GENÇ ERISKINLERIN HIV/AIDS LI KISILERE KARSI TUTUMLARI Yrd. Doç. Dr. Gülten KARADENIZ, Ög. Gör. Saliha ALTIPARMAK, Ög. Gör.

Transkript

1 GENÇ ERISKINLERIN HIV/AIDS LI KISILERE KARSI TUTUMLARI Yrd. Doç. Dr. Gülten KARADENIZ, Ög. Gör. Saliha ALTIPARMAK, Ög. Gör. Emre YANIKKEREM Celal Bayar Üniversitesi Manisa Saglik Yüksekokulu/Manisa ÖZET Arastirmanin amaci, bir sosyal bilimler ve saglik yüksekokulunda okuyan ögrencilerin HIV/AIDS li (Human Immunodeficiency Virus/Acquired Immune Deficiency Syndrome) kisilere karsi tutumlarini belirlemektir. Tanimlayici tipteki arastirmanin evreni 304 ögrencidir (Celal Bayar Üniversitesi Manisa Saglik Yüksekokulundan 192, Celal Bayar Üniversitesi Uygulamali Bilimler Yüksekokulundan 112 ögrenci). Verilerin toplanmasinda, HIV/AIDS önyargi testi kullanilmistir (ICN (International Counsil Of Nursing) Uluslararasi Hemsireler Günü Sonuç Raporu, 2003). Veriler bilgisayarda SPSS 10.0 istatistik programi kullanilarak degerlendirilmistir. Saglik Yüksekokulunda okuyan ögrencilerin, Uygulamali Bilimler Yüksekokulunda okuyan ögrencilere göre HIV/AIDS e karsi önyargida daha duyarli bir tutum içinde olduklari saptanmistir. Anahtar Kelimeler: Ögrenciler, HIV/AIDS, önyargi, tutum. THE ATTITUDE OF YOUNG ADULTS AGAINST PEOPLE WHO HAVE HIV/AIDS SUMMARY The aim of the study was to determine the attitude of the students who have been graduating at the School of Health and School of Social Science against people who have HIV/AIDS. The universe of this descriptive study was 304 students (192 students were from the School of Health at the University of Celal Bayar and 112 students from School of Social Science at the same university). The data were collected by using HIV/AIDS prejudice test (ICN s International Nurses Days declaration, 2003). The data were evaluated by using SPSS 10.0 statistical program on computer. It was determined that the students of School of Health were more sensitive than the students of School of Social Science against people with HIV/AIDS for prejudice. Key words: Students, HIV/AIDS, prejudice, attitude. Sorumlu Yazar (Corresponding Author): Yrd.Doç.Dr. Gülten KA RADENIZ. Celal Bayar Üniversitesi Manisa Saglik Yüksekokulu/Manisa gultenkaradeniz@mynet.com GIRIS AIDS 80 li yillarda tanimlanmis, tüm dünyada sansasyon yaratmistir. Gelismis ülkeler bu sansasyonu Türkiye ye göre daha çabuk atlatmislardir. Gelismis ülkelerde (Kuzey Amerika ve Avrupa da) yillarindan beri AIDS vakalarinda ciddi bir artis olmadigi, ancak Afrika, Hindistan ve Tayland gibi gelismemis/gelismekte olan ülkelerde ise vakalarin her yil katlanarak arttigi belirtilmektedir ( 1,2,3). Bu nedenle hem toplum, hem saglik personeli bu büyük gerçekle yüz yüze yasamanin güçlügü karsisindadir.günümüzde birçok ülkede AIDS konusu halen gündemdedir (4 ). Buna neden olarak AIDS in psikososyal boyutu içinde hastaya / hastaliga karsi aile ve toplumun yarattigi önyargi ve damgalama gösterilmektedir (4,5). Görüsler hem HIV le bulasmanin, hem önyargi ve damgalamanin azaltilmasinin, egitim stratejileri ile gerçeklesecegi yönündedir. Örnegin, 87

2 HIV/AIDS konusunda ön yargi ve damgalamanin bu hastaligin bildirimini engelledigi ve bu toplumsal korku nedeniyle bulasin arttigi belirtilmektedir (4,5). Toplum bir yana, hasta bireylerin en yakini olan aileler dahi bu önyargi ve damgalamayi yasamakta ve yasatmaktadir. AIDS tanisina ailenin ve arkadaslarin ilk duygusal tepkileri ölümcül bir hastalik tanisinin konulmasiyla ilgilidir. Bu duygulara, AIDS in bulasmasina neden oldugu bilinen ve toplum tarafindan onaylanmayan homoseksüellik ya da damariçi uyusturucu kullanimiyla ilgili olumsuz duygular eslik etmektedir (4, 6). Ingiltere bakimevinden AIDS li bir hasta için söylenmis bir söz bu duygulari çok güzel ifade etmektedir; Derek, AIDS nedeniyle ailesini kaybetti. Bir yildan fazladir ailesi onunla hiç konusmuyor (4). Bilindigi gibi HIV/AIDS in sosyal yapisi onu modern tarihin en damgalayici tibbi konularindan biri haline getirmistir. HIV infeksiyonlu ve AIDS li kisilere yönelik önyargilarin üç ana nedeni vardir. Sosyal damgalama; HIV bulasi ile ilgili olarak gerçek ve gerçek olmayan korkularin bir sonucudur. HIV ve bulasma yollari hakkindaki bilgi eksikligi ile korku arasinda iliski olmasina ragmen, yetersiz bilgi HIV infeksiyonlu insanlardan uzak durma konusunu tamamiyla açiklayamamaktadir. Ikinci olarak, HIV infeksiyonundan en fazla etkilenen gruplar çogunlukla HIV enfeksiyonuna yakalanmadan önce de toplum disina itilmis gruplardir. Bu nedenle HIV in yanisira sosyal damgalar da AIDS damgasi için bir temel olusturmaktadir. Son olarak, HIV infeksiyonunun klinik seyrinin kötü olusu; ölüm ve ölüm süreci ile ilgili kültürel tutumlar ve korkular ile 88 ölümcül hastaliklardan uzak durma egilimine eslik etmektedir (5, 7). Bu durumlarin giderilmesi/azaltilmasi tamamiyla egitimden geçmektedir. Bu egitim, hastaligi tanima, bulas yolunu bilme, HIV/AIDS e karsi toplumdan izole etmeden olumlu davranis gelistirmeyi kapsamaktadir. Bu çalisma, konu ile ilgili egitim almis kisilerle, egitim almamis kisilerin davranislarinin önyargi ve damgalamaya nasil yansidigini saptayabilme amaciyla planlanmistir. GEREÇ VE YÖNTEM Tanimlayici tipteki arastirmanin amaci, sosyal bilimler ve saglik gibi iki farkli egitim alan yüksekokul ögrencileri arasinda HIV/AIDS e karsi önyargi ve tutum farkliligi olup olmadigini belirlemektir. Arastirmanin evrenini Celal Bayar Üniversitesi Manisa Saglik Yüksekokulu (S.Y.O.) ögrencileri ile Celal Bayar Üniversitesi Uygulamali Bilimler Yüksekokulu (U.B.Y.O.) ögrencileri olusturmustur. Arastirma için örneklem belirlenmemis Saglik Yüksekokulundan hemsirelik, ebelik ve saglik memurlugu bölümlerinde okuyan tüm ögrenciler arastirmaya dahil edilmis, anket formunun uygulanmasi sirasinda siniflarda bulunan tüm ögrenciler çalismaya dahil edilmistir (n=192). Uygulamali Bilimler Yüksekokulu; Uluslar Arasi Ticaret ve Bankacilik ve Finans Yönetimi bölümlerini içermektedir. Bu okuldan da tüm bölümlerden anket uygulamasi sirasinda siniflarda bulunan tüm ögrenciler arastirmaya dahil edilmistir (n=112). Arastirmanin evrenini toplam 304 ögrenci olusturmustur. Verilerin toplanmasinda, ICN in 2003 temasinda yer alan HIV/AIDS önyargi testi kullanilmistir. Bu test HIV/AIDS e ilskin önyargiyi tanimlayan sorulari içermektedir (4).

3 Arastirmanin amaci, degiskenlerle tutumu karsilastirmayi içermedigi için ögrencilerin tanitici özelliklerine yönelik sosyo-demografik veriler toplanmamistir. Verilerin istatistiksel analizinde Ki-kare testi kullanilmistir. Testin degerlendirmesinde anketi yanitlamayan ögrencilerin Ki-kare haricinde tutularak da degerlendirme yapilmis, sonucun degismedigi gözlendigi için, bos anketlerin sayilari da teste dahil edilmistir. BULGULAR Arastirmaya katilan ögrencilerin, Çevrenizde HIV/AIDS li bir kisi olsa O na karsi davranislarinizi degistirir miydiniz? sorusuna verdikleri yanitlar iki grup arasinda istatistiksel olarak anlamli bulunmustur (p<0.05) (Tablo-1). Tablo 1. Katilimcilarin Çevrenizde HIV (+)/AIDS li Bir Kisi Olsa Ona Karsi Davranislarinizi Degistirir miydiniz? Sorusuna Verdikleri Yanitlarin Okullara Göre Dagilimi OKUL TUTUM Destek olurum Destek olmam SYO N=192 UBYO N=112 TOPLAM Sayi %* Sayi %* Sayi %* , , , , , ,3 Bos 24 12, , ,8 x²= 15,638. p <0,05 * Sütun yüzdesidir. Her iki gruptaki ögrencilerin HIV/AIDS in kisiyi izolasyona ittigini bilseniz arkadasça duygulariniz etkilenir miydi? sorusuna verdikleri yanitlar arasindaki fark istatistiksel olarak anlamli bulunmustur (p<0.05). Bu grupta duygularimi etkiler diyenlerin yüzdesi S.Y.O.nda %64,6, U.B.Y.O.nda ise %33,9 dur (Tablo-2). TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (5) Tablo 2. Katilimcilarin HIV/AIDS e Karsi Ön Yargi O Kisiyi Yalnizlik ve Izolasyona Itmektedir. Bunu Bilmek HIV li Kisiye Arkadasça Duygularinizi Etkiler mi? Sorusuna Verdikleri Yanitlarin Okullara Göre dagilimi OKUL TOPLAM TUTUM SYO N=192 UBYO N=112 Sayi %* Sayi %* Sayi %* Etkiler , , ,9 Etkilemez 33 17, , ,2 Bos 35 18, , ,9 TOPLAM , , ,0 x²= 27,110. p <0,05 * Sütun yüzdesidir Ögrencilerin, Yeni tedavi yönteminin HIV li kisileri daha dolu ve aktif yasama götürecegini bilseniz daha anlayisli olur muydunuz? sorusuna verdikleri yanitlar iki grup arasinda istatistiksel olarak anlamli fark saptanmistir (p<0.05). S.Y.O.ndaki ögrencilerin %68,2 si bu konuda anlayisli olurdum seklinde yanit vermisler, U.B.Y.O. ndaki ögrencilerin ise sadece %35,7 si anlayisli olacaklarini belirtmislerdir (Tablo-3) Tablo 3. Katilimcilarin Yeni Tedavi Yönteminin HIV (+) Kisileri Daha Dolu ve Aktif Yasama Götürecegini Bilseniz Daha Anlayisli Olur muydunuz? Sorusuna Verdikleri Yanitlarin Okullara göre Daglimi TUTUM SYO N=192 OKUL UBYO N=112 TOPLAM Sayi %* Sayi %* Sayi %* Olurdum , , ,2 Olmazdim 12 6,3 8 7,1 20 6,6 Bos 49 25, , ,2 x²= 43,745. p <0,05 * Sütun yüzdesidir 89

4 Ögrencilere HIV/AIDS e karsi önyargi ile ilgili diger sorular sorulmus ve bu sorulara katiliyorum/katilmiyorum seklinde yanit vermeleri istenmistir. Sonuçlar Tablo 4 de sunulmustur. Tablo 4. Katilimcilarin Sorulan Önyargi Sorularina Ögrencilerin Verdigi Yanit ve Okullarin Karsilastirilmasi SYO UBYO TOPLAM p TUTUM Sayi %* SAYI %* N %* Yan Komsun HIV (+) ya da AIDS li Biri Olsa Yasamima Rahatça Devam Ederdim Katiliyorum , , ,9 x² Katilmiyorum 71 36, , ,1 =1,022 TOPLAM , ,0 P>0,05 Çalistigim Yerde HIV (+) /AIDS li Birinin Oldugunu Bilsem Onunla El Sikismaktan Rahatsiz Olurum Katiliyorum , , ,9 Katilmiyorum 77 40, , ,1 x² =1,391 P>0,05 HIV (+)/AIDS li Insanlarin Suçlu Oldugunu Düsünür, Onlara Suçlu Gözüyle Bakarim Katiliyorum 12 6,3 11 9,8 23 7,6 x² Katilmiyorum , , ,4 =1,253 P>0,05 HIV (+)/AIDS li Insanlar Ikinci Sinif Vatandaslardir Katiliyorum 6 3,1 3 2,7 9 2,9 Katilmiyorum , , ,1 x² =0,050 P>0,05 Eger HIV in Sadece Korunmasiz Seks Sirasinda Bulastigini Bilsem Kendimi Daha Rahat Hissederdim Evet , , ,1 Hayir 60 31, , ,9 * Sütun yüzdesi alinmistir. x² =0,026 P>0,05 TARTISMA HIV/AIDS e karsi önyargi ve damgalama tüm dünyada HIV/AIDS epidemiyolojisini etkilemektedir. Bu durumun yayilim hakkinda gerçek istatistiki bilgilere ulasmayi engelledigi, çünkü HIV/AIDS li kisilerin izolasyon ve damgalama korkusu ile hastaliklarini gizledikleri belirtilmektedir (4, 5). Bu arastirmada elde edilen sonuçlar isiginda izolasyon ve damgalamaya yönelik veriler elde edilmeye çalisilmistir. Ögrencilerin çevrenizde HIV/AIDS li kisi olsa O na karsi davranislariniz degisir miydi seklindeki soru karsisindaki tutumlari bir sosyal bilimler yüksekokulu ile saglik yüksekokulu ögrencileri arasinda farklilik yaratmistir. Elde edilen sonuçlara göre S.Y.O.nda okuyan ögrenciler yüksek düzeyde bu kisilere destek olacaklarini belirtmislerdir. Bu durumun, S.Y.O.nda okuyan ögrencilerin HIV/AIDS ile ilgili 90

5 bilgilendirilmis olabileceginden kaynaklandigini düsünülmektedir. Literatür bilgisi, egitimin önyargi ve damgalamayi azaltacagi yönündedir (4, 6, 8). Bulgularimiz literatür bilgisini destekleyici yöndedir. Ögrencilerin HIV li kisiye karsi arkadasça duygularinin etkilenip etkilenmeyecegi görüsü iki grup arasinda istatistiksel olarak anlamli fark bulunmustur. S.Y.O. ögrencilerinin arasinda duygularinin etkilenmeyecegini söyleyenler yüksek düzeyde, U.B.Y.O.nda daha düsük düzeydedir. Bu konuda egitimin etkili oldugu düsünülmektedir. Bir Hemsirelik Yüksekokulu ögrencileri ile yapilan benzer bir çalismada da ögrenci gözlemleri olumlu yönde belirlenmis ve bu ögrencilerin ileride çözümün bir parçasi olacagi seklinde görüs belirtilmistir (1). Elde edilen sonuçlar bu görüsü desteklemektedir. Ögrencilerin yeni tedavi yönteminin kisileri aktif yasama götürecegini bilseniz daha anlayisli olur muydunuz sorusuna verdikleri yanitlarda, anlayisli olma yine S.Y.O. ögrencilerinde yüksek bulunmus ve iki grup arasinda istatistiksel olarak anlamli fark bulunmustur. Sorulan sorularin içerikleri farkli olsa da duyarlilik gerektirdigi tartisilamaz. Bu durumda HIV/AIDS le bilgilendirilmis gruplarin ayrica saglik personeli olarak yetisiyor olmalarinin konuya olan duyarliligi etkiledigi ve arttirdigi söylenebilir. Genel olarak tartisilan, tüm dünyada bilgi eksikliginin önyargi ve damgalamayi arttirdigi gerçegidir (2, 3, 9, 10). Ülkemizde ayni bölgeden alinan 14 lisenin ögrencileri arasinda yapilan bir çalisma bilgi eksikliginin yüksek düzeyde oldugunu göstermistir (11). HIV pozitifligi ile damgalamanin boyutlari ve özellikleri arasinda tehlikelilik (baskalari için gerçek ya da hayali riskler arzetme) yer almaktadir (5, 8, 9). Bu görüsten yola çikilarak HIV/AIDS le bilgilenmemis grubun daha önyargili, daha çekinik ve daha damgalayici yaklasimi dogal karsilanabilir. S.Y.O. ögrencilerini korunmayi bilme düsüncesi daha duyarli kilmis olabilir. Ögrencilerin önyargi ve damgalama ile ilgili (Yan Komsunuz HIV ya da AIDS li Biri Olsa Yasamina Rahatça Devam Eder miydiniz, Çalistigim Yerde HIV /AIDS li Birinin Oldugunu Bilseniz Onunla El Sikismaktan Rahatsiz Olur muydunuz, HIV/AIDS li Insanlarin Suçlu Oldugunu Düsünür, Onlara Suçlu Gözüyle Bakar misiniz, Sizce HIV/AIDS li Insanlar Ikinci Sinif Vatandaslar midir, Eger HIV in Sadece Korunmasiz Seks Sirasinda Bulastigini Bilseniz Kendinizi Daha Rahat Hisseder miydiniz) diger sorulara verdikleri tüm yanitlarda S.Y.O. ögrencilerinin yüzdeleri duyarlilik yönünde yüksektir, ancak iki grup arasindaki fark istatistiksel olarak anlamsiz bulunmustur. Uluslar arasi Hemsireler Birligi; özellikle HIV li kadinlarda, gençlerde ve diger magdurlarda artisin oldugunu dile getirmekte ve HIV/AIDS li kisilerin yasam kalitesinin sürdürülmesi için üst düzeyde hemsirelik bakimi ve isbirliginin zorunlu oldugunu belirtmektedir. Ancak, bu konuda gerek hemsireler, gerekse diger saglik çalisanlari için, HIV/AIDS lilerin sagligini yükseltme uygulamalarinin henüz olmadigi belirtilmektedir. Önyargi ve damgalamada ise egitim stratejilerinin önemi vurgulanmaktadir (4). Bu arada tüm toplumun bilgilendirilmesi gerektigi yadsinmaz bir gerçektir. Türkiye de Trabzon ilinde iki ayri dönemde HIV/AIDS bilgi düzeyi üzerine yapilan bir çalismada, Trabzon halki ve tip disi üniversite ögrencilerinin bilgi düzeyinin yeterli oldugu saptanmistir (12). 91

6 Bu arastirmadan elde edilen sonuçlar S.Y.O. ögrencilerinin ileride çalisma yasamlarinda çözümün bir parçasi olabileceklerini, sosyal bilimler ögrencilerinin konu ile ilgili bilgilendirilmelerinin bakis açilarina olumlu yönde katki verecegini göstermektedir. Saglik egitimi alan ögrencilerin, tehlike algilamalarina ragmen önyargi ile bas etmede daha olumlu düsündükleri bulunmustur. Bu çalismanin daha genis ve farkli gruplarda uygulanmasi, nedenlere yönelik beklentilerin egitim programlariyla karsilanmasi önerilebilir. KAYNAKLAR 1. Kömürcü N. Hemsirelik Ögrencilerinin; Toplumda AIDS Riski Olusturan Kadinlarin Saglik Kontrollerine Yönelik Gözlemleri. AIDS 2001; 9 (15-16): Okuyan M. Türkiyede AIDS Mücadelesi. HIV-AIDS 1999; 1 (3): Aksakoglu G. Dünyada AIDS in Durumu. HIV- AIDS 2001; 9 (15-16): ICN. Nurses: Fighting AIDS Stigma, Caring For All. Information and Action Toolkit. Geneva Duyan V. HIV/AIDS Hastaliginin Sosyal Boyutu. edu.tr/sosyal.shtml. (Erisim tarihi 07 Nisan 2004). 6. Özgür G. AIDS Tanisi Almis Bireylerin Aileleri, Esleri ve Arkadaslari. AIDS 2001; 9 (15-16): AIDS, (Erisim tarihi 07 Nisan 2004). 8. Namal A. HIV ve AIDS e Karsin Yasamak. Nobel Tip Kitapevi. Istanbul Namal A. AIDS Yazilari. Ekay Yayincilik. Istanbul Bruhn GJ. Social and Psychological Aspects of AIDS, HIV Manual for Health Care professionals. (Ed.) Buma DR., et al. Appletona & Lange. USA p: Dalgiç N, Sarp N, Yalçin M. An Evaluation of Knowledge of AIDS of Third Grade High School Students. HIV-AIDS 1999; 2 (2): Kemalettin A, Köksal I, Çaylan R, Öksüz R, Çan G. Trabzon Ilinde Iki Ayri Dönemdeki HIV-AIDS Bilgi Düzeyi. HIV- AIDS 1999; 2 (2):