AD NEDĠR? Yaşlı kadın ümitsizlik, ve kararsızlık içinde önce torununa sonra sağına, soluna ve bir de gökyüzüne baktı.

Transkript

1 AD NEDĠR? 1 Yaşlı kadın ümitsizlik, ve kararsızlık içinde önce torununa sonra sağına, soluna ve bir de gökyüzüne baktı. Yukarıdaki tümcede geçen adam, ümit, karar, torun, sağ, sol, gökyüzü sözcükleri, varlıkları ve kavramları karşılayan sözcüklerdir. Tüm varlıkları ve kavramları tek tek yada cins cins karģılayan, onların adları olan sözcüklere AD denir: ev, göl, yol, yolcu, dev, kitap, Sema, Ali, akıl, cesaret, soğukluk, kum, su gibi. VARLIKLARA VERĠLĠġĠNE GÖRE ADLAR Adlar, varlıklara ve kavramlara verilişlerine göre ikiye ayrılır: 1. Özel Ad 2. Tür Adı ÖZEL AD Tek bir varlığa, tek bir kavrama verilen ada ÖZEL AD denir. Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye, Ġsveç, Ankara, Stockholm, Anıtkabir, Asım, Ġngilizce, Ġsveççe, Ġslâmiyet, Hıristiyanlık, Türk Dil Kurumu, Kızılay, Kızılhaç, Allah, Azrail, Van Gölü, Ağrı dağı, Fenerbahçe, Kartaltepe, Cumhuriyet, Aftonbladet, Hürriyet, Akdeniz, Ġstanbul, Asya, Avrupa,GüneĢ, ay, dünya adları coğrafya terimi olarak kullanıldıkları zaman özel ad gibi büyük harfle başlar. TÜR ADI Aynı cinsten olan varlıklara ve kavramlara CİNS ADI yada TÜR ADI denir: deniz, nehir, köy, elma, ilçe, baģ, kol, amca, hala, dayı, çatal, kaģık, kedi, köpek, insan, kent, göz, kulak, okul, dosya, dil, bıçak, geyik, taģ birer tür adıdır. Tür adları bir tek varlığa ad olarak verilirse özel ad olur: Adana`da bol miktarda pamuk yetiştirilir. Kedinin adını Pamuk koydum. VARLIKLARIN OLUġUNA GÖRE ADLAR 1. Somut Ad 2. Soyut Ad

2 SOMUT AD Varlıkları duyu organları ile anlaşılabilen varlıkların adlarına SOMUT AD denir. ağaç, kedi, soluk, hava, kitap, deniz, çiçek, kelebek, kalem, silgi, tebeģir, taģ, karpuz, biber, balık, dana, kurbağa, kırlangıç, fasulye birer somut addır. 2 SOYUT AD Madde durumunda olmayan, varlıklarını akılla, sezgiyle kavrayabildiğimiz varlıkların ve kavramların adlarına SOYUT AD denir. sevinç, korku, sevgi, düşünce, zekâ, peri, anlayış, üzüntü, aşk, cesaret, nefret, dostluk, düşmanlık, kıskançlık, mutluluk, samimiyet, şüphe, duygu birer soyut addır. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE ADLAR 1. Tekil Ad 2. Çoğul Ad TEKĠL AD Bir tek varlığı yada kavramı anlatan adlara TEKĠL AD denir: kız, insan, toprak, ağaç, duygu, çocuk, ev, okul, iģ, ĢiĢ, iz birer tekil addır. ÇOĞUL AD Birden çok varlığı yada kavramı anlatan adlara ÇOĞUL AD denir: insanlar, duygular, çocuklar, evler, kalemler, masalar, izler birer çoğul addır. Türkçe`de tüm sözcükler tekildir. Adlar - ler (-lar) ekleriyle çoğul yapılır. - ler, - lar çokluk eki getirilen sözcüğün abartma, benzerlik anlamları kazandığı da görülür: Mustafa Kemaller tükenmez. Tevfik Fikretler, Mehmet Akifler yetiştirdi bu ulus. Yapılacak dağlar kadar işim var. (Abartma) Seni dünyalar kadar seviyorum. (Abartma) Bazı adlar çoğul eki almamalarına karģın çokluk kavramı taģır. Bunlara TOPLULUK ADLARI denilir. Topluluk adları, teklerin bir arada bulunmasından oluşan grubu tanıtmaya yararlar: ordu, sürü, takım, ulus, küme, bölük, aile, sınıf, okul, alay, dizi, düzine vb. Topluluk adları da çokluk durumuna getirilebilir: ordular, sürüler, takımlar, uluslar, kümeler, aileler, sınıflar, okullar, bölükler vb.

3 ÖRNEK SORULAR 1. Aşağıdakilerden hangisi soyut bir addır? a) önlük b) kömürlük c gözlük d) insanlık Yanıt: Varlığını duyularımızla algılayamadığımız, akılda tasarlayıp sezdiğimiz varlık ve kavramların adı soyuttur. Seçeneklerdeki insanlık sözcüğü doğru yanıttır Aşağıdaki tümcelerin hangisinde - ler, eklendiği sözcüğe çoğul anlamı katmamıģtır? a) Onun annesi ile babasını evlerinde gördüm. b) Öğretmen, bahçede dolaşan çocukları oyuna çağırdı. c) Sizlere ne denildi ki konuşmayı kestiniz. d) Sözcükleri ağzında geveleyip durdu. Yanıt: A seçeneğinde, evlerinde sözcüğüne getirilen - ler eki ev adını değil de o eve sahip olanları çoğullaştırıyor. Onun için doğru yanıt a seçeneğidir. 3. Aşağıdaki tümcelerde bulunan altı çizili sözcüklerden hangisi soyut addır? a) Televizyonda güzel bir film var. b) Gölün kenarında fotoğraf çekti. c) Bu mağaraya girmek yürek ister. d) Sofrada sadece kızartmalar yendi. Yanıt: Bu mağaraya girmek yürek ister. Tümcesinde yürek sözcüğü cesaret anlamındadır ve soyuttur. Doğru yanıt c seçeneğidir. 4. KardeĢim ateģler içinde yatıyor. Tümcesine - ler ekinin kattığı anlamın benzeri aşağıdakilerin hangisinde vardır? a) Ben babamı dünyalar kadar seviyorum. b) Saat yedi sularında orada olmalıyız. d) Üç aydır ablamlarda kalıyorum. Yanıt: Kardeşim ateşler içinde yatıyor. Tümcesindeki - ler eki, abartma anlamı katmıştır. Aynı durum, Ben babamı dünyalar kadar seviyorum. Tümcesinde de vardır. Doğru yanıt a seçeneğidir.

4 5. Güzel sözcüğü, hangi tümcede ad olarak kullanılmıştır? a) Güzel bir elbise aldı. b) Kitabındaki resmi güzel boyadı. c) Defterini güzel şiirlerle süsledi. d) Saksıdaki çiçek çok güzeldi. Yanıt: Güzel sözcüğü a ve b seçeneklerinde sıfat, b seçeneğinde zarf, d seçeneğinde ise ad olarak kullanılmıştır. Doğru yanıt d seçeneğidir Orta sözcüğü, hangi tümcede ad olarak kullanılmıştır? a) Oyuncaklarını ortadan kaldırdı. b) Kahveyi orta şekerli severim. c) orta halli bir ailesi vardı. d) seni orta boylu biri aradı. Yanıt: b, c ve d seçeneklerindeki orta sekerli kahve, orta halli bir aile, orta boylu biri tamlamalarında orta sözcüğü sıfat olarak kullanılmıştır. Doğru yanıt a seçeneğidir. ADIN DURUMLARI Okuldan çıkar çıkmaz eve gel. Tümcesinde geçen okul ve ev adlarının bazı ekler aldıklarını görüyoruz. Bu ekler kullanılmasaydı tümcenin anlamı bozulurdu. Adların, tümcedeki görevlerine göre girdikleri biçimlere ADIN DURUMLARI denir. Bu değişmeyi sağlayan eklere de durum ekleri adı verilir: insan, insan-ı, insan-a, insan-da, insan-dan, insan-ın. 1. Adın Yalın Durumu Kitap en iyi arkadaştır. Bu tümcede geçen kitap adı, herhangi bir ek getirilmeden kullanılmıştır. Bu ad yalın durumdadır. Adların hiçbir durum eki almadan kullanılan biçimlerine YALIN DURUM denir. Çoğul ve iyelik eki almış adlar da yalın durumda kabul edilir: Bahçemde çiçek yetiştiriyorum.

5 Babası izin vermemiş. Çocuklar bahçede oynuyorlar. 2. Adın i Durumu(Yükleme Durumu) Adın -i durumu, o adı kendinden sonraki eyleme bağlar. Adın i durumunun ekleri -ı, -i, -u, -ü dür. Bu ekler, ünlüyle biten sözcüklerde n yada y ünsüzüyle kullanılır: Üzümü ye bağını sorma. Dünyayı dolaşmak istiyorum. Ġnsanları seveceksin. Bu semti çok severim Adın e Durumu (Yönelme, YaklaĢma Durumu) Adın -e durumu, adı eyleme bağlar; eylemin ada doğru yaklaģtığını belirtir. Ayrıca, eylemin yönünü gösterir. Adın e durumunun ekleri -a ve -e dir.bu ekler, ünlüyle biten sözcüklere getirilirken y yada n ünsüzlerini alır: Yaz tatilinde Türkiye`ye gideceğiz. Eşyaları otomobile yerleştirdim. Selma güllere hayran kaldı. 4. Adın de Durumu (Bulunma Durumu) Adın -de durumu, eylemin gerçekleştiği yeri gösterir. Ayrıca, sözcükler arasında zaman ve uzunluk ilgisi kurar. Adın de durumunun ekleri -da ve -de dir. Bu ekler, sert ünsüzle (ç, f, h, k, p, s, ş, t) biten sözcüklere -ta, -te şeklinde gelir: Cebimde hiç para kalmadı. Sınıfta kitaplık var mı? O köyde iki yıl görev yaptım. Konukları ayakta karşıladı. Elde avuçta ne varsa harcadı. -de durum eki, bazen yapım eki görevi görür; ancak bu tür sözcüklerin sayısı azdır: İdil Biret gözde sanatçılarımızdandır. Gündelik işlerde çalışıyor. 5. Adın den Durumu (Ayrılma Durumu) Adın -den durumu, eylemin gösterdiği hareketin addan uzaklaştığını, ayrıldığını belirtir. Bununla birlikte, adı eyleme neden, miktar, zaman, karģılık ve nitelik özellikleriyle bağlar. Adın -den durumunun ekleri -den, -dan dır. Bu ek de sert ünsüzle (ç, f, h, k, p, s, ş,t) biten sözcüklerden sonra -ten, -tan biçiminde gelir:

6 Az önce evden çıktı. (Addan uzaklaşma) Sonradan kötümser bir kişi oldu. (zaman) Dostlarımı iyimser insanlardan seçerim. (Karşılık) Üstün erdemlerden biri de konuk severliktir. (Nitelik) Dersten sonra biraz oynarız. Bu yemekten çok kişi yedi. Adın den durum eki bazen yapım eki görevinde kullanılır. Bu tür sözcüklerin sayısı azdır. Candan bir çocuktur. O, sıradan bir öğrencidir. Toptan alış veriş daha kârlı olur Adın Ġlgi Durumu Adın ilgi durumu, adları adlara bağlayarak tamlama kurmaya yarar; tamlayan eki de denilir. Ġlgi durumunun ekleri, -ın, -in, -un, -ün dür. Bu ek, ünlüyle biten sözcüklere getirildiğinde -nın, -nin, -nün biçimlerini alır. Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmeyeceği için araya bir ünsüz girer. Bu ünsüze yardımcı ünsüz denir. Ali`nin kardeşi sınavı kazanmış. Kitabın sayfalarını yırtma. okulun bahçesinde gezindik. Babanın iş adresini biliyor musun? Sorular: 1. Orhan, o gün güvercinler ne yapacağını düşündü. Okul ev gelirken Yaşar Efendi`yle karşılaştı. Ona: - Benim güvercinleri sana getirsem olur mu? Ev hep kapalı kalıyorlar, dedi. Metnin anlam kazanabilmesi için, altı çizili sözcüklerin sonuna sırasıyla, aşağıdaki durum eklerinden hangileri getirilmelidir? a) i, -dan, -de, -e b) e, -dan, -de, -e c) i, -dan, -e, -de d) i, -de, -e, -dan Yanıt: Güvercinleri ne yapacağını düşündü. Okuldan eve gelirken Evde hep kapalı duruyorlar, dedi. Doğru yanıt seçeneğidir.

7 2. Ev sözcüğü, hangi sözcüklerde durum eki almamıştır? a) Güçlü fırtınada bağ evi yıkıldı. b) Koltuk takımlarını evine taşıdı. c) Evi baştan aşağı yeniden boyadı. d) Evini değiştirmeye karar verdi. Yanıt: Bağ evi tamlamasında ev adına getirilen ek tamlanan eki dir. Doğru yanıt (a) seçeneğidir Aşağıdaki tümcelerden hangisinde -den (-dan) eki, sonuna geldiği sözcüğün anlamını değiştirmiştir? a) Sıkıntıdan ne yapacağını bilmiyordu. b) Sıradan bir roman olduğunu söyledi. c) Terden sırtındakiler sırılsıklam olmuştu. d) Taşlıktan yürüyerek buraya geldi. Yanıt: -den eki, adın çekim eklerindendir. Çekim ekleri, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmez. Bu nedenle, den ekinin yapım eki olarak kullanıldığı yer sorulmuştur. a, c ve d seçeneklerinde -den eki, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmemiştir. b seçeneğinde ise sıra sözcüğünün anlamını değiştirmiş, yeni bir sözcük türetmiştir. Doğru yanıt (b) seçeneğidir. 4. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde den, -dan, (-tan, -ten) eki almış olan sözcük ötekilerden farklı bir görevde kullanılmıştır? a) Soğuktan dişlerimiz birbirine çarpıyordu. b) Gürültüden uyuyamadım. c) Balkondan deniz görünüyor. d) Işıktan gözlerimiz kamaştı. Yanıt: -den, -dan ayrılma durum eki a, b ve d seçeneklerinde neden sonuç ilişkisi kurmuştur. C seçeneğinde ise yer bildirtmektedir. Doğru yanıt seçeneğidir. BASĠT ADLAR YAPILARINA GÖRE ADLAR Herhangi bir yapım eki almamıģ, kök durumunda olan adlara BASĠT AD denir. kuģ, taģ, el, ayak, bacak, çocuk, ağaç, kat, insan, gölge, kelebek,, ip, et, but vb.

8 TÜREMĠġ ADLAR 8 Ad yada eylemlere yapım ekleri getirilerek türetilen adlara TÜREMĠġ AD denir. göz-lük, söz-lük, yurt-taģ, kör-lük, Türk-çe, Ġsveç-çe, Ģeker-li, acı-sız, kar-lı vb. Eylemlerden türetilen TÜREMĠġ ADLAR: kavur-ma, uçurt-ma, as-kı, yet-ki, doğ-um, öl-üm, say-ım, ver-im, bil-gi, diz-i, ver-gi, ser-gi, gör-üģ, at-ıģ, bul-uģ, yaz-ı,, soy-gun, vur-gun, boz-gun, kız-gın vb. Yansımalardan türetilen TÜREMĠġ ADLAR: gürül-tü, parıl-tı, vızıl-tı, çatır-tı, Ģırıl-tı, gıcır-tı, homur-tu, dırıl-tı, kırın-tı vb. BĠRLEġĠK ADLAR Ġki yada daha çok sözcüğün, aralarına herhangi bir ek giremeyecek kadar birleģip kaynaģmasından oluģan yeni anlamdaki adlara BĠRLEġĠK AD denir. Birleşik adların ayrı yada birleşik yazılması imlâyı (yazımı) ilgilendiren bir konudur. Bunun birleşik adların yapısıyla bir ilgisi yoktur. Birleşik adlar, değişik türdeki sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşturulur: iki adın birleģmesiyle (ad + ad): Çanakkale, hanımeli, aslanağzı, tahtakurusu, Kocaeli, Beşiktaş, Galatasaray vb. Sıfat tamlaması Ģeklinde (sıfat + ad): Karagöz, anayasa, Sivrihisar, Eskişehir, Kocatepe, Altıparmak, sivrisinek, Karabaş vb. Bir adla, bir eylemin birleģmesiyle (ad + eylem): gecekondu, tanksavar, imambayıldı, kuşkonmaz, mirasyedi, kardelen, gökdelen vb. Ġki eylemin birleģmesiyle (eylem + eylem): dedikodu, uyurgezer, oldubitti, kaptıkaçtı, kapkaç, verkaç, sarkaç, vurdumduymaz vb. Bir adla, bir eylemsinin birleģmesiyle ( ad + eylemsi): dalgakıran, tozkoparan, cankurtaran, kardelen, gökdelen, buzkıran, biçerdöver vb. Birleşik adların oluşması sırasında ses değişiklikleri olabilmektedir: Cumartesi > Cuma erte-si, Pazartesi > Pazar erte-si, sütlâç > sütlü-aş, Topkapı vb. Sorular: 1. Aşağıdaki birleşik sözcüklerden hangisi, ad tamlaması biçiminde oluşmuştur? a) Kızılay b) denizaltı c) gecekondu d) dedikodu Yanıt: Deniz + altı sözcüğü belirtili ad tamlaması biçiminde oluşmuştur. Kızıl ay: sıfat + ad, gece kondu: ad + eylem, dedi-kodu: eylem + eylem biçiminde oluşmuştur. Doğru yanıt (b) seçeneğidir.

9 BirleĢik adların oluģması sırasında, birleģik adı oluģturan sözcüklerden en az biri, bazen ikisi de kendi anlamından uzaklaģarak yeni bir anlam kazanır Aşağıdaki tümcelerde geçen birleşik adlardan hangisinde her iki sözcük de gerçek anlamında kullanılmıştır? a) Otobüs Adapazarı`nda bir süre durdu. b) Bursa`da Ulucami önünde buluşalım. c) Çanakkale`den karşıya gemiyle geçeceğiz. d) Hasan, açıkgöz bir çocuktu. Yanıt: a, c ve d seçeneklerinde yer alan Adapazarı, Çanakkale ve açıkgöz birleşik adlarındaki sözcükler, sözlük anlamlarından uzaklaşmışlardır. b seçeneğindeki Ulucami adında ise ulu ve cami sözcükleri gerçek anlamında kullanılmıştır. Doğru yanıt (b) seçeneğidir. ADLARDA SAHĠPLĠK AĠTLĠK Ġyelik (sahiplik) ekleri: Adlara eklenerek bu adın kaçıncı kiģiye ait olduğunu bildiren eklere ĠYELĠK (SAHĠPLĠK) eki denir. İyelik ekleri şunlardır: Tekiller: Birinci kişi: - m > araba-m, baba-m, tahta-m, tarla-m, torba-m, karne-m, fare-m İkinci kişi: - n > sıra-n, anne-n, silgi-n, salça-n, kalça-n, kahve-n, sargı-n, boğa-n Üçüncü kişi: - ı, - i, - u, - ü > ev-i, kın-ı, torun-u, kol-u, sol-u, don-u, buz-u, süt-ü Çoğullar: Birinci kişi: -mız, -miz, -muz, -müz > ev-i-miz, anne-miz, okul-u-muz, kol-u-muz İkinci kişi: -nız, -niz, -nuz, -nüz > kalem-i-niz, top-u-nuz, ev-i niz, anne-niz, süt-ü-nüz Üçüncü kişi: -ları, -leri > ev-leri, araba-ları, soru-ları, can-ları, kan-ları, onur-ları İyelik eklerini, eylem çekim eklerinden kişi ekleri ile karıştırmamalıyız: Okul-um (iyelik eki), oku-du-m (kişi eki), araba-nız (iyelik eki), kaldı-nız (kişi eki) Aitlik eki (-ki): Bağlantı kavramı veren, -ki eki, Türkçe`de daha çok bulunma durum eki (-da, -de, -ta, -te) üzerine gelerek, eklendiği adla sonra gelen ad arasında, yer ve zaman bakımından aitlik ilgisi kurar: okuldaki (öğrenciler), evdeki (hesap), çarşıdaki (satıcı), duvardaki (resim), içimdeki (sancı), çatıdaki (adam), sokaktaki (dilenci), bağdaki (üzüm), ağaçtaki (elma) vb.

10 -ki eki, bazen, adın durum eklerinden önce gelebilir. Bu tür kullanışlarda iyelik eki görevini üslenir. Arkadaşımınkinde balon resmi yok, ama benimkinde var. -ki aitlik ekiyle, ayrı yazılan ki bağlacı birbirine karıştırılmamalıdır. Aitlik eki ki, bir ek olduğu için sözcüğe bitişik yazılır. 10 ADLARDA KÜÇÜLTME -cık, -cik, -cuk, -cük, -ceğiz, -cağız ekleri adlara küçültme, acıma, sevgi vb. anlamlar katar: tepecik, çocukcağız, ufacık, serçecik, adamcağız, kızcağız, ninecik, kuģcağız vb, UNVAN ADLARI Ġnsanların rütbe, derece, memuriyet, makam ve sosyal düzeylerine göre adlarına takılan saygı ve tanıtma sözlerine UNVAN ADI denir. Unvan adları, adlardan sonra geldiği gibi, sıfat görevi ile adların önünde de bulunabilir: Sema Hanım, Ziya PaĢa, Ali Dayı, Doktor Sibel, İsmet PaĢa, Gazi Mustafa Kemal PaĢa, Oğuz Kağan, Hoca Nasrettin, Fevzi Çakmak PaĢa, Fatma Nine vb. SORULAR 1. Adamcağız soğukta titriyordu. tümcesinde yer alan -cağız ekiyle aşağıdaki duygulardan hangisi belirtilmiştir? a) acıma b) sevgi c) küçümseme d) endişe Yanıt: -cağız eki, adamcağız sözcüğüne acıma anlamı katmaktadır. Doğru yanıt a seçeneğidir. 2. -cik eki aşağıdaki tümcelerin hangisinde, eklendiği sözcüğe küçültme anlamı katmıştır? a) Çocuğun bademcikleri iltihaplanmış. b. Kızılcığın dalları çiçeklerle dolu. c. Evimiz şu tepeciğin hemen arkasındadır. d. O, hanım hanımcık birisiydi. Yanıt: Tepecik, küçük tepe anlamındadır. Bademcik, kızılcık sözcüklerinde yapım eki yoktur. Hanım hanımcık ise ikilemedir. Doğru yanıt seçeneğidir.

11 3. Aşağıdaki tümcelerde siyah olan sözcüklerden hangisi durum eki almıştır? a) Evleri ana caddenin üzerindedir. b. Topu kaybolunca çok üzüldü. c) Annelerinin yüreği sevgiyle doludur. d) Ahmet, kuģu kafesten salıverdi. Yanıt: Evler-i ve top-u sözcüklerindeki -i, -u ekleri iyelik ekidir. Evin ve topun kime ait olduğunu belli etmektedirler. Annelerin yüreği ise yürek sözcüğüne getirilen -i eki, tamlanan ekidir. Ahmet kuşu kafesten salıverdi. tümcesinde kuş sözcüğünün sonundaki -u durum ekidir. Doğru yanıt (d) seçeneğidir. 11 AD TAMLAMASI Aralarında anlamca ilgi bulunan iki adın oluģturduğu söz grubuna AD TAMLAMASI yada AD TAKIMI denir. ArkadaĢımın kitabı bende kalmış. Bu tümcede arkadaģ ile kitap arasında anlamca bir ilgi vardır. Öyleyse, tümcede geçen arkadaģımın kitabı söz grubu bir ad tamlamasıdır. Ad tamlamalarında iki unsur vardır: Tamlayan ve tamlanan. Bunlara belirten ve belirtilen de denir. Tamlayan adın aldığı ekler: -ın, -in, -un, -ün Tamlanan adın aldığı ekler: -ı, -i, -u, ü, -sı, -si, -su, -sü yada leri, -ları Ad tamlamaları, ek alıp almadıklarına göre çeşitlere ayrılır: 1. Belirtili Ad Tamlaması 2. Belirtisiz Ad tamlaması 3. Takısız Ad Tamlaması 4. Zincirleme Ad Tamlaması BELĠRTĠLĠ AD TAMLAMASI Hem tamlayanın hem de tamlananın ek aldığı ad tamlamasına denir. evin bahçesi, dersliğin kapısı, Stockholm`ün havası, Türkiye`nin gölleri, İstanbul`un güzelliği, İsveç`in yeşilliği ve güzelliği, hastaların sabrı, vatandaşın oyu, ayının ini vb. Belirtili ad tamlamasında tamlayan; -ın, -in, -un, -ün eklerini, tamlanan ise -ı, -i, -u, -ü eklerini alır.

12 Tamlayan eki, ünlü ile biten sözcüklerde n kaynaştırma harfini alarak -nın, -nin, - nun, -nün biçimine dönüşür. Tamlanan eki de ünlü ile biten sözcüklerde s kaynaştırma harfini alarak -sı, -si, -su, -sü biçimine dönüşür. Bu kurala yalnızca su ve ne sözcükleri uymaz. Belirtili ad tamlamalarında, tamlananın tamlayana aitliği söz konusudur. Bu aitlikte kesinlik vardır: Odanın kapısı kilitli. Bu tümcedeki odanın kapısı tamlamasındaki kapı, bilinen bir odanındır. Aşağıdaki söz grupları belirtili ad tamlamasıdır: masanın örtüsü, gömleğin düğmesi, keçinin inadı, çocuğun oyuncağı, kuşun gagası, ulusun efendisi, kapının kolu, kalemin ucu, tencerenin kapağı, çantanın rengi 12 BELĠRTĠSĠZ AD TAMLAMASI Sadece tamlananın ek alıp, tamlayanın ek almadığı ad tamlamasına denir. Bazı örnekler: göz nuru, el emeği, okul yolu, kuģ yemi, su borusu, yatak odası, fil diģi, okuma zevki, çocuk yuvası, yurt sevgisi, vatan özlemi, basın özgürlüğü, tren yolu Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan, tamlananın türünü, neden yapıldığını, neye benzediğini, ne işe yaradığını belirtir. Aşağıdaki örnekleri bu açıdan inceleyiniz: Türkçe kitabı, yemek odası, elektrik süpürgesi, çiçek saksısı, yatak odası, biber dolması, ev terliği, viģne reçeli, peynir tatlısı, Amasya elması, matematik öğretmeni, ev kadını, ev erkeği, Atatürk caddesi, Olof Palme parkı, Ġran Körfezi, Konya ovası, buğday silosu, Tuz Gölü, hasta odası, muayene odası TAKISIZ AD TAMLAMASI Tamlayanın da tamlananın da ek almadığı ad tamlamasına denir. Bu tamlamalarda tamlayan; tamlananın neden yapıldığını (ham maddesini), neye benzediğini belirtir. Şu örnekleri inceleyiniz: çelik kasa, cam kavanoz, aslan asker, bakır tepsi, altın kalem, tahta köprü, gümüģ kaģık, kurt adam, ölü deniz, demir kapı, camgöz kadın, tahta direk, badem göz

13 ZĠNCĠRLEME AD TAMLAMASI 13 Tamlayanı ad tamlaması (belirtili, belirtisiz yada takısız) olan ad tamlamasıdır. Bu tür tamlamalarda, ad tamlaması tamlayan olur ve yeniden tamlama kurar: çelik tencerenin markası tamlayan tamlanan (belirtisiz ad tamlaması) (ad) Bazı örnekler: çocuk kitapları dizisi, kentin havasının kirliliği, macera romanlarının yazarı, Bursa Ģeftalisinin ünü, Gaziantep baklavasının tadı, Türk dilinin yazım sorunları, Selma`nın arkadaģının evi, kardan adamın burnu, aslan postunun rengi Ad tamlamalarında, tamlayanla tamlananın arasına sözcükler girebilir. Tamlayanla tamlanan arasına sözcük girmesi sadece belirtili ad tamlamalarında görülür: Ġsveç`in temiz havası annemin yumuģak huyu tamlayan tamlanan tamlayan tamlanan Semanur`un minik elleri babamın sert çıkıģı tamlayan tamlanan tamlayan tamlanan Ad tamlamalarında bazen tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir. Bu duruma şiirlerde sıkça rastlanır: ĠĢsizlik midir sadece derdi milletin? derd-i millet-in tamlanan tamlayan yemek midir sadece sorunu halkın? sorun-u halk-ın tamlanan tamlayan Örnek sorular: 1. Aşağıdaki tümcelerden hangisinin dolaylı tümleci, belirtili ad tamlamasıdır? a) Kuşun gagasına tatlı bir öpücük kondurdu. b) Yolculardan biri yaşlı kadına yer verdi. c) gezi programı için okul müdürüne başvurdu. d) Komşunun kızı, koşuşan çocuklara bakıyordu.

14 Yanıt: KuĢun gagasına tatlı bir öpücük kondurdu. dolaylı tümleç yüklem Kuşun gagası, belirtili ad tamlamasıdır. Doğru yanıt (a) seçeneğidir Millî Mücadele`yi yapan, doğrudan doğruya milletin kendisidir. tümcesindeki altı çizili tamlamanın türü nedir? a) sıfat tamlaması b) belirtisiz ad tamla. c) takısız ad tamla. d) belirtili ad tamla. Yanıt: Milletin kendisi belirtili ad tamlamasıdır. Her iki sözcük de ek almıştır (-in, -i). Doğru yanıt (d) seçeneğidir. 3. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde birden çok tamlama vardır? a) El kapısı hem geç, hem güç açılır. b) Deniz suyu ne içilir, ne geçilir. c) Keçinin eceli gelince çobanın sopasına sürtünür. d) Ağacın meyvesi olunca başını aşağı salar. Yanıt: (a) seçeneğinde el kapısı. (b) seçeneğinde deniz suyu, (d) seçeneğinde ağacın meyvesi ad tamlamasıdır. (c) seçeneğinde iki ad tamlaması vardır. Keçinin eceli belirtili ad tamlaması, çobanın sopası da belirtili ad tamlamasıdır.doğru yanıt seçeneğidir. 4. sandalyeler, öğretmenin masasının etrafına özenle dizilmiģti. Tümcesindeki tamlamanın türü nedir? a) belirtisiz ad tamla. b) belirtili ad tamla. c) zincirleme ad tamla. d) sıfat tam. Yanıt: Öğretmenin masasının etrafı, zincirleme ad tamlamasıdır. Doğrusu ` dir. 5. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde ad tamlaması yoktur? a) Şiddetli kış, yakacak giderlerini etkiledi. b) Hava kirliliği, kentlerde önemli bir sorundur. c) Okula yeni başlayan çocuklar pek sevimli. d) Okulumuz yaz tatilinde güzelce boyanmış. Yanıt: (a) seçeneğinde yakacak giderleri, (b) seçeneğinde hava kirliliği, (d) seçeneğinde yaz tatili ad tamlamasıdır. (c) seçeneğindeki yeni başlayan çocuklar ise sıfat tam. Doğru yanıt seçeneğidir.

15 6. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde belirtili ad tamlaması vardır? a) Akşama doğru göl kenarına çadırları kurduk. b) Dağ yolunda tanıdık kimselerle karşılaştık. c) Gün boyunca ağaçların altında piknik yaptık. d) Acele edince ders kitabını evde unuttuk. Yanıt: Ağaçların altı belirtili ad tamlamasıdır. Doğru yanıt seçeneğidir Kör ölür, badem gözlü olur, kel ölür, sırma saçlı olur. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde altı çizili olan tamlamalarla aynı türden bir tamlama kurulmuştur? a) Bu taş duvarların arasında nasıl yaşıyorlar? b) Sararan yapraklar yazın sonunu haber veriyordu. c) Tatlı dil, yılanı deliğinden çıkarır. d) Yine baş ağrıları başladı. Yanıt: Soruda geçen badem göz ve sırma saç takısız ad tamlamasıdır. badem göz sırma saç tamlayan tamlanan tamlayan tamlanan Bu tamlamalarda tamlayan, tamlananın neye benzediğini belirtmektedir. (a) seçeneğinde geçen taş duvar da takısız ad tamlamasıdır. Tamlayan, tamlananın neden yapıldığını belirtmektedir. Doğru yanıt (a) seçeneğidir. 8. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde zincirleme ad tamlaması vardır? a) Filmdeki olaylar İsviçre sınırında geçiyor. b) Gelecek yıl, yaz tatilini Antalya`da geçireceğiz. c) Sanatçı, ilk sergisini İstanbul`da açacakmış. d) Serüven romanlarının okuyucusu artıyor. Yanıt: (a), (b) ve (d) seçeneklerinde ad tamlaması vardır. (a) seçeneğinde İsviçre sınırı, belirtisiz ad tamlaması; (b) seçeneğindeki yaz tatili yine ad tamlamasıdır. (d) seçeneğindeki serüven romancılarının okuyucusu, zincirleme ad tamlamasıdır. Doğru yanıt (d) seçeneğidir. 9. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde bir ad tamlaması kullanılmıştır? a) Böyle söylediğini sanmıyorum. b) Okulun ne zaman açılacağını bilmiyorum. c) Arkadaşının kitabını bulamayınca çok üzüldü. d) Evinin düzenli olmasına çok sevinirdi. Yanıt: seçeneğinde gecen, arkadaģının kitabı söz grubu, belirtili ad tamlamasıdır. Doğru yanıt seçeneğidir.

16 ADLAR 16 Aşağıda sol kare içinde verilen adları dikkatle inceleyiniz ve tekillik, çoğulluk durumuna göre hangi tür ad olduğunu örnekteki gibi belirtiniz. Adlar Tekil Çoğul Soyut Somut Özel Tür Topluluk Stockholm x x x İstanbul hava insan üzüntü akıl rüzgâr kalem kardeş silgi makas çiçekler bitki ağaçlar cesaret kuşlar ay saksı tepsiler saç bademler okullar biletler tren çocuklar ev örtü masa zincirler ordular bölükler sınıflar takımlar sürüler alay x x x

17 Adlar Tekil Çoğul Soyut Somut Özel Tür Topluluk peri x x x deniz kent Mustafa Ahmet İsmet İnönü alev hasret dağ özgürlük dere duygu Pamuk Kaya Mustafa Kemal 17 güneş Ay güller yiğitlik dilek sevinç ülkü kazanlar tarlalar kareler taşlar arkadaşlık tepeler camiler kiliseler Dünya pamuk özlem

18 BELĠRTĠLĠ BELĠRTĠSĠZ TAKISIZ ZĠNCĠRLEME BELĠRTĠLĠ BELĠRTĠSĠZ TAKISIZ ZĠNCĠRLEME AD TAMLAMASI Aşağıda verilen ad tamlamalarını dikkatle inceleyiniz ve hangi tür ad tamlaması olduğunu, örnekteki gibi işaretleyiniz. 18 AD TAMLAMASI AD TAMLAMASI soba borusu x toprak yol Ali`nin yeni çantası bahçenin güzelliği cam tabak kalemin ucu çiçek kokusu yastık kılıfı eski kitabın kabı tahta kapının kolu sarı çantanın sapı filmin sonu Nesli`nin sarı saçı asker kılığı ayakkabı bağı serçenin korkusu evin bacası altın saat kol saatinin rengi ipek saçlar halının deseni masanın örtüsü cam vazo sırça ev pencerenin perdesi perdenin kumaşı çay bardağının rengi kale kapısının kolu köyümüzün eski durumu demir kasanın kilidi altın bilezikler halının püskülleri dünyanın dönüşü kedinin kurnazlığı manto düğmesi yün kazağın rengi taş duvarlar kapının zili sobanın sıcaklığı Duygu`nun saçları plâstik oyuncak su şişesinin kapağı oda kapısının kolu bahçe duvarı çiçek bahçesi ağacın dalları sokağın başı yatak ucu ayak ucu baş ucu sokak kedisi tencerenin kapağı kavağın boyu yazı tahtası yazı masası yeşil ipek bluz yeni arabamızın rengi sınıf defterinin kabı

19 TEMĠZLĠK Bir dostum anlattı: Tanıdığı bir aile ile bir vapur gezisi yapıyorlar. Ailenin küçük çocuğuna tatlı bir sürpriz yapmak için önceden cebine koyduğu çikolatalardan bir paket çıkarıyor, kâğıtlarını da buruşturup denize fırlatıyor. Çocuk çikolatan ziyade son hareketin şaşkınlığı ile bağırıyor: - A!... Denizi kirleteceksiniz, baksanıza, karşıda kâğıt sepeti var, neden oraya atmıyorsunuz? Çocuk hayrette, dostum utanmış durumdadır. Bir gün yetkili idare amiri ile beraber Tophane rıhtımına çıkmıştık. Motorumuzun pervanesi karpuz kabuklarını renkli kâğıt fırıldaklar gibi havada döndürüyordu. Rıhtımın köşeli bir yerindeydik. Pislikten denizin bir kısmı görünmüyordu. İlgili memuru çağırdı ve niçin buraları temizlemediğini sordu. Aldığı cevap şu idi: -Efendim, burayı daima temizliyoruz, fakat durmadan bu kabukları atıyorlar. Hele karpuz kabuklarından kurtulmamızın imkânı yok. Ne üzücü bir tezat değil mi? Denizi kirletmemek duygusuna yükselmek için yurdun her köşesini kendi evi ve kendi evindeki her şey gibi benimsemek gerekir. Esasen yurt, daha geniş bir ev tanınmalıdır. Sınırları geniş bir evin içerisinde her yaşı ilerlemiş insan, küçüğüne bir kardeş; büyüğüne bir ağabey, bir abla sevgisi ile bakabilmelidir. O zaman vatan, düzenli bir aile ve yurdun her tarafı temiz tutulmuş bir yuva haline gelir. Hasan Âli YÜCEL ve 4. soruları yukarıdaki metne göre yanıtlayınız. 1) Çocuk, çikolata kâğıtlarının denize atıldığını görünce niçin şaşırıyor? a) Çikolata kâğıtlarının atılmayıp değerlendirebileceğini düşünüyor. b) Çikolata kâğıtlarının denize atılması, kendisine öğretilen temizlik duygusuyla çelişiyor. c) Çikolata kâğıtlarının balıklara zarar vereceğini düşünüyor. d) Çikolataların kâğıtlarıyla birlikte sunulmasını istiyor. 2) Çocuk, çikolata kâğıtlarının denize atıldığını görünce ne yapılmasını istiyor? a) Kâğıtların çöp sepetine atılmasını istiyor. b) Atılmayıp saklanmasını istiyor. c) Kendisine verilmesini istiyor. d) Gemi yetkilisinin ceza kesmesini istiyor.

20 3) Tophane kıyısındaki deniz her zaman temizletildiği hâlde, bazı insanlar niçin kirletiyorlar? a) Karpuz kabuklarını atacak yer bulamadıkları için. b)karpuz kabuklarının balıklar için besin olacağını düşündükleri için. c) Vatan sevgisinden ve temizlik duygusundan yoksun oldukları için. d) Tophane kıyısında çok karpuz tüketildiği için. 20 4) Yurdun düzenli, temiz bir yuva hâline gelmesi için nasıl davranmalıyız? a) Yerleri kirletenleri uyarmalıyız. b) Yeşil alanları artırmalıyız. c) Görevlilere yardımcı olmalıyız. d) Yurdumuzu evimiz gibi benimsemeli, birbirimizi sevip saymalıyız. 5) Aşağıdaki tümcelerin hangisinde, altı çizili sözcük addır? a) Uzun konuşmalar hepimizi bıktırmıştı. b) Sarı saçlı, yeģil gözlü bir kızdı. c) her tarafı ıhlamur kokusu kapladı. d) kirli hava sağlığımıza zararlıdır. 6) Emine, melek gibi bir insandır. tümcesinde altı çizili adların türleri hangi seçenekte doğru olarak açıklanmıştır? a) özel ad somut ad b) özel ad soyut ad c) tür ad somut ad d) tür ad soyut ad 7) Türkçe`de bazı durumlarda sözcüklerin anlamında çoğulluk olduğu halde, çoğul eki kullanılmaz. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde bu kuralın örneği vardır? a) Öğrenci, öğretmenine saygılı olmalıdır. b) Elindeki gazeteye bakabilir miyim? c) Saçı döküldüğü için yaşlı gösteriyor. d) Bu sınavdaki soruları kolayca yanıtlıyorum. 8) Garip kuģun yuvasını Allah yapar. atasözünde geçen adların türü hangi seçenekte doğru olarak belirtilmiştir? a) soyut, tür adı / somut, özel ad b) somut, özel ad / soyut, özel ad c) somut, tür adı / soyut, özel ad d) soyut, özel ad / somut, tür adı

21 9) Aşağıdaki tümcelerin hangisinde, altı çizili sözcük, iyelik eki almıģtır? a) Evleri tamamlanmadığı için taşınamadılar. b) Kapıları mutlaka boyatınız. c) TaĢları temizlemeyi unutmayınız. d) Fidanları her hafta suluyorum ) Aşağıdaki tümcelerde yer alan tamlamalardan hangisi, diğerlerinden farklıdır? a) Polis, önünde duran adama seslendi. b) Bu, yaşlı, zayıf bir adamdı. c) Ceketinin düğmeleri kopmuştu. d) Adam, buruşuk ellerini havaya kaldırdı. 11) Aşağıdaki tümcelerin hangisinde ad tamlaması yoktur? a) Trafik sıkışıklığı, şehirlerde önemli bir sorundur. b) Oyuna geç kalan çocuk bir kenarda bekledi. c) Zamlar, okul giderlerimizi artırdı. d) Yaz tatilinde Alanya`ya gideceğiz. 12) Aşağıdaki tümcelerin hangisinde ad tamlaması vardır? a) Bu makineyi daha önce hiç kullandınız mı? b) Tamir işlerini pek severim. c) Böyle işler bana zevk veriyor. d) Bozuk bir musluk mutlaka tamir edilmelidir. 13) Aşağıdaki tümcelerin hangisinde çıkar sözcüğünün türü addır? a) Çıkar ağzından şu baklayı da rahatla. b) Bu işin bir çıkar yolu vardır. c) Bu sokak ana caddeye çıkar mı? d) Çıkar peşinde koşan insanları hiç sevmem. 14) Aşağıdaki tümcelerin, hangisinin yüklemi ad tamlaması değildir? a) Bir konuyu serbestçe anlatmak denemenin özelliğidir. b) Sınıfın içi, dışardan farklı olmalıdır. c) Okumak, öğrenmenin temelidir. d) Bu kalem, öğretmenimin hediyesidir. 15) Aşağıdaki tümcelerin hangisinde durum eki almış sözcük yoktur? a) Ev alma, komşu al. b) Sakla samanı gelir zamanı. c) komşu boncuğunu çalan, gece takınır. d) Güneş girmeyen eve doktor girer.