T. c. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı. Almanya'da. TürkOlmak. Yrd. Doç. Dr. Kadir TURAN. Ankara

Transkript

1

2 T. c. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Almanya'da TürkOlmak Yrd. Doç. Dr. Kadir TURAN Ankara 1997

3 .. T.C. BAŞBAKANLıK AİLE ARAŞTIRMA KURUMU BAŞKANLlGI YAYıNLARı Genel Yayın No : 103 Seri : Bilim Serisi ISBN : Dizgi-Baskı : Şule Ofset

4 SUNUŞ 21. yüzyıla girerken bütün dünyada her alanda önemli değişmeler yaşanmaktadır. Bu değişmelerden enfazla etkilenen kurumların başında aile gelmektedir. Ailede yaşanan değişimin getirdiği sosyal bir zorunluluk olan " Aile Ödenek {eri" Batı Avrupa ülkelerinde başlamasını müteakip yaygınlaşmış ve bugün hemen bütün ülkelerde uygulanır hale gelmiştir. Aile yapılarında ve rollerinde meydana gelen değişmeler ailenin ihtiyaçlannı karşılayamaması halinde zor durumlara düşmesi hali ailenin destek ihtiyacının açık göstergesi olmuş ve devletler özellikle "sosyal devlet" anlayışının bir gereği olmak üzere aile ödenekleri uygulamalannı başlatmıştır. Bilindiği üzere Anayasamızın 41. maddesi aileyi düzenlerken, Türk toplumunun temeli olduğu gerçeğinin altını özenle çizmekte ve onun korunmasını anayasal bir ilke olarak hüküm altına almaktadır. Aynı maddeyle devlete ailenin huzur ve refahının sağlanması ve gerekli teşkilatın kurulması yönünde bir ödev yüklenmektedir. Bu anlayıştan hareketle teşkil edilen Aile Araştırma Kurumu, devletin aile konusundaki sorumluluğunun gereklerini yerine getirmek amacıyla kurulmuştur ve aile ile ilgili sosyal araştlrmalardan sorumludur. Bu çerçevede Kurum, aile merkezli önemli araştırma ve yayınlann altına imza atmış ve atmaya devam etmektedir. Elinizdeki bu kitap aile ödenekleri konusunu bütün yönleriyle ele alıp değerlendiren ve konuyu bütün ayrıntılarıyla ortaya koyan ciddi bir çalışmanın ürünüdür. Aile Araştırma Kurumu böylesine kapsamlı bir eseri yayınlayarak önemli bir boşluğu doldurmak yanında Türk yayın hayatına aile ödenekleri" konusunda temel bir başvuru kaynağı hediye etmektedir. Işılay SAYGıN Devlet Bakanı

5

6 ÖNSÖZ F. Alınanya'daki Dil, Kültür ve İnsan Varlığımız'ın Geçmişine ve Geleceğine ışık tuttuğuna inandığımız bu araştırmamızın tamamlandığı 1991 yılı, bir mutlu rastlantı olarak, UNESeO tarafından tüm Dünya'da, Dilimizin ve Kültürümüzün büyük ustası YUNUS EM RE YIL! olarak kutlanıyordu. Bu nedenle, Anadolu İnsanının Dil, Kültür, Duygu ve Düşünce naturasının bu önde gelen temsilcisini hatırlamadan geçemezdik. Yurt Dışındaki Gençleıimiz için, "Gurbette" olduklarını ancak yeni yeni idrak edebilecek yaş ve tecrübede bulunan bu Genç İnsanlarımız için; Büyük Ozanımızın "Gurbet" üstüne söylenmiş dizelerine yer verdiğimiz bu sayfayı, Ölümsüz Ozanımıza ayırdık. Aziz hatırası önünde hürmetle eğiliyoruz... Ruhu şad'olsun... K. TURAN "HARAMİ GİBİ YOLUMA A YKURU İNEN KARLı DAG BEN YARİMDEN AYRI DÜŞTÜM SEN YOLUMU BAGLAR MISIN" "KARLı DAGLARIN BAŞINDA SALKIM SALKIM OLAN BULUT SAÇIN ÇÖZÜP BENİM için YAŞıN YAŞıN AGLAR MISIN" YUNUS EMRE v

7

8 ... ıçindekiler SUNUŞ... iii ÖNSÖZ v İçİNDEKİLER vii (;İRİş ı i. BÖLÜM ARAŞTIR ANIN SİSTEMATİGİ I. ı. OLAYıN KISA TARİHÇESİ KONUMUZ... IR 1.3. TEMEL KAVRAMLARlMIZ ı İnıegration ı.3.2. Sozialisation Akkulturation ARAŞTıRMANıN PROBLEMATİGİ ve VARSAyıMI BÖLÜM ı. KUŞAKTAN II. KUŞAGA KALAN SOSYO.KÜLTÜREL MİRAS ı. i. KUŞAK TÜRK İşçİLERİNİN EKONOMİK-ROL'Ü ve SOSY AL-STATÜ'SÜ Kuşağın Üstlendiği Sosyo-Ekonomik Rol i. Kuşağın F.Toplum İçindeki Sosyal-Statüsü... SI 2.2. F.ALMAN TOPLUMUNUN TÜRKLER'E YÖNELİK TEPKİsİ Yerlinin Yabancıya Tepkisi Tepkilerin Boy Hedefi Türk Topluluğu F. ALMANY A'DAKİ TÜRK AZıNLıK KÜLTÜRÜ Aydınların ve Organizasyonların Kültürel Çıkmaz! a) İntegration Taraftarları b) Multi-Kültür Taraftarları c) Kültürel Kimliğin Savunucuları Türk Azınlık Kültürünün Toplumsal Kökleri Vil

9 3. BÖLÜM Etnik Sub-Kültür'ün Maddi İfadesi: Gctıo'la ma II. KUŞAK TÜRKLER' İ N SOSYALİZASYON SÜRECİNDE ÖNEMLİ AŞAMALAH i. DİL PROBLEMA TİGİ..... i i. i. Dilin Özümlenmesi Süreci i.2. İki Dillilik Problematiği (Bilingualismus) SOSALİZASYONDA PRİMAR AŞAMA (Enkulturation) Ailcde Sosyalizasyon Ailede Yapısal Değişmeler i.2. Ebeveynlerin Eğitim Anlayışı Akran Grupları İçinde Sosyalizasyon (Peer-Groop's) Oyun Arkadaşlığı "Stigma" Olayı SOSY ALİZASYONDA SEKUNDA,R AŞAMA Çocuk Yuvaları (Kindergarten) Okul ve Eğitim Okul ve Eğitim Sisteminin Sınıfı Karakteri F. Almanya'nın Yabancılara Yönelik Eğitim Politikası Eğitim Politikasında Alternatif Öneriler i Hazırlık Sınıfları (Vorberaitungsklassen) Normal Alman Sınıfları (Regelklassen) "Türkçe ve Türk Kültürü" Dersleri Mesleki Eğitim ve Sosyal-Ro! II. KUŞAK TÜRK GENÇLERİNE VURULMAK İSTENEN "SUÇLU" DAMGASINA KRİTİK BİR Y AKLAŞIM S()NUÇLAR a) II. Kuşak İçin So uçlar b) III. Kuşak İçin Öneriler B İ BLİ Y()GRAFY A vııı

10 GİRİş 90'1ı yılların başlamış bulunduğu şu sıralarda; işçi, işçi ailesi, serbest meslek sahibi, öğrenci, aydın ve sanatçılarla birlikte, hemen her sosyal statüden olmak üzere 2 milyonu aşkın yurttaşımız yurtdışında yaşamaktadır, Türkiye nüfusunun 60 milyona yaklaştığı kabul edilecek olursa, her yurttaşımızdan birinin yaşamını ülkemiz sınırları dışında sürdürmekte bulunduğu kolayca hesaplanabilir, Bunun yanı sıra, miktarın ülkeler arası yayılışı da ilginç bir görüntü sergilemektedir. Almanya, Fransa, Hollanda, Belçika. Lüxemburg, İngiltere, [sveç, Norveç, Danimarka, Avusturya, İsviçre, İtalya, Yunanistan, İran, Irak, Libya, Ürdün, Kuveyt, Suudi Arabistan, Kıbrıs, Japonya, Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri'nden Avustralya'ya kadar; 23 ülkeyi ve 5 kıtayı içine alan bir göç yelpazesiyle karşılaşılmaktadırl, (I) YAZıCı' R. : T.c. Çalışma Bakanı Mustafa Kalemli'yle: "GUI'bet Dertlerine Çözüm Toplantısı", Hürriyet, 23 Mart 1986, Frankfurt.

11 ALMANY A'DA TÜRK OLMAK Toplumumuzun sosyal pramidinden dikey bir eksenle ayrılmış böy le bir di limin sosyal hareketliliğinin, mekan içindeki dağılışı kadar, bu yayııışın zaman içi ndeki yoğunluğu da ilginç görünmektedir. Bu oluşum sadece son 30 yılın ürü nüdür. i 964'te Yurtdışında bulunan yurttaşlarımızın sayı sının civarında olduğunu hatırlarsak; 1974'ten beri sı nırlı sayıdaki yuıttaşımızın dış ülkelere gide bildiği gerçeğini de buna eklersek; meydana gelmiş bulunan hareketlil iğin, nere deyse i O yıl gibi, kısa denebilecek bir süre içinde gerçekleşmiş olduğunu söyle yebiliriz yılı sonlarına doğru, önce F. Almanya'nın, hemen ardından da diğer B atı-avrupa ü lkeleri nin, işgücü ithalini ani olarak durduran kararları (Anwerbes topp) nedeniyle, yurtdışındaki yurttaşlarımızın yarıdan fazlası Lo yıldan daha uzun bir süreden beri, yurt toprakları dışında yaşamanın pratik tecrübesi içinde dirler. Bunların kalabalık bir bölümü i se; ya küçük bir yaşta göç olayına katı larak ülkesinden ayrılmış ya da doğrudan yabancı bir ülkede doğmuş ve yetişmişlerdir. Topl u m u m u z, tarih içindeki ilginç serüveni boyu nca, hiç b i r d ö n e m d e zaten "Kapalı Topl u m " özelliği göstermemişti 2 Çin içlerinden Orta-Avrupa'ya, Kırım'dan Yemen'e kadar uzanan çok geniş bir alan üstünde ve Dünyanın belli ba lı ticaret yolları üstünde çeşitli amaçlarla sürekli bir hareketliliğin yaratıcısı olmuştu. Bu çeşitli amaçlara, ücretli el emeği olmak i lk kez eklenmektedir. "I9S0'lerde önemli boyutlara eıişmiş içgöçler, yerini sınırlar ötesi işgücü akımına" bırakmı ştır 3. Toplumumuzda, insan unsuru olarak; "emeğini satarak geçimini sağ lamak amacıyla", bu kadar kısa bir sürede, "böylesine geniş kapsamlı bir dışa açılış, tarihimizde i lk kez" yepyeni bir biçimde gerçekleşmiştir 4. Uluslararası İşgücü Göçü olayının bir parçası görünümündeki bu olgu; ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel planlarda değişik boyutlara sahiptir. Ş imdi ye kadar her iki ülkeyi de etki lemiş bulunan, bundan sonra da etkilemekte devam edeceği anlaşılan bu olayın analiziyle ilgilenmiş araştırmacılarımızın çqitli çalış malarında konuya üç ayrı perspektiften yaklaşıldığı dikkatimizi çekmiştir. a) İşgücü (2) S EZER. B. : "Türk Sosyolojisinin Ana Sorunları" Sümer Kil. Yay. istanbul. 1 9XK. s: ( 3 ) GiTMEZ. A.S. : " Yurtdı ıııa işçi Göçü ve Geri Dönüşler" Alan Yay. istanbul. 1 9 X 3. s: 1 4. (4) TUNA, K. : " Yurt Dışı a işçi Gönderme Olayının Sosyolojik Eleştirisi ". No: Istanhul, s: 3. 2 Lü. Ed. Fak. Yay.

12 kiralayan ülke: F. Almanya. b) İşgücü gönderen ülke: Türkiye. c) F. Almanya'da çalışan Türk İşçileri. Aslında, bu üç perspektif sözünü ettiğimiz olayın ana/izi ve değerlendirilmesinde, üç ayn temel konsepsiyonu içermektedir. a) F. Almanya'nın Çıkarları : II. Savaştan sonra yeniden kurulan Alman endüstrisi ve buna bağlı olarak hızla büyüyen Alman ekonomisi işgücü darboğazlarıyla karşılaşınca, genellikle Kuzey-Akdeniz ülkelerinin potansiyel işgücüne başvurarak sorunu aşmışlı. İşgücü ithaliyle ilgili kararları veren, bu işgücünü seçen, çalışma şartlarını ve süıesini belirleyen; yani, insiyatifi ve denetimi elinde bulunduran taraf F. Alnıan finnalan ve hükumetieri olduğuna göre, olaydan zararlı çıkmaları zaten beklenemezdi. Nitekim, ileri düzeyde endüstrileşmiş Batılı ülkelerin, gelişmekte olduğu varsayılan ülkelere "sermaye ihracı" olayıyla; aynı ülkelerden "işgücü ithali" durumu arasında, bir kumaşın tersi ile yüzü tüıünden birbirinden ayrılamaz ilişkiler bulunmaktadır. Bu türlü ilişkiler nedeniyle, işçi ithaı eden "Merkez Ülkeler"in mutlaka büyük ekonomik ve politik yararlar sağladıklan kesin olarak bilinmektedir. "Merkez ve Çevre" ülkeler arasında göıülen ters yönlü "Sermaye ve İşgücü akışının, birbirine niçin ve nasıl bağlı olduğunu, aralarındaki kaçınılmaz ilişkiyi açıklamaları bakımından Özellikle biri Yunanlı araştırmacı Marios Nikolinakos 5, diğeri İtalyan Paolo Cinnani'nin çalışmaları 6 büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmalardan, sözü edilen ilişkileri açıklayıcı soyut bir model oluşturulabilmiştir. Mekanizmanın işleyişini özetlemeye çalışalım. "Kapitalizm bireysel insiyatiflerden ve bunun prensiplerinden vazgeçerek" tekelleşmeye yönelmiştir. "... Zaman büyük serınayenin tekelleşme zamanıdır. Bu gidişte tek başına bulunacak işverenlere, daha fazla şans ve yer yoktur." Günümüzde "... Monopoller ekonomiyi tamamiyle kontrolleri altına almı ve bu iş, onların her alandaki uygulanabilir metodik planlarıyla ve devleti yönlendirıneleriyle paralel oluşmuştur.,,7 (5) NIKOLlNAKOS, M. : "Politischc Ökonomie tlcr Gastarbcitcrfragc. Migratiım unu Kapitalismus", Rowohlt Verlag, Hamburg (6) CINNANI, P. : "Emigration und Imperialismus, zur Problematik dcr Arbciısl1ligrantcn", K. Trikont Verlag, München, (7) NIKOLlNAKOS. M. : (a. g. C.>. s: 152 3

13 ALMANYA'DA TÜRK OLMAK Sistem, yapısı gereği mutlaka kar amacına ve esasına dayalı olarak çalışmakta olduğundan, biriken sermayenin yeniden yatırıma dönüştürülmesi kaçınılmaz olmaktadır. Yatırımlar için herhangi bir "Çevre" ülke seçilmişse, bunun adı "Sermaye İhracı " olmaktadır. Bu ülkenin işgücü aynı ülke içinde istihdam edilmekte, kar, "Merkez" ülkeye transfer edilmektedir. Sermayenin dışarıya ihraç edilmeyen bölümü ise "Merkez ülke içinde yatırıma yönelmekte, bu defa da çalıştırılmak üzere "Çevre" ülkeleıin işgücüne müracaat etmek kaçınılmaz olmaktadır. Yabancı işgücü istihdamıyla yeniden büyüyen sermaye, ya tekrar içeride yatırıma dönüşerek bir kere daha işgücü ithali için "Çevre" ülkelere başvurulınakta ya da sermaye "Merkez" ülkelerden dışarıya ihraç edilerek, "Çevre" ülkelere yönelmektedir. Sermaye ve İşgücünün, "Merkez ile Çevre" ülkeler arasındaki bu sirkülasyonunda denetim mutlak surette, kapitalin sahibi bulunan Merkez Ülkelerin Monopollerinin elinde bulunmaktadır. Çevre ülkeler ise, gönderdikleri işgücü karşılığında bir miktar döviz girdisi sağlayarak Merkez ülkelerin üretmekte oldukları çeşitli malları ithal ederek, müşteri olabilme konumlarını sürdürıneye çalışmaktadırlar 8. A vrupa Topluluğu içindeki önemli pozisyonu nedeniyle, günümüzün önde gelen Merkez Ü lkelerinden biri bulunan F. Almanya'nm, İş Göçü Olayı dolayısıyla çok yönlü kazançları, siyası planda da tartışılamayacak kadar büyüktür. İki büyük savaşın yarattığı "Saldırgan Almanya" imajı, giderek silinmeye yüz tutmuştur. İşgücü ithal ettiği ülkelerle her türlü diyaloğu geliştirebilen F. Almanya küçümsenmeyecek ölçülerde itibar kazanabilmiştir. Bir zamanlar F. Almanya için söylenmiş olan "Ekonomik dev, politik cüce" sözü giderek geçerliliğini yitirmiş, F. Alınanya ekonomik ve teknolojik gücüne denk sayılabilecek siyası nüfuz kazanmıştır. Siyası alandaki kozlarını ve oyun alanl11l, 30 yıl öncesiyle kıyaslanamayacak ölçülerde geliştirmiştir. b) Türkiye'nin Çıkarları : Olaya Türkiye perspektifinden bakıldığında ilk görünen gerçek şudur: (8) "Entwieklungshilfe"; kalkınma yardımı adı altında Çevre ülkelerin, Merkez ülkelere horçlanınası ol:ıyı da aynı sermaye akışı ve ilişkilerinin bir başka yüzü olmaktadır. Merkez ülkelerin ürettikleri malları tüketecek pazarlann yaratılması, devamının mümkün kılınması ve kapitalin büyütülmesi şeklinde özetlenebilir. 4

14 ALMANYA'DA TÜRK OLMAK Baştan düşünülmüş bir "İşgücü Göçü Politikası" bulunmadığı için netice tesadüf Iere kaldığından ülkemizin bu olaydan karlı mı yoksa zararlı mı? çıkmakta olduğu ciddi' tartışmalara yol açabilecek bir içerik kazanmıştır. Nitekim, yine Türkiye gibi Çevre ülke konumunda bulunan "Cezayir, yurtdışına işçi gönderimini kesinlikle durdurmuştur. Yugoslavya ise, hiç değilse nitelikli işçilerini dışanya göndeımekten vazgeçmiştir.,,9 Bu genel bilgilere paralel olarak Türk araştırmacıların çalışmalan da, olayın Türkiye özelindeki istenmeyen etkilerini aydınlatmış bulunmaktadırlar. Sözünü ettiğimiz bulguların hiç değilse bir bölümünü özetlemekte fayda görüyoluz. ı) "Yabancı ülkelere Türk İşgücü akımı ekonomimizin, Batı-Avrupa Ülkeleri, özellikle F. Alman konjonktürüne karşı duyarlılığını artırmıştır." Lo 2) Yuıtdışındaki işçilerimizin kontrol edilemeyen tasarruflan "verimlilik ve sermaye birikiminden çok enfhisyonu" ve spekülasyonu hızlandıran, ek satınalma gücüne dönüşmüştürll. 3) Büyüyen ve gelişen iç tüketim, yerli sanayi kamçılamaktan çok, lükse yönelerek, ülkemizin Batı-Ülkelerinden yapmakta olduğu ithaliitın artmasına neden olmuştur!2. 4) Türkiye dışticaret açığını azaltmak için, yurtdışından göndeıi len bu yabancı yaralara daha çok muhtaç ve bağımlı hale gelmiş; ithalatının artışı bunu daha da şiddetlendirmiştir." 13 5) Beşeri' sermaye ihracı, "Kırsal alanlarda çeşitli tarımsal faaliyetlerin terkedilmesine" yolaçmış; "Toprağın insan gücü ile işlenmesine dayanan kırsal alan- (9) ABADAN, N. - R. KELEŞ - R. PENNINX - H.V. RENSELAAR - L.V. VELZEN - L. YE İSEY ; "Göç ve Gelişme", - Uluslararası İşgüc Göçünün Boğazlayan İlçesi Uzerindeki Etkilerine Ilişkin Bir Araştırma - Ank. Uni. S.B.F. ıskan ve Şehireilik Ens. Yayınları, Ankara, i 975, s; 2,3. (LO) GÖKDERE, A.Y. ; "Yabancı Ülkelere İşgücü Akımı ve Türk Ekonomisi Üzerine Etkileri", T. İş Bankası KültUr Yay. No: 196, Ankara, 1978, s; 272. (ii) GÖKDERE. A.Y. : (a. g. c.), s: 272_ (12) ABADAN, N. : "Göç ve Gelişme... ", s: (13) ABADAN, N.: "Göç ve Gelişme... ", s;

15 larda, kırsal işgücünün azalması, erkek gücünün yerine, fiziksel yönden daha az dayanıkl ı kadın işgücüne geçişi" gerektirmiştir. 14 6) "İşgücü gönderimi, gelişmiş bir ülkeden, ileri derecede sanaileşmiş ülkelere gözle görülmeyen bir sermaye transferidir. İşgücünün belirli yaşlara kadar beslenmesi beceıi kazandırılması, eğitilmesi, sosyalizasyonu belirli bir maliyetle" mümkün olabilmişti.1 5 7) Vasıflı işgücünün bir bölümünün gelişmiş ülkelere kaptınlınası; ulusal sanayileşmemizde çok önemli sayılan yetişmiş işgücü dezavantajlaı'ına yol açmıştır. Vası flı işgücünü istihdam edemeyen bölge ve ülkelerin, gelişmiş bölge ve ülkelerle arasındaki farkı kapatabilmesi olanaksız sayılınaktadır. 1 6 İşgücü ihraç eden tüm "... kaynak ülkelerde yapılan ekonomik - politik analizlerde görülüyorki; bu ülkelerin kendi gelişmeleri için, dışarı gönderdikleıi yetişmiş işgüçleri hem ekonomik, hem de politik alanlarda onların geli melerinin durmasına" yolaçmıştıı.l7. Demekoluyorki, Dr. Ahmet Aker'in (1972) ulaşmış bulunduğu bu tesbit, pek çok araştırmacı tarafından paylaşılmaktadır. c) İ şçilerimizin Çıkarları : Olaya F. Almanya'da çalışan işçilerimizin çıkarları açısından bakıldığında, solunun ekonomik, sosyal ve kültürel boyutlarının bulunduğu dikkatimizi çekmektedir. Ekonomik bakımdan, işçi aileleriyle, onların Türkiye'deki yakınlarının bu süreçten mutlak kazançlı çıktıkları; ev, arsa, tarla, dükkan, traktör, kamyon, makina ve mesleki alet gibi menkul ve gayrımenkul mülk satın alarak ekonomik dulumlarını düzelttikleri LS, az çok genel bir kanaat ise de, biz, bu genel kanaate bütünüyle katılmıyoruz. Her nekadar, bir miktar kapital ve mülk edinildiği bir gerçek ise de, edinilen mülk her zaman isabetli olmamış, biriktirilmeye çalışılan kapitalin hangi amaca hizmet edeceği; amaçların açık seçik belli olup, olmadığı; amaca göre yeterli sayılıp sayılamayacağı tartışmaya açık bir konudur. Kapitalin ( 14) ABADAN. N.: "Göç ve Gelişme...", s: 400, 403 (15) ABADAN. N.: "Göç ve Gelişme...", s: 407. ( 16) A KER. A. : "İşçi Göçü", Sancler yay. İstanbuL. 1972, s: 115 ve sonrası. (ı 7) NİKOLiNAKOS, M. : (a.g.e.), s.: ıl. (18) ABADAN, N.: "Göç ve Gelişme...", s:

16 lamakta ve genellikle; piyasa şartlarının bilinmemesi, iş ve işletmecilik tecrübesinin bulunmaması, güvenilir iş ortağı seçilememesi gibi nedenlerle kapitalin eridiği ya da bütünüyle kaybedildiği, tüm Çevre ülkelerinde gözlenmiş bir olaydır. 19 İşçilerimiz esasen, pratik tecrübeleriyle bu gerçeği öğrenmiş bulundukları için, anlamlı ya da anlamsız, menkôl veya gayrımenkôl mülk satın almayı yeğlemişlerdir. Fakat ne varki, geri dönüş tarihlerinin sürekli ertelemeye uğraması sonucu, bu mülkierden istifade edememektedirler. Bu nedenle, satın aldıklarından kendilerinden daha fazla, Türkiye'ele bulunan yakınları istifade ederek, gerçekten dikkate değer kazançlar sağlaml lardır. i. Kuşak, hiçbir zaman kapital biriktirme ve mülk satınalma gayretinden vazgeçmediği için, kazançları nisbetinde bir hayat standardını (F. Almanya'da) elde edememişlerdir. Bankada parası, mcmlekette mülkü olan, fakat, Alman toplumu ölçüleriyle yoksul sayılabilecek bir yaşamı ister istemez sürdürmekteelirler. Bu zorunlu tasarruf disiplini içinde işçi ailesi ve tabii çocuklar da (II. Kuşak) paylarına düşeni almışlardır. Özellikle kötü konut şartları, ekonomik yapının, hayata ve sosyal imkanlara yansıyan en çarpıcı göstergesini ortaya koymaktadır. Bunun yal11 sıra, işyerleri ve sendikalarda yönetime katılabilmeleri ise en alt düzeylerde süregelmektedir. İstenmeyen yabancılar sayılmakta, sosyal bakımdan tecride uğrayarak 'Getto'lar oluşturmaktadırlar20. Hala yaşamlatını sürdürdükleri toplum içinde aktif ve pasif siyası haklarından (Wahlrecht) mahrumdurlar 21. Yurtdışına çıkanlarla, yurtta kalanların teşkil ettiği 'Parçalanmış Aileler'in sorunları; yurtdışındaki ailelerin geleneksel yapılarını çatlatmalarından doğan so s- (19) Sanılanın tersi bir durum. Son on yılda, konunun ekonomik yanıyla ilgili tüm literatür bu tesbitte ittifak halindedirler. Yunanistan, Yugoslavya, İtalya ve İspanya gibi ülkelerde de aynı bulgular söz konusu edilmektedir. (20) ABADAN, N.: "Göç ve Gelişme... ", s: 409. (2 i) 2 Şubat 89 tarihinde Hamburg Eyalet Senatosu, F. Almanya'da ilk defa ve tek örnek olarak, sadece belediye düzeyinde oy verme hakkı tanımış ise de, yasa Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilerek geçersiz kalmı tır. F. İçi lcri Bakanlığı ise, böyle sınırlı bir hakkın verilmesine bile iddetle kar ı çıkmıştır. Yabancıların sorunları hakımından asıl önemli görülen Eyalct Mcclisleri (Landestag) ve F. Meclis (Bundestag) düzeyindeki siyasi haklardan ise, henüz hiçbir merci söz etmek cesaretini göstcrememektcdir. 7

17 ALMANYA'DA TÜRK OLMAK yal sarsıntılar ve bu oluşumların yolaçtığı dramatik gelişmeler, henüz araştırmacıların ilgisini bekleyen işlenmemiş konulardır. Kendi sosyal köklerinden koparak, yabancı bir toplum içinde yaşayan yurttaşlarımız arasında çok sık görüldüğü iddia edilen 'Kriminal Eğilimlerle; 'Nostalgie'nin sebep olduğu psikolojik rahatsızlıklar da aynı şekilde aydınlatılmayı bekleyen konulardır. Çalışmak için ya da başka amaçlarla, yetişkin yaşlarda yuıtdışına gidenlere konu ile ilgili Iiteratürde geneııikle "i. Kuşak" denmektedir (I. Generation). Okul öncesi veya okula başlama çağında ebeveyni tarafından yurtdışına götürülmüş olanlarla, doğrudan doğruya yurtdışında doğup, büyüyenler 'II. Kuşak' adını almaktadırlar. II. Kuşaktan doğan çocukların oluşturduğu yeni nesle de 'III. Kuşak' demek uygun düşmektedir. İlgili literatürde ve pratik hayatta kuşaııara numara verilerek kastedilen ayırım kısaca böyledir. Bir mahsuru görülmedi ği için, ifade birliği sağlamak amacıyla, aynı kavramları, yine aynı anlamda kullanmayı biz de uygun bulduk. F. Almanya'daki Türk Topluluğunun yakın ve uzak geleceğiyle ilgili önemli Kültürel Problem, II. ve daha sonraki Kuşak Türk Gençleri ve çocuklarının Sosyalizasyonudur. Yani, topl luğun 'Kültürel Beka'sıyla ilgili kaygılar veya AsimiHisyonu (Almanlaşması) ihtimali karşısındaki endişe ve korkular eli önemli kültürel problemi oluşturmaktadır. Bu sorun şimdiye kadar ilgili tarafları, (F. Almanya, Türkiye ve Alınanya'daki Türk Topluluğunu) az çok da olsa tatmin edecek bir uzlaşmaya ulaştırılamamış, dolayısıyla çözümü en güç sorun olma özelliğini sürdürmüştür. Bu çözümsüzlüğün tabii sonuçlarından biri ve belki de en önemlisi II. Kuşağın, 'Kültürel Kimlik' krizi (Kultureııe Identitat) olmaktadır. II. Kuşak, bugünkü Sosyalizasyon şartları ve süreci içinde ne gibi bir Kültürel Değişme olgusu yaşamaktadır? Bu Sosyalizasyon ve Kültür Değişmesi (Acculturation veya KultuJ'wechsel) süreci içinde II. Kuşak, F. Alman Toplumuna integre mi olmaktadır? yoksa, doğrudan doğruya asimile mi olmaktadır? veya bir başka ihtimal sözkonusu olabilir mi? Araştırmamızın konusunu belirleyen soru ve sorunlar (Problematik) bunlar olmaktadır. Yurtdışında yaşayan 2 milyonu aşkın yurttaşımızın ı,5 milyona yakın kısmı bir tek ülkede, F. Almanya'da yoğunlaşmış bulunduğu için, konumuzu "F. Almanya"yla sınırlamayı uygun bulduk. Bir başka sınırlama da, yalnız IL. Kuşa- 8

18 ğın Sosyalizasyonu ve Akkültürasyon süreci şeklinde olmaktadır. III. Kuşak henüz bu sürecin çok başlarında ve geleceği tam bir meçhul teşkil ettiğinden konumuz dışında kalırken; sorunları yapısal şaıtlar dolayısıyla çok farklı bulunan i. Kuşak ise, II. Kuşakla olan yakın ilişki ve etkileri nedeniyle kısmen konu edilecektir. i. Kuşakla, III. Kuşak arasında bir köprü ve geçiş kuşağı olduğu için, Il. Kuşağın genel olarak sosyalizasyonu ve özel olarak da akkültürasyon probleminin yapısı, şartları ve gelişme süreci ayrıntılı olarak tesbit edilebilirse; Türkiye Hükümetleıinin ve bakanlıklar uzmanlarının çözüm için sarfetmekte oldukları çabalara destek olunabileceği kanısındayız. F. Almanya'daki Türk Topluluğunun ve Türkiyenin orta ve uzun vadeli çıkarlarına uygun çözümlerin üretilebileceği bir temellendirmeyi amaçlamakta ve umm.akta Aksi halde, yurtdışındaki ve konumuz dolayısıyla da F. Almanyadaki 'İnsan ve Kültür Varlığımız', hiç de uzak olmayan bir gelecekte bir bütün halinde kendi kendisi olmaktan hızla uzaklaşacak veya Türkiye hesabına kaybedilmiş olabilecektir. Araştırmamızın konusuyla ilgili en önemli güçlük, II. Kuşağın henüz 25 yaşın altındaki yaş dilimlerinde yer alması dolayısıyla, sosyalizasyonlarırıın henüz tamamlanmamış, oluş halindeki bir süreç olmasıdır. Buna bağlı olarak, bu genç kuşakların yaşamakta olduğu akkültürasyon olayı da, boyutları itibariyle henüz teşekkül halinde bulunmaktadır. Takriben yıl sonra, IV. Kuşak sahnedeki rolüne talip olurken, II. Kuşak üzerine yapılacak özellikle de doğrudan ll. Kuşak tarafından yapılacak, geleceğin muhtemel çalışmaları; sorunlarla ilgi verileri daha büyük bir etki veya yetkiyle ortaya koyacaklardır. Genel anlamdaki Sosyalizasyonla ilgili çok sayıda teorik ve ampirik çalışma bulunmasına karşılık; ülke dışına göç etmiş grup ve ailelerde sosyalizasyon sürecinin bu yeni özelliklerine eğilen çalışmalar çok daha sınırlıdır. Bu Gıuplar ve aileler içinde yetişen çocuklarda ve gençlerde Kültür Değişmesi (Accu1turation - Kultuıwechsel) olayı, neredeyse hiç işlenmemiş bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Göçmen ailelerde, kendi ülkelerinden taşıyıp getirdikleri Orijinal Kültür Normlarının, kuşaktan kuşağa geçerken, kült r 1 değerler ve kalıpların, ne ölçülerde ve nasıl terkedilerek; yeni toplumun kültür kalıplarının, değer ve davranışla- 9

19 ALMANYA'DA TÜRK OLMAK bir konunun, bu denli bakir kalabilmesi elbette boşuna olamaz. Ne varki, bu boşluğun çalışmamız için ihtiyaç duyduğumuz, yol gösterici ve açıklayıcı bir model bulabilmemizi olanaksız kıldığı açıktır. Bize az çok yardımcı olabilecek sınırlı sayıdaki çalışma ise ya Alman araştırmacılar tarafından yürütülmüş ya da doğal olarak kaynak ülkelerin araştırmacıları tarafından gerçekleştirilmiştir. İtalyan, İspanyol, Yunan, Yugoslav araştırmacılar elbette kendi Ethnik GlUplarını ele almışlardır. Türk araştırmacıların da yine aynı şekilde kendi topluluklarını konu edindikleri gözlenmektedir. Almaıı araştırmacılar ise problemi genel olarak Yabancılar SOlUnu (Auslandeıt'rage) ya da Yabancılar Politikası (Ausıanderpolitik) ve bu politikanın kritiği şeklinde ele aimaktadırlar. Türk gençlerinin sorunları ise, bu genel başlık içinde, sadece bir önemli ayrıntı dulumunda kalmaktadu. Bu ikinci glup araştırmacıların, SOlUnlarını anlamakta ve anlatmakta en fazla güçlüğe uğradıkları yabancı glubu da yine Türk Topluluğu olmaktadır. Dil, kültür, gelenekler ve mantalite farklılığının daha büyük boyutlarda söz konusu olması nedeniyle sözkonusu güçlükler aşılamamaktadır. Konumuz ve araştırmamızla ilgili bir başka önemli güçlük de gen :lere SOlU cetvelleri, anketler ve düzenli mülakat teknikleriyle yaklaşmanın faydasızlığıdır. Gençleıin içinde bulundukları azınlık psikolojisi nedeniyle, dışlanmış olmanın gulur ezikliğiyle ve savunma içgüdüsüyle, SOlUnlara kasıtlı olarak yanıltıcı cevaplar vermeleridir. Verecekleri bilgilerin, hangi ellerde, hangi amaçlarla toplanıp kullanılacağından kuşkulu bulunmaları, gerçekleri büyük ölçülerde gizlemeleriyle sonuçlanmaktadır. ı 984 yılında, yabancıların yoğun olarak oturduğu bilinen 5 kentte (Hamburg, München, Nürnberg, Duisburg, Essen) uygulanan dev bir anket çalışması yaklaşık 300 SOlUdan oluşuyordu. Araştırmayı F. Maamlar adına, ilgili şehirlerin üniversiteleri bünyesindeki Sosyoloji Enstitüleri yönetmiş ve milyonlarca D.Mark'a malolmuştu. Bu araştırmanın Hamburg'la ilgili bölümünde ve Türk gençlerine yönelik çalışmalarında anketçi olarak fiilen çalışmıştık. Konu; IL Kuşak Yabancı Gençlerin Kültürel Kimliklerindeki değişmelerin ya da değişmezliğin ölçülmesiydi. SOlUlar çoğunlukla A.B. Devletlerindeki zenciler üzerinde uygulanmış çeşitli anketlerden derlenmiş bulunmaktaydı. II. Kuşak Türk Gençleri- 10

20 nin, her türlü sorgulamaya duydukları derin kuşkular nedeniyle, anketin yanlış sonuçlara ulaşması için ellerinden geleni yaptıkları nı gözledik. Bu güvensizlik, tüm kummları ve onun bir temsilcisi olarak görülen anketçiyi de içine almaktaydı. İşte bu nedenlerle, eldeki ankatlerle, anketlerne yöntemlerine dayalı çalışmaları elden geldiğince dikkatle değerlendirmeye çalıştık. Ancak, kendi çalışmamızda anket tekniğini kullanmaktan sakındık.obu alanda yapılmış çalışmalardaki bulgu, rakam ve görüşleri, teorik çalışmalarla irtibatlandırmaya çalışarak, teorik ve pratik verileri, olayların kendisirii doğrudan gözleyerek test etmeye yöneldik. Açıklamamız gereken sosyal olguyu (realiteyi) teorik göıüşlerin ve pratik bulguların "Hareket ve Varış Noktası" olarak kabul ettik. II. Kuşak Türk Gençlerinin aileleri içindeki, okul ve yuvalardaki yaşamlarını, dernek, kulüp, park, spor alanı, lokal vs. boş zaman ilişkileriyle birlikte ele alarak bir bütün halindeki yaşamlarını yakından gözlemeye özen gösterdik. Eldcn geldiğince araştırma yaptığımızı saklı tuttuk. Herhangi bir Alman kummuyla ilişkimiz bulunmadığını, İstanbul Üniversitesi adına çalışma yaptığımızı zomnlu dummlarda ısrarla belirttik. Kitaplar, raporlar, istatistikler, dergi ve gazeteler bilgi toplamamızda vazgeçilmez kaynaklarımız olmuştur. Ancak, gençleri e olan ilişkilerimiz sırasında edindiğimiz doğmdan gözleme dayalı bilgilenmeyi esas alarak, kendi göıüşlerimizi dc tekrar tekrar sınamayı ihmaı etmedik. Türkiye'de yayımlanmış daha çok tebliğ ya da rapor hacmindeki çalışmaları tanımamız ve yararlanmamız açısından değerli hocamız N. ABADAN'ın "Yorumlu Bibliyografya"sı (22) çok önemli bir kaynak olmuştur. Hocamız S. KAPTAN'ın "Bilimsel Araştırma Teknikleri "ni (23) dikkatle gözden geçirerek metod konusundaki bilgilerimizi tazelediğimizi ayrıca belirtiriz. çalışmamızın i. Bölümünde; Türkiye'den F. Almanya'ya İşgücü Göçü Olayının kısa tarihçesi verilerek, konumuzun yeri, sınırı ve önemi belil1ilmektedir. II. Kuşağın sosyalizasyon süreci içinde taşıdığı çelişki ve Akkulturation (22) ARADAN. N.. N. KEMiKSiz: "Türk Dış Göçü ". - Yorumlu Bibliyografya-. A.U. SBF Yay (23) KAPTAN. S. : "Bilimsel Araştırma Teknikleri ve İstatistik Yöntemleri". Rehher Yay. Ankara

21 ALMANYA'DA TÜRK OLMAK problemi tanıtılmıştır. Tezimizin Varsayımı ve konumuzia ilgili temel kavramlar içerikleri bakımından irdelenerek yeniden tanımlanacaktır. II. Bölümde; II. kuşağın ebeveyn i olan i. Kuşağın çalışma ve yaşam koşulları gözden geçirilerek. i. Kuşağın II. Kuşağa bıraktığı Sosyo-Kültürel miras analiz edilecektir. F. Alman Endüstrisinin bilinen çıkarları nedeniyle, i. Ku ağın üstlendiği Sosyo-Ekonomik Rol ve Sosyal-Statü nedir. Buna karşılık Alman Toplumunun genelde yabancılara yönelik tepkisi ve bu tepkinin hedefi hfıline getirilen Türk Topluluğu ele alınarak, "Kültürel İntegrasyon", "Multi Kültürel Toplum" ve "Kültürel Kimlik" tattışmaları özetlenmiştir. Almanya'daki Türk Topluluğunun tanımlanmasına ilişkin "Getto'laşma", "Sub-Küıtür" ve "Etnik Azınlık" kavramları perspektiflerinden Sosyal Pratik irdelenecektir. II. Kuşağın içinde yetiştiği sosyal realitenin önemli bir bölümü böylece aydınlatılmış olmaktadır. III. Bölüm; Çalışmamızın temel bölümü olup, II. Kuşağın bir bütün olması gereken Sosyalizasyon Sürecinin önemli aşamaları burada yeralmaktadır. II. Kuşağın Dil Somnundan başlanarak Sosyalizasyonun Primur Aşaması, yani, Aile ve yakın çevredeki etkilenmeler, Arkadaş Gmplan içindeki gelişmeler gözden gcçirilmiştir. Sosyalizasyon Sürecinin Sekundar Aşaması ise, Alman Çocuk YuvaIanndan başlatılarak Okul ve Eğitim aşamalarında detaylandırılmıştır. Alman Eğitim Sisteminin genel yapısı, yabancı gençlere yönelik Eğitim Politikası kritik edilmiştir. Mesleki Eğitim olanakları ve gelecekteki olası Sosyal-Rol tesbite çalışılınıştır. Çalışmamızın Sonuçlar kısmında, II. Kuşağın Sosyalizasyonuyla ilgili bulgular değerlendirilerek ve bu veri lere dayanılarak III. Kuşağın Sosyalizasyonu için Çözüm Önerilerimiz tartışmaya sunulmuştur. ıı