Ebe ve Hemşirelerin Zihinsel Engelli Çocuklarla İlgili Bilgileri

Transkript

1 Araştırma/Research Article Kor Hek. 2008; 7(2): Ebe ve Hemşirelerin Zihinsel Engelli Çocuklarla İlgili Bilgileri [The Knowledge of Nurses and Midwives Related to Mentally-Handicapped Children] ÖZET AMAÇ: Araştırmanın amacı birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan ebe ve hemşirelerin zihinsel engelli çocuklarla ilgili bilgilerinin belirlenmesidir. YÖNTEM: Manisa il merkezindeki sağlık ocaklarında çalışan ebe ve hemşirelere araştırma hakkında bilgi verilmiş, araştırmaya katılmayı kabul eden 70 ebe ve hemşire araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Verilerin toplanmasında araştırmacılar tarafından hazırlanan iki bölümden oluşan anket formu kullanılmıştır. Anket formunun birinci bölümünde ebe hemşirelerin sosyodemografik özellikleriyle ilgili sorular, ikinci bölümünde; zihinsel engelin nedenleri, belirtileri, zihinsel engelli çocuk ve ailesine yönelik girişimlerle ilgili sorular yer almıştır. BULGULAR: Ebe ve hemşireler, zihinsel engelin en önemli nedeninin akraba evliliği (%92,9) olduğunu, yaşa uygun mental-motor becerileri yerine getirememe durumunda zihinsel engelden şüpheleneceklerini (%90) belirtmişlerdir. Ebe ve hemşireler zihinsel engelli çocuk ve ailesine verdikleri/verebilecekleri bakımda en çok zihinsel engelli çocukla iletişim kurmada (%64,3) güçlük çektiklerini/çekebileceklerini ifade etmişlerdir. SONUÇ: Sonuç olarak ebe ve hemşirelerin zihinsel engelin nedenleri, zihinsel engel düşündürebilecek durumlar konusunda bilgileri yeterli düzeydedir. Zihinsel engelli çocukların bakımında planlanacak hizmetler konusundaki bilgileri sınırlıdır. Birinci basamakta zihinsel engelli bireylere daha iyi hizmet verilebilmesi için eğitsel çalışmalar planlanabilir. SUMMARY AIM/BACKGROUND: The purpose of this research is to determine the knowledge of nurses and midwives who are working at primary health care services. METHODS: The information regarding the research has been given to the nurses and midwives working at primary health centers of Manisa, and 70 nurses and midwives have accepted to attend the research. In collecting the data, two questionnaire forms prepared by the researchers have been used and these forms are composed of two parts. In the first part of the questionnaire, there are questions about the sociodemografhic characteristics of midwives and nurses; in the second one the questions are related to the symptoms and causes of mental-handicap and the attempts regarding the mentally-handicapped child and his family. RESULTS: The nurses and midwives have stated that the most important cause of mental handicap is marriages among relatives (92.9%). and that in a situation of not being able to fullfill mental motor skills in relation to age, they suspect mental handicap (90%). They have also stated that they mostly have or can have difficulty in communucating with the mentally-handicapped child (64%). CONCLUSION: As a result, the nurses and midwives have adequate knowledge about the causes and symptoms of mental handicap. On the other hand, their knowledge regarding the services to be planned in care of mentally-handicapped children is limited. At the primary health care services, educational studies can be planned in order to give better health service for mentally-handicapped individuals. Hatice Yıldırım Sarı 1, Saliha Altıparmak 2 1 Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu İzmir, Türkiye, 2 Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, Manisa, Türkiye. Anahtar kelime: Zihinsel engelli çocuk, birinci basamak sağlık hizmetleri, ebe ve hemşire. Key words: Mentally handicapped child, primary health care services, midwife and nurse. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Hatice Yıldırım Sarı, Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Mithatpaşa Caddesi İnciraltı, İzmir, Türkiye. hatice.sari@deu.edu.tr GİRİŞ Türkiye Özürlüler Araştırması (2002) sonuçlarına göre engelli nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12.29 dur. Ülkemizde kişi engelli olarak yaşamını sürdürmektedir. Engellilerin oranı; 0-4 yaş grubunda % 4.6, 5-9 yaş grubunda % 7.6, yaş grubunda %6.7, yaş grubunda % 7.1 dir (1). Yukarıdaki sayısal veriler ülkemiz için engelliliğin ne kadar büyük bir sorun olduğunu göstermektedir. Engelli nüfus içersinde zihinsel engellilik oranı Türkiye genelinde 0.48 olarak saptanmıştır (1) ancak Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) zihinsel engelin genel toplum içinde %2-3 oranında görüldüğünü belirtmiştir (2). Zihinsel engelli çocuklara yönelik hizmetler başta aile olmak üzere sağlık personeli ve eğitimciler tarafından sürdürülmektedir. Sağlık personelinin bu alandaki temel hizmetleri zihinsel engelin önlenmesi, erken tanılanması, zihinsel engelli çocuğun sağlığının korunması-geliştirilmesi ve zihinsel engele eşlik eden sağlık sorunlarının çözülmesini kapsamaktadır (3). Zihinsel engelli çocuklara yönelik bu hizmetlerin önemli kısmı birinci basamakta görev yapan hemşireler tarafından yürütülmektedir. Zihinsel engelli çocuk ve ailelerine yönelik sağlık 127

2 hizmetlerinin geliştirilmesinde birinci basamakta görev yapan ebe ve hemşirelere önemli sorumluluklar düşmektedir (4,5). Ancak yapılan çalışmalarda sağlık profesyonellerinin zihinsel engelli bireylerin sorunlarını saptamada ve çözüm bulmada yetersiz kaldığı belirtilmektedir. (6,7). Araştırmalarda zihinsel engelli bireylerin genel sağlık durumlarının iyi olmadığı, düzenli sağlık taramalarının yapılmadığı belirtilmektedir (8, 9, 10). Türkiye de zihinsel engelli bireylerin %49,2 sinin sağlık hizmetlerinden yararlanmadıkları belirtilmiştir (1). Yurt dışında yapılan bir çalışmada Pratisyen Hekimlerin; zihinsel engelli bireylere yönelik koruyucu - primer sağlık bakımı, kompleks sağlık sorunları konularında bilgilerinin yeterli olmadığı belirtilmiştir (11). Birinci basamakta sağlık hizmeti veren hemşirelerin bu konudaki bilgi düzeylerini inceleyen bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Birinci basamakta zihinsel engelli çocuklar ve ailelerine yönelik girişim programları geliştirmeden önce ebe ve hemşirelerin zihinsel engelin nedenleri, erken tanısı ve girişimler konusundaki bilgilerinin belirlenmesi amacıyla bu çalışma planlanmıştır. Verilerin toplanmasında araştırmacılar tarafından hazırlanan iki bölümden oluşan anket formu kullanılmıştır. Anket formunun birinci bölümünde ebe, hemşirelerin sosyodemografik özellikleriyle ilgili sorular yer almıştır. Anket formunun ikinci bölümünde; 1. Zihinsel engelin nedenleri, 2. Zihinsel engel/gelişme geriliği düşündüren durumlar, 3. Zihinsel engelli çocuk ve ailesinin bakımında çekilen güçlükler, 4. Zihinsel engelden şüphelenilen çocuğun yönlendirileceği kurumlar, 5. Zihinsel engel tanısı konmuş çocuğun yönlendirileceği kurumlar, 6. Zihinsel engelli çocuk ve ailesine yönelik girişimlerle ilgili sorular yer almıştır. Her bir sorunun altına, soruyla ilgili olan ve literatüre göre hazırlanan seçenekler sıralanmıştır. Ebe ve hemşirelerin kendilerine uygun olan seçenekleri işaretlemeleri istenmiştir. Elde edilen veriler SPSS 10,0 ile analiz edilmiştir. Araştırmanın analizlerinde tanımlayıcı istatistikler kullanılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Manisa il merkezinde bulunan sağlık ocakların da 107 ebe ve hemşire görev yapmaktadır. Ebe ve hemşirelere araştırma hakkında bilgi verilmiş, araştırmaya katılmayı kabul eden 70 ebe ve hemşire araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Veriler araştırmanın örneklemini oluşturan 70 ebe ve hemşireden toplanmıştır (N=70). Araştırma için Manisa İl Sağlık Müdürlüğü nden izin alınmıştır. Veriler 1-15 Haziran 2005 tarihleri arasında toplanmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılanların %81,4 ebe, %18,6 sı hemşiredir. Ebe ve hemşirelerin %41,4 ü sağlık meslek lisesi, %52,9 u ön lisans mezunu ve %5,7 si lisans mezunudur. Ebe ve hemşirelerin %71, ü 30 yaş ve üzeri, %28,6 sı 30 yaş altındadır (yaş dağılımı 33,62±5,76 yıl, yaş). Ebe ve hemşirelerin %70 i 10 yıldan daha uzun bir süre herhangi bir sağlık kuruluşunda çalışmış olup, ancak %28,6 sı 10 yıldan daha fazla birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışmaktadır. Tablo 1. Ebe ve Hemşirelere Göre Zihinsel Engelin Nedenleri Nedenler Zihinsel Engel Nedenidir Zihinsel Engel Nedeni Değildir Akraba evliliği 65 92,9 5 7,1 Genetik hastalıklar 63 90,0 7 10,0 Doğum travmaları 58 82, ,1 Gebelikte geçirilen enfeksiyonlar 56 80, ,0 Gebelikte toksik maddelere maruz kalma 50 71, ,6 Sinir sistemi anomalileri 40 57, ,9 Metabolik hastalıklar 39 55, ,3 Sinir sistemi enfeksiyonları 43 61, ,6 Travmalar 42 60, ,0 Psikososyal yoksunluk 28 40, ,0 Yetersiz beslenme 34 48, ,4 *Satır yüzdesi alınmıştır 128

3 Tablo 2. Bebek ve Çocuklarda Zihinsel Engel/Gelişme Geriliği Düşünülebilecek Durumlar Durumlar Zihinsel Engel/Gelişme Geriliği Düşünenler Zihinsel Engel/Gelişme Geriliği Düşünmeyenler Yaşa uygun mental-motor becerileri yerine getirememe 63 90,0 7 10,0 Uyarıya cevapsızlık 57 81, ,6 Reflekslerin yokluğu ya da zayıflığı 56 80, ,0 Hareketlerde yavaşlama 46 65, ,3 İlgisizlik 40 57, ,9 Konuşmanın gecikmesi 38 54, * Satır yüzdesi alınmıştır. Tablo 3. Zihinsel Engelli Çocuk ve Ailesine Yönelik Bakımda Çekilen/Çekilebilecek Güçlükler Güçlük Çekeceğini Düşünenler Güçlük Çekmeyeceğini Düşünenler Bakım Alanları Fikri Olmayanlar Zihinsel engelli çocukla iletişim kurmada 45 64, ,9 9 12,8 Zihinsel engelli çocuğun sağlık gereksinmelerini saptamada 35 50, ,1 9 12,9 Aileyi ilgili kurumlara yönlendirmede 22 31, ,7 9 12,9 Ailenin sorularına cevap verme konusunda 32 45, ,4 9 12,9 *Satır yüzdesi alınmıştır. Anket formunda zihinsel engel nedeni olabilecek durumlar sıralanmış, ebe ve hemşirelerden kendilerine uygun olan seçenekleri işaretlemeleri istenmiştir. Ebe ve hemşirelerin %92,9 u akraba evliliğini, %90 ı genetik hastalıkları, %82,9 u doğum travmalarını, %80 i gebelik döneminde geçirilen enfeksiyonları ve %71,4 ü gebelikte toksik maddelere maruz kalmayı zihinsel engel nedeni olarak görmüşlerdir (Tablo 1). Anket formunda zihinsel engel/gelişme geriliği düşündürebilecek bazı durumlar sıralanmış, ebe ve hemşirelerden kendilerine uygun olan seçenekleri işaretlemeleri istenmiştir. Ebe ve hemşirelerin %90 ı yaşa uygun mental-motor becerileri yerine getirememe, %81,4 ü uyarıya cevapsızlık, %80 i reflekslerin yokluğu ya da zayıflığı, %65,7 si hareketlerde yavaşlama, %57,1 i ilgisizlik, %54,3 ü konuşmanın gecikmesi durumlarında zihinsel engel veya gelişimsel gerilik düşüneceklerini belirtmişlerdir (Tablo 2). Anket formunda zihinsel engelli çocuk ve ailesine yönelik bakımda yer alan temel dört konu sıralanmış, ebe ve hemşirelerden kendilerine uygun olan seçenekleri işaretlemeleri istenmiştir. Ebe ve hemşireler zihinsel engelli çocuk ve ailesine verdikleri/verebilecekleri bakımda zihinsel engelli çocukla iletişim kurmada (%64,3), zihinsel engelli çocuğun sağlık gereksinimlerini saptamada (%50) güçlük çekebileceklerini ifade etmişlerdir. Ebe ve hemşirelerin %55,7 si aileyi ilgili kurumlara yönlendirebileceklerini belirtmişlerdir (Tablo 3). Zihinsel engelden şüphelendiğiniz bir çocuğu nereye yönlendirirsiniz sorusuna verilen cevaplar; çocuk hastanesi (n=32, %45,7), üniversite hastanesi (n=20, %28,6) ve sağlık ocağıdır (n=18, %25,7). Zihinsel engelli tanısı konmuş çocuğu nereye yönlendirirsiniz sorusuna ise özel eğitim kurumları (%40,8) ve rehberlik kurumları (%40,8), üniversite hastaneleri (%12,7), sağlık ocağı (%1,9), çocuk hastanesi (%0,9) yanıtı verilmiş ve %2,9 u nereye yönlendireceğini bilmediğini ifade etmiştir. Anket formunda zihinsel engelli çocuk ve ailesinin bakımında ele alınması gereken konular sıralanmış, ebe ve hemşirelerden kendilerine uygun olan seçenekleri işaretlemeleri istenmiştir

4 Tablo 4. Zihinsel Engelli Çocuk ve Ailesine Yönelik Yürütülmesi Planlanan Girişimler. Girişimler Planlarım Planlamam Kazalardan Korunma Eğitimi 42 60, ,0 Sağlık Kontrolleri 41 58, ,4 Beslenme Eğitimi 41 58, ,4 Bağışıklama 40 57, ,9 Büyüme-Gelişme İzlemi 39 55, ,3 Tuvalet eğitimi 36 51, ,6 Öz bakım eğitimi 33 47, ,9 Aile Danışmanlığı 32 45, ,3 Genetik Danışmanlık 21 30, ,0 *Satır yüzdesi alınmıştır. Ebe ve hemşirelerin verdikleri yanıtlar sırasıyla; kazalardan korunma eğitimi (%60), sağlık kontrolleri (%58,6), beslenme eğitimi (%58,6), bağışıklama (%57,1), büyüme gelişme izlemi (%55,7), tuvalet eğitimi (51,4), öz bakım eğitimi (%47,1), aile danışmanlığı (%45,7) ve genetik danışmanlık (%30,0) dır (Tablo 4). TARTIŞMA Ebe ve hemşirelere göre akraba evliliği (%92,9), genetik hastalıklar (%90), doğum travmaları (%82,9), gebelik döneminde geçirilen enfeksiyonlar (%80,0) ve gebelikte toksik maddelere maruz kalma (%71,4) zihinsel engelin önemli nedenleridir. Psikososyal yoksunluk (%40) ve yetersiz beslenmeyi (%48,6) zihinsel engelin nedeni olarak görme oranı diğerlerine göre düşüktür (Tablo 1). Ebe ve hemşirelerin zihinsel engele neden olabilecek faktörleri bilmeleri olumlu bir yöndür. Ancak yetersiz beslenme, erken çocukluk döneminde uyaran eksikliğinin de zihinsel engel nedeni olduğu bilinmelidir. Düşük sosyoekonomik durum hafif düzeyde zihinsel engelin görülme oranını artırabilir (8). Ülkemizde tam olarak sayısal veriler yeterli değildir ancak zihinsel engelin en önemli nedeni olarak akraba evliliği dile getirilmektedir (2). Çalışmaya katılan hemşirelerde bu bilgiyi destekler nitelikte cevap vermişlerdir (Tablo 1). Türkiye Özürlüler Araştırması sonuçlarına göre ailelerin %90,1 i zihinsel engelin nedenini bilmemektedir (1). Ebe ve hemşirelerin zihinsel engelden şüpheleneceği durumlar incelendiğinde ilk sıralarda yaşa uygun mental-motor becerileri yerine getirememe (%90), uyarıya cevapsızlık (%81,4), reflekslerin yokluğu ya da zayıflığı (%80) yer almıştır. İlgisizlik ve konuşmanın gecikmesi durumlarında zihinsel engelden şüphelenme oranı daha düşüktür (Tablo 2). Zihinsel engelli çocukların uygun bakım, tedavi ve eğitimi alabilmeleri için tanılanmaları büyük önem taşımaktadır. Araştırmaya katılan ebe ve hemşirelerin zihinsel engeli düşündürebilecek durumları biliyor olmaları, riskli bebek ve çocukları uygun kurumlara yönlendirebilmeleri açısından önemlidir. Ebe ve hemşireler gelişimsel gerilikten şüphelendikleri çocukları büyük oranda çocuk hastanesi (%45,7) ve üniversite hastanesi (%28,6) ne yönlendirdiklerini belirtmişlerdir. Zihinsel engelden şüphelenildiğinde nörolojik, metabolik ya da diğer fizyolojik faktörlerin araştırılması amacıyla mutlaka çocuk hastanesi ya da üniversite hastanesine yönlendirme yapılmalıdır. Ülkemizde tıbbi tanılamadan hastaneler sorumludur (12). Araştırmaya katılan ebe ve hemşirelerin zihinsel engel riski olan çocukları hangi kurumlara yönlendireceklerini bilmeleri olumlu bir yöndür. Ancak Özürlü Çocuklara Yönelik Rehabilitasyon ve Özel Eğitim Hizmetleri Çalışması Raporu nda sağlık personelinin engel grupları hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığı, genetik tarama gerektiren durumlarda aileyi uygun şekilde yönlendirmediği ve tanılamanın gecikmesine neden olduğu belirtilmektedir. (12). Ebe ve hemşireler zihinsel engelli çocuk ve ailesine verdikleri/verebilecekleri bakımda en çok zihinsel engelli çocukla iletişim kurmada (%64,3) güçlük çekebileceklerini ifade etmişler ve bunu zihinsel engelli çocuğun sağlık gereksinimini saptama (%50), ailenin sorularına cevap verebilmede güçlük çekme izlemiştir. Alanda zihinsel engelli çocuğa bakım verme durumunda kalsanız hangi girişimleri 130

5 planlardınız sorusuna verilen yanıtlar sırasıyla; kazalardan korunma eğitimi (%60), sağlık kontrolleri (%58,6), beslenme eğitimi (%58,6), bağışıklama (%57,1), büyüme gelişme izlemi (%55,7) ve genetik danışmanlıkdır (%30,0). Araştırmalarda zihinsel engelli çocuklarda beslenmeyle ilgili sorunlara yer verilmiş, yetersiz beslenme, obesite, malnütrisyon, enerji alımındaki eksiklik gibi çeşitli düzeylerde beslenme sorunları olduğu açıklanmıştır (13, 14, 15, 16) Zihinsel engelli çocukların ve ailelerinin beslenmeyle ilgili hizmetlerden yeterli yararlanamadıkları, belirtilmiştir (7). Zihinsel engelli çocuklarda yetersiz besin alımına bağlı büyümegelişme sorunları görülmektedir (9). Araştırmada elde ettiğimiz sonuçlar ve literatür karşılaştırıldığında birinci basamakta çalışan ebe ve hemşirelerin zihinsel engelli çocukların sağlık sorunlarını saptama ve gerekli girişimleri sürdürme konusunda bilgilerinin sınırlı olduğu görülmektedir. Sonuç olarak birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan ebe ve hemşirelerin zihinsel engelin nedenleri, zihinsel engel düşündürebilecek durumlar, riskli çocukların yönlendirilmesi gereken kurumlar konusunda bilgileri yeterli düzeydedir. Zihinsel engelli çocukların bakımında planlanacak hizmetler konusundaki bilgileri sınırlıdır. Ebe ve hemşireler zihinsel engelli çocukla iletişim kurmada ve zihinsel engelli çocuğun sağlık gereksinimlerini saptamada güçlük yaşamaktadırlar. Dünyada zihinsel engelli bireylere yönelik sağlığı koruma ve geliştirme hizmetleri son yıllarda önem kazanmaktadır. Zihinsel engelli çocukların sağlık risklerinin belirlenmesi ve sağlığın geliştirilmesi açısından toplum hemşirelerinin güçlendirilmesi gerektiği belirtilmektedir (5). Bu araştırmanın sonuçları temel alınarak, birinci basamakta görevli sağlık çalışanlarının zihinsel engelli bireylere daha iyi hizmet verebilmeleri için eğitsel çalışmalar planlanabilir. KAYNAKLAR 1. Tufan İ, Arun Ö. Türkiye özürlüler araştırması 2002, ikincil analizi, Proje No: Sobag-104K077, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Ankara, (Erişim Tarihi: 25/11/2007). 2. Kavaklı A. Çocukluk Yaşlarında Büyüme ve Gelişme. Birinci Baskı. İstanbul: Hilal Matbaacılık Yalaz K. Mental retardasyonda erken tanı ve tedavisinde aile ve hekimin rolü, Zihinsel Engelli Çocukların Temel Sorunları Paneli. Eğitilebilir Çocuklar İş Okulu Çalışmaları Yayın No:1. p USA Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, The role of the primary health care provider in children s developmental health. (Erişim Tarihi: 15/11/2007). 5. Kerr M, Fraser W, Felce D. Primary health care for people with a learning disability: A keynote review. British Journal of Learning Disabilities. 1996; 24: WHO. Healthy ageing adults with intellectual disabilities: Summative Report. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities. 2001; 14: Betz C, Baer MT, Poulsen M, Vahanvaty U, Bare M, Haddad Y, et al. Secondary analysis of primary and preventive services accessed and perceived service barriers by children with developmental disabilities and their families. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing. 2004; 27: Glasson EJ, Sullivan SG, Hussain R, Bittles AH. An assessment of intellectual disability among Aboriginal Australians. Journal of Intellectual Disability Research. 2005; 49 (8): Evenhuis H, Henderson CM, Beange H, Lennox N, Chiocoine B. Healthy ageing-adults with intellectual disabilities: physical health issues. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities. 2001: 14; Piachaud J, Rohde J, Pasupathy A. Health screening for people with Down s Syndrome. Journal of Intellectual Disability Research. 1998; 42 (5): Phillips A, Morrison J, Davis RW. General practitioners educational needs in intellectual disability health. Journal of Intellectual Disability Research. 2004; 48 (2):

6 12. TC Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, Özürlü çocuklara yönelik rehabilitasyon ve özel eğitim hizmetleri çalışması raporu. (Erişim Tarihi: 25/11/2007). 13. Merriman S, Haw C, Kirk J, Stubbs J. Risk factors for coronary heart disease among inpatients who have mild intellectual disability and mental illness. Journal of Intellectual Disability Research. 2005; 49 (5): Marshall D, McConkey R, Moore G. Obesity in people with intellectual disability: The impact of nurse-led health screenings and health promotion activities. Journal of Advanced Nursing. 2003; 41 (2): Stewart L. Development of the nutrition and swallowing checklist, a screening tool for nutrition risk and swallowing risk in people with intellectual disability. Journal of Intellectual & Developmental Disability. 2003; 28 (2): Gravestock S. Eating disorders. Journal of Intellectual Disability Research. 2000; 44 (6):