Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download ""

Transkript

1 T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EDM İLE KABA İŞLEMEDE KÜRESEL UÇLU ELEKTROTLARIN KULLANILABİLİRLİĞİNİN DENEYSEL OLARAK ARAŞTIRILMASI: DİKDÖRTGEN CEPLERİN BOŞALTILMASI Engin AVLAR YÜKSEK LİSANS TEZİ MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI KONYA, 2006

2 ii

3 ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ EDM İLE KABA İŞLEMEDE KÜRESEL UÇLU ELEKTROTLARIN KULLANILABİLİRLİĞİNİN DENEYSEL OLARAK ARAŞTIRILMASI: DİKDÖRTGEN CEPLERİN BOŞALTILMASI Mak.Müh. Engin AVLAR Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Makina Mühendisliği A. B. D. Danışman : Doç. Dr. H. Selçuk HALKACI 2006, 78 Sayfa Jüri : Doç. Dr. H. Selçuk HALKACI Jüri : Prof. Dr. Abdülkadir ERDEN Jüri : Yrd.Doç. Dr. Arif ANKARALI Bu çalışmada dalma elektro erozyonla işlemede (EDM), iş parçasında boşluğu oluşturacak model kullanmak yerine, kaba işlemede dikdörtgen ceplerin boşaltılmasında genel amaçlı küresel uçlu takım elektrotların kullanılabilirliği araştırılmıştır. CNC EDM tezgahında en düşük aşınma ve birim zamanda en çok talaş kaldırmayı sağlayacak kaba işleme parametreleri kullanılarak elektrot geometrisini en az değiştirecek iki alternatif takım yolu denenmiştir. Takım elektrotlar EDM tezgahında işleme yapmadan önce ve işleme yaptıktan sonra optotop-he 3B optik ölçme sistemi ile ölçülmüştür. Rapidform2004 PPS yazılımı kullanılarak 3B verilerden elektrotlara ait küre merkez koordinatları, elektrotlarda oluşan aşınmalar ve üretilen boşlukların ideal boşluklardan sapmaları bulunmuştur. Ayrıca, dikdörtgen ceplerin boşaltılması için kullanılabilecek bir CNC EDM CAM programı için, temel bir algoritma önerilmiştir. Takım elektrot yarıçapı ve takım kompanzasyonu değişimlerinin bulunabildiği bu algoritmanın doğruluğu, deneylerden elde edilen verilerin simülasyonu ile karşılaştırılarak kanıtlanmıştır. Daha sonraki çalışmalara ışık tutması için, rasgele eğrilerden oluşan cep boşaltmada, küre yarıçapının ve takım elektrot kompanzasyonunun doğru denklemleri ile temsil edilebileceği konusunda, öneriler yapılmıştır. Anahtar Kelimeler : EDM, takım aşınması, 3B optik ölçme, takım yolu, küre merkez koordinatları, aşınma iii

4 ABSTRACT MSc THESIS EXPERIMENTAL INVESTIGATION ON TECHNOLOGICAL FEASIBILITY STUDY OF SPHERICAL TOOL ELECTRODES IN EDM ROUGH MACHINING: MACHINING OF RECTANGULAR POCKETS Mech.Eng. Engin AVLAR Selçuk University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of MECHANICAL Engineering Supervisor : Assoc. Prof. H. Selçuk HALKACI 2006, 78 Pages Jury Members : Assoc. Prof. H. Selçuk HALKACI Jury Members : Prof. Dr. Abdülkadir ERDEN Jury Members : Assist.Prof.Dr. Arif ANKARALI In this study, in electric discharge machining (EDM), application of widely used spherical electrode tool for eroding rectangular pockets with roughing, without a model to form cavity on the work piece is investigated. In CNC EDM machine, using rough machining parameters for minimum tool wear and maximum material removal rate, two alternative tool paths which makes minimum changes on the tool electrode geometry are investigated. Measurement of electrode tool, before and after manufacturing with EDM, is done using optotop-he 3B optical measurement system. Using Rapidform 2004 PPS software, center coordinates of spherical electrodes, tool wear and deviation of manufactured cavities from expected surfaces are retrieved from 3D data. Further more, a basic algorithm of a CNC EDM CAM program for eroding rectangular pockets is proposed. The algorithm, evaluating electrode radius and tool compensation deviations, is verified with comparing simulation of experimental results. For future works, in pocket eroding with random curves, methods to express sphere radius and tool electrode compensation using linear functions are proposed. Key Words: EDM, tool corrosion, 3D optical measurement, tool path, cylindrical center coordinates, corrosion. iv

5 ÖNSÖZ Ülkelerin gelişmelerinde en önemli faktörlerden biri farklı alanlarda ve farklı konularda yeni projeler üreterek, sorunların çözümünde görevler alınmasıdır. Bu fikirden yola çıkarak Selçuk Üniversitesi Makine Mühendisliği Bölümü nde 1998 yılından beri EDM alanında çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmada ülkemiz sanayiinde yeni kullanılmaya başlanan 3B optik ölçme sistemi kullanılarak, farklı takım yolları ile yapılan EDM uygulamaları sonucunda elektrotlarda oluşan aşınmalar saptanarak küresel uçlu elektrotların kullanılabilirliği araştırılmıştır. Elde edilen sonuçların alanındaki diğer çalışmalara ışık tutacağını ve kalıpçılık sanayiinde de kullanılabileceğini umuyorum. Bu çalışmada beni yönlendiren danışmanım Doç. Dr. Selçuk HALKACI ya, EDM deneylerinin yapılmasında değerli yardımlarını esirgemeyen Haydarpaşa Teknik Okulları öğretim görevlisi Belda DEMİRKOL ve hazırlanan örneklerin ölçüm işlemlerini yapan İNFOTRON A.Ş. ne teşekkürü bir borç bilirim. Engin AVLAR Makina Mühendisi v

6 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ KAYNAK ARAŞTIRMASI EDM ELEKTROTLARINDA AŞINMA ÜÇ BOYUTLU ÖLÇME YÖNTEMLERİ Üç boyutlu optik tarama sisteminin temel prensibi Üç boyutlu optik tarama sisteminin kullanım yerleri KÜRE ÖLÇME YÖNTEMLERİ MATERYAL VE METOD EDM VE NUMUNELERİN İŞLENMESİ TAKIM YOLUNUN BELİRLENMESİ Birinci alternatif takım yolu önerisi İkinci alternatif takım yolu önerisi ÖRNEKLERE AİT 3B VERİLERİN ELDE EDİLMESİ ELEKTROTLARIN ÇAKIŞTIRILMASI VE AŞINMALARIN ÖLÇÜLMESİ Hızlı çakıştırma (QUICK REGISTER) Tam çakıştırma (WHOLE REGISTER) Dönüştürme (TRANSFORM) Kısmi çakıştırma (PARTIAL REGISTER) Tüm sapma (WHOLE DEVIATION) Hacim Bulma (MAKE VOLUME) DENEY SONUÇLARI VE TARTIŞMA ÖLÇME SİSTEMİNİN DOĞRULUĞU ÖLÇME SİSTEMİNİN HASSASİYETİ (TEKRARLANABİLİRLİĞİ) CNC TEZGAHTA İŞLEME HATALARI EDM DENEYLERİNİN TEKRARLANABİLİRLİĞİNİN GÖSTERİLMESİ Elektrotlar için tekrarlanabilirlik İş parçaları için tekrarlanabilirlik ELEKTROTLARDAKİ AŞINMALARIN SAPTANMASI İŞ PARÇASINDA OLUŞAN BOŞLUKLAR TAKIM YOLUNUN GENELLEŞTİRİLMESİ Takım elektrot çapları için genelleştirme Dikdörtgen cepler için genelleştirme GELECEKTEKİ ÇALIŞMALAR:CNC EDM CEP BOŞALTMADA RASGELE EĞRİLER İÇİN TAKIM YOLLARININ GENELLEŞTİRİLMESİ SONUÇ VE ÖNERİLER vi

7 KAYNAKLAR EKLER EK-1. EDM DENEYLERİNDE KULLANILAN TEZGAHA AİT FOTOĞRAFLAR. 58 EK-2. EDM DENEYLERİNDE KULLANILAN TEZGAHA AİT PROGRAM KODLARI EK-3. DENEYLERDE KULLANILAN İŞ PARÇASINA AİT 3B VERİLER EK-4. AŞINMAYI SAPTAMAK İÇİN ÖRNEKLERE UYGULANAN İŞLEM ADIMLARI EK-5. BİRİNCİ ALTERNATİF TAKIM YOLU İLE İŞLEMEDE OLUŞAN AŞINMALAR EK-6. İKİNCİ ALTERNATİFTEKİ TAKIM YOLUNDA DALGALANMA BAĞINTISI vii

8 1. GİRİŞ Elektro erozyon ile işleme elektriksel olarak iletken bir iş parçasına yüksek frekanslı elektrik boşalımlarının kontrollü olarak uygulanması ve böylece iş parçasından küçük parçacıkların ergitilerek ve buharlaştırılarak koparılması esasına dayanan bir ileri imalat yöntemidir. Elektro erozyon ile işleme yöntemi % 80 kalıp imalatında kullanılan bir metal işleme yöntemidir. Yüksek mukavemetli, karmaşık geometrili ve sert malzemelerin işlenebilmesi elektro erozyon ile işleme yöntemini modern imalat yöntemleri arasında seçkin bir noktaya getirmiştir. Gerilim vurumlarının uygulanması sonucu takım elektrotu ile iş parçası elektrotu arasında elektrik boşalımları oluşur. Dielektrik sıvı içerisine batırılmış durumda olan elektrotlar işleme aralığı ile birbirinden ayrılmıştır. Boşalım gerilimi işleme aralığının büyüklüğüne ve dielektrik sıvının yalıtkanlık direncine bağlıdır. Gerilim vurumunun uygulanmasından sonra elektrot ve iş parçası arasındaki en yakın iki nokta arasında bir iyonlaşma oluşur. Oluşan elektrik boşalımı temas ettiği elektrot ve iş parçası yüzeylerinin ergimesine ve buharlaşmasına sebep olur. Sonuçta, iş parçasında küçük kraterler oluşacak şekilde malzemeler yüzeyden kopar ve dielektrik sıvı tarafından ortamdan uzaklaştırılır. Elektriksel kıvılcımlarla malzeme kaldırılması işleminin temelleri 1700 lü yıllara dayanmaktadır. Elektriksel arkın kaynak yapımı amacıyla kullanımı ise Meritens tarafından 1881 de gerçekleştirilmiştir. EDM in bugünkü şekliyle kullanımı ise 1948 yılında Rus bilim adamı Lazarenko ve eşi tarafından imal edilen elektro erozyon tezgahıyla (EDM: Electrical Discharge Machine) olmuştur. Zaman içinde bazı artış ve azalışlar gösteren yöntemin tercih edilme oranı, 1970 li yılların ardından yıllık % 30 luk istikrarlı bir artış sergilemiştir (Kalpakjian 1995). Her ne kadar elektro erozyon yöntemi, enerji olarak elektrik enerjisinden yararlansa da malzeme kaldırılması işlemi ısıl enerjiyle gerçekleştirildiğinden, termal işleme yöntemleri kategorisindedir. İşlenecek malzeme sertliğinin, tokluğunun ve mukavemetinin EDM de işleme performansına etkisi yoktur, buna karşın işlenecek malzemenin erime sıcaklığı ve ısıl iletkenliği etkilidir [Lee 1999]. EDM genellikle (+) kutba bağlanmış takım elektrot

9 2 ile (-) kutba bağlanmış iş parçası elektrotu arasında oluşturulan kıvılcım atlaması yardımıyla iş parçası yüzeyinden talaş kaldırılması yöntemidir. Elektro erozyon yönteminde, takım olarak genellikle - yüklü elektrot (katot), iş parçası olarak ta + yüklü elektrot (anot) ve elektrotların her ikisinin de içinde bulunduğu genellikle bir hidrokarbon olan dielektrik sıvı vardır. Şekil 1.1 de ana hatları ile görülen EDM de iş parçası ve elektrot arası dielektrik sıvıyla doldurulur. Gerilim uygulanan elektrotlar birbirlerine 0, mm kalacak kadar yaklaştırılırlar. Bu mesafede elektrotlar arasında elektrik alanı oluşur. Ortamda bulunan elektrik ileten parçacıklar elektrik alanının en güçlü olduğu bölgeye doğru çekilerek elektrotlar arasında bir köprü oluştururlar. Bu köprü bir müddet sonra bir ark kanalına dönüşür ve akım akmaya, dolayısıyla bu kanalda yüksek sıcaklık oluşmaya başlar ve di elektrik sıvı buharlaşır. Di- elektrik sıvı ile buhar arasında bir basınç oluşur dolayısıyla kanal genişleme imkanı bulamaz. Böylece sıcaklık sürekli artar ve elektrot ile iş parçası arasındaki en yakın yüzeyler ergimeye başlar. Bu arada sıcaklık C üzerine çıkar ve eriyen metal buharlaşır. Gerilim kesildiği zaman ark kanalı ortadan kalkar ve bölgeye di elektrik sıvı hücum ederek çıkan talaşları ortamdan uzaklaştırır, ayrıca oluşan yüksek sıcaklık sebebiyle, takım elektrotu ile iş parçası elektrotunun soğutulması görevini de yapar. Mikrosaniye mertebesinde oluşan bu işlemler devam ederek iş parçası üzerinde takım elektrotu şeklinin negatifi oluşur. Sisteme V kadar potansiyele sahip doğru akım uygulanır. Şekil vermek için herhangi bir mekaniksel kesme kuvveti uygulanmaz. EDM in günümüzde yaygın olarak kullanılmasının ana nedenleri, karmaşık parçaların ve çok Dielektrik sıvı Takım (elektrot) Güç Ünitesi İş Parçası (elektrot) Şekil 1.1. Elektro erozyon ile işleme yönteminin şematik gösterimi.

10 3 sert malzemelerin klasik yöntemlere göre daha küçük toleranslarda, daha düzgün yüzeyler elde edecek şekilde işleme olanağı vermesi ve daha uzun takım ömrüne sahip olmasıdır. Elektro erozyonla işleme yönteminde oluşturulan elektriksel arkın hassas bir şekilde kontrolü sayesinde, sertleştirilmiş çelikler, süper alaşımlar, karbit ve refrakter metaller yumuşak metal ve alaşımlardan daha kolay bir şekilde işlenebilirler. EDM uzay endüstrisinde, form ve enjeksiyon kalıp endüstrilerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Son yıllarda elektro erozyon tezgahı üreticileri; elektro erozyon tezgahlarının daha hızlı talaş kaldırmasını, daha iyi yüzey pürüzlüğü elde etmesini ve takım aşınmasının daha az olmasını sağlamak üzere çeşitli alternatifleri değerlendirmektedirler. Elektro erozyon tezgahının klasik takım tezgahları arasında yer aldığı söylenebilir, özellikle kalıp imalatçılarının vazgeçilmez bir tezgahı durumundadır. İşleme için bir şablona ihtiyaç vardır. Tezgah bu şablonun negatifini iş parçasına işler. Dolayısıyla, EDM tezgahı ile işlemede çeşitli sınırlamalar vardır. Bu sınırlamalardan en önemlisi diğer tezgahlara göre çok yavaş talaş kaldırmasıdır. Bu sınırlama tezgah otomatik hale getirilerek giderilmeye çalışılmıştır. Diğer bir sınırlama da takım elektrotunun (şablonun) hazırlanması ve tüketimidir. Bunun için diğer tezgahlara muhtaçtır. Ayrıca işleme sırasında iş parçasındaki aşınmanın yanı sıra elektrotta da aşınmalar olmaktadır. Diğer yöntemlerle üretilmesi mümkün olmayan veya maliyeti artıran derin deliklerin, kanalların, oyukların küçük toleranslar dahilinde işlenmesi, elektrik arkının kontrolüyle kolayca gerçekleştirilebilir. Kesme kuvvetleri oluşmadığı için kırılgan ve ince parçalar bu yöntemle kolaylıkla işlenebilirler. Elektro erozyonla işlemede elektrot seçimi işlenecek malzemeye ve gerçekleştirilecek işleme göre yapılır. İş parçalarında olduğu gibi takım elektrotlarda da istenen başlıca özellik, elektrik iletkenliğidir. Ayrıca seçilecek elektrotun ergime sıcaklığının ve aşınma direncinin yüksek olması istenir. Çok çeşitli elektrot malzemeleri vardır. En çok kullanılan elektrot malzemeleri bir karbon allotropu olan grafit, bakır, tungsten, gümüş tungsten, pirinç, karbit ve çinko alaşımlarıdır.

11 4 Bu çalışmada da kullanılan grafit sık kullanılan elektrot malzemelerinden biridir. Tane büyüklüğü bazı düşük yoğunluklu grafitlerde 0,2 mm büyüklüğünde olabildiği gibi, yüksek yoğunluklu grafitlerde de 0,0127 mm ye kadar düşebilir. Kaba taneli düşük yoğunluklu grafitlerin maliyeti düşük, ince taneli yüksek yoğunluklu grafitlerinki ise yüksektir. Kaba taneli grafitler, ince işçilik gerektirmeyen büyük hacimli elektro erozyon işlemlerinde, ince taneli yüksek yoğunluklu grafitler ise yüksek sertlik ve dayanımları nedeniyle ince işçilik ve hassasiyet gerektiren işlemlerde kullanılır. Genelde çelik malzeme işlenmesinde kullanılan grafit elektrotlar, metal elektrotlarla karşılaştırıldıklarında birim akımla daha yüksek bir talaş kaldırma hızına sahiptir. Grafit elektrot kullanımının bazı avantajları aşağıda sunulmuştur. Termal şoktan etkilenmezler ve mekanik özelliklerini korurlar. Konvansiyonel yöntemlerle işlenmesi kolaydır. Ekonomiklik ve yüksek ergime sıcaklığı (3600 ºC) önemli avantajlardır. Grafit malzemeden elektrot yapımının bazı dezavantajları ise şunlardır: Aşındırıcı olduğundan tezgah kızakları ve diğer ekipmanlar grafit tozlarından korunmalıdır. Kırılgan olmaları sebebiyle özellikle köşelerin işlenmesinde dikkat edilmelidir. Asitle aşındırılmaları mümkün değildir. Dalma elektro erozyonla işlemede toplam maliyetin % 80 ini elektrotlar oluşturmaktadır. Bu nedenle elektrot imali ve iş parçasına da uygun olarak elektrot malzemesi seçimi oldukça önem kazanmaktadır. Elektro erozyon işlemi süresince takım konumundaki elektrotta sürekli olarak bir aşınma gözlenir. Ticari olarak eskime olarak da adlandırılan aşınma, zaten yüksek olan elektrot maliyetini daha da arttırarak işlenen parça yüzeyinin kalitesini de olumsuz olarak etkiler. Çünkü

12 5 elektro erozyonla işlemede işlenen parçanın yüzeyinin kalitesi en fazla onu işleyen takım elektrotun yüzey kalitesi kadar olabilir. Genellikle EDM de işlenmek istenen boşluk dişi, bu boşluğu oluşturacak elektrot şekli de erkek olarak tanımlanmaktadır. Günümüzde araştırmacılar iş parçasında oluşturulacak boşluğun 3B erkeğini üretmek yerine, genel amaçlı silindirik, yarı küresel uçlu ve tüp şeklinde elektrotların EDM de kullanılabilirliğini araştırmaktadır. Literatürde CNC Milling EDM veya Contour EDM machining olarak bilinen CNC EDM Frezelemede standart elektrotlar kullanılarak, CNC frezelemeye benzer işleme yöntemi üzerinde çalışılmaktadır (Taneko 1988, Mizugaki 1996, Bleys ve ark. 2004, Bayramoglu ve Duffill 2004, Chang Hong 2004). Bu çalışmalarda en önemli problem takım elektrot aşınmaları ve bunların kompanzasyonudur. Pratikte çevrimdışı (off-line), çevrimiçi (on-line) ve yarı çevrimiçi olmak üzere üç tip kompanzasyon yapılmaktadır. Çevrimdışı kontrolde aşınma değerleri önceden hesap edilerek tahmin edilir ve buna göre işleme sırasında takım kompanzasyonu yapılır. 3 eksenli ve bazı 4 eksenli tezgahlarda sadece Z ekseninde kompanzasyonun yapılması gerektiğinin düşünüldüğü bu sistemlerde belirli işleme parametreleri ile işleme sırasında eşit hacimlerin kaldırılmasında eşit aşınmalar oluşur mantığı ile hareket edilir. Çevrimiçi sistemlerde gerçek zamanlı aşınma kompanzasyonu yapılır. Elektrot aşınması direkt olarak bir sensörle saptanır ve gerekli kompanzasyon bir servo sistemle geri besleme yapılır. Doğal olarak daha hassas ve her türlü yüzeyin elde edilebileceği bu sistemler, ilave ölçme sistemlerine ve servo sistemin değiştirilmesi gibi daha pahalı çözümlere gerek duyar. Yarı çevrimiçi çözümlerde, çevrimdışı çözümlerde önceden tahmin edilen aşınmaların belirli düzeylere ulaştığı durumlarda elektrot ölçülerek ilave kompanzasyonlar yapılır. Bu sistemlerde elektrotlar bir proba deydirilerek veya direkt olarak CCD sensörlerle ölçülür. Dalma elektro erozyonda takım elektrot da aşındığı için, 3B boşlukların üretilmesinde kaba, orta ve hassas işleme olmak üzere genellikle üç bazen de dört farklı takım ve işleme parametre değerleri kullanılır. Cep boşaltma (pocket machining) olarak da anılan kaba işlemede amaç; orta ve hızlı işleme için az miktarda işlenecek malzeme bırakarak hızlı talaş kaldırmadır ve yüzey pürüzlülüğü

13 6 ile takım aşınması ikinci planda kalır (Park ve Chung 2003). Hassas işlemede ise üretilecek iş parçası için gerekli olan yüzey pürüzlülüğünün, boyut ve şekil toleranslarının elde edilmesi amaçlanır. Kaba işlemede elde edilecek yüzey pürüzlülüğü ve toleranslar için literatürde kesin bir tanımlama bulunamamıştır. Kaba işlemeyi bazı araştırmacılar işleme parametreleri ile tanımlarken (Chen ve Mahdavian 1999, Rebelo 2000, Zhao ve ark. 2002), Valentin ve Mihael (2004) bu parametrelerin elektrotların temas yüzeylerine ve bu yüzeylerin izdüşüm alanına göre değişmesi gerektiğini belirtmektedir. 3B takım elektrotlar yerine standart elektrotların kullanılması ile ilgilenen araştırmacılar ise kaba işlemeyi, takım yolu oluşturma ve takım kompanzasyonu açısından, hedef iş parçasından boyutsal sapmaların ne kadar olabileceği üzerinde durmuşlardır. CNC EDM frezeleme ile kaba işlemede 3B boşluklar Z eksenine dik katmanlar halinde işlenmektedir. Ding ve Jiang (2004) kaba işlemede 30 µm lik boyutsal hataların ihmal edilebileceğini belirtirken Şekil 1.2 deki gibi 2 mm pahlı boru şeklinde takımların kullanılabileceğini, Kaneko ve Tsuchia (1988) paso derinliğinin (katman yüksekliği) r p = 1 mm olabileceğini belirtmişlerdir. Hedef yüzeyde takımın işleyemediği kısımlar bilgisayar destekli imalatta undercut olarak tanımlanırken yüzey topolojisi açısından da dalgalanma olarak adlandırılır. Bu nedenle iş parçası üzerindeki herhangi bir noktada hedeflenen yüzeyin normali doğrultusunda, hedef yüzeyle üretilecek yüzey arasındaki sapmalar dalgalanma olarak tanımlanırsa; EDMle kaba işlemede dalgalanmalar 0,75~1,5 mm arasında alınabilir. Bu dalgalanmalar dışbükey yüzeylerde azalırken içbükey yüzeylerde artar. Ayrıca Kaneko ve Tsuchia (1988) kaba işlemede, hedef yüzeyden O I = 0.6 mm lik bir ofset yüzeyi elde etmişlerdir (Şekil 1.3). Selçuk Üniversitesi nde 1998 den beri EDM de genel amaçlı yarı küre elektrotların kullanılabilirliği üzerinde çalışılmaktadır. Hedef, dalma erozyonda kullanılan takım elektrot üretilmeden, bunun yerine genel amaçlı küresel elektrotlar kullanılarak iş parçası üzerindeki boşluğun oluşturulmasıdır. Öncelikle her hangi bir CAD programında modellenen ve IGES formatında kaydedilen yüzeyi oluşturmak için ince işleme durumunda yani küresel uçlu elektrotun aşınmadığı kabulü ile takım yolu hesaplanmış ve OpenGL arayüzü kullanılarak bilgisayar simülasyonu gerçekleştirilmiştir (Ülker ve Halkacı, 2003). Sonra EDM de yüzey pürüzlülüğünü

14 7 Kaba işlemede kabul edilebilir yüzeyler 3B katman yüksekliği rp =1 mm Dalgalanma (undercut) Katman derinliği 2 mm Hedeflenen yüzey Ofset Şekil 1.2. Kaba işlemede boyutsal toleranslar etkileyen parametreler tespit edilmiştir (Halkacı ve Erden, 2001). Kaba işlemede elektrottaki aşınmaların mutlaka göz önünde tutulması gerekir, aşınmaların hangi düzeyde olduğu ve küresel elektrotun ne zaman yenilenmesi gerektiği bilinmelidir. Elektrottaki aşınmalar sonunda hem küre yarıçapı hem de küresellik hatası değişir. Değişen bu bilgilerin takım yolu koordinatlarında oluşturacağı offset verilerinin τ; Vurum süresi, I p ; tepe akımı, R pm ; Müsaade edilen paso derinliği ve pürüzlülük[µm], r 0 ; Elektrot köşe yarıçapı Şekil 1.3. CNC EDM frezelemede örnek işleme şartları (Kaneko ve Tsuchia 1988)

15 8 bulunması gerekir. Bu nedenle seçilen işleme parametrelerine göre çok küçük olabilen küresel elektrottaki aşınmaların hassas olarak ölçülmeleri gerekir. Ancak küresel elektrottaki aşınmaların ölçülmesi için CMM de çok sayıda veri alınması pratik bir yöntem değildir (Mavi ve Halkacı, 2003). Bu nedenle küreselliği bulmak için bir ölçme metodu geliştirilmiştir. Bu çalışmada dalma erozyonda kullanılan 3B takım elektrot yerine standart küresel uçlu elektrotların kaba işlemede kullanılabilirliği deneysel olarak araştırılmıştır. CNC EDM tezgahında kaba işleme parametreleri ile en düşük takım aşınmalarını oluşturacak ve en hızlı talaş kaldırma yapacak iki farklı işleme parametresi ile iki alternatif takım yolu üzerinde durulmuştur.

16 9 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI CNC EDM Freze, kaba işleme (cep boşaltma) ve çevrim dışı takım kompanzasyonu ile ilgili bilgilere ek olarak, takımlardaki aşınmalar bunların ölçülmesi ve geometrik toleransların da üzerinde durulması gerekir. İşlenecek parçanın yüzey pürüzlülüğü, parça işleme hızı, yani metal erozyon oranı, işlenecek malzeme ve elektrot takım malzemesine, kullanılan elektriksel gücün akım şiddetine ve darbe frekansına bağlıdır (Şekil 2.1). Genel olarak kullanılan elektriksel gücün akım şiddeti değeri 0,5-300 A ve darbe frekansı da pals/sn değerleri arasındadır. Elektrot takım ile iş parçası arasındaki aralığın genişliği 0,025 mm mertebesindedir. Sisteme akım verildiğinde bu aralıkta bulunan dielektrik akışkan önce iyonlaşıp daha sonra buhar haline geçerek ayrışır ve elektriksel ark için gerekli olan iletken ortamı oluşturur (Çiğdem 1996). Genelde yüksek metal işleme hızları için, yüksek akım şiddetinde, düşük darbe frekanslı ve düşük voltajlı elektrik gücü kullanılır. Yüzey pürüzlülüğünün düşük olması istendiğinde yukarıdaki parametrelerin tersi kullanılır (Şekil 2.1) EDM Elektrotlarında Aşınma Elektro erozyon ile işleme teknolojisinde iş parçası işlenirken doğal olarak elektrotta da aşınma meydana gelmektedir. Ark jeneratörlerindeki son teknolojik Şekil 2.1 Akım Şiddeti ve Vurum Frekansı Değerlerinin Yüzey Kalitesine ve İşleme Hızına Etkisi (Çiğdem 1996).

17 10 gelişmeler ve işleme parametrelerinin ayarlanması üzerine yapılan çalışmalar elektrot aşınmasını çok küçük değerlere düşürmesine rağmen tamamen ortadan kaldıramamıştır. İşleme sırasında elektrotta oluşan aşınma, iş parçası kalıp boşluğunu doğrudan etkileyerek şekil bozulmasına neden olmaktadır. Aşınma karakteristikleri göz önüne alınarak tasarlanan elektrotlar hataları en az seviyeye düşürerek elektro erozyon ile işleme yönteminin daha hassas ve düşük maliyetli parçalar üretmesini sağlayacaktır. Elektrot aşınmasının tanımlanmasında kullanılan elektrot aşınma hızı: EAH [mm3/dak]=elektrottan aşınan hacim / İşleme süresi şeklinde ifade edilir(özgedik 2003). Elektrottaki geometrik aşınma, farklı bölgelerde farklı geometrik bozulmalar (değişimler) şeklinde ortaya çıkmaktadır (Şekil 2.2). Elektrot yan yüzeylerindeki, köşelerindeki, kenarlarındaki ve ön yüzeylerindeki aşınmaların farklı karakterde olduğu bilinmektedir (Jilani 1984, Masuzawa 1981, König 1987). Elektro erozyon işleminin ana problemlerinden biri olan elektrot aşınmasının tam olarak anlaşılabilmesi için, işleme parametrelerinin değişimiyle elektrot aşınma hızının ve ön yüzey aşınmasının değişiminin bir bütün olarak değerlendirilmesi gerekir. Şekil 2.2 Elektro erozyon Yönteminde Elektrot Aşınma Çeşitleri (Ertürk 2003)

18 11 Elektrotların aşınması uç, yan, köşe ve hacimsel aşınma olarak sınıflandırılabilir. Bunlardan en büyüğü olan köşe aşınması, yan aşınmasının boyutsal olarak yaklaşık iki katı kadardır. Hassasiyetin önemli olduğu uygulamalarda köşe aşınması, elektrot malzemesi seçimini ve kullanılacak elektrot sayısını, dolayısıyla elektrot maliyetini kontrol eder. Elektro erozyon ile işlemede akımdaki artış boşalım enerjisini arttıracağından elektrot yüzeyinde oluşacak kraterden daha fazla malzeme ergimesine ve buharlaşmasına neden olur. Bu da EAH değerini arttırır (Çoğun 2002). Vurum süresinin düşük değerlerindeki artışlar boşalım enerjisini arttırdığından dolayı EAH değerini de arttırır (Chen 1999). Uzun vurum sürelerinde EAH değerinin artmadığı, hatta birçok işleme koşulunda azaldığı görülür. Bunun nedeni boşalım kanalında akım yoğunluğunun azalması ve elektrottaki ısı transferi süresinin artmasıyla vurum süresine oranla kraterlerden daha az malzemenin buharlaşabilmesi ve ergimesidir. Güncel bazı çalışmalarda uzun süreli arklarda çelik iş parçasının ve hidro-karbon esaslı dielektriğin boşalım sırasında bozunmasından dolayı oluşan karbonun elektrot yüzeyine yapıştığı ve aşınmayı azalttığı belirtilmiştir (Chen 1999, Mohri 1995) Üç Boyutlu Ölçme Yöntemleri 3B parçalara ait koordinatları ve yüzey görüntülerini elde etmek için bir çok yöntem kullanılmaktadır. Şekil 2.3 de bir parçanın sayısallaştırılmasında genel olarak kullanılan yöntemler gösterilmiştir. Elektrotların EDM tezgahında işlenmeden önce ve işlendikten sonraki ölçümleri için İnfotron A.Ş. de bulunan Breuckmann 3B optik tarama (sayısallaştırma) sisteminden yararlanılmıştır. Kullanılan sistem Şekil 2.3 deki sınıflandırmada dokunmasız, yansımalı, optik olan üçgenleme ve lazer çizgisi sınıfına girmektedir. Bu sistemin çalışma prensibi ve özellikleri aşağıda açıklanmıştır Üç boyutlu optik tarama sisteminin temel prensibi Fotoğraf en geniş anlamı ile üç boyutlu dünyayı iki boyutlu resimlere dönüştürme işlemi olarak düşünülürse, üç boyutlu tarama işlemi de bu işlemin tersi yani iki boyutlu fotoğraflar yardımı ile üç boyutlu görüntü elde edilmesi olarak

19 12 Şekil 2.3. Sayısallaştırma yöntemlerinin sınıflandırılması (Görür ve ark. 2005) düşünülebilir. 3B optik tarayıcı, ölçümü yapılan parça veya obje yüzeylerini nokta şeklinde kaydeden bir cihazdır. Fotoğraflama işleminde bu dönüşüm işlemini tamamıyla yapmak imkansızdır. Derinlik gibi bazı bilgilerin kaybolması söz konusu olabilir. Bu nedenle parçaların üç boyutlu görüntüsünü oluşturmak için farklı pozisyonlarda birden fazla fotoğraf çekimi yapmak gerekir. Bu şekilde elde edilen çekimler birleştirilerek nokta bulutu şeklinde parçanın tamamının görüntüsüne ulaşılır. 3B optik taramada kullanılan fotogrametri ve topogrametri yöntemleri, üç boyutlu cisimlerin iki boyutlu fotoğraflarının çekilmesi ve bu fotoğrafların bilgisayar ortamında tekrar üç boyutlu hale dönüştürülmesi işlemini hassas şekilde gerçekleştirir. Bu işlemler için sayısal kameralar kullanılır. Bu kameralarda film yerine, mercekler arkasında ışık yoğunluğunu elektronik sinyallere çeviren ve bunu bilgisayara transfer edebilen bir CCD (Charge Coupled Device) sensör kullanılır. Tüm 3B optik tarama teknikleri optik üçgenleme (optical triangulation) prensibini temel alır (Çakır, 2005). Kelime anlamı belli sayıda noktanın konumunu kesin olarak elde edebilmek için, bu noktaları tepe olarak kabul eden bir alanı üçgenlere bölme işlemi olan üçgenleme (triangulation) tüm 3B ölçme ve tarama tekniklerinde kullanılan bir tekniktir. 3B optik ölçümler aktif ve pasif yöntemler olmak üzere farklılık gösterir. Aktif yöntemler optik üçgenleme (optical triangulation), ışık kesiti (light section) ve ızgara izdüşümü ( Fringe projection) olarak sınıflanır. Optik üçgenlemede bir lazer

20 13 noktalayıcı ve optik detektör üçgensel bir yapıda düzenlenir. Üzerine lazerle ışık düşürülen noktanın uzaklığı detektör tarafından belirlenir. Işık kesiti tekniği optik üçgenlemenin gelişmiş halidir. Bu teknikte cismin üzerine düşürülen bir çizgi ve optik detektör yardımı ile cismin 3B profili elde edilir. Şekil 2.4 de basit modeli gösterilen ızgara izdüşümü tekniği de ışık kesiti tekniğinin gelişmiş halidir. Çoklu ışık kesitleri başka bir deyişle siyah ve beyaz şeritler halindeki desenler cismin üzerine düşürülerek ve yüksek çözünürlükteki kameralar ile bilgisayar ortamına aktarılarak 3B yüzey bilgisi elde edilir. Şekil 2.4. Izgara projeksiyonu (Görür ve ark. 2005) Pasif yöntemler stereometri ve fotogrametridir. Stereometride ölçümü yapılacak cismin yüzeyi üzerine herhangi bir ışık kesiti düşürülmez. Bunun yerine cismin üç boyutlu yüzeyi, iki kameradan alınan ve üst üste binen görüntülerden hesaplanarak elde edilir. Fotogrametri yönteminde taranan obje bir kamera ile farklı açılardan görüntülenip üzerindeki referanslar yardımı ile bilgisayar ortamında üç boyutlu nokta bulutu halinde elde edilir. Bu çalışmada işlenmiş ve işlenmemiş elektrotlara ait ölçümleri yaparken aktif ölçme yönteminin ızgaralı izdüşümü tekniği kullanılmıştır. Ancak Şekil 2.4 den farklı olarak projektörün düşürdüğü ışık kesitleri sistemdeki tek kamera ile görüntülenmiştir. Deney örneklerini 3B olarak ölçerken dikkat edilecek en önemli konu çözünürlük ve tamlık arasındaki farktır. Çözünürlük, CCD sensörün algılayabildiği

21 14 herhangi bir mesafedeki en küçük değişikliktir. Bu da kullanılan merceğe göre değişmektedir. Tamlık ise, taranan objenin optik kalitesini gösterir. Eğer obje mat bir yüzeye sahipse, tamlık ve çözünürlük hemen hemen aynı olacaktır. Eğer obje parlak bir yüzeye sahipse, lazer ışını CCD üzerinde parlayıp titreme oluşturmaktadır. Diğer taraftan parça ışığı emen çok koyu renkte bir yüzeye sahipse bu durumda da sensöre yeterli miktarda ışık dönemeyecektir. Bu dezavantajın ortadan kaldırılması için tarama işlemlerinden önce, objelerin yüzeyleri sprey boyalarla açık gri tonda ve çok ince bir tabaka şeklinde boyanır (Çakır, 2005). Ölçümü yapılan elektrotlar da EDM tezgahında işlenmeden önce ve sonra sprey boya ile 2~3 µm kalınlığında kaplanmıştır. 3B tarama sistemlerinde gri kod ve faz kaydırma teknikleri ile yüksek çözünürlük, daha doğru ölçüm, hızlı veri elde etme ve verilerin analizleri en iyi şekilde sağlanır. Gri kod yönteminde ikili kodlanmış ışık kesiti demeti cisim üzerine düşürülür. Düşürülen bu ışık çizgisi şablonu sayesinde her görüş pozisyonu için gri kod bilgisi üretilir. Sonuç olarak her bir görüntü pozisyonunun ışık demeti düzeni açık bir şekilde elde edilmiş olur. Faz kaydırma, 3B pozisyonların belirlenmesinde kullanılan standart bir yöntemdir. Burada da cisim üzerine sinüzoidal ışın kesiti demetleri düşürülür. Faz kaydırma yöntemi ile ışık kesitlerinin kontrast bilgileri de elde edilir ki bu bilgi ölçüm kalitesinin bir göstergesidir. Bu iki yöntemin birleştirilmesi ile doğruluk payı yüksek olan ve güvenilir ışık kesiti (fringe) analizi garanti edilmiş olur. Cismin üzerine düşürülen ışık kesitlerinin bilgileri değerlendirilerek sistemin kamerasında kullanılan merceğe göre 1 milyona kadar nokta birkaç saniye içinde elde edilmiş olur. Böylece var olan herhangi bir model 3B olarak sayısallaştırılır (Çakır, 2005). Lazer tarama mekanizmasının şematik görünüşü Şekil 2.5 de verilmektedir. Parça üzerinde taranan noktaların sayısı, parçanın büyüklüğüne ve detaylarına bağlıdır. Çok detaylı parçaları tarif etmek için daha fazla noktaya ihtiyaç duyulmaktadır.

22 15 Şekil 2.5. Lazer tarama mekanizmasının şematik görünümü (Görür ve ark. 2005) Üç boyutlu optik tarama sisteminin kullanım yerleri Lazer ile tarama yapmanın birinci avantajı, işlemin dokunmasız, hızlı olması ve yüzeyin direkt olarak taranan obje geometrisi üzerine düşen ışından alınmasıdır. Bu özellikler, hassas ve kırılgan parçaların ölçülmesinde, yüzeyler üzerinden eğriler oluşturmada ve CAD/CAM uygulamalarında lazer ile taramanın kullanışlı olmasını sağlamaktadır. Lazer ışığının yüksek çözünürlüğü ve inceliği mekanik sensörlerin giremeyeceği detaylı yüzey geometrilerinden veri alınmasını sağlamaktadır. Bu nedenle, otomotiv, uzay, tıp, spor ekipmanları ile oyuncak, elektronik ve mücevher sanayinde sıkça kullanılmaktadır (Görür ve ark. 2005). Lazer tarayıcıları sanayide kalite kontrol ve tersine mühendislik uygulamaları için de kullanılabilir. Özellikle kalıp uygulamalarında, motorlarda ve elektronik ürünlerde kullanımı yaygınlaşmaktadır (Seokbae ve ark. 2002). Nesnelerin 3B ölçümleri kalite kontrol uygulamaları için vazgeçilmez bir unsurdur. Parça üzerindeki unsurların paralelliği, dikliği ve boyutsal toleranslarının doğruluğunun kontrol edilmesi bu uygulamalar içerisinde yer alır. 3B optik tarama sayesinde tasarlanan parçanın CAD modeli ile aynı parçanın imalat sonrası boyutsal

23 16 özellikleri değerlendirilebilir. Parçanın çarpılması, uzaması gibi boyutlarında oluşabilecek değişiklikler saptanabilir. Şekil 2.6 da bir parçanın CAD modeli ile lazerle taraması sonucu elde edilen modeli gösterilmektedir. Şekil 2.6. Fiziksel bir parçanın taranması ile elde edilen emiş türbini ve orijinal CAD referans modeli (Fu, 2005) 2.3. Küre Ölçme Yöntemleri Küresel uçların ölçülmesi ve hata analizi üzerinde çok çalışılan bir konudur. Endüstride kullanılan kontrol aletlerindeki temas probu, rulmanlı yataklardaki bilyeler ve benzeri hassas ürünlerde küresel elemanlar kullanılır. Bu parçaların fonksiyonel performanslarını yüksek seviyelerde tutabilmek için boyut ve şekil toleranslarının çok düşük tutulması gerekir. Yüzey pürüzlülüğü, dalgalanması ve şekil hataları gibi geometrik bozukluklar bu tip parçaların performansında belirgin bir etkiye sahiptir. Bu bozukluklar motorlarda, türbinlerde bilyeli yataklar gibi ağır yükler altında çalışan elemanların çalışma ömrünün azalmasına ve yüksek sıcaklıkların oluşmasına yol açar. Ayrıca, Jireskop ve 3B ölçme aletlerinde kullanılan küresel uçlardaki bozukluklar hatalı bilgiye yol açar. EDM de kullanılan küresel elektrotların aşınma sonucu ne kadar bozulduğunun bilinmesi gerekir. ISO 3290 (2001) standardı, rulmanlı yatakların bilyeleri ile ilgili bir standarttır. Bu standart Küresel şekilden sapmayı küre merkezinden geçen bir radyal kesitteki gerçek yüzey ile minimum dış küre arasındaki en büyük radyal uzaklık olarak tanımlar. Bu radyal kesitler ekvatoral plan olarak adlandırılır.[ Mavi ve Halkacı 2003].

24 17 Fiziksel bilimlerde ve özellikle mühendislikte, silindirik ve küresel iş parçaları üzerinden alınan lokal ölçüm verilerinin kullanılmasıyla, üretim veya kullanım sırasında iş parçasında oluşan şekil hataları sebebiyle, bir daire veya kürenin yarıçapından sapmaların hesaplanması problemiyle sık sık karşılaşılır. Bir küre üzerindeki bütün noktaların ölçülmesi ekonomik olmayan, pratik olarak mümkün olmayan ve çok zaman alıcı bir işlemdir. Bu nedenle küre üzerinde lokal ölçümler alarak kürenin tamamı üzerinde bir yargıya varılmaya çalışılır. Lokal ölçümlerin çok hassas olarak ölçülmesi ve değerlendirilmesi gerekir. Bu ölçümlerin yapılabilmesi için birkaç farklı metot kullanılmaktadır. Endüstride sıkça kullanılan küresel parçaların ölçülmesinin gerekliliği tartışılmaz bir olgudur. Küresel parçaların ölçülmesi ve hataların güvenilir olarak bulunması için önce parçanın üç boyutlu koordinat ölçme makinesi (CMMs) gibi aletlerle ölçülmesi gerekir. Sonra alınan koordinat verileri kullanılarak uygun bilgisayar algoritmalarından faydalanılarak küresellikten sapmaların hesaplanması gerekir. Kabul edilebilir sonuçların elde edilebilmesi için bu algoritmaların hızlı ve güvenilir olmaları gerekir [ Mavi ve Halkacı 2003]. Ölçme koordinat sisteminin orijini ile uydurulan eğriye ait koordinat sisteminin orijini arasındaki kaçıklığı ortadan kaldırmak için, tekrarlayan en küçük kareler metodu, ölçülen verilerin uydurulan eğriden sapmalarının karelerinin toplamını en küçük yapan parametreleri belirler. Ayrıca bu durumda geometrik özel transformasyonlar da uygulanır. Bu metotla ilgili detaylı bilgiler Kanada tarafından Tsukada ya atıfta bulunularak verilmiştir [Kanada 1995]. Bu çalışmada küresel uçlu elektrotların ölçülmesinde kullanılan 3B ölçme yöntemi de, iteratif en küçük kareler yöntemini kullanarak, seçilen noktalardan geçen öyle bir ideal küre bulmaktadır ki, noktaların bu küreye uzaklıklarının kareleri toplamı minimum olur. Yazılım bu ideal kürenin merkez koordinatlarını ve yarıçapını vermektedir.

25 18 3. MATERYAL VE METOD EDM de kullanılan küresel uçları temsil etmek üzere iki farklı çaptaki yarı küre elektrotlar, belirlenen parametrelerle işlendikten sonra, gerekli ölçümler yardımıyla elektrotlardaki aşınmalar elde edilir. Bu proseslerin tümü aşağıdaki gibi detaylandırılabilir. EDM de numunelerin işlenmesi İşlenen numunelerin aşınmalarının ölçülmesi 3.1. EDM ve Numunelerin İşlenmesi Deneylerde kullanılan EDM tezgahı; Sodick marka ve EDM Moldmaker-3 model bir CNC EDM tezgahıdır (Şekil 3.1). Bu tezgahın üretici tarafından belirtilen önemli özellikleri aşağıda sıralanmıştır. EDM tezgahına ait daha detaylı fotoğraflar EK-1 de verilmektedir. Şekil 3.1. Deneylerde kullanılan EDM tezgahı Güç: 7.5 KVA Maksimum sürekli çalışma akımı; 40 A Güç seviyesi kademesi; 5 kademe Maksimum aşınmasız talaş kaldırma; 510 mm3/dak. (Gr elektrot +, çelik iş parçası -)

26 19 Maksimum talaş kaldırma; 510 mm3/dak (Grafit elektrot -, çelik iş parçası +), minimum elektrot aşınması % 0.1, Maksimum iş parçası ölçüleri; X= 900, Y= 510, Z= 320 mm Tezgah ölçüleri en 1280 x boy 1185 x yükseklik 2110 mm EDM de işleme ile ilgili CNC program komutları EK-2 de verilmiştir. Deneylerde elektrot olarak Şekil 3.2 de teknik resmi verilen grafit elektrotlar kullanılmış ve CNC tezgahta belirtilen toleranslarda tornalanmıştır. İş parçası olarak da 0,16 C, Si, Mn bileşimindeki C1345 dövme çeliği kullanılmış, yüzeyi Ra= 0.72 µm yüzey pürüzlülüğü değerlerinde taşlanmıştır. Şekil 3.2. Takım elektrot (R=5, 7.5, φ D=13 ve 18 mm) Deneyler için EDM Fluid 108 MP-S Dielektrik sıvısı kullanılmıştır. Dielektrik sıvı basıncı 0,5 kgf/cm 2 olarak belirlenmiştir. EDM de elde edilen yüzeylerin pürüzlülüğü büyük ölçüde vurum süresine ve akım şiddetine bağlıdır [Halkacı ve Erden 2002]. Vurum süresi (ts;spark time); tezgahta kullanılan transistorlu vurum jeneratörünün ürettiği kare dalganın gerilim verildiği süreyi, bekleme süresi (tp pause time) de gerilimin sıfıra düşürüldüğü süreyi göstermektedir (Şekil 3.3). Elektrot çapları genel amaçlı EDM elektrotlarında rastlanabilecek değerler göz önüne alınarak Şekil 3.2 de görüldüğü gibi φ10, φ15 mm, işleme parametreleri ise tezgah üreticisi firmanın önerdiği minimum aşınma ile maksimum talaş kaldırmanın elde edilebileceği parametreler Çizelge 3.1 deki gibi seçilmiştir. Buradaki C590 parametresi elektrot aşınma oranı 0.1 olan 510 mm 3 /dk ile

27 20 Gerilim V açık N gerilim vurumu/dakika V boşalma t p t s zaman t s : Vurum süresi t p : Bekleme süresi V açık :Açık devre gerilimi Şekil 3.3. Vurum ve bekleme süreleri [Halkacı ve Erden 2001] maksimum talaş kaldırmayı sağlarken, C480 parametresi ise elektrot aşınma oranının pratik olarak sıfır alınabileceği 280 mm 3 /dk talaş kaldırma oranı veren değerdir. Çizelge 3.1. Deneylerde kullanılan EDM işleme parametreleri PARAMETRE T S T P IP SV PL V HP PP C S V A C C t s ; Vurum süresi(µs), t p Bekleme süresi(µs), Ip; Tepe akımı(a), SV; Servo voltaj(v), PL; Polarite, V; Yüksüz voltaj(v), HP; Pikaden vurumu, PP; Vurum kontrolu, C; Kapasitör(µF), S; servo hızı, V; gerilim(v), A; Akım şiddeti(a) Ayrıca EDM deneylerinin yapılması sırasında karbon siyahı (karbon black) oluşumunu engellemek ve çıkan talaşın sistemden hızla uzaklaştırılmasını sağlamak üzere her iki elektrot çapı için de tezgaha bağlama aparatları tasarlanmıştır. Şekil 3.4 de görülen bu aparat üzerine 120 şer derecelik açılarda dielektriği yönlendiren sıvı kanalları açılarak işleme sırasında dielektrik iş parçası ile takım elektrot arasında bir girdap etkisi yaratılarak iş parçasından kaldırılan malzemenin daha hızlı ve daha etkin bir şekilde sistemden uzaklaştırılması hedeflenmiştir. Bu sayede iş parçası yüzeyinden kaldırılan malzemenin takım elektrota zarar vermesi

28 21 Şekil 3.4. EDM tezgahında kullanılan bağlama aparatı önlenmiş ve takım elektrotun daha az aşınması sağlanmıştır. EDM deneyleri ileride açıklanan adımlar halinde yapılmıştır Takım Yolunun Belirlenmesi CNC kaba frezelemede Şekil 3.5 de görülen ve her adımda takım çapı kadar ilerleme yapan Hilbert boşluk doldurma eğrileri kullanılmaktadır (Marshall ve Griffiths 1994, Dragomatz 1995). Bu eğriler kısa takım yolları, dengelenmiş yüzey pürüzlülükleri ve dinamik stabilite gibi istekleri karşılamak için uygundur. Ancak EDM deki ilerleme hızlarının dinamik stabilite problemi oluşturmayacak kadar küçük olması, işlenen bir takım yolundan geri gelirken 10~12 kat daha hızlı hareket edilebilmesi gibi özellikler nedeniyle Hilbert eğrilerinin avantajlı olmadığı düşünülmüştür. Çünkü Hilbert eğrileri takımdaki aşınma ile ilgilenmemektedir. a) 1.dereceden b) 2. Dereceden c) 3. Dereceden Şekil 3.5. CNC kaba frezelemede kullanılan Hilbert Boşluk doldurma eğrileri

29 22 Örneğin 2. dereceden Hilbert eğrisi kullanan bir takım yolunda küresel ucun sırasıyla sağ, yukarı, sol, iki yukarı gibi hareketlerle devam etmesi durumunda takım simetrikliği çok çabuk bozulacaktır. Bu nedenle dikdörtgen takım yolunun belirlenmesi için küresel uçlarda mümkün olduğu kadar simetrik aşınmaları oluşturacak yeni takım yolu önerileri gerekmiştir. Dikdörtgen cep boşaltmaları için takım yollarının genelleştirilmesinde ilk olarak Şekil 3.6 daki alternatifler düşünülmüştür. Ancak a) şıkkındaki öneride sağa ve sola hareketler simetrikliği sağlarken yukarı hareket olmadığı için asimetriklik oluşur. Kaldı ki yatay hareketler de çok uzun tutulamaz çünkü bu durumda da simetriklik bozulur. b) Şıkkında yukarı ve aşağı hareketler dengelenirken yatay ilerlemeler için aynı sakınca devam eder. c) Şıkkındaki çözümde yatay ve düşey ilerlemeler dengelenir. Ancak bu çözümlerin hepsinde, yukarıda belirtilen avantajların sağlanabilmesi için adımlar takım elektrot çapı kadar olmak zorundadır. Bu durumda dalgalanmalar da elektrot yarıçapı kadar olur. Bu nedenle dalgalanmaların en fazla 1,5 mm olması gerektiği düşünülürse bu takım yolları ile en fazla 3 mm çapındaki elektrotlar kullanılabilir. Daha büyük çaplı elektrotlar için mutlaka çapraz ilerlemelere gerek duyulur a b Şekil 3.6. Dikdörtgen cepler için en basit takım yolları c Çapraz ilerlemeli yeni takım yolu önerisi iki aşamada gerçekleştirilmiştir. Önce xyz eksenlerinde küre yarıçapı kadar ilerlemeler yapılarak, aşınmalar saptanmış ve birinci alternatif çözüm önerilmiştir. Daha sonra birinci alternatifteki adımlar arasındaki aşınmaların çok küçük olması, ancak takım yollarını

30 23 genelleştirmede problemler oluşturması nedeniyle daha iyi genelleştirilmelerin yapılabileceği ikinci bir alternatif takım yolu önerilmiştir Birinci alternatif takım yolu önerisi Çalışmanın başlangıcında henüz aşınmaların ne düzeyde olacağı bilinmediği için çözüm olarak Şekil 3.7 de gösterilen takım yolu düşünülmüştür. Kullanılan CNC EDM tezgahında xyz eksen takımı şekildeki gibidir adımlar elektrot küre 2. adım z 1. adım y 5. adım 3. adım 4. adım 6. adım x Şekil 3.7. Birinci alternatif takım yolu adımları yarıçapı kadar ve 6.adım ise x, -y yönlerinde köşegen olmak üzere tanımlanmıştır. Yani 1.adımda iş parçasında sadece yarı küre kadar bir boşluk elde edilirken diğer adımlarda Şekil 3.8 deki boşluklar üretilmiştir. Bu adımlarla ilgili yapılan deneylerde üretilen boşluklar EK-3 de verilmiştir. Takım yollarının genelleştirilmesi bölümünde detaylıca anlatılacağı gibi bu 1.Adım 3.Adım 6. Adım Şekil 3.8. Birinci alternatif takım yolu adımlarında üretilen boşluklar

31 24 alternatif, takım yolu genelleştirme için, uygun değildir. Bu nedenle ikinci bir alternatif üzerinde durulmuştur İkinci alternatif takım yolu önerisi İkinci alternatif takım yolu Şekil 3.9 daki gibi düşünülmüştür. Birinci adım daha önce olduğu gibi z yönünde yarıçap kadar ilerlemedir. Burada 2-8 arasındaki adımlar x veya y eksenleri yönünde elektrot çapı kadar ilerlemeleri gösterir. 3., 5., 7. ve 9. adımlar sırasıyla 2., 4., 6. ve 8. adımların geri dönüşleridir. Bu adımlarda y 19. L α x 1 çevrim 17. Şekil 3.9. İkinci alternatif takım yolu adımları ve 4 çevrimle üretilen örnek bir boşluk elektrot kat daha hızlı hareket etmektedir. α değiştirilerek yatay veya düşey adımlar takım elektrot çapından bağımsız olarak seçilebilir. α ve L büyüklükleri ileride açıklanacaktır. Bu 20 adım bundan sonra bir çevrim olarak adlandırılacaktır. Şekilde sağda 4 çevrimde işlenmiş bir iş parçası boşluğu görülmektedir. Diğer çevrimlere ait 3B veriler EK-3 de verilmiştir Örneklere Ait 3B Verilerin Elde Edilmesi Elektrotların ölçülmesinde Şekil 3.10 da görülen Breuckmann optotop-he 3B optik tarama cihazı kullanılmıştır. Sistem bir kamera ve parça üzerine lazer ışını yansıtan projektörden oluşur. Projektörün elektrotlar üzerine siyah beyaz ızgara

32 25 Şekil OptoTOP-HE 3B optik tarama cihazı ( Şekil B Ölçme işlemi ( desenleri şeklinde ışın demetleri düşürmesi sonucu oluşan yüzey görüntüleri optocad ve RapidForm2004 PP2 yazılımları kullanılarak bilgisayar ortamında elde edilmiştir. OptoCAD yazılımında elektrotların farklı pozisyonlardan taranması sonucu elde edilen görüntüler birleştirilmiş; RapidForm2004 PP2 yazılımında da EDM tezgahında işlenmiş ve işlenmemiş elektrotların değerlendirilmesi yapılmıştır. Şekil 3.11 de bir parçaya ait ölçme işleminin optotop-he cihazı ile nasıl yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmada EDM tezgahında işlenmiş ve işlenmemiş elektrotlar 3B optik tarama cihazı ile ölçüldü. Ölçümü yaparken kullanılan merceğe göre, parçayı oluşturan ~ adet veya ~ adet noktaya sahip nokta bulutu elde edildi. Bu yöntemde koordinat ölçme cihazı (CMM; Coordinate Measuring Machines) gibi 3B veri elde eden ölçme yöntemlerine göre çok daha iyi sonuçlar elde edilebilmektedir. Bunun için parça 15~20 defa farklı açılardan tarandı ve elde edilen değişik görüntüler optocad programında birleştirilerek elektrotların tam bir görüntüsüne ulaşıldı. Ölçme işleminde ne kadar fazla poz alınırsa o kadar çok nokta koordinatı elde edilmektedir. Çekilecek poz sayısı parçanın büyüklüğüne ve yüzey düzgünlüğüne göre değişebilmektedir.

33 26 Parçaya ait pozlar optocad programında birleştirilirken operatör ölçümü yapılan örneğe ait en az üç belirgin noktayı kendisine referans olarak almakta ve birleştirme işlemini bu noktalar üzerinden yapmaktadır. Birleştirme yaparken çekilen iki poz arasında her zaman ortak noktalar alınamayabilir. Mesela çekilen iki poz birleştirilirken seçilen ortak noktalar arasındaki mesafe, merceğe göre 2 ile 6 µm olabilmektedir. Bu mesafeyi yazılım birleştirme sırasında gösterebilmektedir. Bunun dışına çıkıldığı zaman program birleştirmeyi yapmamaktadır. Pozları birleştirirken meydana gelen bu olumsuzluğu gidermek için tarama sırasında indeks mark adı verilen ve belli bir çapa sahip olan daire şeklindeki referans etiketleri kullanılmaktadır. Bu etiketler taranacak elektrotların etrafına belli aralıklarla yapıştırılır. Sistem tarama sırasında indeks markları da tarar ve onları sabit kabul eder. Bu şekilde tarama yapılırken örneğin sabit kalmasına dikkat edilir ve optotop- HE cihazı elektrotların etrafında döndürülür. Elektrotlar hareket etmediğinden ve belli referans noktaları olduğundan daha düzgün görüntüler ortaya çıkar. Elektrotların taranmasından sonra elde edilen noktaların oluşturduğu nokta bulutu ve 3B görüntüsü Şekil 3.12 deki gibidir. Şekil Elektrotun nokta bulutu ve 3B görüntüsü 3.4. Elektrotların Çakıştırılması ve Aşınmaların Ölçülmesi Ölçülen elektrotlara ait nokta bulutu öncelikle RapidForm2004 PP2 yazılımı kullanılarak üçgen yüzeylerden oluşan poligon modele dönüştürülür. Bu hali ile elektrot yüzeyleri RapidForm yazılımı tarafından bir kabuk (Shell) olarak tanınır. Kabuğun alt yüzeyi açıktır. Çünkü bu kısım ölçme sırasında tabla üzerinde bulunmaktadır ve yüzeydeki noktaların koordinatları alınmamıştır. Ölçülen elektrotlara iki türlü karşılaştırma yapılmıştır. Bunlardan birincisinde ölçmelerin

34 27 tekrarlanabilirliğini belirlemek için EDM tezgahında işleme yapılmamış olan elektrotlar ikişer defa ölçülerek değerlendirmeler yapılmıştır. İkinci tür karşılaştırmada ise EDM tezgahında işleme yapılmış olan elektrotlar ölçülmüş ve elde edilen ölçmeler kullanılarak aşınmalar saptanmıştır. Detaylı açıklama ve işlemler sırasında kullanılacak komutlar EK-4 de verilmiştir. Bu karşılaştırmaların yapılması için kabuklara uygulanacak işlemlerde, yazılıma ait komutların yazar tarafından bulunan Türkçe karşılıkları tırnak içerisinde verilmiştir ve bu komutlar aşağıda detaylıca anlatılacaktır. Projeksiyon parametreleri yukarıda anlatılmıştır. Çakıştırma ve sapma parametreleri yeri geldikçe komutlarla birlikte açıklanacaktır Hızlı çakıştırma (QUICK REGISTER) Birbirleri ile karşılaştırılmak istenen iki kabuğa uygulanacak ilk adım Hızlı çakıştırma komutu kullanılarak kabukların bir ön çakıştırma işleminin yapılmasıdır. Bu komut iki kabuğu kabaca inceleyerek daha sonra yapılacak Kısmi çakıştırma ve Tam çakıştırma komutlarının yapacağı denemeleri azaltarak yardımcı olur. Şekil 3.13 deki aynı elektrota ait iki ölçmenin yapıldığı kabuklara hızlı çakıştırma uygulanarak, kabuklardaki işaretli sapmalar ancak -86~ +34 µm arasında, mutlak sapmalar ise µm, ortalama sapma 29 µm, standart sapma 18 µm olarak bulunmuştur. Bu komut uygulanmazsa çoğu zaman tam çakıştırma ve bölgesel çakıştırma komutları ile doğru sonuçlar alınamamaktadır. Şekil Elektrotlara hızlı çakıştırma uygulanması. Şekil Elektrotlara tam çakıştırma uygulanması.

35 Tam çakıştırma (WHOLE REGISTER) Ölçmelerin tekrarlanabilirliğinin araştırılması sırasında aynı elektrota ait farklı ölçmelerin karşılaştırılması durumunda bu komut kullanılmalıdır. Bir parça iki kez ölçüldüğünde her zaman aynı nokta koordinatları elde edilemeyebilir. Tam çakıştırma sırasında bir kabuktaki noktaların, diğer kabuk yüzeyine en yakın olacak şekilde birçok alternatif değerlendirilerek, noktalar arasındaki mesafeler önceden belirlenen parametreleri (Set register options) sağlayacak tarzda çakıştırılır. Bu çalışmada en büyük ortalama sapma (Max. average deviation) 0.01 mm olarak seçilmiştir. Ayrıca en büyük kenar ve kiriş uzunlukları da belirlenebilmektedir. Bu değerlerin büyük seçilmesi çakıştırmayı daha kaba yaparken, gereğinden küçük tutulması da süreyi uzatır. Şekil 3.13 deki kabuklara tam çakıştırma uygulandığı zaman işaretli sapmalar -107~ +46 µm arasında olmaktadır. Mutlak sapmalar 0-81 µm, ortalama sapma 29 µm, standart sapma 22 µm olarak bulunmuştur. Şekil 3.14 de, siyah noktaların homojen dağılmasından, kabukların birbiri ile tam örtüştüğü anlaşılmaktadır Dönüştürme (TRANSFORM) Birbirleri ile karşılaştırılmak istenen iki elektrota uygulanacak ilk adımda Dönüştürme komutu kullanılarak ve elektrotların imalatı aşamasında bırakılan düzlem yüzey referans alınarak işlenmemiş elektrot üzerindeki düzlem yüzey x eksenine, elektrot ise y eksenine paralel olacak şekilde eksen takımına yerleştirilir. Aynı işlemler işlenmiş elektrot üzerinde de uygulanarak işlenmiş ve işlenmemiş elektrotlar eşmerkezli olarak eksen takımına yerleştirilir (Şekil 3.15). Böylece iki kabuğa daha sonra uygulanacak olan Kısmi çakıştırma komutlarının daha doğru çalışması elde edilir Kısmi çakıştırma (PARTIAL REGISTER) Aşınmanın saptanması için EDM tezgahında işleme yapmış ve işleme yapmamış elektrotlar yani aşınmış ve aşınmamış elektrotlar eksen takımına yerleştirildikten sonra elektrotların daha hassas çakıştırılması gerekir. Bu durumda tam çakıştırma uygulamak hatalı sonuçlar verir. Çünkü aşınmamış ve aşınmış elektrotlar yazılım tarafından birbirlerine yaklaştırılmaya çalışılır. Bu nedenle sadece aşınmamış

36 29 İşleme yapmamış elektrot Çakıştırılmış elektrotlar Şekil Eksen Takımına Yerleştirilen Elektrotlar bölgelerin çakıştırılması için kısmi çakıştırma gereklidir. Değişikliğe uğramayan bölgeler kullanıcı tarafından Şekil 3.16 daki gibi seçilmelidir. Bu bölgeler şekilden de görülebileceği gibi elektrotların silindirik bölgeleri ve üst düzlem yüzeyleridir. Elektrotlardaki üst düzlem yüzeyler Elektrotlardaki silindirik bögeler Şekil Kısmi çakıştırmada her iki parçada da değişikliğe uğramayan referans olabilecek bölgeler seçilmelidir Tüm sapma (WHOLE DEVIATION) Aşınmamış ve aşınmış elektrotlar çakıştırıldıktan sonra iki örnek arasındaki sapma değerleri bu komut ile belirlenir. Komut kullanılırken aşınmamış elektrot referans olarak alınır ve aşınmış elektrot üzerindeki sapmalar negatif değerlerle gösterilir. Ayrıca çakıştırma sonucunda; en büyük, en küçük ve ortalama aşınma ile aşınmaların standart sapması da bulunur.

37 30 Komut kullanıldığı zaman, incelenen kabuklar arasındaki farkları mutlak değerlendirme, işaretli değerlendirme, yer değiştirme vektörü ve renkli nokta olmak üzere dört farklı şekilde gösterir. Bu çalışmada; aşınmanın saptanması için işaretli değerlendirme, ölçmelerdeki tekrarlanabilirliğin bulunması için de mutlak değerlendirme kullanılmıştır. İşaretli değerlendirmede karşılaştırılan aşınmamış ve aşınmış kabuk arasındaki sapmalar negatif ve pozitif değerler arasında renk haritası şeklinde gösterilir. Negatif değerler aşınma olduğunu gösterirken pozitif değerler ölçme ve çakıştırma hatası olarak ortaya çıkar. Şekil 3.17 de aşınmış ve aşınmamış kabuğa işaretli değerlendirme uygulanması sonucu ortaya çıkan sapma değerleri görülmektedir. Fare renk haritası üzerinde hareket ettirilirse istenen bir noktadaki sapma değeri bulunabilir. Ayrıca renk haritasında gösterilen dağılım üzerinde DISCRETE seçeneği işaretlenerek sapma değerleri arasında, nokta dağılımının yüzde cinsinden değeri de görülebilir. Mutlak değerlendirmede sapmalar mutlak değerleri ile hesaplanır ve Şekil 3.18 de görüldüğü gibi negatif sapmaları da pozitif olarak gösterir. Şekil İşaretli değerlendirmede sapmalar negatif ve pozitif değerler arasında gösterilir. Bu komut tersine mühendislikte kalite kontrol amaçlı olarak ta kullanılabilir. Bu durumda herhangi bir CAD yazılımında tasarlanan 3B model ile aynı modelin imal edilip taranması sonucunda elde edilen kabuk model arasında olabilecek sapmaları yani imalat hatalarını belirlemeye yardımcı olur.

38 31 Şekil Mutlak değerlendirmede sapmaların işaretine bakılmaksızın değerlendirilir Hacim Bulma (MAKE VOLUME) Takım elektrotların yarı kürelerinin ve üretilen iş parçalarının veya ideal malzemenin hacimlerini bulurken bu komut kullanılır. Hacmi bulunmak istenen elektrot yarı küresi veya iş parçasının normali öncelikle ters yöne çevrilir. Daha sonra elektrot yarıküresinin veya iş parçasının yüzeyindeki boşluklar ve açık görünen kısımlar Delik Doldur komutu kullanılarak doldurulur. komutu kullanılarak Böylece bu işlemden önce açık kabuk olarak tanımlanan bölge işlemden sonra kapalı hale gelir ve Hacim Yap komutu ile kapalı kabuğa ait hacim oluşturulmuş olur. Bilgi bölümünde yer alan kabuk (shell) komutu ile ölçülmek istenen hacim bulunmuş olur.

39 32 4. DENEY SONUÇLARI VE TARTIŞMA Bir elektrottaki aşınmanın bulunması sırasında oluşacak hata kaynakları şöyle sıralanabilir 3B verilerin elde edilmesi sırasında optotop-he cihazının doğruluk ve hassasiyetinden kaynaklanan hatalar Rapidform 2004 PPS yazılımında oluşan çakıştırma hataları CNC tezgahta üretim sırasında oluşan hatalar; boyut ve şekil toleransları Bu bölümde önce yapılan ölçmelerdeki hata kaynaklarının değerleri bulunacak sonra EDM de işleme sonunda elektrotlarda oluşan aşınmalar bulunacaktır 4.1. Ölçme Sisteminin Doğruluğu Ölçme sisteminin uygun olup olmadığına karar vermek için doğruluk ve hassasiyetin belirlenmesi gerekir. Doğruluk, bir parçanın herhangi bir boyutu üzerinde yapılan birkaç ölçümün ortalaması ile parçanın o boyutunun gerçek değeri arasındaki farktır (Griffth, 1996). Dolayısıyla doğruluk, gerçek değerden ne kadar uzaklaşıldığının bir ölçüsüdür (Donna, 2000). Tekrarlanabilirlik olarak da adlandırılan hassasiyet ise, bir ölçümün tekrarlanması sırasında ölçülen değerlerin bir birlerine ne kadar yakın olduğunun ifadesidir (Donna, 2000) ve ölçme işleminde sonuçların tekrarlanabilirliğini gösterir (Griffth, 1996). Donna (2000), Şekil 4.1 de görüldüğü gibi doğruluk ve hassasiyet kavramlarını çok iyi açıklamaktadır. Buna göre her hassas ölçüm doğru olmayabilir. Bir ölçüm için doğruluk ve hassasiyetin beraberce olması çok anlamlıdır. Elektrotlardaki aşınmaların saptanmasında, bu çalışmada kullanılan ölçme yönteminin, uygun olup olmadığına karar vermek için, ölçme yönteminin doğruluğu ve hassasiyeti ile sakıncalı tarafları araştırılarak aşağıda açıklanmıştır. Ölçme işlemi sırasında, İnfotron A.Ş. de bulunan 3B optik tarama cihazının kamerasında, 60 numaralı mercek kullanıldı. Bu mercek kullanım kataloğuna göre

40 33 Doğru Hassas Doğru ve Hassas Şekil 4.1 Doğruluk ve hassasiyet (Donna, 2000) ±15 µm doğrulukla ve 0.05 mm çözünürlükle ölçüm yapabilmektedir. Yani nokta koordinatları ±15 µm doğrulukla ölçülebilmekte ve yan yana noktalar birbirine ~0.05 mm yakın olmaktadır. Ancak farklı pozlarda farklı noktalar ölçülebildiği için noktaların arasındaki mesafe daha da düşebilmektedir. Daha doğru ölçmeler yapmak için referans etiketleri de kullanılmıştır. Merceklerin ölçüm doğruluğunu kanıtlamak için Şekil 4.2 de görülen mastar kullanılmaktadır. Bu mastar İnfotron A.Ş. tarafından, dik kenarların gönyesi alınacak şekilde CNC tezgahlarda hassas şekilde üretilmiştir. Kamerada kullanılacak mercek, ölçüm cihazına takıldığı zaman merceklerin ölçüm kalibrasyonları, Breuckmann firmasının tasarladığı levhalarla optocad programında yapılmaktadır. Kullanılan merceğe göre belirli uzaklıklardan levha üzerine düşürülen ışınların kamera tarafından elde edilen görüntüleri kalibrasyonda değerlendirmeye alınır. Kalibrasyonun doğruluğu yazılım tarafından da kontrol edilebilmektedir. Merceğin ölçüm doğruluğu için kullanılacak mastar 3B olarak taranır ve Şekil 4.2 de görülen 56±0.00 mm.lik ölçü, yazılımın ölçüm komutları ile kontrol edilir. Şekil 4.2. Kalibrasyonun yapılmasında kullanılan mastar

41 34 Ölçümler yapılırken 175 numaralı mercek ile söz konusu boyut mm olarak saptanmıştır. Kamerada kullanılan merceklerin değiştirilmesi ve/veya uzun süreli kullanımlar sırasında sık sık bu kalibrasyon yapılmaktadır Ölçme Sisteminin Hassasiyeti (Tekrarlanabilirliği) Ölçme sisteminin hassasiyeti için bir mastarın kullanılması yeterli olabilir. Ancak farklı tip ve büyüklüklerdeki parçaların ölçülmesi sırasında ölçmelerin hassasiyeti bir birinden faklı olabilir. Çünkü yüzey düzgünlüğü, yüzeylerdeki keskin geçişler, malzemenin rengi ve parlaklığı gibi özellikler ölçmelerin hassasiyetini etkiler. Bu nedenle elektrotların işleme toleransları ve yüzey pürüzlülüğü toleransları gibi özelliklerinin ölçmeleri nasıl etkilediğini bulmak için aynı elektrotlar birkaç kez ölçülerek ölçmelerin hassasiyeti araştırılmıştır. İdeal olarak aynı parçaya ait ölçmelerde elde edilen 3B verilerin birbirleriyle çakışması gerekir. Ancak Şekil 4.3 de görüldüğü gibi ölçme sisteminin doğası gereği her ölçmede, yüzeydeki farklı noktalar ölçülerek farklı koordinat değerleri elde edilebilmektedir. Burada aynı elektrota ait 1. ve 2. ölçme sonucu elde edilen görüntüler karşılaştırılırsa bazı yerlerde pozitif veya negatif sapmalar ortaya çıkabilir. Şekil iki boyutlu çizilmesine karşın üçüncü boyutta da benzer ilişkiler vardır. Doğal olarak farklı ölçmelerde birbirleri ile çakışan noktalar da olabilir. Pozitif sapma ~0.05 mm Negatif sapma Gerçek yüzey 1.ölçme 2.ölçme ölçme Çakışan Noktalar Şekil B Ölçmeler arasındaki farklar

42 35 Dolayısıyla farklı ölçmeler birleştirilerek (merging) gerçek yüzeye daha yakın değerlerin elde edilmesi beklenir. Birleştirilecek ölçme sayısı ne kadar fazla olursa gerçek yüzeye o kadar yakın veriler elde edilebilir. Tekrarlanabilirliği bulmak için EDM tezgahında işleme yapmamış olan aynı elektrotlar iki defa taranarak ölçüldü. Ölçmeler, her bir tarama işleminde elektrot üzerinden yaklaşık ~ adet nokta alınarak yapıldı. Çakıştırma için aynı parçaya ait iki ayrı veriye tam çakıştırma uygulandı. Sonra verilere ait referans küreler oluşturularak küre merkez koordinatları ve yarıçapları arasındaki farklar bulundu. Çizelge 4.1 de işlenmemiş elektrotlara ait iki farklı ölçümün çakıştırılması sonucunda elde edilen küre merkez koordinatları ve ortalama küre yarıçapları arasındaki değişimler görülmektedir. Küre merkezi koordinatları Ø 10 elektrotlar için ~12 µm, yarıçaplar ise ~7 µm hassasiyetle elde edilebilmektedir. Ø 15 Elektrotlar için bu değerler sırasıyla ~7 µm, ~9 µm olalark bulunmuştur. Çizelge 4.1. Elektrotlar için ölçme hassasiyeti Küre merkezi koordinatları Ortalama yarıçap x y z R Ø 10 mm Ø 15 mm 1. ölçüm -0, , , , ölçüm -0, , , ,02960 Fark 0, , , , ölçüm -0, , ,0115 7, ölçüm -0, , , ,54392 Fark 0, , , , CNC Tezgahta İşleme Hataları Şekil 3.2 de teknik resmi verilen elektrotlar CNC torna tezgahında üretilmiştir. Üretim metodu ne olursa olsun ideal bir küre imal etmek mümkün değildir. Bu nedenle CNC torna tezgahında üretilen takım elektrotların hangi toleranslarda üretildikleri bulunmalıdır. Bu nedenle elektrotların işleme toleranslarını bulabilmek için üretilmiş olan iki farklı Ø 10 mm ve Ø 15 mm elektrotlar EDM

43 36 tezgahında işleme yapmadan önce taranarak ikişer kez ölçüldü ve çakıştırma işlemi uygulandı. Çizelge 4.2 de görüldüğü gibi Ø 10 elektrot için küre merkezlerinde sapmalar genellikle 3-10 µm arasında ortalama 6 µm, yarıçaplardaki sapmalar ise Çizelge 4.2. CNC Tezgahta İşleme Hatası Küre merkezi koordinatları Ortalama yarıçap x y z R Ø 10 mm Ø 15 mm 1. elektrot 0, , , , elektrot 0, , , ,03824 Fark -0, , , , elektrot -0, , , , elektrot -0, , , ,55504 Fark -0, ,0032 0, , µm olurken Ø 15 elektrot için bu değerler sırasıyla 1-5 µm arasında ortalama 3 µm yarıçaplardaki sapmalar ise yine 20 µm olmaktadır. Sonuç olarak küre merkezinin x, y ve z eksenlerindeki 10 µm ye kadar olan sapmaları yok kabul edilmelidir. Bu çalışmada küre yarıçapları 5,03±0,008 mm ve 7,54±0,010 mm olarak değerlendirilecektir EDM Deneylerinin Tekrarlanabilirliğinin Gösterilmesi Deneylerin tekrarlanabilir olduğundan söz edebilmek için aynı parametrelerle yapılan deneylerde hem takım, hem de iş parçası elektrotların benzer aşınma karakteristikleri göstermesi gerekir Elektrotlar için tekrarlanabilirlik Elektrotlar için tekrarlanabilirliği bulmak için C 480 ve C 590 parametreleri ile 1.Alternatif takım yolu önerisi için 6. adımlarla işleme yapmış olan ikişer adet Ø 10 ve Ø 15 elektrotlar birbirleri ile karşılaştırılarak Çizelge 4.3 de verilmiştir. Böylece deneylerin tekrarlanabilirliği C 590 işleme parametresi için küre merkez koordinatlarında ~6 µm, yarıçaplarda ise ~28 µm olduğu bulunmuştur. Aynı

44 37 değerler C 480 için de sırasıyla ~7 µm, ~8 µm dir. Çünkü C 480 parametresi ile işlemede daha az takım elektrot aşınması oluşmaktadır. Çakıştırmanın tekrarlanabilir olduğunu bulmak için, Çizelge 4.3 te 1.satırdaki değerler ayrı kullanıcılar tarafından iki kez yapılmış ve koordinatlardaki hata ortalama 7 µm, standart sapmalar da 0,8 µm olarak bulunmuştur. Dolayısıyla çakıştırma işlemi oldukça hassastır. Çizelge 4.3. EDM deneylerinin takım elektrotlar açısından tekrarlanabilirliği EDM parametrel eri Çap [mm] x [µm] y [µm] z [µm] R [µm] ortalama aşınma farkı [µm] C480 C Sonuç olarak EDM deneylerinin elektrotlar açısından ~0.01 mm hassasiyetle tekrarlanabileceği bulunmuştur İş parçaları için tekrarlanabilirlik İki farklı deneyde, C 480 parametresi ve çap 10 mm elektrotlar ile ikinci alternatif takım yolunun 1.çevriminde işlenen iş parçalarına tam çakıştırma uygulanarak elde edilen mutlak sapmalar Şekil 4.4 te verilmiştir. Burada beyaz kısımlar 15 µm lik ölçme toleransı içerisinde kalan kısımlardır ve toplam dağılımın % 49 unu oluşturmaktadır. Ortalama fark 0,021 mm dir. Aşınma dağılımı 0 ile 0.05 arasında yoğunlaşmıştır ve % 92 si bu bölgede kalır. Değerlendirme yaparken bu bölgenin dikkate alınması daha doğru olacaktır. Diğer alternatif takım yolları ile işlenmiş iş parçaları için de benzer sonuçlar bulunmuştur Elektrotlardaki Aşınmaların Saptanması Literatürde aşınmalar için farklı tanımlamalar yapılmaktadır. Bazı durumlarda aşınma Şekil 4.5 deki y ekseni doğrultusunda (Mehl ve ark.1997, Yap ve ark 2002)

45 38 Şekil 4.4 İş parçaları açısından deneylerin tekrarlanabilirliği ölçülürken bu çalışmada aşınmamış yüzeyin normali doğrultusunda tanımlanmış ve hesaplamalar buna göre yapılmıştır. Çünkü şekilde gösterilen noktadaki aşınma y ekseni doğrultusunda ölçülmüş olsa idi çok yanıltıcı değerler ortaya çıkardı. Bu nedenle kullanılan yazılımın projeksiyon yöntemi parametre seçeneklerinden Normalize seçeneği ve izdüşümü yapılacak noktalar diğer kabuk üzerine iz düşürülemiyor ise bu noktaların değerlendirme dışında tutulması için (Ignore) seçeneği işaretlenir. Elektrotlardaki aşınmaları ölçmek için EDM tezgahında işleme yapmayan ve işleme yapmış olan elektrotlar DÖNÜŞTÜRME yapılarak eksen takımlarına yerleştirildikten sonra aşınmalar hesaplanır. Aşınmamış ve aşınmış elektrotlar arasındaki farkı bulurken yazılımda kullanılan bir başka özellik de kabul edilebilir tolerans seçeneğidir. Bu komut kullanılan merceğin doğruluğunu ifade etmektedir. Bu çalışmada, örnekler 60 numaralı mercek ile ölçüldüğünden ve kullanılan merceğin doğruluğu da ±15 µm olduğundan yazılımdaki kabul edilebilir tolerans değeri 15 µm olarak alındı.

46 39 Aşınma y z Şekil 4.5. Aşınmanın tarifi Önerilen iki alternatif takım yolunun tüm adımları için takım elektrot aşınmaları incelenmiş ve beklenen dağılımlar gözlenmiştir. Ancak sonuçta sadece ikinci alternatif takım yolları önerildiği için burada ikinci alternatifte işlenen aşınma adımları için takım elektrotlardaki aşınmalar ve geometrik bozulmalar incelenecektir. Birinci alternatif takım yolunda oluşan aşınmalar ve geometrik bozulmalar EK-5 de verilmiştir. İkinci alternatif takım yolunu kullanarak iş parçası elektrottan, takım elektrot hacminin 38 katı kadar malzeme kaldırılması durumunda bile, takım elektrottaki aşınmalar Şekil 4.6 da görüldüğü gibi homojen ve küre merkezine göre simetrik dağılmalar göstermektedir. Bu ve diğer deneylerdeki aşınma değerleri ile küre merkez koordinatlarından, yarıçapından sapmalar ile küresellik hataları Çizelge 4.4 de özetlenmiştir. Sonuç olarak takım elektrotlardaki küre form korunmaktadır.

47 40 Şekil 4.6. İkinci Alternatif Takım Yolunda C 480 parametresi ile 4. çevrim ile işlemede φ 15 elektrottaki aşınmalar Çizelge 4.4. Takım elektrotlardaki aşınmalar ve geometrik bozulmalar İşleme parametresi Çap [mm] Çevrim Ortalama Aşınmalar [mm] Anlamlı En büyük Anlamlı En küçük Küre merkezinden sapmalar [mm] x y z R [mm] Küresellik hatası [mm] C ,111-0,049-0,178-0,008 0,086 0,013 0,070 0,02 C ,177-0,050-0,030-0,036-0,182 0,026 0,09 0,03 C ,603-0,106-1,095-0,156 0,532 0,116 0,347 0,06 C ,301-0,013-0,707-0,085-0,297 0,082 0,157 0,05

48 İş Parçasında Oluşan Boşluklar Takım elektrotlardaki aşınmaların ölçülmesi hedef iş parçası hakkında tam olarak bir fikir vermez. Çünkü takım elektrot ve iş parçası elektrotu arasında işleme boşluğu kadar bir fark vardır. Bu nedenle ideal olarak üretilmesi gereken boşlukla gerçekte üretilen boşlukların karşılaştırılarak farkların kıyaslanması gerekir. Kaba işleme için bu farkların ortalama olarak 0,75~1,5 mm olması gerekir. Bu farkların bulunması için Solidworks programında modellenen ideal boşluklar ile ölçümlerden elde edilen boşluklar çakıştırılarak, tüm sapma uygulanır ve farklar saptanır. Önerilen ikinci alternatif takım yolunun 4. çevrimi için sapmalar Şekil 4.7 de görüldüğü gibi oldukça anlamlı dağılımlar göstermektedir. Bu iş parçasına ait görüntü Şekil 3.9 da verilmişti. 1.çevrim Sol üst köşededir. Onun sağında ikinci, altında ise üçüncü çevrim bulunmaktadır. İdeal boşluktan sapmalar beklendiği gibi çevrimler arttıkça artmaktadır. Diğer deneylere ait sapmalar Çizelge 4.5 te verilmiştir. En büyük sapmalar kaba işleme için kabul edilebilir en Şekil 4.7. İş parçasında oluşan ideal boşluktan sapmalar

49 42 Çizelge 4.5. İş parçalarının ideal boşluktan sapmaları İşleme parametresi Çap [mm] Çevrim Ortalama Aşınmalar [mm] Anlamlı En büyük Anlamlı En küçük C ,196 0,272 0,015 C ,175 0,313 0,015 C ,529 1,185 0,07 C ,425 1, büyük dalgalanma değeri olan 1,5 mm sınırını aşmadığı için kullanılan elektrotlarla kompanzasyon yapılmaksızın daha ilave çevrimler işlenebilir Takım Yolunun Genelleştirilmesi CNC EDM kaba frezelemede (cep boşaltmada) boşaltılacak kısımlar z eksenine dik katmanlar halindeki boşlukların işlenmesi ile gerçekleştirilir. Literatürde bu konudaki çalışmaların tümünde takım elektrot kendi ekseni etrafında döndürülmekte, dolayısıyla da z eksenine göre simetrik takım aşınmaları oluşmaktadır. Ancak bu çalışmada Takım elektrotun döndürülmesine gerçekten gerek var mı? sorusuna yanıt aramak üzere döndürme yapılmadan takım yolunun genelleştirilmesi üzerinde durulmuştur. Bu durumda asimetrik aşınmalar kaçınılmaz olmaktadır, dolayısıyla takım yolları mümkün olduğu kadar simetrik aşınmalar oluşturacak şekilde seçilmelidir. Bu nedenle üç boyutlu boşluklar yerine bu boşlukların daha küçük geometrik şekillere ayrılabileceği düşünülmüştür. Önce katman yükseklikleri küresel elektrot yarıçapı kadar olan kare, dikdörtgen ve daire boşluklar üretilebilir. Sonra kenarlarda oluşan çeyrek daire kesitli kalıntılar Şekil 4.8 de görüldüğü gibi silindirik elektrotlarla düzeltilebilir. Son olarak da iç köşelerde kalan fazla kısımlar kare kesitli elektrotlarla işlenebilir. Bu çalışmada özellikle dikdörtgen ceplerin oluşturulması için takım yollarının genelleştirilmesi üzerinde durulacak ve sonraki çalışmalara ışık tutması açısından da rasgele cepler için öneriler sunulacaktır.

50 43 Silindirik takım elektrotla işlenecek kenarlar Şekil 4.8. Derin cep boşaltmada kenarlar silindirik elektrotla boşaltılmalıdır Takım elektrot çapları için genelleştirme EDM ile işlemede takım elektrotla iş parçası elektrot arasında işleme aralığı olarak adlandırılabilecek bir aralık oluşur. Dolayısıyla boşlukla bu boşluğu oluşturacak elektrot geometrileri aynı olmaz. İşleme parametrelerine göre sabit olarak alınabilecek (Ding ve Jiang 2004) işleme aralığını ölçmek için z yönünde yarıçap kadar işleme (1. alternatif takım yolu için üretilen 1. adım) yapılarak takım elektrot ve iş parçası elektrot yarı kürelerine uydurulan ideal küre yarıçapları arasındaki fark işleme aralığı olarak bulunmuştur. Bu aralık C480 işleme parametreleri için 51 µm, C590 işleme parametreleri için ise 85 µm olarak ölçülmüştür. Ayrıca her iki parametre ile işlenen 1. alternatif takım yolunun 6. adımıyla üretilen iş parçaları çakıştırılarak ortalama farklar 40 µm bulunarak da bulunan değerler doğrulanmıştır. Sonuç olarak kullanılacak takım elektrot yarıçapı R; üretilecek olan boşluk yarıçapı r den işleme aralığı (gap) g nin çıkarılması ile elde edilir Dikdörtgen cepler için genelleştirme 1. Alternatif takım yolunda altı adımın tamamı bir çevrim olarak adlandırılırsa, bir çevrim tamamlandığında aşınmalar oldukça düşük düzeylerde kalmaktadır. Takım yolunun genelleştirilmesi sırasında Şekil 4.9. (a) da görüldüğü

51 44 gibi yan yana çevrimler işlenecek olursa 3. çevrim sonunda bir periyot tamamlanmış olur. Kesik çizgiler, daha önce işlenen yerlerden elektrotun boş geçtiği adımları göstermektedir. Ancak sol-yukarı ve sol-aşağı çapraz yapılamayacağı için küreden sapmalar gittikçe artar. Bunu önlemek için çevrimler Şekil 4.9. (b) de görüldüğü gibi daha homojen bir takım aşınması oluşturacak tarzda düzenlenebilir. Fakat bu durumda takım yolunun genelleştirilmesi oldukça karmaşık bir hal alacaktır. Bunun yerine daha kolayca genelleştirilebilecek ve bir çevrimde 4,5 kat daha fazla işleme yapacak 2. alternatif takım yolu önerilmiştir. 2. alternatifteki takım yolu Şekil 3.9 daki gibi tanımlanmıştır ve bir çevrim olarak adlandırılmıştır. Şekil 1.2 de tanımlanan dalgalanmalar, geometrik bağıntılardan yararlanılarak, küre yarıçapına, adımlardaki ilerlemelere ve çapraz adımların açılarına bağlı olarak aşağıdaki gibi değişmektedir. 2 Lsin 45 sinα / 2 ( ) 2 h = r r (1) sin( α / 2) Burada h; dalgalanma, r; iş parçasında oluşan boşluk yarıçapı, L; adımlardaki ilerleme ve α çapraz adım açısıdır. Bu bağıntının bulunması EK-6 da açıklanmıştır. Takım elektrotlardaki aşınmaların homojen olup olmadığının saptanması, takım elektrot yarıçapının kabul edilebilir sınırları ne zaman aşacağının ve elektrot kompanzasyonuna ne zaman gerek duyulacağının belirlenmesi amacıyla Çizelge 4.6 da görülen deneyler yapılmıştır. Elektrot aşınma hacmi (EAH) ve malzeme aşınma hacmi (MAH) Bölüm da açıklandığı gibi bulunur. Elektrot aşınma oranı (EAO), takım aşınma hacminin, malzeme aşınma hacmine oranıdır. Αşınmadan önceki ve sonraki takım elektrot yarıçapları arasındaki fark R iken, y de merkez koordinatları arasındaki düşey uzaklıktır. Bu deneylerde takım hacminin 12~38 katı kadar talaş kaldırılmasına rağmen küresellik hatalarının ve R nin çok küçük olduğu görülmektedir. Dolayısıyla aşınmalar oldukça homojendir ve küre formu korunmaktadır. x ve z değerleri çizelge 4.4 de görüldüğü gibi 0.01 mm mertebesinde kalmaktadır. Bu nedenle sadece y yönünde takım elektrot kompanzasyonlarının yapılmasının uygun olacağı sonucuna

52 45 varılmıştır. Burada kullanılan y değeri, ileride kullanılacak kompanzasyonlarla ( Y) karıştırılmamalıdır Çevrim 2. Çevrim 3. Çevrim (a) Çevrim Çevrim Çevrim Çevrim 3 22 (b) Şekil 4.9. Takım yolu için genelleştirme önerileri Deneyler yapılırken Y kompanzasyonları verilmeden boşluklar üretilmiştir. Bu durumda kompanzasyonların etkilerini bulabilmek için her bir çevrime ait işlenmiş yüzeylerin 3B verileri y yönünde Y kadar yakınlaştırılarak kompanzasyon simüle edilmiştir. Sonuçlar Çizelge 4.7 de verildiği gibidir.

53 46 Çizelge 4.6. İkinci Alternatif Takım Yolu İçin Deney Sonuçları İşleme parametresi Çap [mm] Çevrim Elektrot Aşınma Hacmi EAH [mm 3 ] Malzeme Aşınma Hacmi MAH [mm 3 ] Elektrot aşınma oranı EAO Deney süresi [saat] Aşınmış takım yarıçapı [mm] Küresellik hatası [mm] R [mm] y [mm] C , ,0047 1,18 4,95 0,02 0,07 0,09 C , ,0048 2,17 4,94 0,03 0,09 0,18 C , ,0032 8,02 7,19 0, ,53 C , ,0032 7,28 7,41 0,05 0,16 0,29 İleride geliştirilebilecek bir bilgisayar destekli EDM imalat yazılımının algoritması Şekil 4.10 da verildiği gibi olabilir. Bu algoritmada g; işleme boşluğu ve EAO; elektrot aşınma oranı EDM işleme parametrelerine göre veya küçük deneylerle belirlenir. İzin verilen elektrot aşınması R=0,3~0,5 mm, dalgalanma da h=1~1,2 mm değerleri arasında seçilebilir. İşlenecek parça A i, B i (i=1..n) boyutlarında dikdörtgenlere ayrılır. Bu dikdörtgenler 2 numaralı bağıntıyı sağlayacak tarzda seçilmelidir. Böylece ilk çevrim işlenir. Bu çevrime ait malzeme aşınma hacmi (MAH); takım aşınması olmadan üretilecek ideal boşluk hacmi olarak hesaplanır. EAO ile çarpılarak EAH; elektrot aşınma hacmi bulunur. Şekil 4.11 de görüldüğü gibi kürelerdeki aşınmaların eş merkezli oluştuğu kabul edilmiştir. Şekildeki noktalı çizgiler kompanzayondan önceki elektrotu gösterir. Elektrotta yapılacak kompanzasyon; Y = r g rs (3) olarak bulunur. Yeni takım yollarına y yönündeki Y kompanzasyonu kadar ofset uygulanır. İzin verilen elektrot aşınması değeri aşılmamışsa yeni bir çevrime geçilir. Deneylerden elde edilen veriler bu algoritmaya uygun olarak hesaplanmış ve sonuçlar Çizelge 4.7 de verilmiştir. Ancak Önerilen ve deneylerde bulunan değerler 0,01~0,05 mm hata ile uyuşmaktadır.

54 47 Çizelge 4.7. Elektrotlarda yapılması gereken kompanzasyonlar Dalgalanma (undercut) 1. çevrimlerde bulunan değerler Kompanzasyonsuz algoritmanın önerdiği yazarların önerdiği Y 0 0 0,15* 0,10 C 480 çap 10 2.çevrim En büyük 0, , , ,87423 ortalama 0, , , ,19931 En küçük 0, , , ,10640 Y 0 0 0,08 0,10 C 480 çap 15 2.çevrim En büyük 1,584 1, , ,5785 ortalama 0,413 0, ,4199 0,3999 En küçük -0,056 0,0535-0,0265-0,0465 Y 0 0,08 0,05 C 480 çap 15 3.çevrim En büyük 1, , ,55048 ortalama 0, , ,40282 En küçük 0, , ,14688 Y 0 0,08 0,05 C 480 çap 15 4.çevrim En büyük 1, , ,52259 ortalama 0, , ,40211 En küçük 0, , ,11360 Y 0 0 0,04 0,05 C 590 çap 15 2.çevrim En büyük 1, , , ,50175 ortalama 0, , , ,46118 En küçük 0, , , ,03114 Y 0 0,04 0,05 C 590 çap 15 3.çevrim En büyük 1, , ,28547 ortalama 0, , ,25405 En küçük -0, , ,14564 Y 0 0,05 0,05 C 590 çap 15 4.çevrim En büyük 1, , ,24295 ortalama 0, , ,23984 En küçük -0, , ,15883 *Birimler mm dir

55 48 BAŞLA R, g, EAO, h, R OKU r = R+ g r1=r A, B OKU 1 numaralı bağıntı sağlanıyor mu? Hayır Evet Çevrimi işle MAH ni bul (İdeal boşluk) EAH ni bul (EAH=EAO*MAH) Yeni küre yarıçapını (r s )hesapla (Eş merkezli küre kabulü) Elektrot kompanzasyonunu hesapla Y = r g r s r s = 3 3 ( r g) (6 / 4π ) EAH İşlenecek çevrim var mı? Hayır DUR r = r s Y ofset değerini ver Evet R < r1 - r s midir? Hayır Takım elektrotu değiştir r = R + g r1 = r Y = 0 Şekil Bilgisayar destekli EDM imalat yazılımının algoritması

56 Şekil Elektrot aşınmaları eş merkezlidir 49

57 50 5. GELECEKTEKİ ÇALIŞMALAR: CNC EDM CEP BOŞALTMADA RASGELE EĞRİLER İÇİN TAKIM YOLLARININ GENELLEŞTİRİLMESİ Bu bölüm ileride yapılacak çalışmalar için bir çıkış noktası oluşturması açısından ele alınmıştır. CNC EDM cep boşaltmada En genel hali ile 3B parçaların kaba işlenmesinde Kaneko ve Tsuchia (1988) nın yaptığı gibi katmanlar halinde işleme yapılabilir. Bu araştırmacılar her bir katmanın işlenmesinden, yani takım yollarının her bir kapalı eğrisinin tamamlanmasından, sonra Z yönünde bir takım kompanzasyonu önermektedirler. Şekil 5.1 de görüldüğü gibi A ve B bölgelerindeki gibi üretilecek bir iş parçası için, C bölgesindeki 2B eğrilerle tanımlanabilecek takım yolları kullanılabilir. Bu durumda oluşacak aşınmalar hakkında bir yargıya varabilmek için φ 10 mm elektrotla C480 parametresi ile önce Z ekseninde yarıçap kadar işleme yapılmış sonra 132 mm ilerleyerek düz bir kanal işlenmiş ve elde edilen boşluk geometrisinin nasıl değiştiği incelenmiştir Takım aşınması olmasa idi 5 mm yarıçaplı 132 mm uzunluğunda bir yarım silindir geometrisinde bir boşluk Şekil 5.1. Katmanlar için rasgele eğrilerde de homojen aşınmalar oluşur üretilecekti. Deneyden sonra üretilen boşluk ölçülmüş silindiriklik hatası 0,268 mm bulunmuştur. Bu silindir ekseni doğrultusunda üçer mm parçalara ayrılıp her bir parçaya silindir uydurulmuş. Böylece elde edilen yarıçaplar Şekil 5.2 de, merkez koordinatları da Şekil 5.3 de verilmiştir. Yarıçaplardaki değişme dördüncü dereceden, Z yönündeki takım kompanzasyonu ise üçüncü dereceden bir polinom denklemi ile oldukça yakın değerlerle ifade edilebilmektedir. Ancak pratikte

58 51 Yarıçap değişmesi y = 6E-10x 4-3E-07x 3 + 4E-05x 2-0,0027x + 5,0418 R 2 = 0,9911 y = -0,0016x + 5,0405 R 2 = 0,9628 Yarıçap [mm] 5,105 5,055 5,005 4,955 4,905 4,855 4,805 4,755 4,705 4,655 4, İlerleme [mm] Deney verisi Polinom (Deney verisi) Doğrusal (Deney verisi) Şekil 5.2. Kanaldaki 3 mm Ara ile Yarıçap Değişimleri uygulanabilirliği açısından bunların yerine doğru denklemlerinin kullanılması daha uygun olacaktır. Çünkü bu durumda en fazla 0.1 mm kadar farklar ortaya çıkmaktadır. Aşınmaların bu denli küçük olması elektrot çapına ve işleme parametrelerine bağlı olarak bu tip ceplerin boşaltılması için genelleştirilmelerin yapılabileceğini göstermektedir. Hem dış hem de iç kapalı eğrilerde ortaya çıkacak aşınmalar burada oluşan aşınmalara göre daha simetrik olacaktır. Çünkü bu deneyde sadece tek yönde ilerleme yapılmıştır. Küre merkez koordinatlarındaki sapma y = -2E-07x 3 + 4E-05x 2-0,0038x + 0,007 R 2 = 0,9932 y = -0,002x - 0,0064 R 2 = 0,965 Kompanzasyon [mm] ,00-0,10-0,20-0,30-0,40-0,50-0,60-0,70 İlerleme [mm] Deney verisi Doğrusal (Deney verisi) Polinom (Deney verisi) Şekil 5.3. Kanaldaki 3 mm Ara ile Küre Merkez Koordinatlarındaki Sapmaları

59 52 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Dalma tip elektro erozyonla iş parçalarının işlenmesi için parçanın negatifi olan takım elektrot yerine günümüzde araştırmacılar, 3B takım elektrotlar yapmadan, genel amaçlı silindirik ve yarı küresel uçlu elektrotların EDM de kullanılabilirliğini araştırmaktadır. Küresel elektrotların kullanılabilmesi için takım elektrotta oluşan aşınmalar simetrik ve kabul edilebilir düzeyde olmalıdır. Bu çalışmada EDM ile dikdörtgen cep boşaltmada (kaba işlemede) küresel uçlu elektrotların kullanılabilirliği araştırılmıştır. Geliştirilen iki alternatif takım yolu ile, iki farklı çapta, iki farklı işleme parametresi kullanılarak, elektrotlar döndürülmeden CNC EDM tezgahında çeşitli deneyler yapılmıştır. Takım elektrotlar ve iş parçaları 3B optik tarama cihazı ile ölçülüp, elde edilen veriler poligon modele dönüştürülmüş ve RapidForm yazılımı kullanılarak değerlendirilmiştir. Aşağıda sunulan bulgulara dayanarak, küresel uçlu elektrotların kullanılabileceği sonucuna varılmıştır. ±15 µm doğrulukla ölçüm yapabilen ölçme yöntemi kullanılarak, takım elektrot yarıçapları ~7 µm, küre merkez koordinatları ise ~12 µm hassasiyetle ölçülebilmektedir. Takım elektrotların küresel kısımları CNC torna tezgahında 5,03±0,008 mm ve 7,54±0,010 mm şekil toleranslarında üretilmiştir. Aynı parametrelerle işlenen elektrotlar için tekrarlı deneyler sonunda EDM deneylerinin; takım elektrotlar açısından 0.01 mm, iş parçaları açısından da 0,17 mm hassasiyetle tekrarlanabilir olduğu sonucuna ulaşıldı. Takım elektrotlarla, iş parçası üzerinde, kendi hacminin 38 katı kadar bir boşluk üretilmesi halinde bile, küresellik hatası en fazla 0.06 mm olmaktadır. Dikdörtgen ceplerin üretilmesi için bir takım yolu önerilmiş ve yapılan deneylerle uygulanabilir olduğu görülmüştür.

60 53 Ayrıca dikdörtgen ceplerin boşaltılması için kullanılabilecek bir CNC EDM CAM programı için, temel bir algoritma önerilmiştir. Takım elektrot yarıçapı ve takım kompanzasyonu değişimlerinin bulunabildiği bu algoritmanın doğruluğu, deneylerden elde edilen verilerin simülasyonu ile karşılaştırılarak kanıtlanmıştır. Bundan sonraki çalışmalara ışık tutması için, kaba işlemede rasgele eğrilerden oluşan cep boşaltmada, küre yarıçapının ve takım elektrot kompanzasyonunun doğru denklemleri ile temsil edilebileceği konusunda, öneriler yapılmıştır.

61 54 KAYNAKLAR BAYRAMOĞLU M., DUFFİLL A. W., [2004], CNC EDM of Linear and Circular Contours Using Plate Tools, Journal of Materials Processing Technology 148, BLEYS P., KRUTH J. P., LAUWERS B., [2004], Sensing and Compensation of Tool Wear in Milling EDM, Journal of Materials Processing Technology 149, CHANG Y., F., HONG R. C., [2004], Parametric Curve Machining of a CNC Milling EDM, International Journal of Machine Tools & Manufacture, 45, CHEN Y., MAHDAVİAN S. M., [1999], Parametric Study into Erosion Wear in a Computer Numerical Controlled Electro Discharge Machining Process, Wear, 236, CHEN Y., MAHDİVİAN S. M., [2000], Analysis of Electro Discharge Machining Process and it s Comparison with Experiments, Journal of Materials Processing Technology, 104, CHEN S. L., YAN B. H., HUANG F. Y., [1999], Influence of Kerosene and Distilled Water as Dielectrics on the Electric Discharge Machining Characteristics of Ti-6Al-4V, Journal of Materials Processing Technology, 87, ÇAKIR A., [2005], 3D Optik Taramanın Temel Prensibi, Optik Üçgenleme (Optical Triangulation), Kalıp Dünyası, (Kasım-Aralık). ÇİĞDEM M., [1996], İmal Usulleri, Çağlayan Kitapevi, İstanbul, 1, ÇOĞUN C. AKASLAN Ş., [2002], The Effect of Machining Parameters on Tool Electrode Wear and Machining Performance in Electric Discharge Machining, KSME International Journal, 16, 1, DİNG S., JİANG R., [2004], Tool Path Generation for 4-Axis Contour EDM Rough Machining, International Journal of Machine Tools & Manufacture 44, DONNA C. S., [2000], Quality, R.R. Donneley & Sons Company Press, New Jersey. DRAGOMATZ D., [1995], Numerical control tool path generation using space-filling curves and pixel modes, Yüksek lisans tezi, University of Waterloo, Canada, ERTÜRK C., [2003], Elektroerozyonla Kalıpların İşlenmesinde Yöntem Parametrelerinin Etkileri, Yüksek lisans tezi, İTÜ, İstanbul.

62 55 GÖRÜR B., AKDOĞAN A., ve YURCİ M., [2005], Optik Ölçme Yöntemlerinin Sac ve Plastik Parçaların İmalatındaki Sayısallaştırma, Tersine Mühendislik ve Muayene Prosesleri, (Aralık). GRIFFTH G., [1996], The Quality Technician s Handbook, Quebecor Printing/Book Press, New Jersey. HALKACI H. S. ve ERDEN A., [2001], Selçuk Üniversitesinde Elektro Erozyon (EDM) Konusundaki Deneysel Çalışmalar. Makine Tasarım ve İmalat Teknolojileri Kongresi, TMMOB HALKACI H. S. ve ERDEN A., [2002], Experimental Investigation of Surface Roughness in Electric Discharge Machining (EDM). 6.th Biennial Conference on Engineering Systems Design and Analysis, pp. JILANI T. S., PANDEY P. C., [1984], Experimental Investigation into the Performance of Water as Dielectric in EDM, International Journal of Machining and Tool Design Research, 24, KALPAKJİAN S., [1995], Manufacturing Engineering and Technology, Mass, Addison-Wesley. KANADA T., [1995], Evaluation Of Spherical Form Errors Computation Of Sphericity By Means Of Minimum Zone Method And Some Examinations With Using Simulated Data. J. Precision Engineering 17: KANEKO T., TSUCHİYA M., [1988], Three-Dimensional Numerically Controlled Contouring by Electric Discharge Machining with Compensation for the Deformation of Cylindrical Tool Electrodes, Precision Engineering 0141, 6359,88, ,903. KANEKO T., TSUCHİYA M., FUKUSHİMA T., [2002], Improvement of 3D NC Contouring EDM Using Cylindrical Electrodes-Optical Measurement of Electrode deformation and Machining of Free Curves, Proc. of Int'l Symp. for Electro Machining X, KÖNİG W., JÖRRES L., [1987], Aqueous Solutions of Organic Compounds as Dielectrics for EDM Sinking, Annals of the CIRP, 36/1, LEE J., [1999], et.al. Modern Manufacturing. Mechanical Engineering Handbook, CRC pres. LLC. MARSHALL S., GRIFFITHS J. G., [1994], A New Cutter-Path Topology for Milling Machines., Computer-Aided Design, Vol.10, No.3, MASUZAWA T., [1981], Machining Characteristics of EDM Using Water as Dielectric Fluid, Proc., 22nd Machine Tool Design and Research (MTDR) Conf., Manchester, MAVİ Ö., HALKACI H. S., [2003], Küresel Parçalar için Form Ölçme Metotları. TMMOB Makine Mühendisleri Odası V. Ulusal Ölçüm bilim Kongresi Ekim 2003 Eskişehir-Türkiye.

63 56 MAVİ Ö., HALKACI H. S., [2003], Küresel Parçalarda Hata Analizi. TMMOB Makine Mühendisleri Odası V. Ulusal Ölçüm bilim Kongresi Ekim 2003 Eskişehir-Türkiye. MEHL A., GLOGER W., KUNZELMANN K. H. and HİCKEL R., [1997], A New Optical 3D Device for the Detection of Wear, J Dent Res., 76, MIZUGAKI Y., [1996], Contouring Electrical Discharge Machining With on Measuring and Dressing of a Cylindrical Graphite Electrode, j. Precision Engineering 20, ÖZGEDİK A., ÇOĞUN C., [2003], Elektroerozyon ile İşlemede Elektrot Ön Yüzey Aşınmasının Deneysel İncelenmesi, Mühendis ve Makine, 44, 521, PARK S. C., CHUNG Y. C., [2003], Tool - Path Generation from Measured Data, Computer-Aided Design, V 35, REBELOA J. C., DİASA A., M., MESQUITAB R., VASSALOC P., SANTOSC M., [2000], An Experimental Study on Electro-Discharge Machining and Polishing of High Strength Copper ± Beryllium Alloys, Journal of Materials Processing Technology 103, SEOKBAE S., HYUNPUG P., and KWAN L., [2002], Automated Laser Scanning System for Reverse Engineering and Inspection, International Journal of Machine Tools, 42, VALENTİN J., JUNKAR M., [2004], On-Line Selection of Rough Machining parameters, Journal of Materials Processing Technology 149, YAP A., CHEW C. and TEOH S., [2002], Environmental Damage and Occlusal Contact Area Wear of Composite Restoratives, Journal of Oral Rehabilitation, 29, ZHAO W. S., MENG Q. G., WANG Z. L., [2002], The Application of Research on Powder Mixed EDM in Rough Machining, Journal of Materials Processing Technology 129,

64 EKLER 57

65 58 EK-1. EDM Deneylerinde Kullanılan Tezgaha Ait Fotoğraflar Şekil EK-1.1. Sodick EDM Tezgahı Şekil EK-1.2. İş Parçası ve Bağlama Aparatı

66 59 Şekil EK-1.3. Dielektrik Sıvı Sisteme Tezgah Kafasından Bağlanarak Verilir Şekil EK-1.4. Dielektrik Sıvı Sisteme 120 şer Derecelik Açıyla Verilir

67 60 Şekil EK-1.5. EDM Tezgahında İşleme Anı Şekil EK-1.6. İş Parçasının EDM Tezgahına Bağlanmış Hali

68 61 Şekil EK-1.7. Tezgah Kafası ve Bağlama Aparatı Şekil EK-1.8. Tezgah İşleme Yaparken Sıcaklık Oldukça Yüksek Değerlere Çıkar

69 Şekil EK-1.9. Tezgah Kafası ve Bağlama Aparatı 62

70 63 EK-2. EDM Deneylerinde Kullanılan Tezgaha Ait Program Kodları Bu bölümde EDM deneylerinde kullanılan Sodick Mold Maker-3 tipi dalma elektro erozyon tezgahına ait CNC işleme kodlarına ait birkaç program örneği verilecektir Böylece CNC dalma erozyon tezgahı ile işleme yapacak olan kişilere kolaylık sağlanması amaçlanmıştır. Program 1: G80 z-; Takımı z ekseninde parçaya deyinceye kadar ilerlet (Tezgah durur panodan z ekseni sıfırlanır) G01 z-5.; -z yönünde 5 mm işle (1.adım) y-5.; -y yönünde 5 mm işle (2.adım) x5.; y0.; x0.; +x yönünde 5 mm işle (3.adım) +y yönünde 5 mm işle (4.adım) -x yönünde 5 mm işle (5.adım) x5.y-5.; +x yönünde 5 mm y yönünde 5mm çapraz işle (6.adım) G00 z10.; +z 10 mm ye çık pozisyon al M02; programı bitir

71 64 Program 2: N0000; T80; G21; G90; G54; programı çağır dielektrik pompası açık metrik ölçü sistemi kullan mutlak ilerleme komutu kullan 0 koordinat sistemini kullan G92x0y0z1.; koordinat başlangıç noktası T84C480; G29; C 480 parametresini seç referans noktayı hafızaya al G01Z-7.5; Y15.; Y0.; Y-15.; Y0.; X-15.; X0.; X15.; X0.; X15.Y15.; X0Y0; X-15.Y15.; X0Y0; X15.Y-15.; X0Y0; X-15.Y-15.; X15.; Y15.; X-15.;

72 65 Y-15.; X0Y0; Z1.; G00X30.; G29; G01Z-7.5; Y15.; Y0; Y-15.; Y0; X15.; X30.; X45.; X30.; X45.Y15.; X30.Y0.; X15.Y15.; X30.Y0.; X45.Y-15.; X30.Y0.; X15.Y-15.; X45.; Y15.; X15.; Y-15.; X30.Y0.; Z1.; T87; M02; dielektrik püskürtme kapalı programı sonlandır

73 66 EK-3. Deneylerde Kullanılan İş Parçasına AİT 3B Veriler 1.satır 1.sütun (sol üst) daki boşluk: Çap 10 C alternatif takım yolu 1.adım 1.satır 2.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 2.adım 1.satır 3.sütun hatalı işleme (x ekseninde ters yönde ilerleme verilmiş ve önceki boşlukla çakışmış) 1.satır 4.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 3.adım 1.satır 5.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 6.adım 1.satır 6.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 1.adım 1.satır 7.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 2.adım 1.satır 8.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 2.adım 1.satır 9.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 3.adım 1.satır 10.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 6.adım 2.satır 1.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 6.adım (tekrar) 2.satır 2.sütun: hatalı işleme (bağlama aparatı ve elektrotta işleme yaparak bağlama aparatına zarar vermiş) 2.satır 3.sütun: hatalı işleme (bağlama aparatı ve elektrotta işleme yaparak bağlama aparatına zarar vermiş) 2.satır 4.sütun: Çap 15 C alternatif takım yolu 6.adım 2.satır 5.sütun: hatalı işleme (z ekseninde fazla ilerleme verilmiş ve takım elektrotun silindirik bölümü ile işleme yapmış) 2.satır 6.sütun: Çap 15 C alternatif takım yolu 6.adım 3.satır 1.sütun: Çap 15 C alternatif takım yolu 6.adım (tekrar)

74 1.satır 1.sütun (sol üst) daki boşluk: Çap 10 C alternatif takım yolu 6.adım 1.satır 2.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 6.adım 1.satır 3.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 1.çevrim 1.satır 4.sütun: Çap 10 C alternatif takım yolu 2.çevrim 2.satır 1.sütun: kanal Çap 10 C 480 ile 135 mm ilerleme 67

75 1.satır 1.sütun (sol üst) daki boşluk: Çap 15 C alternatif takım yolu 6.adım 1.satır 2.sütun: hatalı işleme (bağlama aparatı ve elektrotta işleme yaparak bağlama aparatına zarar vermiş) 1.satır 3.sütun: hatalı işleme (bağlama aparatı ve elektrotta işleme yaparak bağlama aparatına zarar vermiş) 1.satır 4.sütun: Çap 15 C alternatif takım yolu 6.adım (tekrar) 2.satır 1.sütun: Çap 15 C alternatif takım yolu 4.çevrim 2.satır 2.sütun: Çap 15 C alternatif takım yolu 6.adım 68

76 Çap 15 C alternatif takım yolu 4.çevrim 69

77 70 EK-4. Aşınmayı Saptamak İçin Örneklere Uygulanan İşlem Adımları Bu bölümde EDM deneyleri sonucu elektrotlarda oluşan aşınmaların nasıl saptanacağı adım adım verilmiştir. Böylece Breuckmann 3B optik tarama sistemini ve RapidForm yazılımını kullanarak benzer çalışmalar yapacak olan diğer araştırmacılara kolaylık sağlanması amaçlanmıştır. Buna göre incelenen yöntemle aşınmaların saptanması için gerekli olan yazılım komutları ve parametreleri şu şekildedir: 1. EDM tezgahında işleme yapmamış ve işleme yapmış olan elektrotlara ait ölçümleri yazılıma alınır (FILE IMPORT). 2. Elektrotlar üzerinde imalat aşamasında bırakılmış olan düzlem yüzeye nokta şeklinde seçimler yapılarak referans bir düzlem oluşturulur (REF. GOEMETRY CREATE PLANE FIT REGION). 3. Elektrotların düzlem yüzeylerine oluşturulan referans düzlemine koordinat takımı atanır. (REF. GEOMETRY CREATE COORDINATE FROM REF. PLANE). Bundan sonra oluşturulan koordinat takımı ve elektrotlar REF. GEOMETRY BIND TO SHELL komutu ile birbirine bağlanır. 4. Daha sonra elektrotlara dönüştürme işlemi uygulanır (REF. GOEMETRY TRANSFORM COORDİNATE COORDİNATE TRACKBALL). Bu işlem uygulanarak elektrotlar eksen takımına yerleştirilir. (Şekil EK-4.1.). İşleme yapmamış elektrot Çakıştırılmış elektrotlar Şekil EK-4.1. Eksen Takımına Yerleştirilen Elektrotlar

78 71 5. İlk önce aşınmış elektrot seçilmek şartıyla, aşınmamış ve aşınmış elektrotlar kendi aralarında çakıştırılarak kısmi çakıştırma komutu kullanılarak birleştirilir (INSPECTION REGISTER PARTIAL REGISTER). (Şekil EK-4.2). Elektrotlardaki üst düzlem yüzeyler Elektrotlardaki silindirik bögeler Şekil EK-4.2. Kısmi çakıştırmada her iki parçada da değişikliğe uğramayan referans olabilecek bölgeler seçilmelidir. 6. Çakıştırılan elektrotlara ait referans küreleri oluşturulur. Bunun için elektrotların üst silindirik yüzeylerine referans düzlemi oluşturulur. REF. GEOMETRY CREATE PLANE PICK POINTS komutu kullanılır. Oluşturulan referans düzlem belli bir mesafede ötelenir (REF. GOEMETRY CREATE PLANE OFFSET PLANE). Öteleme mesafesinin elektrotlarda daha önce bırakılmış olan 2mm yi aşmamasına dikkat edilir Şekil EK Ötelenen düzlem yüzeye referans alınarak referans küreleri oluşturulur. Bunun için kullanılacak olan komut REF. GOEMETRY CREATE SPHERE FİT REGİON komutudur. Oluşturulan küreler Şekil EK-4.4 de gösterilmektedir. 8. Bu aşamadan sonra elektrotlardaki aşınmanın ölçülmesine gerek olmayan silindirik yüzeylerin gövdeden ayrılması gerekir. Bunun için TOOL DIVIDE/MIRROR komutu kullanılır ve elektrotların küre yüzeyleri Şekil EK-4.5. deki gibi gövdeden ayrılmış duruma gelir.

79 72 Şekil EK-4.3. Elektrotların üst silindirik yüzeylerine referans düzlemi oluşturulur Şekil EK-4.4. Oluşturulan küreler Şekil EK-4.5. Elektrotlardaki aşınmanın ölçülmesine gerek olmayan silindirik yüzeylerin gövdeden ayrılması gerekir 9. Son adım bölgesel olarak çakışan elektrotlar arasındaki sapmaların tespit edilmesidir. Bunun için elektrotlara INSPECTION WHOLE DEVIATION CREATE WITH POLYGON komutları uygulanır. Burada dikkat edilecek nokta aşınmış elektrotun önceden seçilip aşınmaların Şekil EK-4.6 daki gibi negatif olarak görülebilmesidir. Örnekler arasındaki sapmaları tespit ederken ortaya çıkan sapma seçenekleri parametreleri penceresinde MAXIMUM EDGE LENGTH değeri en hassas çakıştırmanın yapıldığı değer olan 0.1 olarak seçilir. ACCEPTABLE

80 73 TOLERANCE bölümü kullanılan merceğin doğruluğu ile ilgilidir. Bu çalışmada kullanılan 60 numaralı merceğin doğruluğu ±15 µm olduğundan bu bölüm 15 µm olarak ayarlandı. Toplam dağılımın bu tolerans değerleri arasında kalan kısmı Şekil EK-4.6 daki gibi sapma dağılım grafiğinde görülebilir. 10. Hacmi elde edilmek istenen takım elektrot yarı küresi veya iş parçası boşluğun normali POLYGON EDIT REVERSE NORMAL SHELL komutları uygulanarak ters çevirilir. Daha sonra hacmi elde edilecek olan parçanın üzerindeki boşluklar POLYGON TOOL FILL HOLES SURFACE komutları kullanılarak doldurulur. EXTRUDE TO PLANE komutu ile oluşturulan hacim POLYGON INFORMATION SHELL komutu kullanılarak okunur. Şekil EK-4.6. Aşınmalar negatif sapmalar şeklinde görülebilir.

81 74 EK-5. Birinci Alternatif Takım Yolu İle İşlemede Oluşan Aşınmalar C 480 parametresi ile işleme için Ø15 elektrotlardaki 6. adım sonrasında elektrotlardaki ortalama aşınma 0,07209mm olmuştur. Ölçüm için standart sapma değeri 0,03153 tür. Toplam dağılımın % 3,124 ü kabul edilebilir tolerans değeri olan ±15 µm arasındadır.dikkat edilirse dağılım esasen ile arasında yoğunlaşmıştır. Buradaki dağılımda toplam dağılımın % 99,75 idir (Şekil EK-5.1). Birinci alternatif takım yolu ile yapılan diğer deneylerdeki elektrotlar için aşınmalar ve küre merkezinden sapmalar Çizelge EK-5.1 de verilmektedir. Şekil EK-5.1. C 480 parametresi ile 6.adım işlemede φ 15 elektrottaki aşınmalar

82 75 Çizelge EK-5.1. Birinci Alternatif Takım Yolu İçin Takım Elektrotlardaki Aşınmalar ve Geometrik Bozulmalar İşleme parametresi Çap [mm] Adım Ortalama Aşınmalar [mm] Anlamlı En büyük Anlamlı En küçük Küre merkezinden sapmalar [mm] x y z R [mm] 1 0, , ,0409-0, ,0155 Birinci deney grubu C , , ,1159 0, , , , ,0879 0, , , , ,0459 0, ,0113 C , , ,0797 0, , , , ,0332 0, ,0103 İkinci deney grubu C C C C C C , , ,0785 0, ,0333 0, , ,1002 0, , , , ,0321 0, ,0322 0, , , , ,0246 0, ,0323 0,0141 0, , ,015-0,1415-0, ,0904 0, ,0276 0, ,015-0,133-0, ,1033-0,0051-0,0029

83 76 C 480 parametresi ile Ø10 elektrotlarla yapılan işleme için 6. adım sonrasında oluşturulan boşluk ile ideal boşluk arasındaki ortalama fark 0,04807 mm olmuştur. Ölçüm için standart sapma değeri 0,3331 dir. Toplam dağılımın % 12,149 u kabul edilebilir tolerans değeri olan ±15 µm arasındadır. Dikkat edilirse dağılım 0 ile arasında yoğunlaşmıştır. Değerlendirme yaparken bu bölgenin dikkate alınması daha doğru olacaktır. Buradaki dağılımda toplam dağılımın % 90 ıdır (Şekil EK-5.2). Birinci alternatif takım yolu ile yapılan diğer deneylerdeki iş parçaları için hedef iş parçasından sapmalar Çizelge EK-5.2 de verilmektedir. Şekil EK-5.2. C 480 parametresi ile 6.adım işlemede φ 10 elektrotla işlemede elde edilen boşluk

84 77 Çizelge EK-5.2. Birinci Alternatif Takım Yolu İçin Takım İş Parçalarındaki Hedef İş Parçasından Sapmalar İşleme parametresi Çap [mm] C Adım Ortalama Aşınmalar [mm] Anlamlı En büyük Anlamlı En küçük 1 0, , , , , , C , , ,00008 C , C ,

85 78 EK-6. İkinci Alternatifteki Takım Yolunda Dalgalanma Bağıntısı A C B O A B C f 45º k k p α/2 L r r h O α açısı ile işleme yapıldığı zaman, üstten görünüşte, AO arakesiti α/2 açılı bir doğru, L kadar ileride dik işleme yapıldığında CB arakesiti 45º lik doğru olarak görülür. CBO üçgeninde aşağıdaki bağıntılar yazılabilir f p l = = sinα / 2 sin 45 sin( α / 2) h = r r 2 k 2 h = r k = tg(α / 2) p r 2 L sin 45 sinα / 2 ( ) 2 sin( α / 2)

Kabul Edilmiş Makale/Accepted Manuscript

Kabul Edilmiş Makale/Accepted Manuscript Kabul Edilmiş Makale/Accepted Manuscript Başlık: EEİ ile kaba işlemede küresel uçlu elektrotların kullanılabilirliğinin deneysel olarak araştırılması; dikdörtgen ceplerin boşaltılması Title: Experimental

Detaylı

1.Elektroerozyon Tezgahları 2.Takımlar( Elektrotlar) 2.1. İmalat Malzemeleri

1.Elektroerozyon Tezgahları 2.Takımlar( Elektrotlar) 2.1. İmalat Malzemeleri 1.Elektroerozyon Tezgahları Elektroerozyon işleminde ( EDM Electrical Discharge Machining ), malzeme kaldırma işlemi takım fonksiyonunu yapan bir elektrot ile parça arasında meydana gelen yüksek frekanslı

Detaylı

MALZEME ANA BİLİM DALI Malzeme Laboratuvarı Deney Föyü. Deneyin Adı: Malzemelerde Sertlik Deneyi. Deneyin Tarihi:

MALZEME ANA BİLİM DALI Malzeme Laboratuvarı Deney Föyü. Deneyin Adı: Malzemelerde Sertlik Deneyi. Deneyin Tarihi: Deneyin Adı: Malzemelerde Sertlik Deneyi Deneyin Tarihi:13.03.2014 Deneyin Amacı: Malzemelerin sertliğinin ölçülmesi ve mukavemetleri hakkında bilgi edinilmesi. Teorik Bilgi Sertlik, malzemelerin plastik

Detaylı

Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir. İLERİ ÖLÇME TEKNİKLERİ (CMM) EĞİTİMİ DERS NOTU

Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir. İLERİ ÖLÇME TEKNİKLERİ (CMM) EĞİTİMİ DERS NOTU Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir. İLERİ ÖLÇME TEKNİKLERİ (CMM) EĞİTİMİ DERS NOTU İLERİ ÖLÇME TEKNİKLERİ Koordinat Ölçme Teknolojisi Koordinat ölçme teknolojisi,

Detaylı

Makine Elemanları I. Toleranslar. Prof. Dr. İrfan KAYMAZ. Erzurum Teknik Üniversitesi. Mühendislik Fakültesi Makine Mühendisliği Bölümü

Makine Elemanları I. Toleranslar. Prof. Dr. İrfan KAYMAZ. Erzurum Teknik Üniversitesi. Mühendislik Fakültesi Makine Mühendisliği Bölümü Makine Elemanları I Prof. Dr. İrfan KAYMAZ Mühendislik Fakültesi Makine Mühendisliği Bölümü İçerik Toleransın tanımı Boyut Toleransı Geçme durumları Tolerans hesabı Yüzey pürüzlülüğü Örnekler Tolerans

Detaylı

Yüzey Pürüzlülüğü Ölçüm Deneyi

Yüzey Pürüzlülüğü Ölçüm Deneyi Yüzey Pürüzlülüğü Ölçüm Deneyi 1 İşlenmiş yüzeylerin kalitesi, tasarımda verilen ölçülerdeki hassasiyetin elde edilmesi ile karakterize edilir. Her bir işleme operasyonu, kesme takımından kaynaklanan düzensizlikler

Detaylı

Talaşlı İşlenebilirlik

Talaşlı İşlenebilirlik Talaşlı İşlenebilirlik Bir malzemenin (genellikle metal) uygun takım ve kesme koşullarıyla göreli olarak kolay işlenebilirliği Sadece iş malzemesine bağlıdır. Talaşlı işleme yöntemi, takım ve kesme koşulları

Detaylı

Malzeme İşleme Yöntemleri

Malzeme İşleme Yöntemleri BÖLÜM-9 MALZEMELERİN İŞLENMESİ (Talaşlı ve Diğer İmalat Yöntemleri) Prof. Dr. Yusuf ÖZÇATALBAŞ Malzeme İşleme Yöntemleri 1 KALIP YAPIM TEKNİKLERİ VE MALZEMELERİN TALAŞLI İŞLENMESİ Geleneksel Talaşlı İşleme

Detaylı

Dijital (Sayısal) Fotogrametri

Dijital (Sayısal) Fotogrametri Dijital (Sayısal) Fotogrametri Dijital fotogrametri, cisimlere ait iki boyutlu görüntü ortamından üç boyutlu bilgi sağlayan, sayısal resim veya görüntü ile çalışan fotogrametri bilimidir. Girdi olarak

Detaylı

METAL İŞLEME TEKNOLOJİSİ. Doç. Dr. Adnan AKKURT

METAL İŞLEME TEKNOLOJİSİ. Doç. Dr. Adnan AKKURT METAL İŞLEME TEKNOLOJİSİ Doç. Dr. Adnan AKKURT Takım Tezgahları İnsan gücü ile çalışan ilk tezgahlardan günümüz modern imalat sektörüne kadar geçen süre zarfında takım tezgahları oldukça büyük bir değişim

Detaylı

MAKİNE ELEMANLARI DERS SLAYTLARI

MAKİNE ELEMANLARI DERS SLAYTLARI MAKİNE ELEMANLARI DERS SLAYTLARI TOLERANSLAR P r o f. D r. İ r f a n K A Y M A Z P r o f. D r. A k g ü n A L S A R A N A r ş. G ör. İ l y a s H A C I S A L I H O Ğ LU Tolerans Gereksinimi? Tasarım ve üretim

Detaylı

BASMA DENEYİ MALZEME MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ. 1. Basma Deneyinin Amacı

BASMA DENEYİ MALZEME MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ. 1. Basma Deneyinin Amacı 1. Basma Deneyinin Amacı Mühendislik malzemelerinin çoğu, uygulanan gerilmeler altında biçimlerini kalıcı olarak değiştirirler, yani plastik şekil değişimine uğrarlar. Bu malzemelerin hangi koşullar altında

Detaylı

MAKİNE MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ Ders 8

MAKİNE MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ Ders 8 İmalat Yöntemleri MAKİNE MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ Ders 8 Doç. Dr. Yüksel HACIOĞLU Talaşsız İmalat Talaşlı İmalat Fiziksel-Kimyasal Hammaddeye talaş kaldırmadan bir şekil verilir Döküm Dövme Presleme Haddeleme

Detaylı

Talaş oluşumu. Akış çizgileri plastik deformasyonun görsel kanıtıdır. İş parçası. İş parçası. İş parçası. Takım. Takım.

Talaş oluşumu. Akış çizgileri plastik deformasyonun görsel kanıtıdır. İş parçası. İş parçası. İş parçası. Takım. Takım. Talaş oluşumu 6 5 4 3 2 1 Takım Akış çizgileri plastik deformasyonun görsel kanıtıdır. İş parçası 6 5 1 4 3 2 Takım İş parçası 1 2 3 4 6 5 Takım İş parçası Talaş oluşumu Dikey kesme İş parçası Takım Kesme

Detaylı

İmalatta İşlenebilirlik Kriterleri

İmalatta İşlenebilirlik Kriterleri Bölüm 24 TALAŞLI İŞLEMEDE EKONOMİ VE ÜRÜN TASARIMINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR Talaşlı işlenebilirlik Toleranslar ve Yüzey Kesme Koşullarının Seçimi konuları İmalatta İşlenebilirlik Kriterleri Takım ömrü-

Detaylı

T. C. GÜMÜŞHANE ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK ve DOĞA BİLİMLERİ FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

T. C. GÜMÜŞHANE ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK ve DOĞA BİLİMLERİ FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ T. C. GÜMÜŞHANE ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK ve DOĞA BİLİMLERİ FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ DENEYLER 2 İŞLEME HASSASİYETİ DENEYİ (İŞ PARÇASI YÜZEY PÜRÜZLÜLÜĞÜ ÖLÇÜMÜ) ÖĞRENCİ NO:

Detaylı

TORNA TEZGAHINDA KESME KUVVETLERİ ANALİZİ

TORNA TEZGAHINDA KESME KUVVETLERİ ANALİZİ İMALAT DALI MAKİNE LABORATUVARI II DERSİ TORNA TEZGAHINDA KESME KUVVETLERİ ANALİZİ DENEY RAPORU HAZIRLAYAN Osman OLUK 1030112411 1.Ö. 1.Grup DENEYİN AMACI Torna tezgahı ile işlemede, iş parçasına istenilen

Detaylı

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ TALAŞLI İMALAT LABORATUARI DENEY FÖYÜ

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ TALAŞLI İMALAT LABORATUARI DENEY FÖYÜ T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ TALAŞLI İMALAT LABORATUARI DENEY FÖYÜ DENEY ADI İŞLEME HASSASİYETİ (İŞ PARÇASI YÜZEY PÜRÜZLÜLÜĞÜ ÖLÇÜMÜ) DERSİN

Detaylı

Sac Metal Şekillendirme Süreçlerinde 3D Metroloji

Sac Metal Şekillendirme Süreçlerinde 3D Metroloji GOM Workshop Sac Metal Şekillendirme Sac Metal Şekillendirme Süreçlerinde 3D Metroloji Burak ACUN 12 Nisan, 2017 Sac Metal Şekillendirme Süreçlerinde Kalite Kalıp İmalatı & Şekillendirme Sınır Seri kalite

Detaylı

Mak-204. Üretim Yöntemleri II. Talaşlı Đmalatın Genel Tanımı En Basit Talaş Kaldırma: Eğeleme Ölçme ve Kumpas Okuma Markalama Tolerans Kesme

Mak-204. Üretim Yöntemleri II. Talaşlı Đmalatın Genel Tanımı En Basit Talaş Kaldırma: Eğeleme Ölçme ve Kumpas Okuma Markalama Tolerans Kesme Mak-204 Üretim Yöntemleri II Talaşlı Đmalatın Genel Tanımı En Basit Talaş Kaldırma: Eğeleme Ölçme ve Kumpas Okuma Markalama Tolerans Kesme Kubilay ASLANTAŞ Afyon Kocatepe Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi

Detaylı

BÖLÜM#5: KESİCİ TAKIMLARDA AŞINMA MEKANİZMALARI

BÖLÜM#5: KESİCİ TAKIMLARDA AŞINMA MEKANİZMALARI BÖLÜM#5: KESİCİ TAKIMLARDA AŞINMA MEKANİZMALARI Kesici Takımlarda Aşınma Mekanizmaları Aşınma, kesicinin temas yüzeylerinde meydana gelen malzeme kaybı olarak ifade edilir. Kesici Takımlarda Aşınma Mekanizmaları

Detaylı

Metal kesmeyi anlama # /71

Metal kesmeyi anlama # /71 Kesme işlemi Metal kesmeyi anlama Metal kesmeyi anlama Frezeleme ile tornalama arasındaki fark Değişen kesme kuvvetleri (stres). Değişen kesme sıcaklıkları (uç gerilimi). İşlemeden ödün verme Kesme koşulları

Detaylı

BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAK - 402 MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI DENEY 4

BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAK - 402 MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI DENEY 4 BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAK - 0 MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI DENEY İÇİNDE SABİT SICAKLIKTA SİLİNDİRİK ISITICI BULUNAN DİKDÖRTGEN PRİZMATİK SAC KUTU YÜZEYLERİNDEN ZORLANMIŞ TAŞINIM

Detaylı

Frezeleme takım kompansasyonu # /49

Frezeleme takım kompansasyonu # /49 Frezeleme takım kompansasyonu Kesici pozisyonlandırma Dikkate alınması gereken: Aşağı frezeleme - Yukarı frezeleme. Aynı anda temas eden diş sayısı Giriş sorunları Çıkış sorunları Kesici pozisyonlandırma

Detaylı

HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ HACETTEPE ASO 1.OSB MESLEK YÜKSEKOKULU HMK 211 CNC TORNA TEKNOLOJİSİ

HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ HACETTEPE ASO 1.OSB MESLEK YÜKSEKOKULU HMK 211 CNC TORNA TEKNOLOJİSİ HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ HACETTEPE ASO 1.OSB MESLEK YÜKSEKOKULU HMK 211 CNC TORNA TEKNOLOJİSİ Öğr. Gör. RECEP KÖKÇAN Tel: +90 312 267 30 20 http://yunus.hacettepe.edu.tr/~rkokcan/ E-mail_1: rkokcan@hacettepe.edu.tr

Detaylı

3.KABARTILI DİRENÇ KAYNAĞI. 05.05.2015 Dr.Salim ASLANLAR 1

3.KABARTILI DİRENÇ KAYNAĞI. 05.05.2015 Dr.Salim ASLANLAR 1 3.KABARTILI DİRENÇ KAYNAĞI 05.05.2015 Dr.Salim ASLANLAR 1 KABARTILI DİRENÇ KAYNAĞI Kabartılı direnç kaynağı, seri imalat için ekonomik bir birleştirme yöntemidir. Uygulamadan yararlanılarak, çoğunlukla

Detaylı

DENEY 2 KESME HIZININ YÜZEY PÜRÜZLÜLÜĞÜNE ETKİSİNİN İNCELENMESİ

DENEY 2 KESME HIZININ YÜZEY PÜRÜZLÜLÜĞÜNE ETKİSİNİN İNCELENMESİ Kesme Hızının Yüzey Pürüzlülüğüne Etkisinin İncelenmesi 1/5 DENEY 2 KESME HIZININ YÜZEY PÜRÜZLÜLÜĞÜNE ETKİSİNİN İNCELENMESİ 1. AMAÇ Bu deneyin amacı; üretilen parçaların yüzey pürüzlülüğünü belirlemek

Detaylı

Elektron ışını ile şekil verme. Prof. Dr. Akgün ALSARAN

Elektron ışını ile şekil verme. Prof. Dr. Akgün ALSARAN Elektron ışını ile şekil verme Prof. Dr. Akgün ALSARAN Elektron ışını Elektron ışını, bir ışın kaynağından yaklaşık aynı hızla aynı doğrultuda hareket eden elektronların akımıdır. Yüksek vakum içinde katod

Detaylı

BİLGİSAYARLI TASARIM VE İMALAT YÖNTEMLERİ KULLANILARAK KRANK MİLİ İMALATI ÖZET ABSTRACT

BİLGİSAYARLI TASARIM VE İMALAT YÖNTEMLERİ KULLANILARAK KRANK MİLİ İMALATI ÖZET ABSTRACT BİLGİSAYARLI TASARIM VE İMALAT YÖNTEMLERİ KULLANILARAK KRANK MİLİ İMALATI Ömer PEKDUR 1, Can CANDAN 2, Davut AKDAŞ 3, Yaşar AKMAN 4, Sabri BIÇAKÇI 5 1 opekdur@gmail.com 6 ncı Ana Bakım Merkezi Komutanlığı,

Detaylı

MAK 305 MAKİNE ELEMANLARI-1

MAK 305 MAKİNE ELEMANLARI-1 MAK 305 MAKİNE ELEMANLARI-1 Toleranslar ve Yüzey Kalitesi Doç. Dr. Ali Rıza Yıldız 1 BU DERS SUNUMUNDAN EDİNİLMESİ BEKLENEN BİLGİLER Tolerans kavramının anlaşılması ISO Tolerans Sistemi Geçmeler Toleransın

Detaylı

CNC FREZE BAHAR DÖNEMİ DERS NOTLARI

CNC FREZE BAHAR DÖNEMİ DERS NOTLARI CNC FREZE BAHAR DÖNEMİ DERS NOTLARI Frezeleme; mevcut olan en esnek işleme yöntemidir ve neredeyse her şekli işleyebilir. Bu esnekliğin dezavantajı, optimize etmeyi daha zor hale getirecek şekilde uygulama

Detaylı

formülü zamanı da içerdiği zaman alttaki gibi değişecektir.

formülü zamanı da içerdiği zaman alttaki gibi değişecektir. Günümüz endüstrisinde en yaygın kullanılan Direnç Kaynak Yöntemi en eski elektrik kaynak yöntemlerinden biridir. Yöntem elektrik akımının kaynak edilecek parçalar üzerinden geçmesidir. Elektrik akımına

Detaylı

OPTĐK ÖLÇME YÖNTEMLERĐNĐN SAC VE PLASTĐK PARÇALARIN ĐMALATINDAKĐ SAYISALLAŞTIRMA TERSĐNE MÜHENDĐSLĐK VE MUAYENE PROSESLERĐ YÖNÜNDEN SAĞLADIĞI YARARLAR

OPTĐK ÖLÇME YÖNTEMLERĐNĐN SAC VE PLASTĐK PARÇALARIN ĐMALATINDAKĐ SAYISALLAŞTIRMA TERSĐNE MÜHENDĐSLĐK VE MUAYENE PROSESLERĐ YÖNÜNDEN SAĞLADIĞI YARARLAR OPTĐK ÖLÇME YÖNTEMLERĐNĐN SAC VE PLASTĐK PARÇALARIN ĐMALATINDAKĐ SAYISALLAŞTIRMA TERSĐNE MÜHENDĐSLĐK VE MUAYENE PROSESLERĐ YÖNÜNDEN SAĞLADIĞI YARARLAR Burak Veli GÖRÜR1, Anıl AKDOĞAN (1), Mehmet Emin YURCĐ

Detaylı

TOKLUK VE KIRILMA. Doç.Dr.Salim ŞAHĠN

TOKLUK VE KIRILMA. Doç.Dr.Salim ŞAHĠN TOKLUK VE KIRILMA Doç.Dr.Salim ŞAHĠN TOKLUK Tokluk bir malzemenin kırılmadan önce sönümlediği enerjinin bir ölçüsüdür. Bir malzemenin kırılmadan bir darbeye dayanması yeteneği söz konusu olduğunda önem

Detaylı

KADASTRO HARİTALARININ SAYISALLAŞTIRILMASINDA KALİTE KONTROL ANALİZİ

KADASTRO HARİTALARININ SAYISALLAŞTIRILMASINDA KALİTE KONTROL ANALİZİ KADASTRO HARİTALARININ SAYISALLAŞTIRILMASINDA KALİTE KONTROL ANALİZİ Yasemin ŞİŞMAN, Ülkü KIRICI Sunum Akış Şeması 1. GİRİŞ 2. MATERYAL VE METHOD 3. AFİN KOORDİNAT DÖNÜŞÜMÜ 4. KALİTE KONTROL 5. İRDELEME

Detaylı

İMALAT TEKNOLOJİLERİ

İMALAT TEKNOLOJİLERİ İMALAT TEKNOLOJİLERİ GĐRĐŞ Đmalat yöntemleri Alışılmış Đmalat Yöntemleri ve Alışılmamış Đmalat Yöntemleri olarak iki gruba ayrılır. Alışılmış yöntemler kesici uç, matkap ucu veya taşlama taşı gibi takımlar

Detaylı

5 İki Boyutlu Algılayıcılar

5 İki Boyutlu Algılayıcılar 65 5 İki Boyutlu Algılayıcılar 5.1 CCD Satır Kameralar Ölçülecek büyüklük, örneğin bir telin çapı, objeye uygun bir projeksiyon ile CCD satırının ışığa duyarlı elemanı üzerine düşürülerek ölçüm yapılır.

Detaylı

CoroMill 390 07 ölçüsünde kesici uçlara sahip parmak frezeler Çelik kalitesi GC1130

CoroMill 390 07 ölçüsünde kesici uçlara sahip parmak frezeler Çelik kalitesi GC1130 CoroMill 390 07 ölçüsünde kesici uçlara sahip parmak frezeler Çelik kalitesi GC1130 Küçük çaplarda 07 ölçüsünde kesici uçlara sahip yeni parmak frezelerle CoroMill 390'ın kanıtlanmış performansı şimdi

Detaylı

TALAŞLI İMALAT SAKARYA ÜNİVERSİTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ KALIPÇILIK TEKNİĞİ DERS NOTU. Doç.Dr. Akın Oğuz KAPTI. Talaşlı İmalat Yöntemleri

TALAŞLI İMALAT SAKARYA ÜNİVERSİTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ KALIPÇILIK TEKNİĞİ DERS NOTU. Doç.Dr. Akın Oğuz KAPTI. Talaşlı İmalat Yöntemleri TALAŞLI İMALAT MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ KALIPÇILIK TEKNİĞİ DERS NOTU Doç.Dr. Akın Oğuz KAPTI Talaşlı İmalat Yöntemleri 2 Talaşlı İmalat; iş parçası üzerinden, sertliği daha yüksek bir kesici takım yardımıyla,

Detaylı

YÜZEYLERİN BİRBİRİNE GÖRE DURUMU

YÜZEYLERİN BİRBİRİNE GÖRE DURUMU YÜZEY İŞLEME İŞARETLERİ İ (SURFACE QUALITY SPECIFICATIONS) YÜZEYLERİN BİRBİRİNE GÖRE DURUMU Maliyetin artmaması için yüzeyler, gerektiği kadar düzgün ve pürüzsüz olmalıdır. Parça yüzeyleri, imalat yöntemine

Detaylı

TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi 30 Ekim 02 Kasım 2007, KTÜ, Trabzon

TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi 30 Ekim 02 Kasım 2007, KTÜ, Trabzon TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi 30 Ekim 02 Kasım 2007, KTÜ, Trabzon Lazer Tarama Verilerinden Bina Detaylarının Çıkarılması ve CBS İle Entegrasyonu

Detaylı

HAVACILIKTA TERSİNE MÜHENDİSLİK UYGULAMALARI. Özgecan YILDIZ 1

HAVACILIKTA TERSİNE MÜHENDİSLİK UYGULAMALARI. Özgecan YILDIZ 1 HAVACILIKTA TERSİNE MÜHENDİSLİK UYGULAMALARI Özgecan YILDIZ 1 Tersine Mühendislik Nedir? Tersine mühendislik, teknik bilgi paketi mevcut olmayan bir sistem, cihaz ya da parçanın üretim aşamalarını da içerecek

Detaylı

Elektrokimyasal İşleme

Elektrokimyasal İşleme Elektrokimyasal İşleme Prof. Dr. Akgün ALSARAN Bu notların bir kısmı Prof. Dr. Can COGUN un ders notlarından alınmıştır. Anot, katot ve elektrolit ile malzemeye şekil verme işlemidir. İlk olarak 19. yüzyılda

Detaylı

ELEKTRO EROZYON (EDM) (ELECTRICAL DISHARGE MACHINE)

ELEKTRO EROZYON (EDM) (ELECTRICAL DISHARGE MACHINE) ELEKTRO EROZYON (EDM) (ELECTRICAL DISHARGE MACHINE) Doç.Dr. Ahmet DEMİRER SAÜ. TeknolojiFakültesi ELEKTRO EROZYON (EDM) 1943 yılında Rus araştırmacılar hangi sertlikte olursa olsun, kıvılcım atlaması ile

Detaylı

DÖKÜM TEKNOLOJİSİ. Döküm:Önceden hazırlanmış kalıpların içerisine metal ve alaşımların ergitilerek dökülmesi ve katılaştırılması işlemidir.

DÖKÜM TEKNOLOJİSİ. Döküm:Önceden hazırlanmış kalıpların içerisine metal ve alaşımların ergitilerek dökülmesi ve katılaştırılması işlemidir. DÖKÜM TEKNOLOJİSİ Döküm:Önceden hazırlanmış kalıpların içerisine metal ve alaşımların ergitilerek dökülmesi ve katılaştırılması işlemidir. DÖKÜM YÖNTEMİNİN ÜSTÜNLÜKLERİ Genelde tüm alaşımların dökümü yapılabilmektedir.

Detaylı

CETP KOMPOZİTLERİN DELİNMELERİNDEKİ İTME KUVVETİNİN ANFIS İLE MODELLENMESİ MURAT KOYUNBAKAN ALİ ÜNÜVAR OKAN DEMİR

CETP KOMPOZİTLERİN DELİNMELERİNDEKİ İTME KUVVETİNİN ANFIS İLE MODELLENMESİ MURAT KOYUNBAKAN ALİ ÜNÜVAR OKAN DEMİR CETP KOMPOZİTLERİN DELİNMELERİNDEKİ İTME KUVVETİNİN ANFIS İLE MODELLENMESİ MURAT KOYUNBAKAN ALİ ÜNÜVAR OKAN DEMİR Çalışmanın amacı. SUNUM PLANI Çalışmanın önemi. Deney numunelerinin üretimi ve özellikleri.

Detaylı

3D Ölçüm Verilerinin Analizi

3D Ölçüm Verilerinin Analizi GOM Workshop Serisi Sac Metal Şekillendirme 3D Ölçüm Verilerinin Analizi Volkan TÜREMİŞ 12 Nisan, 2017 Tüm Yüzey Geometri Analizi Sac Metal Şekillendirme Uygulamaları Tasarım ve Simülasyon Sac metalin

Detaylı

CNC Freze Tezgâhı Programlama

CNC Freze Tezgâhı Programlama CNC Freze Tezgâhı Programlama 1. Amaç CNC tezgâhının gelişimi ve çalışma prensibi hakkında bilgi sahibi olmak. Başarılı bir CNC programlama için gerekli kısmî programlamanın temellerini anlamak. Hazırlayıcı

Detaylı

CNC FREZE TEZGAHLARININ PROGRAMLANMASI

CNC FREZE TEZGAHLARININ PROGRAMLANMASI CNC FREZE TEZGAHLARININ PROGRAMLANMASI Frezelemenin Tanımı Çevresinde çok sayıda kesici ağzı bulunan takımın dönme hareketine karşılık, iş parçasının öteleme hareketi yapmasıyla gerçekleştirilen talaş

Detaylı

BURSA TEKNİK ÜNİVERSİTESİ DOĞA BİLİMLERİ, MİMARLIK VE MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ 3 NOKTA EĞME DENEYİ FÖYÜ

BURSA TEKNİK ÜNİVERSİTESİ DOĞA BİLİMLERİ, MİMARLIK VE MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ 3 NOKTA EĞME DENEYİ FÖYÜ BURSA TEKNİK ÜNİVERSİTESİ DOĞA BİLİMLERİ, MİMARLIK VE MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ 3 NOKTA EĞME DENEYİ FÖYÜ BURSA - 2016 1. GİRİŞ Eğilme deneyi malzemenin mukavemeti hakkında tasarım

Detaylı

ŞİŞİRME KALIPLARI DERSİ ÇALIŞMA SORULARI. a. Matkap tezgâhı. b. Freze tezgâhı. c. Torna tezgâhı. d. Taşlama tezgâhı. a. Dökme demir. b.

ŞİŞİRME KALIPLARI DERSİ ÇALIŞMA SORULARI. a. Matkap tezgâhı. b. Freze tezgâhı. c. Torna tezgâhı. d. Taşlama tezgâhı. a. Dökme demir. b. ŞİŞİRME KALIPLARI DERSİ ÇALIŞMA SORULARI 1. Genellikle büyük hacimli, prizmatik biçimli plastik şişelerin üretiminde kullanılan şişirme kalıbı aşağıdakilerden hangisidir? a. Dalıcı pinli şişirme kalıbı

Detaylı

BÖLÜM 25 TAŞLAMA VE DİĞER AŞINDIRMA İŞLEMLERİ

BÖLÜM 25 TAŞLAMA VE DİĞER AŞINDIRMA İŞLEMLERİ 25.1 TAŞLAMA BÖLÜM 25 TAŞLAMA VE DİĞER AŞINDIRMA İŞLEMLERİ Taşlama, taş adı verilen disk şeklindeki bir aşındırıcıyla gerçekleştirilen bir talaş kaldırma işlemidir. Taşın içinde milyonlarca küçük aşındırıcı

Detaylı

MAK-204. Üretim Yöntemleri. Frezeleme Đşlemleri. (11.Hafta) Kubilay ASLANTAŞ Afyon Kocatepe Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Makine Eğt.

MAK-204. Üretim Yöntemleri. Frezeleme Đşlemleri. (11.Hafta) Kubilay ASLANTAŞ Afyon Kocatepe Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Makine Eğt. MAK-204 Üretim Yöntemleri Freze Tezgahı Frezeleme Đşlemleri (11.Hafta) Kubilay ASLANTAŞ Afyon Kocatepe Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Makine Eğt. Bölümü Freze tezgahının Tanımı: Frezeleme işleminde

Detaylı

İZDÜŞÜM PRENSİPLERİ 8X M A 0.14 M A C M 0.06 A X 45. M42 X 1.5-6g 0.1 M B M

İZDÜŞÜM PRENSİPLERİ 8X M A 0.14 M A C M 0.06 A X 45. M42 X 1.5-6g 0.1 M B M 0.08 M A 8X 7.9-8.1 0.1 M B M M42 X 1.5-6g 0.06 A 6.6 6.1 9.6 9.4 C 8X 45 0.14 M A C M 86 20.00-20.13 İZDÜŞÜM C A 0.14 B PRENSİPLERİ 44.60 44.45 B 31.8 31.6 0.1 9.6 9.4 25.5 25.4 36 Prof. Dr. 34 Selim

Detaylı

KAYMA GERİLMESİ (ENİNE KESME)

KAYMA GERİLMESİ (ENİNE KESME) KAYMA GERİLMESİ (ENİNE KESME) Demir yolu traversleri çok büyük kesme yüklerini taşıyan kiriş olarak davranır. Bu durumda, eğer traversler ahşap malzemedense kesme kuvvetinin en büyük olduğu uçlarından

Detaylı

KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MADEN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MADEN İŞLETME LABORATUVARI. (2014-2015 Bahar Dönemi) BÖHME AŞINMA DENEYİ

KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MADEN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MADEN İŞLETME LABORATUVARI. (2014-2015 Bahar Dönemi) BÖHME AŞINMA DENEYİ KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MADEN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MADEN İŞLETME LABORATUVARI (2014-2015 Bahar Dönemi) BÖHME AŞINMA DENEYİ Amaç ve Genel Bilgiler: Kayaç ve beton yüzeylerinin aşındırıcı maddelerle

Detaylı

Kaynak yöntemleri ile birleştirilen bir malzemenin kaynak bölgesinin mikroyapısı incelendiğinde iki ana bölgenin var olduğu görülecektir:

Kaynak yöntemleri ile birleştirilen bir malzemenin kaynak bölgesinin mikroyapısı incelendiğinde iki ana bölgenin var olduğu görülecektir: Kaynak Bölgesinin Sınıflandırılması Prof. Dr. Hüseyin UZUN Kaynak yöntemleri ile birleştirilen bir malzemenin kaynak bölgesinin mikroyapısı incelendiğinde iki ana bölgenin var olduğu görülecektir: 1) Ergime

Detaylı

Sakarya Üniversitesi Teknoloji Fakültesi Makine Mühendisliği Bölümü. İmalat Müh. Deneysel Metotlar Dersi MAK 320. Çalışma 3: SERTLİK ÖLÇÜMÜ

Sakarya Üniversitesi Teknoloji Fakültesi Makine Mühendisliği Bölümü. İmalat Müh. Deneysel Metotlar Dersi MAK 320. Çalışma 3: SERTLİK ÖLÇÜMÜ Sakarya Üniversitesi Teknoloji Fakültesi Makine Mühendisliği Bölümü İmalat Müh. Deneysel Metotlar Dersi MAK 320 Çalışma 3: SERTLİK ÖLÇÜMÜ Konuyla ilgili aşağıdaki soruları cevaplandırarak rapor halinde

Detaylı

ÜRÜN BROŞÜRÜ PRECITEC LR. Ultra hassasiyet gerektiren yüzeyler için optik sensör

ÜRÜN BROŞÜRÜ PRECITEC LR. Ultra hassasiyet gerektiren yüzeyler için optik sensör ÜRÜN BROŞÜRÜ PRECITEC LR Ultra hassasiyet gerektiren yüzeyler için optik sensör 2 PRECITEC LR Ultra hassasiyet gerektiren yüzeyler için optik sensör ÖNE ÇIKAN ÖZELLİKLERİ OPTİK ÖLÇÜMLE SINIRLARI ZORLAYIN

Detaylı

TEKNİK RESİM. Ders Notları: Doç. Dr. Mehmet Çevik Celal Bayar Üniversitesi. Yüzey İşleme İşaretleri

TEKNİK RESİM. Ders Notları: Doç. Dr. Mehmet Çevik Celal Bayar Üniversitesi. Yüzey İşleme İşaretleri TEKNİK RESİM 12 2014 Ders Notları: Doç. Dr. Mehmet Çevik Celal Bayar Üniversitesi Yüzey İşleme İşaretleri 2/33 Yüzey İşleme İşaretleri Makina parçalarında yüzey pürüzleri Parça yüzeyinin dik kesiti Ortalama

Detaylı

TAKIM ÇELİKLERİ İÇİN UYGULANAN EROZYON İŞLEMLERİ

TAKIM ÇELİKLERİ İÇİN UYGULANAN EROZYON İŞLEMLERİ TAKIM ÇELİKLERİ İÇİN UYGULANAN EROZYON İŞLEMLERİ Kalıp işlemesinde erozyonla imalatın önemi kimse tarafından tartışılmamaktadır. Elektro erozyon arka arkaya oluşturulan elektrik darbelerinden meydana gelen

Detaylı

METALURJİ VE MALZEME MÜH. LAB VE UYG. DERSİ FÖYÜ

METALURJİ VE MALZEME MÜH. LAB VE UYG. DERSİ FÖYÜ METALURJİ VE MALZEME MÜH. LAB VE UYG. DERSİ FÖYÜ ALIN KAYNAKLI LEVHASAL BAĞLANTILARIN ÇEKME TESTLERİ A- DENEYİN ÖNEMİ ve AMACI Malzemelerin mekanik davranışlarını incelemek ve yapılarıyla özellikleri arasındaki

Detaylı

Ekran Arayüzü ve Obje Seçimi (V )

Ekran Arayüzü ve Obje Seçimi (V ) FieldGenius harita ekranı tüm menülere ulaşımın sağlandığı ana ekrandır. Çizim ekranı dinamik özelliklere sahip olup objeler grafik ekrandan seçilebilir. Bu sayede nokta aplikasyonu, mesafe ölçümü gibi

Detaylı

DENEYİN ADI: Jominy uçtan su verme ile sertleşebilirlik. AMACI: Çeliklerin sertleşme kabiliyetinin belirlenmesi.

DENEYİN ADI: Jominy uçtan su verme ile sertleşebilirlik. AMACI: Çeliklerin sertleşme kabiliyetinin belirlenmesi. DENEYİN ADI: Jominy uçtan su verme ile sertleşebilirlik AMACI: Çeliklerin sertleşme kabiliyetinin belirlenmesi. TEORİK BİLGİ: Kritik soğuma hızı, TTT diyagramlarında burun noktasını kesmeden sağlanan en

Detaylı

SinterlenmişKarbürler. Co bağlayıcı ~ Mpa Sertlikliğini 1100 ⁰C ye kadar muhafaza eder Kesme hızları hız çeliklerine nazaran 5 kat fazladır.

SinterlenmişKarbürler. Co bağlayıcı ~ Mpa Sertlikliğini 1100 ⁰C ye kadar muhafaza eder Kesme hızları hız çeliklerine nazaran 5 kat fazladır. SinterlenmişKarbürler Co bağlayıcı ~ Mpa Sertlikliğini 1100 ⁰C ye kadar muhafaza eder Kesme hızları hız çeliklerine nazaran 5 kat fazladır. Seramikler 3 Katogoride Toplanır: 1) Alumina (Al2O3) 2) Alumina

Detaylı

MAK-204. Üretim Yöntemleri

MAK-204. Üretim Yöntemleri MAK-204 Üretim Yöntemleri Taşlama ve Taşlama Tezgahı (12.Hafta) Kubilay ASLANTAŞ Afyon Kocatepe Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Makine Eğt. Bölümü Taşlama Đşleminin Tanımı: Belirli bir formda imal

Detaylı

T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MÜHENDİSLİKTE DENEYSEL METODLAR II DERSİ

T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MÜHENDİSLİKTE DENEYSEL METODLAR II DERSİ T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MÜHENDİSLİKTE DENEYSEL METODLAR II DERSİ CNC TORNA UYGULAMASI Deneyin Amacı: Deney Sorumlusu: Arş. Gör.

Detaylı

BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAK 402 MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI DENEY 9A GERİNİM ÖLÇER KULLANARAK GERİLİM ANALİZİ YAPILMASI

BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAK 402 MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI DENEY 9A GERİNİM ÖLÇER KULLANARAK GERİLİM ANALİZİ YAPILMASI BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MAK 40 MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI DENEY 9A GERİNİM ÖLÇER KULLANARAK GERİLİM ANALİZİ YAPILMASI TEORİ Bir noktada oluşan gerinim ve gerilme değerlerini

Detaylı

KONTROL İŞLERİNİZ İÇİN TAM DESTEK. MARTOOL

KONTROL İŞLERİNİZ İÇİN TAM DESTEK. MARTOOL KONTROL İŞLERİNİZ İÇİN TAM DESTEK. MARTOOL MARTOOL ürünleri ile ilgili en güncel bilgilere web sitemizden ulaşılabilir: www.mahr.com, WebCode 10436-5062 MarTool ölçme ve kontrol ekipmanları, boyutsal metrolojide

Detaylı

BİLGİSAYAR DESTEKLİ TASARIM HAFTA 6 COSMOSWORKS İLE ANALİZ

BİLGİSAYAR DESTEKLİ TASARIM HAFTA 6 COSMOSWORKS İLE ANALİZ BİLGİSAYAR DESTEKLİ TASARIM HAFTA 6 COSMOSWORKS İLE ANALİZ Makine parçalarının ve/veya eş çalışan makine parçalarından oluşan mekanizma veya sistemlerin tasarımlarında önemli bir aşama olan ve tasarıma

Detaylı

Adres bilgileri ve diğer bilgilerin bazıları

Adres bilgileri ve diğer bilgilerin bazıları Adres bilgileri ve diğer bilgilerin bazıları G şifreleri (kodları) CNC programlarının yazımında kullanılan talaş kaldırma işlemlerini doğrudan ilgilendiren kodlardır. G kod numaraları G00 - G99 arasındadır.

Detaylı

İNŞAAT MALZEME BİLGİSİ

İNŞAAT MALZEME BİLGİSİ İNŞAAT MALZEME BİLGİSİ Prof. Dr. Metin OLGUN Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü HAFTA KONU 1 Giriş, yapı malzemelerinin önemi 2 Yapı malzemelerinin genel özellikleri,

Detaylı

T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MIM331 MÜHENDİSLİKTE DENEYSEL METODLAR DERSİ

T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MIM331 MÜHENDİSLİKTE DENEYSEL METODLAR DERSİ T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MIM331 MÜHENDİSLİKTE DENEYSEL METODLAR DERSİ 3 NOKTA EĞME DENEY FÖYÜ ÖĞRETİM ÜYESİ YRD.DOÇ.DR.ÖMER KADİR

Detaylı

02.04.2012. Düşey mesafelerin (Yüksekliklerin) Ölçülmesi. Düşey Mesafelerin (Yüksekliklerin) Ölçülmesi. Düşey Mesafelerin (Yüksekliklerin) Ölçülmesi

02.04.2012. Düşey mesafelerin (Yüksekliklerin) Ölçülmesi. Düşey Mesafelerin (Yüksekliklerin) Ölçülmesi. Düşey Mesafelerin (Yüksekliklerin) Ölçülmesi Düşey mesafelerin (Yüksekliklerin) Ölçülmesi Noktalar arasındaki düşey mesafelerin ölçülmesine yükseklik ölçmesi ya da nivelman denir. Yükseklik: Ölçülmek istenen nokta ile sıfır yüzeyi olarak kabul edilen

Detaylı

up-gear Teknolojisi Büyük konik dişli üretiminde en iyi çözüm

up-gear Teknolojisi Büyük konik dişli üretiminde en iyi çözüm up-gear Teknolojisi Büyük konik dişli üretiminde en iyi çözüm Geliştirilmiş işleme çözümlerinin yanında yeni stratejik üretim ortaklığı İster inşaat makineleri isterse deniz motor sistemleri ya da trenler

Detaylı

İmalat Teknolojileri. Dr.-Ing. Rahmi Ünal. Talaşlı İmalat Yöntemleri

İmalat Teknolojileri. Dr.-Ing. Rahmi Ünal. Talaşlı İmalat Yöntemleri İmalat Teknolojileri Dr.-Ing. Rahmi Ünal Talaşlı İmalat Yöntemleri 1 Kapsam Talaşlı imalatın tanımı Talaş kaldırmanın esasları Takımlar Tornalama Frezeleme Planyalama, vargelleme Taşlama Broşlama Kaynak

Detaylı

ALIŞILMAMIŞ ÜRETİM YÖNTEMLERİ

ALIŞILMAMIŞ ÜRETİM YÖNTEMLERİ ALIŞILMAMIŞ ÜRETİM YÖNTEMLERİ Prof. Dr. Akgün ALSARAN Bu notların teorik kısmı Prof. Dr. Abdulkadir ERDEM in bir makalesinden alıntıdır. Üretim Yöntemleri 1. Döküm 2. Malzeme işleme (talaşlı) a. Alışılmış

Detaylı

JOMINY DENEYİ MALZEME MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

JOMINY DENEYİ MALZEME MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ 1. DENEYİN AMACI: Bu deney ile incelenen çelik alaşımın su verme davranışı belirlenmektedir. Bunlardan ilki su verme sonrası elde edilebilecek maksimum sertlik değeri olup, ikincisi ise sertleşme derinliğidir

Detaylı

INM 305 Zemin Mekaniği

INM 305 Zemin Mekaniği Hafta_8 INM 305 Zemin Mekaniği Zeminlerde Gerilme ve Dağılışı Yrd.Doç.Dr. İnan KESKİN inankeskin@karabuk.edu.tr, inankeskin@gmail.com Haftalık Konular Hafta 1: Zeminlerin Oluşumu Hafta 2: Hafta 3: Hafta

Detaylı

Mühendislik Mekaniği Statik. Yrd.Doç.Dr. Akın Ataş

Mühendislik Mekaniği Statik. Yrd.Doç.Dr. Akın Ataş Mühendislik Mekaniği Statik Yrd.Doç.Dr. Akın Ataş Bölüm 9 Ağırlık Merkezi ve Geometrik Merkez Kaynak: Mühendislik Mekaniği: Statik, R. C. Hibbeler, S. C. Fan, Çevirenler: A. Soyuçok, Ö. Soyuçok. 9. Ağırlık

Detaylı

TASARIM KRİTERİ OLARAK KULLANMAK AMACIYLA YAPILAN ANALİZLER VE YORUMU

TASARIM KRİTERİ OLARAK KULLANMAK AMACIYLA YAPILAN ANALİZLER VE YORUMU www.muhendisiz.net 1 Ders Öğretim Üyesi Proje : Plastik Enjeksiyon Kalıpçılığı ve Tasarımı : Yrd. Doç. Dr. Babür ÖZÇELİK : Plastik bir ürünün enjeksiyon kalıp tasarımı TASARIM KRİTERİ OLARAK KULLANMAK

Detaylı

HOŞGELDİNİZ MIG-MAG GAZALTI KAYNAK PARAMETRELERİ. K ayna K. Sakarya Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi. Teknolojisi. Teknolojisi

HOŞGELDİNİZ MIG-MAG GAZALTI KAYNAK PARAMETRELERİ. K ayna K. Sakarya Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi. Teknolojisi. Teknolojisi MIG-MAG GAZALTI KAYNAK PARAMETRELERİ K ayna K K ayna K Teknolojisi Teknolojisi HOŞGELDİNİZ Doç. Dr. Hüseyin UZUN Kaynak Eğitimi Ana Bilim Dalı Başkanı 1 /27 KAYNAK PARAMETRELERİ VE SEÇİMİ Kaynak dikişinin

Detaylı

Dijital (Sayısal) Fotogrametri

Dijital (Sayısal) Fotogrametri Dijital (Sayısal) Fotogrametri Dijital fotogrametri, cisimlere ait iki boyutlu görüntü ortamından üç boyutlu bilgi sağlayan, sayısal resim veya görüntü ile çalışan fotogrametri bilimidir. Girdi olarak

Detaylı

DERS BİLGİ FORMU Bilgisayarlı Sayısal Denetim Tezgâh İşlemleri (CNC) Makine Teknolojisi Frezecilik, Taşlama ve Alet Bilemeciliği

DERS BİLGİ FORMU Bilgisayarlı Sayısal Denetim Tezgâh İşlemleri (CNC) Makine Teknolojisi Frezecilik, Taşlama ve Alet Bilemeciliği Dersin Adı Alan Meslek / Dal Dersin Okutulacağı Sınıf / Dönem Süre Dersin Amacı Dersin Tanımı Dersin Ön Koşulları Ders İle Kazandırılacak Yeterlikler Dersin İçeriği Yöntem ve Teknikler Eğitim Öğretim Ortamı

Detaylı

Makine Elemanları I Prof. Dr. Akgün ALSARAN. Temel bilgiler Toleranslar

Makine Elemanları I Prof. Dr. Akgün ALSARAN. Temel bilgiler Toleranslar Makine Elemanları I Prof. Dr. Akgün ALSARAN Temel bilgiler Toleranslar İçerik Tolerans nedir? Boyut toleransı Geçme Yüzey pürüzlülüğü Örnekler 2 Tolerans nedir? Tasarım ve üretim süreci arasında boyut

Detaylı

ELEKTROMANYETIK ALAN TEORISI

ELEKTROMANYETIK ALAN TEORISI ELEKTROMANYETIK ALAN TEORISI kaynaklar: 1) Electromagnetic Field Theory Fundamentals Guru&Hiziroglu 2) A Student s Guide to Maxwell s Equations Daniel Fleisch 3) Mühendislik Elektromanyetiğinin Temelleri

Detaylı

Dijital (Sayısal) Fotogrametri

Dijital (Sayısal) Fotogrametri Dijital (Sayısal) Fotogrametri Dijital fotogrametri, cisimlere ait iki boyutlu görüntü ortamından üç boyutlu bilgi sağlayan, sayısal resim veya görüntü ile çalışan fotogrametri bilimidir. Girdi olarak

Detaylı

SANAL ÖLÇME UYGULAMASI

SANAL ÖLÇME UYGULAMASI TMMOB Makina Mühendisleri Odası 11. Otomotiv Sempozyumu 8-9 Mayıs 2009 SANAL ÖLÇME UYGULAMASI Özet Uygulamanın temel amacı Otomotiv sac kalıpçılığında, kalıptan elde edilen parçanın kalite seviyesinin

Detaylı

FOTOGRAMETRİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI FAALIYETLERI

FOTOGRAMETRİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI FAALIYETLERI FOTOGRAMETRİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI FAALIYETLERI Fotg.D.Bşk.lığı, yurt içi ve yurt dışı harita üretimi için uydu görüntüsü ve hava fotoğraflarından fotogrametrik yöntemlerle topoğrafya ve insan yapısı detayları

Detaylı

A.I.3 TÜRK STANDARDLARI

A.I.3 TÜRK STANDARDLARI A.I.3 TÜRK STANDARDLARI Yüzey pürüzlülüğü konusunda başlıca Türk Standartları: TS 971.- Yüzey pürüzlülüğü - Parametreler ve pürüzlülük kuralları TS 2578.- Pürüzlülük karşılaştırma numuneleri. Bölüm 1:

Detaylı

2 Hata Hesabı. Hata Nedir? Mutlak Hata. Bağıl Hata

2 Hata Hesabı. Hata Nedir? Mutlak Hata. Bağıl Hata Hata Hesabı Hata Nedir? Herhangi bir fiziksel büyüklüğün ölçülen değeri ile gerçek değeri arasındaki farka hata denir. Ölçülen bir fiziksel büyüklüğün sayısal değeri, yapılan deneysel hatalardan dolayı

Detaylı

Tanımlar, Geometrik ve Matemetiksel Temeller. Yrd. Doç. Dr. Saygın ABDİKAN Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ. JDF329 Fotogrametri I Ders Notu

Tanımlar, Geometrik ve Matemetiksel Temeller. Yrd. Doç. Dr. Saygın ABDİKAN Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ. JDF329 Fotogrametri I Ders Notu FOTOGRAMETRİ I Tanımlar, Geometrik ve Matemetiksel Temeller Yrd. Doç. Dr. Saygın ABDİKAN Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ JDF329 Fotogrametri I Ders Notu 2015-2016 Öğretim Yılı Güz Dönemi İçerik Tanımlar

Detaylı

Kaynak nedir? Aynı veya benzer alaşımlı maddelerin ısı tesiri altında birleştirilmelerine Kaynak adı verilir.

Kaynak nedir? Aynı veya benzer alaşımlı maddelerin ısı tesiri altında birleştirilmelerine Kaynak adı verilir. 1 Kaynak nedir? Aynı veya benzer alaşımlı maddelerin ısı tesiri altında birleştirilmelerine Kaynak adı verilir. 2 Neden Kaynaklı Birleşim? Kaynakla, ilave bağlayıcı elemanlara gerek olmadan birleşimler

Detaylı

Mühendislik Mekaniği Statik. Yrd.Doç.Dr. Akın Ataş

Mühendislik Mekaniği Statik. Yrd.Doç.Dr. Akın Ataş Mühendislik Mekaniği Statik Yrd.Doç.Dr. Akın Ataş Bölüm 10 Eylemsizlik Momentleri Kaynak: Mühendislik Mekaniği: Statik, R. C.Hibbeler, S. C. Fan, Çevirenler: A. Soyuçok, Ö. Soyuçok. 10. Eylemsizlik Momentleri

Detaylı

Paslanmaz Çelik Gövde. Yalıtım Sargısı. Katalizör Yüzey Tabakası. Egzoz Emisyonları: Su Karbondioksit Azot

Paslanmaz Çelik Gövde. Yalıtım Sargısı. Katalizör Yüzey Tabakası. Egzoz Emisyonları: Su Karbondioksit Azot Paslanmaz Çelik Gövde Yalıtım Sargısı Egzoz Emisyonları: Su Karbondioksit Azot Katalizör Yüzey Tabakası Egzoz Gazları: Hidrokarbonlar Karbon Monoksit Azot Oksitleri Bu bölüme kadar, açıkça ifade edilmese

Detaylı

Dik İzdüşüm Teorisi. Prof. Dr. Muammer Nalbant. Muammer Nalbant

Dik İzdüşüm Teorisi. Prof. Dr. Muammer Nalbant. Muammer Nalbant Dik İzdüşüm Teorisi Prof. Dr. Muammer Nalbant Muammer Nalbant 2017 1 Dik İzdüşüm Terminolojisi Bakış Noktası- 3 boyutlu uzayda bakılan nesneden sonsuz uzaktaki herhangi bir yer. Bakış Hattı- gözlemcinin

Detaylı

Klasik torna tezgahının temel elemanları

Klasik torna tezgahının temel elemanları Klasik torna tezgahının temel elemanları Devir ayar kolları Dişli Kutusu Ayna Soğutma sıvısı Siper Ana Mil Karşılık puntası Çalıştırma kolu ilerleme mili (talaş mili) Araba Acil Stop Kayıt Öğr. Gör.Ahmet

Detaylı

Görev çubuğu. Ana ölçek. Şekil 1.1: Verniyeli kumpas

Görev çubuğu. Ana ölçek. Şekil 1.1: Verniyeli kumpas Deney No : M0 Deney Adı : ÖLÇME VE HATA HESABI Deneyin Amacı : Bazı uzunluk ölçü aletlerini tanımak ve ölçme hataları hakkında ön bilgiler elde etmektir. Teorik Bilgi : VERNİYELİ KUMPAS Uzunluk ölçümü

Detaylı

Freze tezgahları ve Frezecilik. Page 7-1

Freze tezgahları ve Frezecilik. Page 7-1 Freze tezgahları ve Frezecilik Page 7-1 Freze tezgahının Tanımı: Frezeleme işleminde talaş kaldırmak için kullanılan kesici takıma freze çakısı olarak adlandırılırken, freze çakısının bağlandığı takım

Detaylı

YTÜMAKiNE * A305teyim.com

YTÜMAKiNE * A305teyim.com YTÜMAKiNE * A305teyim.com KONU: Kalın Sacların Kaynağı BİRLEŞTİRME YÖNTEMLERİ ÖDEVİ Kaynak Tanımı : Aynı veya benzer cinsten iki malzemeyi ısı, basınç veya her ikisini birden kullanarak, ilave bir malzeme

Detaylı