bal alabileceği flora türü ile arıcılığın coğrafi dağılışı arasında, bir paralellik vardır. Ancak bu koşul olmazsa olmaz koşulu değildir. Çünkü yerleşik arıcılıkla birlikte, yarı göçer ya da

19 Siverek te (Şanlıurfa) Arıcılığın Gelişimi ve Arıcılık Faaliyetleri 175 göçer arıcılık da yapılmakta ve ekonomik olabilmektedir. Bazı yetiştiriciler kışları, alçak vadi içleri ya da kıyılarda geçirdikten sonra, ilkbahar ile birlikte, floranın çiçeklenmesi devrelerine bağlı olarak, aşama aşama biraz daha yüksek kesimlere çıkarlar. Seyehat ve üretim tamamlandıktan sonra, güzleri tekrar alçak kesimlere inerler. Sözkonusu göç, genellikle, deniz kıyıları ve dağlar arasında cereyan eder. Bu iki tip göçerlik, yarı göçer arıcılık diye tanımlanabilir. Bazı ülkelerde ise bu göç birkaç yer değiştirme şeklinde olabilmektedir. Örneğin, bir yerde bitki çiçeklerinin kalmadığına kanaat getirilince, başka bir yere göçülmekte; oradaki floranın balı azalınca daha verimli bir başka yere göçülmekte; bu göç hareketi, yatay veya dikey göç biçiminde olabilmektedir. Artık bu arıcılık ya da bal üretimi şekline, göçebe arıcılık, ya da göçebe balcılık denilebilir (Doğanay, 2007, s.374). Siverek ilçesinde genel olarak mayıs ayında arıcılık sezonu açılmaktadır. Bu sezon beş ay boyunca devam ederek 15 Eylülde son bulmaktadır. Yani 15 Eylülden sonra Siverek te bal üretimi durmaktadır. Fakat 15 Eylülden sonra ülkemizin farklı bölgelerinde arıcılık faaliyetleri için önemli olan bitkilerin yetişmesi Siverek ilçesindeki arıcıların gezgin arıcılık yapmalarına neden olmuştur. İlk arıcı göçü 15 Eylülden sonra çam bitkisi için Antalya ve Muğla illerine yapılmaktadır. Kış aylarına kadar bu bölgede kalan arıcılar daha sonra Adana, Mersin Hatay gibi illere göç etmektedir. İkinci göç dalgası ise Kasım ayında Orta Toroslara özellikle Adananın kuzey kesimlerine ve Niğde iline yapılmaktadır. Buradaki amaç ise Kasım ayında bu bölgede yetişen püren bitkisidir. Püren bitkisinin çiçeklenme dönemi bittikten sonra arıcılar Toroslardan daha güneye; yani daha alçakta olan Adana, Mersin ve Hatay gibi yerlerde kışı geçirirler. Son göç dalgası ise Siverek ilçesinin sıcaklık şartlarının arıcılık faaliyetleri için olumsuz olmaya başladığı aralık ayında yapılmaktadır. Siverek ilçesinde kış ayları soğuk ve sert geçtiği için arıcılık faaliyetlerini engellemektedir. Ayrıca kış aylarında arıların daha fazla ısıya ihtiyaç duymaları arıcıların sıcak yerler göçünü zorunlu kılmaktadır (Harita 5). Harita 5: Siverek teki Gezgin Arıcıların Yıl Boyunca Geçtiği Güzergahlar ve Konaklama Yerleri Kış aylarında arıcılık faaliyetleri için en uygun sıcaklık şartlarına sahip bölgemiz Akdeniz bölgesidir. Ayrıca arıcıların erken ilkbahar dedikleri Mart ve Nisan aylarında, özellikle Nisan aylarının başında, çiçek açmaya başlayan narenciye arıcılık faaliyetleri için oldukça önemlidir. Mayıs ayının başlarında ise Siverek ilçesinde havaların ısınmaya başlaması ve çiçek açmaya başlayan üçgül

20 176 Handan ARLAN - Emrah ŞIKOĞLU Mehmet UÇAR bitkisinden dolayı arıcılar Siverek ilçesine tekrar dönerler. Siverek ilçesinde bitkilerin kurumaya başladığı ve havaların iyice ısınmaya başladığı haziran ayının ortalarına doğru ise arıcılar daha serin olan ve bitki örtüsü bakımdan daha fazla çeşitlilik gösteren doğu illerine göç etmeye başlar. Bunlar arasında en yoğun gidilen iller Muş, Bitlis, Bingöl ve Van dir. Bu illerde geven, üçgül, kekik, yonca, korunda ve tütsü gibi bitkilerin yetiştiği bölgelerde yerleşen arıcılar havaların soğumasıyla birlikte Eylül ayında tekrar Siverek ilçesine dönmektedir (Harita 5). 6. SONUÇ ve ÖNERİLER Siverek ilçesi sahip olduğu doğal ve beşeri şartlara bağlı olarak arıcılık potansiyeli yüksek olan bir yerdir. Bu doğal ve beşeri şartlardan dolayı ilçede kısa zamanda arıcılık faaliyetleri yüksek seviyelere ulaşmıştır ve modernleşmiştir. Bütün bunlara rağmen yapılacak yeni plan ve projelerle bu potansiyel çok daha iyi kullanılıp daha fazla ürün elde edilebilir. Siverek ilçesinde arıcılık faaliyetlerin en yoğun yapıldığı alanlar ilçenin doğu kesimdir. Bunun nedeni Karacadağ volkanik kütlesinin sağladığı avantajlardır. Bu avantajlar arasında bitki çeşitliliği ve çevresine göre yüksek olmasından dolayı bitkilerin daha uzun süre canlı kalmasını sayabiliriz. Siverek te de arıcılık faaliyetleri için kullanılan alanların birçoğu mera alanlarına tekabül etmektedir. Mera alanlarının sağladığı avantajlardan dolayı arıcılık faaliyetlerinin yanı sıra özellikle küçükbaş hayvancılıkta yapılmaktadır. Buradaki aşırı otlatmadan dolayı son yıllarda verim oldukça azalmıştır. Yine küçükbaş hayvancılık içerisinde Keçi nin önemli bir yer alması bitkilere verilen zararın daha fazla olmasına sebep olmuştur. Bu sebeplerden dolayı yerel yönetimlerin ve arıcı birliklerin bir araya gelerek birlikte çalışma yürütmeli, arıcılık faaliyetinin sorunsuz bir şekilde devam etmesini sağlayacak özel alanlar oluşturulmalıdır. Siverek ilçesinde sulamaya açılmış batı ve güneybatı kısmında yetiştiren pamuk bitkisi tarımında kullanılan zirai ilaçlar, arıcılık faaliyetlerini olumsuz etkilemektedir. Arılara zarar vermeyen ve aynı zamanda ürünü koruyan zirai ilaçların kullanımı konusunda çiftçiler bilinçlendirilmelidir. Arıcılık faaliyetlerinde gelişmenin önündeki önemli engellerden biri de İlçede maddi kazanç elde etmek için arıcı olmadığı halde yasal olmayan yollardan arıcılık belgesi alıp devletin arıcılara verdiği desteği istismar eden sözde arıcılardır. Bunların en kısa sürede tespiti yapılıp arıcılık belgelerinin iptal edilmesi gerekir. Siverek ilçesinde elde edilen ürünlerin sağlıklı bir şekilde pazarlara ulaştırılması için ilçede mutlaka bir bal ambalajlama tesisinin kurulması gerekmektedir. Bu hem ilçedeki arıcılık faaliyetlerinin daha da gelişmesi hem de bal fiyatlarındaki dengesizliğin giderilmesi açısından oldukça önemlidir. Yine bu ölçekte gerek Siverek gerekse Karacadağ balının markalaştırılması konusunda yapılan başvuruların kısa bir süre içerisinde sonuca bağlanması gerekir. Siverek teki bal üretiminde büyük önemi olan üç saf arı ırkı ( Anadolu, Suriye ve Kafkas ırkları ) bulunmaktadır. Varolan arı ırklarının melezleştirilmesi yerine bu ırkların olduğu gibi korunması ve ıslahı daha doğru bir sonuç verebilir. Arıcılık faaliyeti sonucunda sadece bal değil, polen, bal mumu, arı zehri ve propolis gibi ürünler de üretilir. Bal mumu bugün özellikle sağlık sektöründe çokça kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca tekrar arılara verilmek üzere yapay petek sanayisinde de kullanılırlar. Bal mumunun yanı sıra Polen, arı zehri ve propolis de özellikle sağlık sektöründe sıkça kullanılan ürünlerdendir. Fakat Siverek te bal ve bal mumu dışında Polen, arı zehri ve propolis üretilmemektedir. Arıcılık faaliyetini