Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük Endeksi Arasındaki İlişki Özet

Transkript

1 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 568 Y. GÖKMEN - U. TÜREN - H. DİLEK 5 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük Endeksi Arasındaki İlişki Özet Sanayi çağından bilgi çağına geçişle birlikte küresel boyutta serbest bir şekilde dolaşma imkânına kavuşan bilgi kavramı hemen arkasında sermayeyi de beraberinde götürmeyi başarmıştır. Yatırım kararının optimizasyonu maksadıyla yerel sınırlarından kurtulan sermaye, uluslararası bir kavram olarak değer kazanmış ve Yunus GÖKMEN 1 Ufuk TÜREN 2 yerel yatırımlar ile birlikte ulusal kalkınma ve ekonomik büyümenin en önemli öncüllerinden biri olarak kabul edilir hale gelmiştir. Yurt dışına yatırım yapan serma- Hakan DİLEK 3 ye sahiplerinin genellikle tercih ettikleri yatırım yöntemi doğrudan yabancı yatırımdır. Son yıllarda ülkelerin sahip olduğu sosyoekonomik şartları değerlendirerek yatırım için uygunluk durumunu yansıtan ve Ekonomik Özgürlük Endeksi olarak isimlendirilen çalışmalar yayımlanmaktadır. Bu çalışmada Heritage Foundation tarafından yapılan Ekonomik Özgürlük Endeksi ni oluşturan bileşenlerin ülkelerin çekebildiği yatırım üzerindeki etkisini ortaya çıkarmak maksadıyla dünya ülkelerinin çoğunluğunu kapsayacak şekilde çoklu doğrusal regresyon modeli oluşturulmuş ve ele alınan faktörlerin Doğrudan Yabancı Yatırım için ülke seçim kararına etkileri açıklanmaya çalışılmış ve elde edilen bulgular yorumlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY), Ekonomik Özgürlük Endeksi (EÖE), Çoklu Regresyon Analizi 1 Dr., Kara Harp Okulu Dekanlığı, Endüstri ve Sistem Müh. Bölümü, ygokmen@kho.edu.tr 2 Dr., Kara Harp Okulu Dekanlığı, Endüstri ve Sistem Müh. Bölümü, uturen@kho.edu.tr 3 Dr., Kara Harp Okulu Dekanlığı, İşletme Bölümü, hdilek@kho.edu.tr The Association between Foreign Direct Investors Country Selection Decision and Economic Freedom Index Abstract Information has begun to travel freely around the world in parallel with global transition from industrial age to information age. Freedom of information has lead capital to roam globally to optimize return of the investments. Thus, capital has been freed from local borders and the dictated rules and regulations. Free capital has gained importance as an international concept and be considered as one of the most important predecessors of economic growth and national development along with domestic investments. Foreign direct investment is the most preferred methods among the other methods of outward investments. Recently some studies called Economic Freedom Index, aiming to measure appropriateness of socioeconomic conditions of a country for investment, has been prepared and published in order to reveal the appropriateness of the national conditions for investment. In this paper, the effect of the components of the economic freedom index made by Heritage Foundations on the nations foreign direct investment stocks and at the same time investment preferences of the foreign direct investors globally. The countries having consistent data have been chosen and their data has been used in multivariate regression model in order to search the causality between economic freedom index and foreign direct investment decision. Keywords: Foreign Direct Investment (FDI), Economic Freedom Index (EFI), Multiple Regression Analysis.

2 6 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük... Ekonomik Özgürlük Endeksinin Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımlar Üzerine Etkileri 1. Giriş 20 nci yüzyılın son çeyreğinden itibaren, devletlerin ekonomik faaliyetlerini kendi toprakları içine hapseden politik yaklaşımlar yavaş yavaş ortadan kalkmaya başlamıştır. Bilgi toplumu ve bilgi çağının ortaya çıkması ile aynı dönemde yaşanan bu gelişmeler, bilgi teknolojilerinin katalizör etkisiyle daha hızlı bir seyir sergilemiştir. Günümüzde ülkeler arasındaki ekonomik sınırlar büyük ölçüde ortadan kalkmış, ticari faaliyetlerin etki alanı genişlemiş ve sermaye küresel özgürlüğe kavuşmuştur. Hareket serbestliğine kavuşan sermaye, yatırımın geri dönüşümünü optimize etmek maksadıyla dünyanın en uygun yatırım ortamlarını bulmak için gayret sarf eder hale gelmiştir. Bu arayış aynı zamanda küresel rekabetin ve var oluşun bir kaidesi olarak kabul edilmeye başlamıştır. Doğu bloğunun çökmesiyle birlikte dünya üzerinde liberal ekonomilerin sayısı daha da artmış, sermayenin küresel dolaşım imkânları da bu dönüşümden olumlu bir şekilde etkilenmiştir. Önceleri gelişmiş liberal ekonomilerin kendi aralarında gerçekleştirdikleri sermaye alış verişi, son zamanlarda gelişmekte olan ve geçiş ekonomilerinde de görülmeye başlamıştır. Sermayenin bu hareketi doğrudan yabancı yatırımlar, yabancı portföy yatırımları ve dış kaynaklı krediler gibi farklı yöntemler ile gerçekleşebilmektedir. Bu yöntemlerden Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY), yapılan yatırımın yönetimini sermaye sahibinde kaldığından, en çok tercih edilen dış yatırım biçimidir. Sermayenin DYY ile yer değiştirmesi 90 lı yıllarda yedi kat artış göstermiştir (Razin ve Sadka, 2007: xi). Bir ülke vatandaşı veya ticari kişiliğinin bir başka ülke sınırları içinde bulunan bir bölgeye yatırım yapması kararını etkileyen birçok faktörün olması çok doğaldır. Özellikle hedef ülkenin bir iş icra edilebilmesine, mal veya hizmet üretilebilmesine ve bunların yerli ve yabancı pazarlara ulaştırılabilmesine elverişli olması önem kazanmaktadır. Bunların sağlanabilmesi için öncelikle yapılacak yatırımla ortaya konacak organizasyonun temel altyapı, güvenlik ve iş gücü ihtiyaçlarının karşılanması gerekmektedir. Dahası yatırım yapılacak ülkenin dünya ile özgürce kurulmuş bağlantılara sahip olması, devlet rejiminin ve ticari hayattaki etkisinin liberal dünya ekonomileri normlarına uygun olması, devlet teşkilatının yolsuzluk, rüşvet vb. uygulamalardan mümkün mertebe arınmış olması, finans ve bankacılık sisteminin bağımsız ve manipülasyonsuz çalışabiliyor olması gibi birçok faktör ülkelerin yatırım için ne kadar uygun olduğunu tespit etmede önemli faktörler olarak görülmektedir. Çünkü ancak tam bağımsız ve özgür dinamiklerle işleyen ekonomiler ve pazarlar yatırımların yeri konusundan küresel bir optimizasyonun oluşmasına uygun ortamı sağlayabilmektedir (Holmes ve Spalding, 2011). İşte bu noktada, Heritage Foundation tarafından oluşturulan, dünyadaki ülkeleri yukarıda bahsedilen hususları da kapsayacak şekilde 10 farklı kritere göre değerlendiren, puanlayan ve sıralayan Ekonomik Özgürlük Endeksi (EÖE) dünyadaki yatırımcılar için önemli bir bilgi kaynağı olarak 1995 ten beri hizmet vermektedir (Miller ve Kim, 2011a: xiii). EÖE nin ilk sıralarında bulunan ülkelerin dünyadaki toplam DYY miktarının büyük bir bölümünü kendilerine çektikleri ve bu sayede hızlı bir refah ve kalkınma trendini yakaladıkları bilinmektedir. EÖE puanı en yüksek ilk on ülkenin son dokuz yılda çektiği toplam DYY nin dünyadaki toplam DYY miktarının %44,54 ünü oluşturduğu Tablo 1 de görülmektedir. Sadece ilk on ülkenin toplam gerçekleşen DYY nin yarısına yakınını çekebilmiş olması EÖE nin yatırımcıların ülke seçim kararları üzerindeki etkisi olduğunun bir göstergesi olarak kabul edilebilecek bir bulgudur. Bu çalışmanın maksadı, ülkelere ait EÖE puan ve sıralamalarını oluşturan 10 bileşenin dünya çapında DYY yapan yatırımcıların ülke seçim kararında etkisi olup olmadığı çok değişkenli istatistiksel yöntemler ile analizler yoluyla ortaya koymak ve yorumlamaktır.

3 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 568 EÖE Sıralaması Tablo 1: EÖE ye Göre İlk On Ülkenin Aldığı DYY Miktarları ( ) Ülke EÖE Ort. ( )* Y. GÖKMEN - U. TÜREN - H. DİLEK Yılları Yılları Arasında Aldığı DYY Arasında Aldığı DYY Miktarı (X Milyon $)** Miktarı(%)** 7 1 Hong Kong 89, ,72 5,23 2 Singapur 87, ,44 1,90 3 Yeni Zelanda 81, ,29 0,40 4 İrlanda 81, ,38 1,47 5 Avustralya 80, ,94 2,28 6 ABD 79, ,00 20,89 7 İsviçre 79, ,62 2,23 8 İngiltere (GB) 78, ,76 6,62 9 Şili 77, ,06 0,62 10 Kanada 77, ,29 2,90 TOPLAM (İLK ON): ,49 44,54 - Dünya 58, , Kaynak: (*) : Heritage Foundation (2011b), (**) : UNCTAD (2011). 2. Doğrudan Yabancı Yatırım Firmaların DYY kararını motive eden faktörler ile ilgili ilk çalışmalar; Vernon (1966), Dunning (1973, 1980, 1988), Hymer (1976), Buckley ve Casson (1976) tarafından yapılmıştır ve genel itibariyle yatırım yapan firma perspektifinden DYY kararını açıklamayı amaçlayan araştırmalar ortaya koymuşlardır. Bu bağlamda Vernon (1966), ürün ömür devri teorisi ile firmaların DYY gerçekleştirme kararının altında yatan motivasyonu açıklamaya çalışmış; yeni ürün geliştirme avantajına sahip ülkelere ait firmaların gelişmekte olan haberleşme teknolojileri sayesinde, bu avantaja sahip olmayan diğer ülkelerin pazarlarına nüfüz etmekle kalmadıklarını, aynı zamanda üretim süreçlerini de diğer ülkelere taşıdıklarını dile getirmiştir. Bunun yanında diğer ülkelere nüfuz etme sürecinin ise, genellikle ürün ömür devri aşamalarına göre gerçekleştirildiğini belirtmiştir. Vernon a göre; konsept aşamasından, ürün ve üretim sisteminin elden çıkarılmasına kadar ömür devrinin her aşamasında, çok uluslu firma kendi ülke sınırlarından çıkarak biraz daha yabancı ülke sınırlarına girmeyi tercih etmektedir. Ürün yenilik avantajına sahipken firmanın kendi ülkesi sınırları içinde üretilmekte ve talep oluştukça yabancı pazarlara ihraç edilmektedir. Ürün yavaş yavaş yenilik avantajını yitirirken standartlaştırılmakta, yabancı ülke sınırları içinde üretilir hale gelmekte ve ömür devrini yabancı bir ülke sınırları içerisinde sonlandırmaktadır. Öte yandan Hymer (1976), firmanın DYY kararının belirleyicisi olarak iki hususu belirtmiştir. Bunlardan birincisi rekabetten kaçınma, diğeri ise firmanın herhangi bir faaliyette sahip olduğu üstünlüktür. Hymer a göre; çok uluslu firmalar, kusurlu piyasaları istismar ederek rakipsiz olacağı yabancı ülkede icra edeceği faaliyetler sonucunda, sağlayacağı maliyet avantajı motivasyonu ile DYY gerçekleştirmektedirler. Buckley ve Casson (1976) ise; Coase (1937) tarafından ortaya konmuş olan içselleştirme teorisini, DYY hareketinin sebebini açıklayabilmek için kullanmışladır. Coase ye göre firmalar, piyasada yetkin bir tedarikçi potansiyeli yok ise, işlem maliyetlerini azaltmak maksadıyla ilgili süreçleri kendileri icra etmeyi tercih etmekte, yani içselleştirmektedirler. Buckley ve Casson (1976), bu durumun çok uluslu şirketler için de geçerli olduğunu savunmuşlardır. Öyle ki, uluslar arası ticaret yapan firmalar hammadde tedarik ettikleri veya ürünlerini pazarladıkları yabancı ülkelerde, süreçlerini olumsuz yönde etkilediğini hissettikleri bazı yetenek eksikliklerini fark ettiklerinde, bu süreçleri bünyelerine alarak içselleştirdiklerini, bu yolla DYY gerçekleştirdiklerini ifade etmişlerdir. Dunning (1973, 1980, 1988) ise; firmaları DYY kararına iten faktörleri açıklayabilmek için mülkiyet, coğrafi konum ve içselleştirme avan-

4 8 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük... tajı olmak üzere üçayaklı bir teori geliştirmiştir. Dunning e göre, çok uluslu firmaların DYY gerçekleştirmesi için gerekli olan bu avantajlardan mülkiyet avantajı; firmayı ilgili yabancı ülke sınırlarında diğerlerinden daha üstün yapan teknolojiye, markaya, yönetim becerilerine, ölçek ekonomisine ve iktisadi büyüklüğe sahip olma şeklinde tanımlanmaktadır. Coğrafi konum ise; ucuz vergilendirme, kur farklılıkları, ucuz iş gücü, transfer edilemez kaynaklara sahip olmak gibi yatırımın yapılacağı ülkeye ait özelliklerle ilgili avantajları belirtmektedir. Yukarıda değinilen çalışmalar, yabancı ülkelere neden doğrudan yatırım yapıldığını araştırırken, dünya üzerindeki ülkelerin çoğu, özellikle de gelişmekte olan ülkeler, kendi öz sermayesi ile gerçekleştirebilmekte zorluk çekilen yatırımları hayata geçirebilmek ve küresel ekonomi ile daha fazla bütünleşme sağlayabilmek maksadıyla, kendi sınırları içine DYY çekebilme yarışı içerisine girmişlerdir. Bu konuda devletlerin resmi politikalarında zaman zaman dalgalanmalar meydana gelmekle birlikte, devlet destekli gösterilen çabalar da artarak devam etmektedir. DYY hareketlerinin sebepleri, DYY hareketleri üzerinde etkili olan siyasal, kültürel ve ekonomik faktörler ile yer seçimine ilişkin birçok araştırma yapılmıştır. Örneğin, Love ve Lage-Hidalgo (2000) yaptıkları çalışmada, Meksika ya yatırım yapan ABD sermayesinin Meksika yı seçmelerinin altında yatan faktörleri; işçi maliyetlerindeki düşüklük, pazar büyüklüğü ve NAFTA anlaşmasından kaynaklanan ekonomik özgürlükler şeklinde ifade etmişlerdir. Öte yandan He (2006), Çin de gerçekleşen DYY ın lokasyonlarının durumunu incelediği çalışmasında, ekonomi hususunda daha otoriter olan ve yıllık bütçeye uyma konusunda hassas olan bölgesel yönetimlerin daha fazla DYY çekebildiklerini, bölgesel yönetimlerin ekonomiye müdahale alışkanlıklarının ise, DYY a olumsuz etkileri olduğunu tespit etmiştir. Açıkalın vd. (2006: ) ne göre, DYY yapacak sermayedar tercih edeceği ülkeyi belirlerken daha fazla kâr elde edebileceği ortamı sağlayabilecek ekonomik koşulları değerlendirmektedir. Bunun doğal bir sonucu olarak, ülke dışına yatırıma yönelen sermaye sahipleri, en uygun yatırım iklimini sunabilen, kendilerini ve yatırımlarını en çok güvende hissettikleri ve en düşük maliyetle en fazla kazanç gerçekleştirebilecekleri ülkeleri tercih etmektedirler (Mutuş, 2010; Karluk, 2007, 569). Kayam ve Hisarcıklılar (2009) ülke dışına çıkan DYY kararını etkileyen faktörleri araştırdıkları çalışmada, Türk sermayesinin yabancı ülkelere yaptığı yatırımların büyüklüğü, ülkelerin kişi başına gayrisafi yurtiçi hâsılaları, nüfus ve mesafe gibi değişkenlerin yanı sıra karşılıklı ticaret, ekonomik istikrar, üretkenlik vb. faktörleri dikkate alarak DYY yapılan ülke tercihlerini analiz etmişlerdir. Bu çalışma sonucunda, DYY ın genellikle pazarlara erişim amaçlı olduğu, mesafe ve Türkiye den ev sahibi ülkeye yapılan ihracat ile de arttığını saptamışlardır. Bayulgen (2010) ise; 132 ülkeye ait verilere uyguladığı amprik çalışmada, demokratikleşme ile bir ülkenin DYY alması arasında olumlu yönde bir bağıntı olduğunu ortaya koymuştur. Aynı çalışmada ayrıca, baskıcı rejimler ile ülkeye yapılan DYY arasında negatif bir ilişki olduğu da belirlenmiştir. 3. Ekonomik Özgürlük Endeksi Ekonomik Özgürlük Endeksi (EÖE), dünya ülkelerindeki ekonomik özgürlüğü 10 alt bileşen çerçevesinde ölçmeyi amaçlayan ve 1995 yılından beri Heritage Vakfı ile The Wall Street Journal tarafından yıllık olarak yayımlanan bir çalışmadır. Endekste, söz konusu alt bileşenler eşit ağırlığa sahip olup, skalası kullanılarak (her bileşen için 100 maksimum değeri temsil etmek üzere) değerlendirilmektedir. Yüksek skorlar yüksek özgürlük seviyesini temsil etmektedir. Her bileşenin kendine göre alt bileşenleri vardır ve ülkelere bu bileşenler bazında puan verilirken değişik hesaplama yöntemleri kullanılmaktadır. Ülkelerin skorları arası tüm değerlerleri alabilmektedir (YO- İKK, 2009). Endekste, mülkiyet sahipliği, işgücü, sermaye ve malların serbest dolaşımı, hükümet kısıtlamalarının olmaması, mal ve hizmetlerin üretim, dağıtım ve tüketim aşamalarında serbestlik olarak tanımlanan ekonomik özgürlük endeksinin bileşenleri aşağıda incelenmiştir.

5 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: Girişim Serbestîsi Yeni bir işletmenin açılması, faaliyete geçmesi ve kapatılması ile ilgili süreçlerin ne kadar kolay ve hızlı olduğunun bir değerlendirmesidir. Dünya Bankası nın Doing Business çalışmasının verilerini kullanan girişim serbestisi puanı, aşağıda belirtilen ve her biri eşit olarak ağırlıklandırılmış 10 faktöre dayanmaktadır (Heritage Foundation, 2011a); - İşe başlama işlemleri (prosedür sayısı), - İşe başlamak için gereken zaman (gün olarak), - İşe başlamanın maliyeti (işe başlama maliyeti/ kişi başına düşen gelir), - İş kurma maliyeti (iş kurmak için gereken minimum sermaye/kişi başına düşen gelir), - Ruhsat alma işlemleri (prosedür sayısı), - Ruhsat alma zamanı (gün olarak), - Ruhsat alma maliyeti (ruhsat maliyeti/kişi başına düşen gelir), - İşi kapatma zamanı (yıl olarak), - İşi kapatmanın maliyeti (işi kapatma maliyeti/ işletme varlıklarının toplam değeri), - İşi kapatma geri kazanım oranı (zaman ve maliyetin bir fonksiyonudur). Bu faktörlerin her biri 0 ile 100 arasında bir skora dönüştürüldükten sonra ortalamaları hesaplanır. Çıkan sonuç, ilgili ülkenin girişim serbestisi skorunu gösterir Dış Ticaret Serbestîsi Bir ekonominin dünyanın diğer bölgelerinden mal ve hizmet ithalatına ne kadar açık olduğunu ve bireylerin uluslar arası piyasalarda ne kadar serbest hareket edebildiğinin bir göstergesidir. Dış ticaret serbestîsi, mal ve hizmetlerin ithalat ve ihracatını etkileyen gümrük tarifesi ve diğer engellerin seviyesine göre hesaplanan bileşik bir ölçüdür ve ticari ağırlıklı ortalama gümrük tarifesi ile gümrük tarifesi dışındaki engeller şeklinde tanımlanan iki bileşenden oluşmaktadır (Heritage Foundation, 2011a) Vergisel Özgürlük Vergisel özgürlük, hükümetler tarafından getirilen vergi yükünün bir ölçüsüdür. Bu ölçü hem gerçek kişi ve kurumsal gelir vergisi oranları üzerinden doğrudan vergi yükünü hem de toplam vergi gelirlerinin gayrisafi yurtiçi hâsılaya oranını dikkate almaktadır. Vergisel özgürlük faktörü aşağıda belirtilen üç bileşenden oluşmaktadır; - Gerçek kişilerin tabi olduğu en yüksek vergi oranı, - Kurumların tabi olduğu en yüksek vergi oranı ve - Toplam vergi gelirlerinin gayrisafi yurtiçi hâsılaya oranıdır (Heritage Foundation, 2011a) Kamu Harcamalarının Payı Bu bileşen kamu harcamalarının gayrisafi yurtiçi milli hâsılaya oranını dikkate almaktadır. Tüketim ve transfer ödemeleri de dâhil olmak üzere kamu harcamaları bu bileşendeki toplam skoru oluşturmaktadır (Heritage Foundation, 2011a). Aşırı kamu harcamalarının getirdiği yük hem gelir yaratma hem de harcama açısından ekonomik özgürlüğün temel meselelerinden biridir. Aşırı kamu harcamaları bireysel tüketimi azaltma riskini de beraberinde getirerek bireylerin seçeneklerini azalmaktadır. Buna ilave olarak kamunun piyasa disiplininden uzaklaşması çoğunlukla verimsizlik, bürokrasi, düşük üretkenlik ve israfa da yol açmaktadır Bağımsız Para Politikası Y. GÖKMEN - U. TÜREN - H. DİLEK Her ekonomi için, özgür bireysel değiş tokuş aracı, hesaplama birimi ve değer biriktirme aracı olarak istikrarlı ve güvenilir bir para birimine ihtiyaç duyulmaktadır. Eğer bu olmaz ise, uzun vadede değer yaratmak ve sermaye biriktirmek zorlaşacaktır. Bağımsız bir merkez bankası ve düşük enflasyon politikaları hemen hemen tüm para politikası teorilerince desteklenmektedir (Miller ve Kim, 9

6 10 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük b: 23). Serbest piyasa için ideal durum, ekonominin doğal seyrinde müdahaleler olmaksızın fiyat, döviz kurları ve enflasyon istikrarının sağlanmasıdır. Fiyat istikrarı ve fiyat kontrollerinin değerlendirilmesini içeren bir ölçü olan Bağımsız Para Politikası faktöründen alınacak skor iki bileşene bağlıdır (Heritage Foundation, 2011a). Bunlar; - Son üç yıldaki ağırlıklı enflasyon ortalaması ve 3.7. Finansal Serbesti Finansal serbesti bankacılığın etkinliğini sağlamak maksadıyla alınan bir önlem olduğu gibi aynı zamanda hükümet kontrolünden ve finans sektöründeki müdahalesinden bağımsızlığın sağlanması için kullanılan bir önlemdir. Finans sektörünün güvenilirliği ve devletin bu sektör üzerindeki kontrolünün bir değerlendirmesi niteliğindedir. Kısaca, bankacılık ve finans sektörünün bağımsızlığının ölçüsüdür (YOİKK, 2009). - Fiyat kontrolleridir Yatırım Serbestîsi Ekonomik olarak özgür bir ülkede yatırım sermayesinin akışına bir kısıtlama getirilmez. Bireyler ve firmaların ülke içinde ve kendi aralarında bir kısıtlama olmadan kaynaklarını belirli aktivitelere kaydırmalarına izin verilmiştir. Bu tür ideal bir ülke Ekonomik Özgürlük Endeksinin yatırım serbestîsi bileşeninden 100 puan almaktadır. Uygulamada pek çok ülke yatırım konusunda birçok kısıtlamaya sahiptir. Bazıları yabancı ve yerli yatırım için değişik kurallara sahip iken, bazı ülkeler ödeme, transfer ve sermaye işlemlerine birtakım kısıtlamalar uygular, bazı endüstriler yabancı yatırıma kapalıdır. Ayrıca, iş düzenlemeleri, yolsuzluk, bürokrasi/kâğıt yoğunluğu, zayıf altyapı, politik ve güvenlik ortamı bir pazardaki yatırımcıların özgürlüklerini etkileyen diğer faktörlerdir. Endeks, yatırıma getirilen bu çeşitli kısıtlamaları değerlendirmektedir. Her bir ülkenin; - Yabancı sermayeye karşı olumsuz tutumu, - Arazi mülkiyeti üzerindeki kısıtlayıcı rejimi, - Sektörsel yatırım kısıtlamaları, - Kamulaştırmanın adil bir şekilde yapılmaması ve - Döviz ve sermaye üzerindeki kontrolleri, ideali 100 olan puandan düşülerek ve sonuçların aritmetik ortalaması alınarak yatırım serbestîsi ölçütü hesap edilmektedir (Heritage Foundation, 2011a). Bankalar ile sigorta ve sermaye piyasaları gibi diğer finans kuruluşlarına devlet tarafından sahip olunması rekabeti azaltır ve genel olarak sunulan hizmetleri düşürür (Heritage Foundation, 2011a). Bu yüzden, devletlerin banka ve diğer finansal kuruluşlara sahip olması negatif bir durum olarak nitelendirilmektedir (YOİKK, 2009). Bir ekonominin finansal serbestîsi; - Devletin finansal hizmetler üzerindeki düzenlemeleri, - Doğrudan veya dolaylı sahiplik ile bankalar ve diğer finans şirketleri üzerindeki devlet müdahalesinin derecesi, - Yabancı rekabete açıklık, - Hükümetlerin kredi tahsisleri üzerindeki etkisi ve - Sermaye piyasasının gelişmişlik düzeyi olmak üzere beş bileşen ile ölçülmektedir (Heritage Foundation, 2011a) Mülkiyet Hakları Bir ülkenin yasalarının özel mülkiyet haklarını ne derecede koruduğu ve hükümetin bu yasaları ne derecede güçlendirdiği ile ilgili olan mülkiyet hakları bileşeni; kanunlarla tanımlanmış ve devlet tarafından korunan bireylerin mülk edinme haklarının bir değerlendirmesini içerir (YOİKK, 2009). Hükümetin özel mülkiyeti kamulaştırma rejimi ne kadar yüksek ise, ülkenin mülkiyet hakları puanı da o derecede düşük olmaktadır. Aynı şekilde; mülkiyetin yasal olarak korunması ne derece kesin

7 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 568 ise, ülkenin mülkiyet hakları puanı da o derecede yüksek olmaktadır (Heritage Foundation, 2011a). Bu bileşen, kalitatif göstergelerden elde edilen arasında bir puan ile hesaplanmaktadır Yolsuzluk Algısı Sahtekârlık, rüşvet ve/veya suiistimal olarak tanımlanan yolsuzluğun, yargı ve yönetim alanındaki etkilerinin iş çevrelerince nasıl algılandığı ile ilgilidir. Hükümetlerin yapmış olduğu düzenlemeler veya iktisadi faaliyetlere olan müdahaleleri ile yolsuzluk miktarı arasında doğrudan bir ilişki vardır. Yolsuzluk için en iyi silah şeffaflıktır. Bu bileşen için birincil kaynak, 2009 yılı için 180 ülkede, yolsuzluk düzeyini ölçen Uluslararası Yolsuzluk Algılama Endeksi dir. Endeks, yolsuzluğun bulunmadığını 10 tam puan ile gösteren 10 puanlık bir ölçek ile ifade edilmektedir. Bazı ülkeler bu endeks kapsamında değildirler. Bu ülkeler için; yolsuzluk algısı bileşeni, uluslararası düzeyde tanınan ve güvenilir kaynaklardan edinilen kalitatif bilgiler kullanılarak belirlenir (Heritage Foundation, 2011a) İstihdam Serbestîsi Altı adet eşit ağırlıklı alt bileşenden oluşan istihdam serbestîsi bileşeni; işverenler ile çalışanların devletin herhangi bir sınırlandırması olmaksızın bir araya gelebilmelerinin bir ölçüsü olarak tanımlanmaktadır. Bu bileşenler; - İşçi başına ortalama katma değerin asgari ücrete oranı, - İlave işçi çalıştırmanın önündeki engeller, - Çalışma saatlerinin katılığı, - Gereksiz çalışanların kovulma zorluğu, - Yasal olarak zorunlu ihbar süresinin uzunluğu - Zorunlu kıdem tazminatı uygulamasıdır (Heritage Foundation, 2011a). İstihdam serbestîsi puanı oluşturulurken bu altı faktör 0 ile 100 arasında bir ölçek ile değerlendirilmektedir. 4. EÖE - DYY İlişkisi Y. GÖKMEN - U. TÜREN - H. DİLEK Konu ile ilgili yapılan bazı araştırmalar bulunmaktadır. Bu kapsamda, Ramirez (2010) Latin Amerika da bulunan 10 ülkeye ait 21 yıllık veri kümesini kullanarak yaptığı araştırmada, bir ülkenin iktisadi liberalizasyonunun DYY çekmekte pozitif ve anlamlı etkisi olduğunu tespit etmiştir. Benzer bir sonuç, 18 Latin Amerika ülkesine ait 29 yıllık ( ) veri kümesini kullanarak yaptıkları analiz sonucunda, Bengoa ve Sanchez-Robles (2003) tarafından da bulunmuştur. Öte yandan, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkeleri ile Avrupa Birliği ne üye ülkelerin EÖE puanlarının, bu ülkelerin çekebildikleri DYY üzerindeki etkisini araştıran Caetano ve Caleiro (2009), EÖE puanlarının ülkelerin çekebildikleri DYY ile doğru orantılı olduğunu bulmuşlardır. Konu ile ilgili Quazi (2007) ise, aynı ilişkiyi Doğu Asya ülkelerinden oluşan bir örneklemde aramış ve ülkelerin ekonomik bağımsızlığının DYY çekebilme özelliği üzerinde pozitif ve çok güçlü bir etkisi olduğunu tespit etmiştir. Benzer şekilde, Ekonomik Özgürlüğün DYY de ülke seçimi için önemli bir gösterge olduğu farklı ampirik çalışmalarda da vurgulanmıştır. Globerman ve Shapiro (2003) ABD li yatırımcıların DYY için ülke seçimlerinde EÖE nin anlamlı ve pozitif bir etkisi olduğunu tespit etmişlerdir. Kapuria-Foreman (2007) ile Quazi ve Rashid (2005) ise, gelişmekte olan ülkelere uyguladıkları ampirik çalışmalarının sonucunda, EÖE nin DYY üzerinde pozitif ve anlamlı etkileri bulunduğunu bildirmişlerdir. Kobeissi (2005) ise, Ortadoğu ve Kuzey Afrika daki 12 ülke üzerinde gerçekleştirdiği çalışmasında EÖE nin DYY çekmede pozitif ve anlamlı bir etkisi olduğunu bulmuştur. Öte yandan Pourshahabi vd. (2011) OECD ülkeleri örnekleminde yaptıkları araştırmada, EÖE nin DYY üzerinde pozitif fakat anlamlı düzeyde olmayan bir etkisi olduğunu tespit etmiştir. Bunların yanı sıra, Davis ve Ruhe (2003) hedef ülkelerde, EÖE nin bileşenlerinden birisi olan, yolsuzluk ve rüşvet gibi uygulamaların yaygınlığının DYY çekmede olumsuz etkileri olduğunu tespit etmiştir. Bu bulguyla uyumlu olarak, Drabek ve Payne (2001) şeffaflık puanını yükselterek yolsuzluk olaylarını azaltan ülkelerin DYY çekebilme kabiliyetlerinde anlamlı artışlar olduğunu ortaya koymuşlardır. 11

8 12 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük... Yapılan yazın araştırmasında dünya genelinde DYY üzerinde EÖE nin etkisini ortaya koyan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Dünyada genelinde gerçekleşen DYY nin EÖE nin 10 bileşeninden nasıl etkilendiği ortaya çıkarmak için bir sonraki bölümde yer alan yöntem ve analizler uygulanmıştır. 5. Uygulamanın Kapsadığı Dönem, Değişkenler ve Veri Seti DYY için ülke seçim kararını nasıl etkilediği analiz edilmeye çalışılmıştır. Bu maksatla, yatırımcıların DYY için ülke seçim kararı ülkelerin çekebildiği DYY miktarı ile temsil edilmiştir. Modelde kullanılacak maksimum gecikme uzunluğunu belirlemek maksadıyla literatürde yaygın olarak kullanılan AIC (Akaike Information Criterion) ve SIC (Schwarz Information Criteria) bilgi kriterleri kullanılmıştır (Gujarati, 2004:536). Bu maksatla oluşturulan test sonuçları Tablo 2 de verilmiştir. Bu bölümde, EÖE bileşenlerin, tüm dünyadaki Tablo 2: Gecikme Uzunluğunun Tespiti Gecikme uzunluğu (k) AIC 0, , , , , SIC 0, , , , , Tablo 2 incelendiğinde, her iki kriterin en düşük değer aldığı gecikme uzunluğu 1 olduğundan bu model için en uygun gecikme uzunluğu 1 olarak tespit edilmiştir (Ucal, 2006: 41 57). Bu yüzden aynı yılın DYY ve EÖE değerlerinin yerine EÖE nin bir yıl gecikmeli değerleri ele alınmıştır yılı EÖE de yer alan tüm ülkelerin 2010 yılında çektiği kişi başı DYY miktarları analize bağımlı değişken olarak dâhil edilmiştir. Yatırımcıların yatırım yapacakları ülkenin EÖE değerlerine aynı yılda tepki göstermeyeceği ve belli bir süre bekleyecekleri düşünülmektedir. Ülkerlerin çektiği DYY miktarları, ABD Doları cinsinden, UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) tarafından yıllık olarak resmi internet sitesinde (UNCTADSTAD, 2011) yayınlanmaktadır. Ayrıca, Kişi Başı DYY miktarlarını hesaplayabilmek için CIA (2011) nın resmi internet sitesinde yer alan ülkelerin nüfusları hakkındaki veriler kullanılmıştır. Ülkelerin serbest piyasa ekonomisine ne kadar yakın olduklarını gösterdiği iddia edilen ve Heritage Foundation & The Wall Street Journal tarafından 1995 yılından itibaren yayımlanan dünya ülkelerine ait EÖE, yıllık olarak resmi internet sitesinde yayınlanmaktadır (Heritage Foundation, 2011b) EÖE de 184 ülke yer almaktadır. Ancak Afganistan, Irak, Lihtenştayn ve Sudan ın verileri eksik ve DYY 2010 yılına ait verilerde bazı ülkelerin verileri yetersiz olduğundan, analiz 175 ülke üzerinden yapılmıştır. Ülkelerin çektiği DYY miktarlarına etki eden EÖE bileşenlerini açıklamak için kurulan modelde yer alan değişkenler Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3: Modelde Kullanılan Değişkenlerin Tanımlanması Değişken Açıklaması Bağımlı DYY i i nci ülkenin 2010 yılında çektiği kişi başına DYY miktarı (ABD Doları) GS i i nci ülkenin 2009 yılına ait girişim serbestîsi endeks puanı DTS i i nci ülkenin 2009 dış ticaret serbestîsi endeks puanı VO i i nci ülkenin 2009 vergisel özgürlük endeks puanı KHP i i nci ülkenin 2009 kamu harcamaları payı endeks puanı Bağımsız BPP i i nci ülkenin 2009 bağımsız para politikası endeks puanı YS i i nci ülkenin 2009 yatırım serbestîsi endeks puanı FS i i nci ülkenin 2009 finansal serbesti endeks puanı MH i i nci ülkenin 2009 mülkiyet hakları endeks puanı YA i i nci ülkenin 2009 yolsuzluk algısı endeks puanı IS i i nci ülkenin 2009 istihdam serbestîsi endeks puanı

9 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: Yöntem ve Bulgular Y. GÖKMEN - U. TÜREN - H. DİLEK Uygulamada, 175 ülkenin EÖE bileşen değerlerinin, bu ülkelerde yabancı yatırımcılar tarafından yapılan yatırım miktarlarını etkileyip etkilemediği çoklu doğrusal regresyon analizi yapılarak incelenmiştir. Bu analizden önce, regresyon analizinin temel varsayımları olan normallik, değişen varyans ve çoklu doğrusal bağıntı test edilmiştir. Değişkenlerin normallik sınaması için uygulanan Tek Örneklem Kolmogorov-Smirnov testinin sonuçları Tablo 4 te görülmektedir. 13 Tablo 4: Değişkenlerin Normallik Sınamaları İstatistikler lndyy lngs lndts lnvo lnkhp lnbpp lnys lnfs lnmh lnya lnis N Ortalama 7,35 4,14 4,29 4,31 4,02 4,32 3,83 3,84 3,67 3,62 4,09 Standart Sapma 0,39 0,09 0,04 0,03 0,17 0,02 0,07 0,07 0,11 0,08 0,06 Minimum 6,22 3,85 4,15 4,19 3,47 4,26 3,61 3,64 3,43 3,40 3,90 Maksimum 8,28 4,32 4,38 4,39 4,34 4,37 3,97 3,98 3,97 3,90 4,24 Kolmogorov-Smirnov Testi 1,09 1,44 0,95 1,23 1,07 0,56 0,87 0,87 0,55 0,97 0,86 p 0,17 0,37 0,31 0,09 0,20 0,90 0,42 0,43 0,91 0,30 0,44 H 0 : Değişken normal dağılmıştır. H s : Değişken normal dağılmamıştır Tüm değişkenler için p>a=0,05 olduğundan H 0 hipotezi kabul edilmiştir. Yani, %95 güvenirlilik düzeyinde, tüm değişkenlerin normal dağılıma uyduğuna karar verilmiştir. Regresyonun temel varsayımlarından birisi de sabit varyans (homoscedasticity) varsayımıdır. Bu varsayım, bağımsız değişkelerin birim değerleri değişirken bağımlı değişkenin birim değerlerine ait varyansın sabit kalacağı varsayımına dayanmaktadır (Gujarati, 2004: 387). Değişen varyansın varlığını test etmek maksadıyla literatürde çoğunlukla kullanılan White Değişen Varyans testi, en önemli test araçlarından biridir. White Değişen Varyans Testi nden elde edilen bulgular Tablo 5 te ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Table 5: White Değişen Varyans Testi Kesit Terimsiz (No Cross Term) F-statistic p Obs*R-squared p 0,349 0,840* 1,687 0,793 Kesit Terimli (Cross Term) F-statistic p Obs*R-squared p 0,302 0,904* 1,918 0,860 White Değişen Varyans Testi hipotezi: (Modelde değişen varyans problemi yoktur) (Modelde değişen varyans problemi vardır) Modelde değişen varyans problemi olup olmadığı White Değişen Varyans Testi ile sınanmış ve bu testte her iki durumda da p>a=0,05 olduğundan H 0 hipotezi kabul edilmiştir, Yani, test sonucunda %95 güvenirlilik düzeyinde modelde değişen varyans problemi olmadığı kabul edilmiştir. Modeldeki bağımsız değişkenler arasında çoklu doğrusal bağıntı olma ihtimali göz önüne alınarak faktör analizi uygulamanın uygun olacağına karar verilmiştir. Veri setinin faktör analizine uygun olup olmadığını anlamak maksadıyla Tablo 6 te Kaiser- Meyer-Olkin Örneklem Yeterlik Ölçüşü (KMOÖ- YÖ) ile Bartlett in Küresellik Testi (BKT) sonuç-

10 14 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük... ları verilmiştir. Bu sonuçlar göre, KMOÖYÖ ye göre EÖE bileşenlerine ait veri setine faktör analizi uygulanabileceği, test değerinin 0,5 ten büyük olduğu, aynı zamanda veri setinin faktör analizi için iyi düzeyde olduğu, kısacası EÖE değişkenleri arasında iyi seviyede korelasyon bulunduğu tespit edilmiştir. Sharma (1996:116) tarafından 0,60 0,70 arası KMOÖYÖ değerlerinin faktör analizi uygulamak için tatmin edici olduğu ifade edilmiştir. Diğer yandan, BKT ye göre H 0 : Korelasyon matrisi birim matristir hipotezi testin p değerinin a=0,05 den küçük olmasını sebebiyle %95 güvenirlilik düzeyinde reddedilmiştir. Sonuç olarak, korelasyon matrisi sıfırdan farklıdır ve başka bir değişle, değişkenler arasında korelasyon mevcuttur (Kalaycı, 2010: 322). Böylece örneklemin faktör analizi yapmaya uygun olduğu görülmüştür. Tablo 6: KMOÖYÖ ve BKT Sonuçları KMOÖYÖ 0,696 Yaklaşık 1094,178 BKT SD 45 p 0,000 EÖE bileşenlerinin faktör analizine uygun olduğu test edildikten sonra bu verilere faktör analizi uygulanmıştır. Tablo 7 de Ortak Varyans ve Tablo 8 de Açıklanan Toplam Varyans gösterilmiştir. Tablo 7: Ortak Varyans Bileşenler Başlangıç Ortak Varyans lngs 1,000 0,8633 lndts 1,000 0,7897 lnvo 1,000 0,6836 lnkhp 1,000 0,5068 lnbpp 1,000 0,6188 lnys 1,000 0,8763 lnfs 1,000 0,7065 lnmh 1,000 0,8633 lnya 1,000 0,8550 lnis 1,000 0,7285 Yöntem: Temel Bileşenler Analizi Bir değişkene ilişkin faktörlerin açıkladıkları ortak varyans (communality), değişkenin faktör yük değerlerinin kareleri toplamına eşittir. Ortak varyansının yüksek olmasını, modele ilişkin açıklanan toplam varyansı artıracağını göstermektedir. Ortak varyans 0,50 değerinin altında ise ilgili değişken çıkarılarak faktör analizi yeniden düzenlenmesi gerekir. Bu durumda hem KMO değeri hem de açıklanan varyans değeri yükselir (Kalaycı, 2010: 322). Tablo 7 incelendiğinde ortak varyansların 0,50 den büyük olduğu görülmektedir. Sonuç olarak elde edilen faktör yüklerinin uygun olduğu değerlendirilmektedir. Faktör sayısını belirlemede veri seti için özdeğer istatistiği (Eigenvalues) 1 den büyük olan faktörler anlamlı olarak belirlenmiştir. Tablo 8 e göre, özdeğer istatistiği 1 den büyük olan iki faktör söz konusudur.

11 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 568 Bileşen Top. Tablo 8: Açıklanan Toplam Varyans Başlangıç Özdeğerleri Faktör Değerleri Döndürülmüş Faktör Değerleri Varyans (%) Birikimli (%) Top. Varyans (%) Birikimli (%) Top. Varyans (%) Birikimli (%) 1 4,050 40,500 40,500 4,050 40,500 40,500 2,867 28,673 28, ,816 18,157 58,656 1,816 18,157 58,656 2,366 23,659 52, ,526 15,260 73,916 1,526 15,260 73,916 2,158 21,584 73, ,902 9,022 82, ,535 5,353 88, ,470 4,699 92, ,298 2,980 95, ,186 1,862 97, ,131 1,306 99, ,086 0, ,000 Y. GÖKMEN - U. TÜREN - H. DİLEK 15 Yöntem: Temel Bileşenler Analizi Aynı zamanda faktör sayısını belirlemede faktör analizi çizgi grafiğinden (Scree Plot) de yararlanılabilir. Bu grafikte eğimin kaybolduğu noktanın Şekil 1: Değişkenlerin Faktör Analizi Çizgi Grafiği gösterdiği sayıda faktör belirlenebilir. Bu amaçla faktör analizi çizgi grafiği oluşturulmuş ve Şekil 1 te gösterilmiştir. Şekil 1 de eğimin kaybolmaya başladığı nokta kesikli çizgi ile gösterilmiştir. Kesikli çizgiye kadar olan üç faktör analize dâhil edilmiştir (Meyers vd. 2005: 505). Tablo 8 incelendiğinde, birinci faktörün toplam varyansın %40,500 ünü, ikinci faktörün %18,157 sini, üçüncü faktör ise %15,260 sını açıkladığı görülmektedir. Bu üç faktör toplam varyansın %73,916 sını açıklamaktadır. Değişkenlere ait Bileşen Matrisi Tablo 9 da gösterilmiştir. Ayrıca yorumlanabilir, anlamlı faktörler elde etmek maksadıyla Bileşen Matrisi, literatürde yaygın olarak kullanılan Varimax yöntemi ile döndürülmüş ve Tablo 10 daki bulgular elde edilmiştir.

12 16 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük... S.Nu. Bağımsız Değişkenler 1 lngs 0,770 Tablo 9: Bileşen Matrisi Faktör Yükleri lndts 0,609 0,643 3 lnvo 0,792 4 lnkhp 0,502 5 lnbpp 0,549 6 lnys 0,819 7 lnfs 0,723 8 lnmh 0,862 9 lnya 0, lnis 0,754 Tablo 10 incelendiğinde faktör yükleri 0,50 den büyük olan 2, 5, 6 ve 7 nci değişkenlerin birinci faktörün, 1 ve 10 uncu değişkenlerin ikinci faktörün, 3, 4, 8 ve 9 uncu değişkenlerin üçüncü faktörün altında toplandığı görülmektedir. Tüm faktör yükleri, Meyers vd. nin (2005: 507) belirttiği gibi, 0,6 nın üzerinde yani iyi seviyede bulunmuştur. S.Nu. Bağımsız Değişkenler Tablo 10: Döndürülmüş Bileşen Matrisi Faktör Yükleri lngs 0,864 2 lndts 0,622 3 lnvo 0,750 4 lnkhp 0,616 5 lnbpp 0,776 6 lnys 0,890 7 lnfs 0,817 8 lnmh 0,620 9 lnya 0, lnis 0,832 Döndürme Yöntemi: Varimax Tablo 11 de ise, yeni oluşan faktörlerin altında hangi değişkenler olduğu belirtilmiştir. Tablo 11: Faktörlerin Tanımlanması Faktör İsimleri Değişkenler Kısaltma 1 inci Faktör 2 nci Faktör Dış Ticaret Serbestîsi (DTS) Bağımsız Para Politikası (BPP) Yatırım Serbestîsi (YS) Finansal Serbesti (FS) Girişim Serbestîsi (GS) İstihdam Serbestîsi (IS) F1 F2

13 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: üncü Faktör Vergisel özgürlük (VO) Kamu Harcamaların Payı (KHP) Mülkiyet hakları (MH) Yolsuzluk Algısı (YA) Y. GÖKMEN - U. TÜREN - H. DİLEK F3 17 Kalaycı (2010: 331) ile Johnson ve Wichern (2002: 511) nin önerdikleri gibi, bu çalışmada da faktör analizi sonucunda elde edilen faktörlere ait faktör skorları çoklu doğrusal regresyon modelinde bağımsız değişken olarak kullanılmıştır. Faktör skorları kullanılarak oluşturulan çoklu doğrusal regresyon modelinin özeti Tablo 12 de gösterilmiştir. Tablo 12: Korelasyon, Belirtme ve Düzeltilmiş Belirtme Katsayıları Model R R 2 Düzeltilmiş R 2 S.H. 1 0,767 0,589 0,581 0,257 Not: Bağımlı Değişken: lndyy. Bağımsız Değişkenler: (Sabit) F1, F2, F3. Tablo 12 incelendiğinde, bağımsız değişkenlerin bağımlı değişkende (DYY) meydana gelen değişimin %58,1 ini açıkladığı görülmektedir. Modelin tümüyle anlamlı olup olmadığı test edilerek Varyans Analizi sonuçları Tablo 13 te verilmiştir. Tablo 13: Varyans Analiz Tablosu Model Kareler Toplamı SD Kareler Ortalaması F p Regresyon 16,189 3,000 5,396 81,519 0,000 1 Artık 11, ,000 0,066 Toplam 27, ,000 Not: Bağımlı Değişken:DYY. Bağımsız Değişkenler: (Sabit) F1, F2, F3. (Model anlamsızdır) (Model anlamlıdır) p=0,000 < a=0,05 olduğundan H 0 reddedilir. Buna göre modelin istatistiksel olarak tümüyle anlamlı olduğuna % 95 güvenirlilik düzeyinde karar verilmiştir. Modeldeki bağımsız değişkenlerin (faktörler) bağımlı değişkeni (DYY) etkileme yönü ve düzeyi incelenmiş ve değişkenler arasında çoklu doğrusal bağıntı olup olmadığı araştırılmıştır. Elde edilen sonuçlar Tablo 14 te gösterilmiştir. Tablo 14: Katsayıların Anlamlılık Testleri ve Çoklu Doğrusal Bağıntı Analizi Model Değişkenler β i Standartlaştırılmış Katsayılar S.H. t değeri p 1 Çoklu Doğrusal Bağıntı İstatistikleri β i Tolerans VIF β 0 (Sabit) 7,356 0, ,247 0,000 Bağımlı Değişken: DYY F1 0,091 0,230 0,020 4,684 0,000 1,000 1,000 F2 0,252 0,634 0,020 12,931 0,000 1,000 1,000 F3 0,145 0,365 0,020 7,444 0,000 1,000 1,000 Tüm bağımsız değişkenler için aşağıda verilen hipotez kurularak değişken katsayılarının anlamlılığı test edilmiştir. (Katsayısı anlamsızdır) (Katsayı anlamlıdır)

14 18 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük... Tablo 14 incelendiğinde, modeldeki tüm katsayılar için p=0,000<α=0,05 olduğundan H 0 reddedilir. Yani modeldeki tüm katsayıların anlamlı olduğuna ve tüm katsayıların modelde yer alması gerektiğine %95 güvenirlilik düzeyinde karar verilmiştir. Ayrıca önemli bir varsayım olan çoklu doğrusal bağıntının olup olmadığı kontrol edilmiş ve VIF değerlerinden hiçbirinin 5 den büyük olmadığını saptanmıştır. Bu bulgular ışında oluşturulan model denklemi Denklem 1 de analiz sonucunda ulaşılan model ise Şekil 2 de gösterilmiştir. Denklem 1 incelendiğinde, DYY de meydana gelen değişimi açıklamak için modele dâhil edilen tüm faktörlerin katsayılarının anlamlı olduğu görülmektedir. Aynı zamanda tüm faktörlerin işareti teorik beklentilere uygun olarak gerçekleşmiştir. F1 faktöründe meydana gelen %1 değişim DYY de aynı yönde %0,091 değişime neden olurken, F2 faktöründe meydana gelen %1 değişim DYY de aynı yönde %0,252 değişime neden olmaktadır. Öte yandan F3 faktöründe meydana gelen %1 değişim DYY de yine aynı yönde %0,145 değişime neden olmaktadır. Her üç faktörü karşılaştırdığımızda DYY nin değişimine en fazla etkiyi sağlayan faktörler sırasıyla F2, F3 ve F1 dir. Yani ülkelerin DYY kararını en fazla etkileyen faktör, Girişim Serbestîsi (GS) ve İstihdam Serbestîsi (IS) değişkenlerinden oluşan F2 olarak göze çapmaktadır. Şekil 2: Regresyon Analizi Sonucunda Ulaşılan Model Bu çalışmanın sonucunda elde edilen bulgular daha önce bölgesel veya ülke grupları örneklemi üzerinde yapılan çalışmaların (Drabek ve Payne, 2001; Davis ve Ruhe, 2003; Quazi ve Rashid, 2005; He, 2006; Kapuria-Foreman, 2007; Caetano ve Caleiro, 2009; Ramirez, 2010) sonuçları ile uyumludur. 7. Sonuç Dünya üzerinde sermayenin yatırım yapabilmesi ve yapılan yatırımların en sağlıklı biçimde işletilebilmesi için uygun ekonomileri tespit etmek maksadıyla puanlama ve sıralama yapan EÖE, genel anlamda gerçekleşen DYY ın günümüzdeki dağılımı ile paralellik içindedir. Yani, yüksek EÖE puanı alan ülkeler diğerlerine göre daha fazla DYY çekebilmektedir. Bu çalışmanın sorunsalını oluşturan EÖE nin 10 bileşeninin bir ülkedeki DYY birikimi üzerindeki etkilerini ortaya koyabilmek için, önce faktör analizi uygulanarak endeks bileşenlerinin üç faktöre indirgenmesi sağlanmış daha sonra çok değişkenli regresyon analizi uygulanmıştır. Bu analizde, on bileşenin oluşturduğu üç faktörün tamamının modelde pozitif ve anlamlı etkisi olduğu bulunmuştur. Girişim Serbestîsi ve İstihdam Serbestîsi bileşenlerinin oluşturduğu F2 nin model de en yüksek etkiye sahip faktör olarak dikkat çektiği görülmüştür. Bir iş yerinde müteşebbis ile iş görenlerin özgür bir biçimde bir araya gelebilmesini ve üretim yapabilmesini sağlamaları adına; bir ülkede yeni bir iş kurabilme ve mevcut bir işi kapatabilmenin ne kadar kolay olduğunu gösteren Girişim Serbestîsi bileşeni ile işgören haklarını gösteren İstihdam Serbestîsi bileşeninin aynı faktör altında toplanmalarının şaşırtıcı olmadığı değerlendirilmektedir.

15 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 568 Bu faktörün ardından; Vergisel Özgürlük, Kamu Harcamaların Payı, Mülkiyet Hakları ve Yolsuzluk Algısı bileşenlerinin oluşturduğu F3 en yüksek ikinci etkiye sahiptir. Modern dünya ekonomilerinde devletin düzenleyici, adaleti sağlayarak temel hak ve özgürlükleri koruyucu ve yolsuzlukları engelleyici rolünün yanı sıra bu görevleri yerine getirirken en etkin ve verimli yöntemleri kullanarak kamusal maliyetleri en az seviyede tutabilmesi önem kazanmaktadır. Dolayısıyla, devletin ekonomik hayattaki rolünü tanımlayan bu bileşenlerin aynı faktör altında toplanmasının beklenen bir sonuç olduğu düşünülmektedir. Üçüncü sırada ise, Dış Ticaret Serbestîsi, Bağımsız Para Politikası, Yatırım Serbestîsi ve Finansal Serbesti bileşenlerinden oluşan F1 gelmektedir. Bu faktörü oluşturan bileşenler iş hayatında devletin düzenleyici rolünü ne kadar aştığının göstergesi olabilecek hususları ölçmektedirler. Dış ülkelerdeki aktörler ile iş yapabilme, istenilen her türlü sektöre yatırım yapabilme, ülkedeki finans aktörlerinin devletten bağımsız hareket edebilmeleri ve para politikasını düzenleyici kurumların özerk davranabilmesi gibi konuları ortaya koyan bu dört bileşen aynı zamanda iktisadi hayatta birbirlerini etkileyen dinamik yapıları sebebiyle anlamlı bir biçimde aynı faktörün altında toplanmışlardır. DYY çekebilmek için çaba sarf eden ülke yönetimlerinin, yukarıda belirtilen öncelik sırasına göre gerekli ekonomik özgürlük bileşen gruplarına yönelik geliştirici tedbirler almalarının uygun olabileceği değerlendirilmektedir. Bu üç faktör bağımlı değişken olan bir ülkedeki DYY birikimindeki varyansın %58,1 ini açıklamaktadır. Ülkelerdeki DYY birikimini etkileyen başka faktörlerin de olduğu unutulmamalıdır. Bu faktörler yatırım yapan ile yatırımı alan ülke arasındaki coğrafi, sosyal ve kültürel yakınlık vb. olabilir. Ülkeler arasındaki bu etkileşimleri gösteren bazı değişkenlerin de dâhil edilebileceği araştırmaların sonucunda, açıklayıcılık derecesi daha yüksek modeller elde edilebileceği düşünülmektedir. Bu çalışmada kesit verisi kullanılmıştır. Kesit verisi kullanılarak yapılmış olan bu tip çalışmaların bulguları ve bu bulgulara atfen yapılan değerlendirmelerin bir kesinlik hükmü olmadığı, olasılıklar ile değerlendirilmesi ve genellemelerin ilgili Y. GÖKMEN - U. TÜREN - H. DİLEK zaman dilimi ile sınırlı tutulması gerekliliği unutulmamalıdır. Kaynakça AÇIKALIN, Sezgin, Ekrem GÜL ve Ercan YAŞAR; (2006), Ücretler ve Büyüme ile Doğrudan Yabancı Yatırımlar Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Analizi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16: BAYULGEN, Oksan; (2010), Foreign Investment and Political Regimes: The Oil Sector in Azerbaijan, Russia, and Norway, Cambridge University Press, United Kingdom BENGOA, Marta and Blanca SANCHEZ-ROBLES; (2003), Foreign Direct Investment, Economic Freedom and Growth: New Evidence from Latin America, European Journal of Political Economy, 19: BUCKLEY, Peter J. and Mark CASSON, (1976), The future of the multinational enterprise, Homes & Meier, London. CAETANO, José and António CALEIRO; (2009), Economic Freedom and Foreign Direct Investment: How Different are the MENA Countries from the EU, ibusiness, 2 (1): CIA, (Central Intelligence Agency), (2011), Country Comparison: Population COASE, Ronald, (1937), "The Nature of the Firm", Economica, 4(16): DAVIS, James and John A.RUHE; (2003), Perceptions of Country Corruption: Antecedents and Outcomes, Journal of Business Ethics, 43(4): DRABEK, Zdenek and Warren PAYNE; (2001), The Impact of Transparency on Foreign Direct Investment, World Trade Organization, Economic Research and Analysis Division Working Paper, #ERAD DUNNING, John. H.; (1973), The determinants of international production, Oxford Economic Papers, 25: DUNNING, John. H.; (1980), Toward an eclectic theory of international production: Some empirical tests, Journal of International Business Studies, 11: DUNNING, John. H.; (1988), The Eclectic Paradigm of International Production: A restatement and some possible extensions, Journal of International Business Studies, 19: GLOBERMAN, Steven and Daniel SHAPIRO; (2003), Governance Infrastructure and U.S. Foreign Direct Investment, Journal of International Business Studies, 3: GUJARATI, Damodar N.; (2004), Basic Econometrics, Fourth Edition, The McGraw Hill Companies, New York City. HE, Canfei; (2006), Regional Decentralization and Location of Foreign Direct Investment in China, Post-Communist Economies, Taylor and Francis Journals, 18(1): HERITAGE FOUNDATION, (2011a), How Do You Measure Economic Freedom?,

16 20 Dünyadaki Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülke Seçimi Kararı ile Ekonomik Özgürlük... HERITAGE FOUNDATION, (2011b), Explore the Data (Country and Years), aspx?view=by-region-country-year, HOLMES, Kim R. and Matthew SPALDING; (2011), Why Economic Freedom Matters?, com/2011/pdf/ua7.pdf, HYMER, Stephan; (1976), The International Operations of Nation Firms: A Study of Foreign Direct Investment, Cambridge, MLT Press. JOHNSON, Richard A. and Dean W. WICHERN; (2002), Applied The International Journal of Business and Public Administration, 2(1): QUAZI, Rahim; (2007), Economic Freedom and Foreign Direct Investment in East Asia, Journal of the Asia Pacific Economy, 12(3): RAFF, Horst and Krishna SRINIVASAN; (1998), Tax Incentives for Import-Substituting Foreign Investment: Does Signaling Play a Role?, Journal of Public Economics, 67: RAMIREZ, Miguel D.; (2010), Economic and Institutional Determinants of FDI Flows to Latin America: A Panel Study, Multivaried Statistical Analysis, 5th Ed. Pearson Educa- EconPapers, tion Int., USA. pers2010/wp10-03.pdf, KALAYCI, Şeref; (2010), Faktör Analizi, Ed. Şeref Kalaycı, SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri, Asil Yayın Dağıtım Ltd. Şti. Ankara. KARLUK, S.Rıdvan; (2007), Cumhuriyet in İlanından Günümüze Türkiye Ekonomisi nde Yapısal Dönüşüm, (11. Baskı), Beta, İstanbul. KAYAM, Saime Suna ve Mehtap HİSARCIKLILAR; (2009), Türkiye den Çıkan Doğrudan Yatırımları Belirleyen Etmenler, , İktisat İşletme ve Finans, 24(280): KAPURIA-FOREMAN, Vibha; (2007), Economic Freedom and Foreign Direct Investment in Developing Countries, The Journal of Developing Areas, 41(1): KOBEISSI, Nada; (2005), Impact of Governance, Legal System and Economic Freedom on Foreign Investment in the MENA Region, Journal of Comparative International Management, 8(1): LOVE, James and Francisco LAGE-HIDALGO; (2000), Analyzing the Determinants of US Direct Investment in Mexico, Applied Economics, 32(10): MEYERS, Lawrence S., Glen C. GAMST and Anthony J. GUA- RINO, (2005). Applied Multivariate Research: Design and Interpretation, SAGE Publications. ISBN-13: RAZIN, Assaf and Efraim SADKA; (2007), Foreign direct investment: analysis of aggregate flows, Princeton University Press, USA. SHARMA, Subhash; (1996), Applied Multivariate Techniques, John Willey&Sons Inc, USA. UCAL, Meltem Ş.; (2006), Ekonometrik Model Seçim Kriterleri Üzerine Kısa Bir İnceleme, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 7(2): 41-46, UNCTAD (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı), (2011), Trade and Development Report, org/en/docs/tdr2011_en. pdf, UNCTADSTAT (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı İstatistikleri), (2011), Inward and Outward Foreign Direct Investment Stock, Annual, , aspx, VERNON, Raymond; (1966), International investment and international trade in the product cycle, Quarterly Journal of Economics, 80: YOİKK, (2009), Uluslararası Yatırım Yeri Endeksleri İncelemesi, Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, yoikk.gov.tr/dosya/up/yoikk/ endeksler_guncellenen_ haziran2009 son.doc, MILLER, Terry and Anthony B. KIM; (2011a), Acknowledgments, Eds. Terry Miller and Kim R. Holmes, 2011 Index of Economic Freedom, Heritage Foundation MILLER, Terry and Anthony B. KIM; (2011b), Defining Economic Freedom 2011 Eds. Terry Miller and Kim R. Holmes, 2011 Index of Economic Freedom, Heritage Foundation, Index2011_ Chapter2.pdf, MUTUŞ, Ceren; (2010), Zuhal Mansfield ile Türkiye'nin Dış Yatırımları Üzerine, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, asp?id=1714, POURSHAHABI, Farshid, Davoud MAHMOUDINIA and Ehsan Salimi SODERJANI; (2011), FDI, Human Capital, Economic Freedom and Growth in OECD Countries, Research Journal of International Studies, 19: QUAZI, Rahim and Salim RASHID; (2005), Economic Freedom and Foreign Direct Investment in Developing Countries,