DOI: EÜFBED - Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi Cilt-Sayı: 8-2 Yıl:

Transkript

1 DOI: ERZURUM SERA GAZ ENVANTERİ, EMİSYON AZALTIM VE SÜRDÜRÜLEBİLİR ENERJİ EYLEM PLANI GREENHOUSE GAS INVENTORY, EMISSION REDUCTION AND SUSTAINABLE ENERGY ACTION PLAN OF ERZURUM CITY Zeynep EREN 1*, Zeren ERİK 2 1Atatürk Üniversitesi, Erzurum Meslek Yüksek Okulu, Erzurum 2Proje Yöneticisi, Çevre Yönetimi ve Politikası Uzmanı, Ankara Geliş Tarihi (Received): 08/05/2015 Kabul Tarihi (Accepted): 14/09/2015 ÖZET 1992 yılında yürürlüğe giren Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) kapsamında, Dünya ülkeleri iklim değişikliği ile mücadele için başta CO 2 (karbon dioksit) olmak üzere sera etkisi yaratan gazların azaltılması amacıyla somut adımları atmakla yükümlü hale gelmiştir. Küresel sera gazı emisyonlarının %75 gibi büyük bir kısmının kentler tarafından oluşturulduğu tahminleri, bugün dünya nüfusunun yarısından fazlasına ev sahipliği yapan kentlerimizi iklim değişikliği ile mücadelede merkeze koymaktadır. Bu noktadan yola çıkarak bu çalışmada Erzurum İli için iklim değişikliği mücadele çalışmalarının ilk adımını meydana getiren emisyon envanteri çalışmalarının sonuçları yer almaktadır. Bu çalışma ile Erzurum ilinde kömür gibi hava kirliliğine katkısı en fazla olan yakıtların kullanım miktarının en az seviyeye indirilmesi, mevcut durumda doğalgaz gibi daha temiz enerji kaynaklarının kullanımının yaygınlaştırılması, uzun vadede ise yenilenebilir enerji yatırımları için bir yol gösterici olması; şehrimizdeki kirliliğin büyük oranda konutlardaki ısınmadan kaynaklandığı düşünülürse enerji verimliliği çalışmalarının, mevcut durum analizi yapılarak hızlandırılması ve tamamlanması; imar planlarında belirtilen yeşil alanların varlığının yeni kentleşme alanlarında hassasiyetle kontrol edilmesi; şehir içi ulaşım planlarında temiz ulaşım-yaya dostu ulaşım, raylı sistem gibi uygulamaların yer alması; orman, mera, tarım ve yerleşim gibi arazi kullanımlarının iklim değişikliğini olumsuz yönde etkilemesinin engellenmesi; atıkların azaltılması ve geri dönüştürülmesinin yaygınlaştırılması, geri dönüşümün yerel yönetimler kontrolünde yasal olarak yapılması ve iklim değişikliğinin muhtemel olumsuz etkilerine karşı su kaynaklarının planlanması konularında yapılacak çalışmalar için bir başlangıç noktası oluşturulması hedeflenmektedir. Anahtar Kelimeler: Erzurum, Karbon Ayak İzi, İklim Değişikliği 259 * Sorumlu Yazar: zeren@atauni.edu.tr

2 Erzurum Sera Gaz Envanteri, Emisyon Azaltım ve Sürdürülebilir Enerji ABSTRACT 260 World Countries have obliged to take measures in order to reduce greenhouse gases mainly carbon dioxide and to overcome with climate change within the United Nations Climate Change Framework Convention (UNFCCC) enacted in The forecasting of that 75% of global greeanhouse gas emissions have been created by the cities has put our citieshome to more than half the world's population- on the center for the fighting against the climate change. From starting this point, it is located the results of the emission inventory stuides which have become the first step of the fighting climate change for Erzurum city in this study. It is aimed to establish a starting point for such future actions that the use of fuels such as coal-the most contributing to the air pollution- is reduced to minimum level, the use of cleaner energy source such as natural gas is extended fort he present and this study is to be a guide for the renewable energy investments in the long term; assuming the air pollution in our city is created by residental heating processes, the energy efficiency studies are accelerated and completed by analysing present conditions; the existence of green sites defined in the city plans is sensitevly checked in the new urban areas; the cleaner transportation applications such as pedestrianfriendly transport and rail transport take place in the city transport plans; the use of land such as forest, pasture, agricultre and settlement is prevented to negatively effect to climate change; the wastes are reduced; the waste recycling is expanded and the waste recyling is legally made by municipalities; and the water resources are planned against possible negatice effects of the climate change with this study. Keyword: Erzurum, Carbon footprint, Climate Change 1. GİRİŞ Ekonomik kalkınmanın omurgası durumunda olan kentler, barındırdıkları nüfusun ve ekonomik faaliyetlerin yoğun enerji ve hareketlilik ihtiyaçlarına cevap verebilmek, üretilen atıklar, yeşil dokunun giderek daha çok betonlaşması gibi sebeplerle sera gazı salımlarının artmasında büyük sorumluluk sahibidirler. Dünya nüfusunun %54 ü bugün kentlerde yaşamakta, bu oranın 2050 yılına kadar %60 a çıkması beklenmektedir (UNEP, 2015; UN, 2014). Dünyada tüketilen enerjinin üçte ikisi kentsel faaliyetler için tüketilmekte; küresel emisyonların ise %75-80 kadarı kentler tarafından salınmaktadır. Teknoloji, inovasyon ve finansman merkezleri olan kentlerde, yerel yönetimlerin ulusal hükümetlerden daha hızlı karar alıp,

3 261 Eren ve Erik uygulayabilme kapasiteleri, onları çözümün de vazgeçilmez parçaları yapmaktadır. Ayrıca, dünyada mevcut nüfus ve altyapılar göz önünde bulundurulduğunda iklim değişikliğin etkileri sebebi ile ciddi insani ve ekonomik kayıplara uğrayabileceklerinin farkında olan kentler iklim mücadelesinde seslerini giderek daha çok duyurmaya ve uluslararası iklim müzakerelerinde daha çok söz hakkı sahibi olmaya başlamışlardır. Ülkemizde de, giderek artan sayıda yerel yönetim, iklim değişikliği ile mücadeleye gerekli katkıda bulunabilmek amacı ile sera gazı envanter çalışmaları yapmış, iklim değişikliği eylem planı ya da sürdürülebilir enerji eylem planlarını hazırlamışlardır. Bugüne kadar, ülkemizde bu konuda adım atan yerel yönetimler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Tablo 1. Türkiye de iklim değişikliği konusunda raporlama yapan yerel yönetimler. Yerel Yönetim Gaziantep Büyükşehir Belediyesi 2011) (AFD, Bornova Belediyesi (CofM, Karşıyaka Belediyesi (CofM, Seferihisar Belediyesi (CofM, Kadıköy Belediyesi (CofM, İlk Çalışma Yılı Çalışma Kapsamı 2011 Sera gazı envanteri ve İklim Değişikliği Eylem Planı 2011 Sera gazı envanteri ve 2011 Sera gazı envanteri ve 2011 Sera gazı envanteri ve 2012 Sera gazı envanteri ve

4 262 Erzurum Sera Gaz Envanteri, Emisyon Azaltım ve Sürdürülebilir Enerji İstanbul 2013 Sera gazı envanteri, İklim Büyükşehir Değişikliği Eylem Planı Yol Belediyesi (GTE, Haritası Antalya Büyükşehir Belediyesi (CofM, Tepebaşı Belediyesi (Eskişehir) (CofM, Kadıovacık Köyü (EKOİQ, 2013) Maltepe Belediyesi (CofM, Nilüfer Belediyesi (CofM, Muğla Büyükşehir Belediyesi 2013 Sera gazı envanteri ve 2013 Sera gazı envanteri ve 2013 Sera gazı envanteri 2014 Sera gazı envanteri ve 2014 Sera gazı envanteri ve 2015 Sera gazı envanteri Çankaya Belediyesi (CofM, İzmir Büyükşehir Belediyesi (CofM, Bursa Büyükşehir Belediyesi (BBB, 2015 Sera gazı envanteri ve 2015 Sera gazı envanteri ve 2015 Sera gazı envanteri ve İklim Değişikliği Eylem Planı Doğu Anadolu Bölgesi nde, tarihi İpek Yolu üzerinde yer alan Erzurum (KUDAKA, 2013) yüzölçümü itibarı ile Türkiye nin en büyük 4. ili, nüfus açısından da 27. büyük kentidir. %64 ünü dağların

5 263 Eren ve Erik kapladığı Erzurum un deniz seviyesinden ortalama yüksekliği metredir. Karasal iklim ile birlikte, bu durum, Erzurum da kış koşullarının sert geçmesine sebep olmakta; evsel kömür tüketiminden kaynaklı hava kalitesinin düşük olması kent sakinleri için ciddi bir sağlık ve yaşam kalitesi problemi yaratmaktadır. Tablo 2. Erzurum hakkında demografik ve diğer bilgiler (TUİK, 2015; Wikipedia, 2015; KUDAKA,. İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü başkanlığında, 2013 yılında Erzurum Hava Kalitesi Değerlendirme Raporu (Karaca et al., 2013) hazırlanmış kentteki hava kirletici gazların durumu ortaya konmuştur. Sera gazı envanter çalışması ile kentin iklim değişikliğine

6 264 Erzurum Sera Gaz Envanteri, Emisyon Azaltım ve Sürdürülebilir Enerji yaptığı katkının da ortaya konması ve emisyon azaltım çalışmalarına yol gösterici olması amaçlanmıştır. 2. MATERYAL VE METOT Erzurum un karbon ayak izi envanterini ilk defa ortaya koyan bu çalışma Topluluk Bazında Sera Gazı Emisyonları Küresel Protokolü, pilot versiyon 1.0 (GPC-Global Protocol for Community- Scale Greenhouse Gas Emisyonlar, Pilot Version 1.0, May 2012) (GHG, 2012) kullanılarak hazırlanmıştır. GPC 1.0, yılı boyunca dünyada 35 kent tarafından pilot olarak uygulanmıştır. Kentlerden elde edilen yorumlar ışığında versiyon 2.0 taslak şeklinde oluşturulmuş ve küresel olarak gözden geçirme ve yorumlara açılmıştır. Envanter çalışması esnasında 2.0 versiyonunun (ICLEI, 2014) halen yorumlara açık olması sebebi ile çalışmada versiyon 1.0 kullanılmıştır. GPC ye göre topluluk bazlı sera gazı emisyonları, kapsamlarına göre 3 farklı kategoride hesaplanabilir; GPC BASIC (Temel), GPC BASIC + (Temel+) ve GPC 2012 Expanded (Kapsamlı). Bu çalışma için GPC BASIC (Temel) yaklaşımı kullanılmıştır. Erzurum un ilk envanter çalışması durumunda olan bu çalışmanın bir görevi de veri konusundaki eksikliklerin belirlenerek, ileride yapılması planlanan envanter iyileştirme çalışmalarına ışık tutmaktır. GPC BASIC gereklilikleri çerçevesinde, envanter çalışmasına, kentsel emisyonlara temel oluşturan, binalar, araçlar, katı atık ve atık su kaynaklı emisyonlar, Kapsam 1 ve Kapsam 2 çerçevesinde dahil edilmiştir. Sanayide Ürün Kullanımı ve Proses kategorisinde, alçı üretiminden ve Erzurum linyit madeni işletmesinden kaynaklı emisyonlar, kaçak emisyonlar veri kısıtlamasından dolayı çalışmaya dahil edilmemiştir. Çimento tesisinin yakma ve proses kaynaklı emisyonları temin edilmiş ancak gizlilik sebebi ile sonuçlara dahil edilmemiştir. Çalışmada, Kyoto Protokolü nde belirlenen altı adet sera gazı emisyonundan üçü raporlanmıştır. Bunlar, karbon dioksit (CO 2), azot oksit (N 2O) ve metan gazlarıdır. Hidroflorokarbonlar (HFC), perflorokarbonlar (PFC) ve sülfürhekzaflorid (SF 6) gazları, Türkiye genelinde takip edilemediğinden çalışma kapsamında değildir.

7 265 Eren ve Erik Envanter sınırı, Erzurum Büyükşehir Belediyesi nin kontrolü altındaki Erzurum İli olarak belirlenmiştir. 12/11/2012 tarihli Büyükşehir Yasası ndan önce 3 adet ilçe Büyükşehir Belediyesi nin kontrolündeyken, yasa sonrasında Büyükşehir yönetim alanı il sınırı olacak şekilde değiştirilmiştir. Sera Gazı Envanteri 2012 yılı baz alınarak yapılmasına rağmen sonraki envanter çalışmalarının il sınırı olacağı düşünülerek, envanter sınırları Erzurum İl Sınırı olarak belirlenmiştir. Ancak, toplu taşıma (belediye otobüsü, özel halk otobüsü ve minibüsler) verileri 3 merkez ilçe için elde edilebilmiştir. Hesaplamalarda kullanılan verilerin tamlık ve güncellik açısından uygun olduğu yıl 2012 yılıdır. Bu yıl, aynı zamanda Erzurum için tipik olarak değerlendirilecek bir yıldır. Uluslararası sera gazı envanter çalışmalarında, emisyonlar 3 kapsamda sınıflandırılmakta ve değerlendirilmektedir. Bu kapsamlar aşağıda özetlenmiştir: Kapsam 1: Topluluğun jeopolitik sınırları dahilindeki tüm doğrudan emisyonlar; yani; sınırlar içerisinde gerçekleşen tüm yanma faaliyetlerinden kaynaklanan emisyonlar; Kapsam 2: Enerji dolaylı emisyonlar; topluluğun sınırları dışında meydana gelen ancak topluluğun ihtiyacı olan ısı, buhar ve elektrik tüketiminden kaynaklanan emisyonlar; Kapsam 3: Tüm diğer dolaylı emisyonlar; topluluğun jeopolitik sınırlarındaki faaliyetler sebebi ile topluluk sınırları dışında meydana gelen, mal ve hizmetlerin tüm sınır-ötesi değişimi, kullanımı ve tüketiminden kaynaklı emisyonlardır. Erzurum Sera Gazı Envanteri hesaplamalarında Hükümetlerarası İklim Değişikliği Panel i (IPCC) Ulusal Sera Gazı Envanterlerinde İyi Uygulama Kılavuzu ve Belirsizlik Yönetimi (IPCC Good Practice Guidance and Uncertainty Management in National Greenhouse Gas Inventories) (IPCC, 2001) temel alınmıştır. Bu kılavuzun yanı sıra, kentler özelinde sera gazı emisyonlarının hazırlanması ve raporlanması amacı ile hazırlanmış olan GPC versiyon 1.0 ve Covenant of Mayors Kılavuzu ndan da yararlanılmıştır.

8 266 Erzurum Sera Gaz Envanteri, Emisyon Azaltım ve Sürdürülebilir Enerji IPCC Kılavuzu na göre, emisyonlar aşağıdaki formüle bağlı kalarak hesaplanmıştır: Emisyon= Faaliyet verisi x Yakıta özel emisyon faktörü Mümkün olan durumlarda, Tier 2 yaklaşımı izlenerek Türkiye nin Birleşmiş Milletler e her sene sunduğu Ulusal Envanter Raporu ndan (NIR-National Inventory Report) ülkeye özgü emisyon faktörleri hesaplanarak kullanılmış; ya da uluslararası güvenilir kaynakların sağladığı veriler kullanılmıştır (UNFCCC, 2012). 3. BULGULAR Erzurum un 2012 yılı için GPC BASIC yaklaşımına göre hesaplanan toplam emisyonu ton CO 2eşdeğer olarak hesaplanmıştır. Bu emisyonların Şekil 1 de gösterildiği gibi %62 si Erzurum daki faaliyetlerden kaynaklanan Kapsam 1- Doğrudan Emisyonlar iken %38 i Erzurum daki toplam elektrik tüketiminden kaynaklanmaktadır. Şekil 1. Erzurum GPC BASIC emisyonlarının Kapsam 1 ve Kapsam 2 dağılımı. Şekil 2 de görüleceği üzere, sabit kaynaklar, hareketli kaynaklar ve atık sektörleri arasındaki dağılıma baktığımızda; binalardan ve sanayi tesislerin enerji kullanımından kaynaklı emisyonların %66 ile en fazla emisyona sebep olan sektör olduğunu

9 267 Eren ve Erik görüyoruz. Ulaşım %25, atık ise toplam emisyonların %9 una sebep olmaktadır. 9% 25% 66% Sabit kaynaklar Taşıtlar Atık Şekil 2. Kategorilerine göre emisyonların dağılımı. Konut, ticari ve kurum, endüstri, ulaştırma ve atık sektörlerindeki emisyonlar içerisinde en büyük payın %45.5 ile konut sektöründe enerji tüketiminden kaynaklı olarak gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Onu %24.7 ile ulaşım, %16.9 ile ticarethane ve kurumlar, %8.2 ile atıklar ve %3.7 lik bir pay ile sanayide enerji tüketiminin izlediği hesaplanmıştır. Tablo 3. Sektörlerine göre emisyonlar.

10 268 Erzurum Sera Gaz Envanteri, Emisyon Azaltım ve Sürdürülebilir Enerji Emisyon kaynaklarının Erzurum un Kapsam 1 ve Kapsam 2 toplam emisyonlarına katkısına bakıldığında kömür tüketiminin %27.7 ile en fazla emisyona sebep olan kaynak olduğu görülmüştür. Bunu, %25 ile ulaşım, %22.9 ile elektrik emisyonları, %15 ile doğalgaz izlemektedir. Tablo 5. Kaynaklarına göre emisyonlar ve toplam içindeki payı

11 269 Eren ve Erik 4. SONUÇLAR VE TARTIŞMA Emisyon dağılımı değerlendirildiğinde, evsel ısınma ihtiyacı (doğalgaz ve kömür) %35 ile; ulaştırma emisyonları %25 ile en önemli emisyon kaynaklarını teşkil etmektedirler. Erzurum da özellikle kış aylarında hava kalitesi önemli bir problem arz etmektedir. Erzurum Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü nün 2014 yılında tamamladığı Temiz Hava Eylem Planında da ana kirleticiler, sera gazı

12 270 Erzurum Sera Gaz Envanteri, Emisyon Azaltım ve Sürdürülebilir Enerji envanterine paralel olarak, konutlarda kömür tüketimi ve ulaşım olarak belirlenmiştir. Binalardan kaynaklı emisyonların azaltılmasında, daha temiz yakıt tüketimi ile binalarda enerji verimliliğine yönelik uygulamalar kilit rol oynamaktadır. Yeni binalarda olduğu gibi mevcut-eski binalarda da hayata geçirilebilecek pekçok verimlilik önlemi bulunmaktadır. Öncelikle yapılması gereken binalarda ısı kayıplarının engellenmesi, yani, Erzurum un iklim ve hava şartlarına uygun bir şekilde binaların yalıtımlarının sağlanması gerekmektedir. Daha sonraki aşamalarda, binanın sebep olduğu emisyon kirliliğinin daha da azaltılmasına yönelik doğalgaz kullanımı önceliklendirilebilir. Ayrıca, sıfır emisyonlu (yenilenebilir enerji kaynakları, ısı pompaları gibi) ya da daha temiz enerji (kojenerasyon) kaynaklarının ve teknolojilerinin kullanımı da kent bazında değerlendirilmelidir. Araç kullanımı ise kentlerin büyümesi ve alım gücünün iyileşmesine paralel olarak arttırmaktadır. Ulaşım Ana Planı nda aktarılan verilere göre, Erzurum da yolculukların %53 ü yaya olarak ve bisiklet ile, %21 i ise toplu taşıma, yaklaşık %9 ile servis araçları ile yapılmaktadır. Kent ulaşımında %17 lik bir oranda özel araç kullanılmakta, ancak, kentin büyümesi ve alım gücünün artmasına paralel olarak bu rakamın artması beklenmektedir. Ayrıca, yine Ulaşım Ana Planı çalışmalarında, pik saatlerde kentiçi trafikte özel araç oranının %88 mertebesinde olması, özellikle, kent merkezinde bu durumla ilgili olarak yapılabilecek eylemlerin olduğunu işaret etmektedir. TEŞEKKÜR Bu çalışma KUDAKA ve ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ finansal desteği ile GTE Carbon tarafından hazırlanan projenin sonuç raporundan derlenmiştir. 5. KAYNAKLAR AFD, Gaziantep İklim Değişikliği Eylem Planı, Enerji ve Sera Gazı Emisyon Profili Ön Eylem Planı ve Uygulama Stratejisi tarihinde sitesinden alınmıştır. BBB, Bursa nın karbon ayak izi belirleniyor tarihinde sitesinden alınmıştır.

13 271 Eren ve Erik CofM, Signatories tarihinde sitesinden alınmıştır. EKOİQ, Küçük Köy Büyük Hedefine Doğru İlerliyor tarihinde sitesinden alınmıştır. GHG, Global Protocol For Community-Scale Greenhouse Gas Emissions (GPC) tarihinde sitesinden alınmıştır. GTE Carbon, İstanbul Metropolitan Alanı Karbon Ayakizi Raporu Yayınlandı tarihinde sitesinden alınmıştır. Karaca, A., Şenol, A., Denizli F., Çiçek, M., Derman, Y., Kentlerde Hava Kalitesinin Geliştirilmesi Projesi-Kentair, Erzurum Hava Kalitesi Değerlendirme Raporu tarihinde sitesinden alınmıştır. KUDAKA, Erzurum Ulaşım Ana Planı KUDAKA, TRA1 Düzey2 Bölge Planı tarihinde adresinden alınmıştır. ICLEI, GPC 2.0 an improved harmonized method for measuring cities GHG emissions now open for public comments! tarihinde sitesinden alınmıştır. IPCC, Good Practice Guidance and Uncertainty Management in National Greenhouse Gas Inventories tarihinde sitesinden alınmıştır. TUİK, tarihinde erişim sağlanmıştır. UNFCCC, National Greenhouse Gas Inventory Report tarihinde sitesinden alınmıştır. UNEP, Cities and Climate Change tarihinde adresinden alınmıştır. UN, World s population increasingly urban with more than half living in urban areas tarihinde adresinden alınmıştır. Wikipedia, Erzurum tarihinde erişim sağlanmıştır.