FEN ve TEKNOLOJÝ. 1. ÜNiTE. Vücudumuzda Sistemler

Transkript

1 1. ÜNiTE Vücudumuzda Sistemler

2

3 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 1 SÝNDÝRÝM SÝSTEMÝ ORGANARINI TANIYAIM azaným: Sindirim sistemi organlarýný þekil üzerinde kavratýr. Ýnsanlardaki sindirimde görev alan organlar numaralandýrýlmýþtýr. 1 AÐIZ 2 YUTA 3 YEME BORUSU 4 ARACÝÐER 6 PANREAS 5 MÝDE 7 ÝNCE BAÐIRSA 8 AIN BAÐIRSA Numaralandýrýlmýþ organlarýn isimlerini aþaðýda verilenlerden faydalanarak doldurunuz. ARACÝÐER ÝNCE BAÐIRSA AIN BAÐIRSA YUTA PANREAS YEME BORUSU AÐIZ MÝDE 287

4 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 2 SÝNDÝRÝM SÝSTEMÝNÝ ÖÐRENEÝM azaným: Ýnsanlardaki sindirim sistemini ve özelliklerini tanýmlar P P R 3 A A R B O N H Ý D R A T O 6 E E R 2 Ý 7 10 M Ý D E 11 M E A N Ý Ý 1 A S U 8 A R Ý M Mavi art Ý 9 Y A Ð Y M U C A 4 T Ý S Yeþil art Ý N C E B A Ð I R S A E R Aþaðýda verilen tanýmlarý bulmacadaki yerlerine ok yönünde yazarak yerleþtiriniz. 1. Vücudumuzun %70 ini oluþturan ve düzenleyici olarak görev yapan besin çeþididir. 2. Safra sývýsýný salgýlayan organýmýzdýr. 3. Vücudumuzun temel enerji kaynaðý olan besin grubudur. 4. Sindirilmiþ besinlerin emilerek kana geçtiði organýmýzdýr. 5. Yeþil kart üzerinde gösterilen organýmýzdýr. 6. Besinlerin ince baðýrsaktan kana geçiþine denir. 7. Besinlerin enzimler yardýmýyla küçük moleküllere parçalandýðý sindirim çeþididir. 8. Besinlerin aðýzdan yemek borusuna iletimini saðlayan sindirim organýdýr. 9. Mýsýr, zeytin, ayçiçeði gibi besinlerde bol miktarda bulunan besin çeþididir. 10. Mavi kartta gösterilen organdýr. 11. Enzim kullanmadan besinlerin parçalandýðý sindirim çeþididir. 12. imyasal sindirimi midede baþlayýp ince baðýrsakta biten besin çeþididir. 288

5 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 3 SÝNDÝRÝM SÝSTEMÝNÝ AVRAYAIM azaným: Sindirim sistemini doðru ve yanlýþ bilgilere göre yorumlayarak kavratýr. Sindirim sistemi ile ilgili aþaðýda verilen cümlelerin doðru veya yanlýþ olduðunu belirleyip uygun olan kutucuðu iþaretleyiniz. DOÐRU YANIÞ 1. Besinlerin enzimlerle parçalanmasýna kimyasal sindirim denir. 2. Pankreas vitaminlerin kimyasal sindirimini saðlayan enzimi üretir. 3. Besinlerin çiðnenmesine ve kaslarla parçalanmasýna kimyasal sindirim denir. 4. Yutak ve yemek borusunda kimyasal sindirim gerçekleþmez. 5. Safra sývýsý yaðlarý kimyasal olarak sindirir. 6. Tükürük sývýsý ve mide öz suyu mekanik sindirim yapar. 7. araciðer ve pankreas sindirime yardýmcý organlardýr. 8. Aðýz, mide ve ince baðýrsakta hem mekanik hem de kimyasal sindirim gerçekleþir. 9. Bütün besinler kimyasal sindirime uðrar. 10. arbonhidratlarýn kimyasal sindirimi aðýzda baþlar ince baðýrsakta biter. 11. Yaðlarýn fiziksel ve kimyasal sindirimi ince baðýrsakta gerçekleþir. 12. Proteinlerin kimyasal sindirimi aðýzda baþlar. 13. Bir gramýnda en fazla enerji bulunan besin yaðdýr. 14. alýn baðýrsakta kimyasal sindirim olmaz. 15. Safra sývýsý pankreas tarafýndan üretilir. 289

6 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 4 SÝNDÝRÝM SÝSTEMÝ SAÐIÐINI ORUYAIM azaným: Sindirim sistemi hastalýklarýný ve saðlýðýný tablo oluþturarak kavratýr. 1. Bütün besin gruplarýndan her gün belli oranda tüketmeye yeterli ve dengeli beslenme denir. 2. Sindirim sistemi rahatsýzlýklarýna reflü, gastrit, ülser ve kabýzlýk gibi örnekler verebiliriz. 3. Yemekten önce ve sonra eller yýkanmalýdýr. 4. Sindirim sistemine en fazla zarar veren etmenler sigara ve alkol dür. 5. Çið yenilecek meyve ve sebzeler iyice yýkanmalý dýr. 6. Hýzlý yemek yenmemeli ve besinler iyice çiðnedikten sonra yutulmalý. 7. Yemek yerken çok su içmek sindirimi olumsuz etkiler. 8. Ýhtiyacýmýzdan fazla besin tüketmemeliyiz. 9. Yemeklerin çok sýcak olmasý sindirim için zararlýdýr. 10. abak ve lahana gibi lif içeren besinler tüketilmelidir. 11. afeinli ve asitli içecekler tüketilmemelidir. 12. Gaz þiþkinliði, hýçkýrýk sindirim sistemi rahatsýzlýðýdýr. 13. Fazla yenen besinleri vücut yað olarak depolar. 14. Düzenli yapýlan spor baðýrsaklarý olumlu etkiler. Yukarýdaki boþluklarý aþaðýdaki kelimelerle uygun bir þekilde doldurunuz. yeterli ve dengeli reflü - gastrit - ülser - kabýzlýk eller yýkanmalý sigara ve alkol yenmemeli besinler spor sýcak besin su lif içecekler yað sindirim sistemi 290

7 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 5 BOÞATIM SÝSTEMÝNÝ TANIYAIM azaným: Ýnsanlardaki boþaltým sistemini þekil üzerinde göstererek öðretir. Böbrek toplardamarý Böbrek atardamarý Böbrek Üreter Ýdrar kesesi Üretra Yukarýdaki boþluklara aþaðýdaki numaralandýrýlmýþ boþaltýmda görev alan organlarý yerleþtiriniz. 1 Ýdrar kesesi Üreter 2 3 Böbrek Böbrek atardamarý 4 5 Üretra Böbrek toplardamarý 6 291

8 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 6 ATIARIN VÜCUDUMUZDAN UZAAÞTIÐINI ÖÐRENEÝM azaným: Boþaltýmda görev alan organlarý ve görevlerini þekil ve model üzerinde izah eder. Vücudumuzdaki atýk maddelerin boþaltýmýnda görev alan organlar anahtar, boþaltým organlarýnýn görevleri ise villa kapýsý olup her bir kapý numaralandýrýlmýþtýr. Hangi anahtarýn hangi kapýyý açacaðýný, anahtarlarýn altlarýndaki boþluklara yazýnýz Vücudumuzdaki suyun ve tuzun fazlasýný terleme yoluyla dýþarý atar. Su, safra ve besin atýklarýnýn dýþký þeklinde vücuttan atýlmasýný saðlar. an içindeki karbondioksit ve suyu soluk verme sýrasýnda vücut dýþýna atar. 4 5 an içindeki zararlý atýklarý ve üreyi süzerek idrar þeklinde vücuttan uzaklaþtýrýr. an içindeki çok zehirli atýk maddeyi daha az zehirli hale dönüþtürür. Akciðer Böbrek alýn baðýrsak araciðer Deri

9 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 7 BOÞATIM ÝE ÝGÝÝ AVRAMARI BUAIM azaným: Boþaltým sistemini tablo ve örneklerle ifade eder. kaný diyaliz üretra nefron Ca 2+ frekanslý atýk böbrek dalgalarý üre þeker böbrek taþý iki mineral ameliyat kemik erimesi vücutta iltihaplanmasý geçici beyin Aþaðýdaki cümlelerde bulunan boþluklarý yukarýdaki kelimelerden uygun olanlarý kullanarak doldurunuz. 1. Böbrekler kaný süzerek atýk maddeleri vücuttan uzaklaþtýrýr. 2. Saðlýklý bir insanýn idrarýnda üre bulunur, fakat þeker bulunmaz. 3. Az su içme, fazla kalsiyum ve D vitamini alýmý böbrek taþý oluþumuna sebep olur. 4. Böbrek yetmezliði tedavisinde diyaliz veya böbrek nakli gibi yöntemler kullanýlýr. 5. aný süzen böbrek birimi nefron dur. 6. Böbrek taþlarýný kýrma yöntemi olarak yüksek frekanslý ses dalgalarý kullanýlýr. 7. Ýdrar kesesinde biriken idrar üretra ile vücut dýþýna atýlýr. 8. Böbreklerde oluþan bazý büyük taþlar ameliyat ile alýnýr. 9. Böbrek yetmezliði, yüksek tansiyon ve kansýzlýk kemik erimesi ne sebep olur. 10. Böbrek yetmezliðinde diyaliz geçici çözüm olarak kullanýlýr. 11. Ýdrar uzun süre vücutta tutulmamalýdýr. 12. Boþaltým kanallarýnýn iltihaplanmasý böbrek taþý oluþumuna sebep olur. 13. Saðlýklý bir insanda böbrekler iki tane bulunur. 14. Böbrek naklinde saðlýklý insanlarýn ve beyin ölümü gerçekleþmiþ bireylerin böbrekleri kullanýlýr. 15. Su içindeki fazla Ca 2+ iyonu böbrek taþýna sebep olur. 293

10 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 8 SÝNÝR SÝSTEMÝNÝ TANIYAIM azaným: Sinir sisteminde görev alan organlarýn þekillerini vererek tanýnmasýna yardýmcý olur. Aþaðýdaki belirtilen organ adý ve görevlerini uygun boþluklara yerleþtiriniz. Organ Beyin Görevi Beþ duyu organýmýzýn kontrol merkezidir. Organ Omurilik soðaný Görevi Hayatsal olaylarý kontrol eder. Organ Omurilik Görevi Organ Beyincik Görevi Vücudun dengesini saðlar. Refleks davranýþlarýný gerçekleþtirir. Organýn görevi Vücudun dengesini saðlar Refleks davranýþlarýný gerçekleþtirir. Hayatsal olaylarý kontrol eder. Beþ duyu organýmýzýn kontrol merkezidir. Organýn adý Omurilik soðaný Beyin Beyincik Omurilik 294

11 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 9 MEREZÝ SÝNÝR SÝSTEMÝNÝN GÖREVERÝNÝ ÖÐRENEÝM azaným: Merkezi sinir sisteminin görevlerini tablo halinde gösterir. Aþaðýda merkezi sinir sistemi organlarýnýn kontrol ettiði bazý olaylar harflerle gösterilmiþtir. A B C D E F G H I J Örgü örme Öðrenme Hafýza aslarýn uyumlu çalýþmasý Solunum Duyu organlarýnýn çalýþmasý Dolaþým Denge Yüzme Yüksek sesten irkilme Boþaltým Bu olaylarý yöneten merkezi sinir sistemi amirinin karþýsýna, yönettiði olaylarý yazýnýz. 1. A 2. B 3. C 4. F 1. D 2. H 5. I Beyin amiri Beyincik amiri 1. E 2. G 1. J 3. Omurilik soðaný amiri Omurilik amiri 295

12 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 10 REFES ÇEÞÝTERÝNÝ ÖÐRENEÝM azaným: Refleks davranýþlarýný örnek ve modelleme ile öðretmeye çalýþýr. Doðduðumuz andan itibaren gerçekleþtirdiðimiz davranýþlar (doðal refleks) vardýr, öðrendikten sonra gerçekleþtirdiðimiz (þartlý refleks) davranýþlar vardýr. 1 Bisiklet ve araba sürmek 2 Yeni doðan bebeðin emme refleksi 3 imon yenildiðinde veya görüldüðünde aðzýn sulanmasý 4 Diz kapaðýna vurulduðunda bacaðýn öne doðru fýrlamasý 5 Sýcak bir cisme dokunulduðunda elin hýzla çekilmesi 6 Örgü örme, yüzme ve dans etme davranýþlarý 7 Göz bebeðinin ýþýða göre büyüyüp veya küçülmesi 8 Müzik aleti çalmak Numaralandýrýlmýþ örnekleri refleks aðacýndaki uygun elmalarýn içine yerleþtiriniz. ÞARTI REFES GRUBU DOÐA REFES GRUBU REFES AÐACI 296

13 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 11 SAGI BEZERÝNÝ ve GÖREVERÝNÝ ÖÐRENEÝM azaným: Ýç salgý bezlerini þekil üzerinde tanýtarak yerlerini belirtir ve öðretir. Ýnsan vücudundaki iç salgý bezlerinin adýný, salgýladýðý hormonu ve görevini yazýnýz. Ýç Salgý Bezinin adý: Tiroit bezi Salgýladýðý hormonu: Tiroksin hormonu Görevi: Metabolizma hýzýný düzenler. Ýç Salgý Bezinin adý: Pankreas Salgýladýðý hormonu: Ýnsulin ve glukagon Görevi: an þekerini ayarlar. Ýç Salgý Bezinin adý: Hipofiz bezi Salgýladýðý hormonu: Büyüme hormonu Görevi: Sinir sistemi ile iç salgý sistemi arasýndaki baðlantýyý saðlar. Ýç Salgý Bezinin adý: Böbrek üstü bezi Salgýladýðý hormonu: Adrenalin Görevi: orku, heyecan ve öfke gibi durumlarda vücuttaki metabolizma hýzýný artýrmak. Ýç Salgý Bezinin adý: Eþeysel bezler Salgýladýðý hormonu: Eþeysel hormonlar Görevi: Üreme ve üreme hücrelerinin oluþumu ile ilgili olaylarý düzenlemek. Ýç salgý bezleri ile ilgili aþaðýda verilen cümlelerin doðru veya yanlýþlýðýný belirtip uygun kutucuðu iþaretleyiniz. DOÐRU YANIÞ 1. Hormonlar kan yolu ile yayýlýr. 2. an þekerini ayarlayan hormonlarý böbrek üstü bezi salgýlar. 3. orku, sevinç ve heyecan anýnda adrenalin hormonu salgýlanýr. 4. Ýyot eksikliðinde, tiroit bezinin büyümesi ile guatr hastalýðý oluþur. 5. Tiroksin hormonu metabolizma hýzýný ayarlayarak büyüme ve geliþmede rol oynar. 297

14 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 12 SORUARA ÝÇ SAGI BEZERÝNÝ ÖÐRENEÝM azaným: Ýç salgý bezlerini ve hormonlarýný tablo ve levha halinde belirtmeye ve öðretmeye çalýþýr. Cevap 1. Hangisi bayanlarda ergenlik döneminde aktif hale gelir? D 2. Hangisi salgýladýðý hormonla korku ve heyecan anýný dengede tutan bezdir? E 3. Hangisi hem hormon, hem de enzim üreten karma bir bezdir? C 4. Hangisi devlik ve cücelik hastalýðýnýn ortaya çýkmasýnda etkilidir? B 5. Vücudumuzdaki kimyasal olaylarý düzenleyen ve metabolizma hýzýný ayarlayan hormon hangisidir? F 6. Hangisi böbrek üstü bezinin salgýladýðý hormondur? A Aþaðýdaki harfleri uygun cevap kutucuðuna yerleþtiriniz. A Adrenalin D Yumurtalýk B Büyüme hormonu E Böbrek üstü bezi C Pankreas F Tiroksin 298

15 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 13 DENETEYÝCÝ ve DÜZENEYÝCÝ SÝSTEMÝ ÖÐRENEÝM azaným: Denetleyici ve düzenleyici sistemleri gruplayarak öðrenir. Aþaðýda verilen cümlelerin doðru veya yanlýþ olduðunu belirleyip uygun olan kutucuðu iþaretleyiniz. DOÐRU YANIÞ 1. Bir uyarýnýn sinir hücresinde oluþturduðu elektriksel deðiþikliðe uyartý denir. 2. Sinir hücresine nöron denir. 3. Sinir sistemi ile iç salgý sistemi arasýndaki iletiþimi hipofiz bezi saðlar. 4. Merkezi sinir sistemi organlarýndan olan omurilik omurga içinde bulunur. Aþaðýdaki terimleri uygun vagonlara yerleþtiriniz. Beyin Guatr Beyincik Testis Omurilik Tiroit Hipofiz Þeker hastalýðý Ýnsülin Menenjit Glukagon Omurilik soðaný ÝÇ SAGI SÝSTEMÝ VAGONU SÝNÝR SÝSTEMÝ VAGONU 299

16 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 14 GÖZÜ TANIYAIM ve ÖÐRENEÝM azaným: Gözün bölümlerini ve görevlerini tablo ve þekil halinde izah eder ve kavratýr. Aþaðýda gözün bazý bölümleri numaralandýrýlmýþtýr Þekilde gösterilen göz bölümlerinin adlarýný ve görevlerini aþaðýda boþ býrakýlan yerlere yazýnýz. Gözün Bölümü Adý Sert tabaka Sarý leke ör tabaka Damar tabaka ornea Göz bebeði Göz merceði Að tabaka Görevi Gözü dýþ etkenlerden korur. Görüntünün ters oluþtuðu yerdir. Görme sinirlerinin gözden çýkardýðý kýsýmdýr. Gözü besler. Göze gelen ýþýðý kýrarak içeri girmesini saðlar. Göze gelen ýþýk miktarýný ayarlar. Göze gelen ýþýðý kýrarak sarý lekeye dönüþtürür. Görüntünün oluþtuðu tabakadýr. 300

17 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 15 GÖZ YAPIARININ GÖREV AAM SIRASINI ÖÐRENEÝM azaným: Görme olayýnýn gerçekleþmesini þekil ve model ile anlatýr. Aþaðýda görme olayýnda görev alan bazý yapýlar karýþýk olarak verilmiþtir. Bu yapýlarý görme olayýnda görev alma sýrasýna göre yazýnýz. Sarý leke Göz merceði Göz bebeði Y T Duyu almaçlarý X Beyin Z Saydam tabaka V Göz sinirleri Y V T X Z Göz ile ilgili aþaðýdaki kavramlarý eþleþtiriniz. TANIM Yeþil ve kýrmýzý rengi ayýrt edemeyen göz kusurudur. AVRAM Hipermetrop Iþýða duyarlý almaçlarýn bulunduðu tabakadýr. ornea Görüntünün bulanýk olduðu göz kusurudur. Ýris Göze gelen ýþýðýn miktarýný ayarlayan bölümdür. Beyin Uzaðý göremeyen göz kusurudur. Renk körlüðü Ýnce kenarlý mercekle düzeltilen göz kusurudur. Miyop Iþýðýn ilk olarak kýrýldýðý bölümdür. Astigmat Göze gelen görüntünün deðerlendirildiði merkezi sinir sistemi organýdýr. Retina 301

18 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 16 UAÐIMIZI ÖÐRENEÝM azaným: ulaðýn bölümlerini ve özelliklerini þekil ve tablo ile göstererek tanýtýr. Salyangoz Östaki borusu Yarým daire kanallarý ulak yolu ulak zarý Oval pencere Çekiç, örs ve üzengi ulak kepçesi Duyu sinirleri Aþaðýdaki þekilde kulaðýn bazý kýsýmlarý oklarla gösterilmiþtir. Boþ býrakýlan yerleri yukarýdaki kelimelerle uygun bir þekilde doldurunuz. ulak zarý ses titreþimlerini orta kulaða aktarýr. Çekiç, örs ve üzengi vücudun en küçük kemikleri olup, ses titreþimlerini oval pencereye aktarýr. Yarým daire kanallarý vücut dengesinin saðlanmasýna yardýmcý olur. Duyu sinirleri salyangozdaki duyu almaçlarýndan aldýðý bilgiyi beyne iletir. ulak kepçesi çevreden gelen ses dalgalarýný toplar. ulak yolu salgýladýðý salgýyla kulaða giren toz, mikrop ve polenleri tutar. Oval pencere ses titreþimlerini iç kulaða aktarýr. Östaki borusu kulak zarýnýn iki taraftaki hava basýncýnýn dengede kalmasýný saðlar. Salyangoz ses titreþimlerini algýlayan duyu almaçlarýnýn bulunduðu kýsýmdýr. Þekilde gösterilen kýsýmlarýn ait olduðu kulak bölümünü belirleyerek, bu kýsýmlarý aþaðýdaki þemada boþ býrakýlan yerlere yerleþtiriniz. ulaðýn Bölümleri Dýþ kulak ulak kepçesi ulak yolu ulak zarý Orta kulak Çekiç, örs ve üzengi Östaki borusu Oval pencere Ýç kulak Salyangoz Yarým daire kanallarý Duyu sinirleri 302

19 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 17 BEÞ DUYU ORGANARININ NE ÝÞE YARADIÐINI ÖÐRENEÝM azaným: Duyu organlarýnýn görevini kavratmaya çalýþýr. Fen ve Teknoloji öðretmeni, Ahmet ten aþaðýdaki kavramlarý uygun torbalara yerleþtirmesini istiyor. 1 Basýnç Sarý bölge 8 2 Ölü tabaka oku 9 3 Yað tabakasý Salyangoz 10 4 Acý Çekiç 11 5 Tat tomurcuklarý Östaki borusu 12 6 onuþma Iþýk 13 7 Mukoza tabakasý Sarý leke ornea nakli DUYU TORBAARI DERÝ TORBASI 15 DÝ TORBASI UA TORBASI BURUN TORBASI GÖZ TORBASI 303

20 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 18 ÖÐRENDÝERÝMÝZÝ TERARAYAIM azaným: Duyu organlarýnýn özelliklerini doðru veya yanlýþ kavramlarý ile ifade eder. Aþaðýda verilen cümlelerin doðru veya yanlýþ olduðunu belirleyip, uygun olan kutucuða iþaretleyiniz. Doðru ve yanlýþ sayýlarý tespit edelim. DOÐRU YANIÞ 1. oku ve tat alma organlarý birbiriyle uyumlu olarak çalýþmaz. 2. Sigara ve alkol; böbrek, karaciðer, akciðer, kalp ve damar hastalýklarýna neden olur. 3. Saðlýklý olan her organ baðýþlanabilir. 4. Ýþaret dili, iþitme engellilerin çevrelerindeki bireylerle iletiþim kurmalarýný saðlar. Saðlýk sorunlarýyla birlikte toplumda görevlerini yerine getiren bireylere saygýlý olmalý ve takdir etmeliyiz. 5. Organ baðýþlayacak olan bireyler Doku ve Organ Baðýþ Bölgesi ni doldurmalý ve bu belgeyi üzerlerinde taþýmalýdýr Vücudumuz pek çok sistemin bir araya gelmesinden oluþmuþtur. 8. Spor, sanat ve dilim dallarýnda uðraþýlar edinme bireylerdeki sigara ve alkol kullaným oranlarýný azaltýr. 9. Yaptýðýmýz her bir iþin gerçekleþtirilmesinde sadece belli bir sistem görev alýr. 10. Organ nakli sadece beyin ölümü gerçekleþmiþ kiþilerden alýnan organlarla yapýlýr. 11. Sistemlerimizden birinin çalýþmamasý diðer sistemlerimizde herhangi bir aksaklýða neden olmaz. 12. Organ baðýþý; toplumsal dayanýþma ve yardýmlaþmayý olumlu etkiler. Sigara ve alkol kullanýmý; merak, özenti ve arkadaþlar tarafýndan kabul görme duygularýyla baþlamaktadýr alp, karaciðer ve pankreas gibi organlar bir insandan diðer bir insana kesinlikle nakledilmez. 15. Braille Alfabesi iþitme engellilerin çevreleriyle iletiþimlerin saðlanmasýnda kullanýlmaktadýr. aç tane doðru vardýr? aç tane yanlýþ vardýr? 9 6 Doðru çantasý Yanlýþ çantasý 304

21 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 19 BÝDÝERÝMÝZÝ TERARAYAIM azaným: Duyu organlarýnýn genel özelliklerini sýralar. Aþaðýdaki açýklamalara ait numaralarý, ilgili olduðu kavramýn önündeki butonun içine yazýnýz. AÇIAMAAR 1. Göz kusurlarýnýn tedavisinde kullanýlan ürünlerden biridir Deri hastalýklarýnýn teþhisinde kullanýlan cihazdýr. 5 AVRAMAR Renk körlüðü ulak zarý 3. Anne ve babadan çocuða kalýtsal olarak aktarýlan göz kusurudur. 4 Mukus 4. okusu alýnacak maddelerden ayrýlan koku taneciklerinin, burnumuz içinde çözündüðü sývýdýr. 1 ontak lens 5. Ses dalgalarýný kulak kemiklerine ileten yapýdýr. 2 Dermatoskop 6. Salyangoz ve yarým daire kanallarýnýn bulunduðu kulaðýn bölümüdür. 14 Almaç hücreleri 7. Burun çevresinin iltihaplanmasý sonucu oluþan hastalýktýr. 11 Acý 8. Gözü koruyan yapýlardan biridir. 9 urdeþen 9. Deride görülen hastalýklardan biridir. 7 Sinüzit 10. Burundaki duyu almaçlarýnýn yoðun bulunduðu kýsýmdýr. 6 Ýç kulak 11. Dilin arka kýsmýnda yoðun olarak hissedilen tat çeþididir. 13 Deri 12. Dilde ortaya çýkan rahatsýzlýklardan biridir. 10 Sarý bölge 13. Basýnç duyusunu algýlayan duyu organýmýzdýr. 8 aþ 14. Dýþ ortamdan aldýðý uyarýlarý sinirlere aktaran özel hücrelerdir. 12 Tat körlüðü 305

22 VÜCUDUMUZDA SÝSTEMER ETiNi 20 BUMACA ÇÖZERE ONUYU PEÝÞTÝREÝM azaným: Verilen özelliðe göre duyu organýný belirler. 3 T E M R E R P 7 P O R A S Ý Ý H 2 B I Ý R Ý 10 R E A T Ö S Ö 12 G S R D 6 R E T G 11 Z A Ö S I E O R N E 9 U R E 4 M Ý 8 Y U O P A M 5 U H Ü C Ç A Baþlangýç noktasý M A 1 Aþaðýda tanýmlarý yapýlan kavramlarý baþlangýç noktasýndan baþlayarak yerleþtiriniz. TANIMAR 1. Dýþ ortamdan gelen uyarýlarý algýlayan özel hücrelerdir. 2. Görüntünün sarý lekenin arkasýnda oluþtuðu göz kusurudur. 3. Dilin ön ucu ile algýlanan tat çeþididir. 4. alýn kenarlý merceðin kullanýldýðý göz kusurudur. 5. Mukozanýn salgýladýðý ve burnun nemli kalmasýný saðlayan salgýdýr. 6. Vücut ýsýsýný ayarlayan en büyük duyu organýdýr. 7. Burundaki duyu almaçlarýnýn yoðun bulunduðu bölümdür. 8. Sesleri algýlayan ve dengede görev alan duyu organýdýr. 9. ulakta bulunan kemiklerden biridir. 10. Göze rengini veren yapýdýr. 11. Göze gelen ýþýðýn ilk kýrýldýðý bölümdür. 12. Cisimleri görmemizi saðlayan duyu organýdýr. 306

23 2. ÜNiTE uvvet ve Hareket

24

25 UVVET ve HAREET ETiNi 1 ÝÞ AVRAMINI ANAYAIM azaným: Fen anlamýndaki iþin formülünü vererek örneklerle öðretir. Aþaðýdaki örnekleri gruplandýrýnýz. 1 Telefonla konuþan sekreter 3 Ayakta bekleyen çocuk 4 itap okuyan çocuk 2 Pedalý çeviren adam 5 Yukarýdaki numaralarý çantalara yerleþtiriniz. Daða týrmanan daðcý 2, 5 1, 3, 4 ÝÞ YAPAR ÇANTASI ÝÞ YAPMAZ ÇANTASI Fen anlamýndaki iþ ile ilgili aþaðýdaki boþluklarý doldurunuz. F F x Cisme kuvvet uygulanarak cisim kuvvet doðrultusunda yol aldýðýnda iþ yapýlmýþ olur. F: uvvet X: Alýnan yol Ýþ: uvvet x Alýnan yol W = F.X Birim Tablosu Ýþ (W) uvvet (F) Yol (X) Joule Newton Metre 309

26 UVVET ve HAREET ETiNi 2 HANGÝ DURUMDA HANGÝ ENERJÝ VARDIR? ÖÐRENEÝM azaným: Örneklerle enerjiyi açýklar. inetik enerjiye sahip olanlarý örnekteki gibi kamyon kasasýna taþýyalým. a b c d d a b c f e f Tablolardaki etkinlikleri yapýnýz. Tablo 1 m 2m um Tablo 3 Tablo 5 m 310 V m 2V Hangi cisim kum zeminde daha fazla iz býrakýr? Neden? cismi. Çünkü kütlesi daha fazladýr. Helikopter hangi enerji türlerine sahiptir? Yüksekliðinden dolayý potansiyel, hareketinden dolayý kinetik enerjiye sahiptir. Hangi yay daha fazla sýkýþýr? Neden? yayý daha çok sýkýþýr. Çünkü hýzý fazla olan cismin kinetik enerjisi daha fazladýr. Tablo 2 Tablo 4 um Tablo 6 Þekildeki kalýnlýklarý farklý olan yaylar eþit miktarda sýkýþtýrýlarak önüne özdeþ ve cisimleri konuluyor. Hangi cisim daha uzaða gider? Sebebini yazýnýz. cismi daha uzaða gider. Çünkü yayý kalýn olduðu için daha fazla kuvvet uygulanmýþtýr. Özdeþ ve kürelerinden hangisi kum zemine daha fazla batar? Neden? küresi daha fazla batar. Çünkü yüksekliði fazla olan cisimin potansiyel enerjisi fazladýr. Fazla enerji kuma daha çok batmasýný saðlar. Paraþüt hangi enerji türlerine sahiptir? inetik, potansiyel ve mekanik enerjilere sahiptir.

27 UVVET ve HAREET ETiNi 3 ENERJÝ NASI OUÞUR GÖREÝM azaným: Enerji ve dönüþümleri örneklerle kavratýr. Aþaðýdaki enerji dönüþümlerini boþ kutulara yazýnýz. Elektrik enerjisi Hareket enerjisi Isý enerjisi Elektrik enerjisi Rüzgar enerjisi Elektrik enerjisi Isý enerjisi imyasal enerjisi Elektrik enerjisi Iþýk ve ýsý enerjisi Ses enerjisi Elektrik enerjisi Güneþ enerjisi Elektrik enerjisi Hareket enerjisi imyasal enerjisi Enerji ile ilgili aþaðýdaki açýklama ile kavramlarý örnekteki gibi eþleþtiriniz. AÇIAMA AVRAM Esnek maddelerle biriken enerjidir. inetik enerji Cismin konumundan dolayý sahip olduðu enerjidir. Sürtünme kuvveti Hareketli cisimlerin sahip olduðu enerjidir. Mekanik enerji Uçan kuþun sahip olduðu enerjidir. Esneklik potansiyel enerjisi inetik ve potansiyel enerjinin toplamýna denir. inetik ve potansiyel enerji Cismin kinetik enerjisini azaltan kuvvettir. Potansiyel enerji 311

28 UVVET ve HAREET ETiNi 4 BASÝT MAÝNEERÝN NE ÝÞE YARADIÐINI ÖÐRENEÝM azaným: Basit makinelerin genel özelliklerini açýklar. Basit makineler ile ilgili aþaðýdaki ifadelerin doðru veya yanlýþ olduðunu deðerlendiriniz. Uygulanan kuvvetin yönünü ve þiddetini deðiþtirir. uvvetin etkisini artýrarak iþten ve enerjiden kazanç saðlar. Ayný anda hem kuvvetten hem yoldan kazanç saðlayabilir. Doðru: 3 Yanlýþ: Doðru: Yanlýþ: 3 Doðru: Yanlýþ: 3 Tekerlek ve eðik düzlem insanlarýn ilk olarak kullandýðý basit makinelerdir. Basit makineler kaldýraçlar, makaralar, eðik düzlem ve diþliler olmak üzere dört grupta toplanýr. Bir iþin yapýlma hýzýný deðiþtiremez. Doðru: 3 Yanlýþ: Doðru: 3 Yanlýþ: Doðru: Yanlýþ: 3 Aþaðýdaki boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 1. aldýraçlar destek ortada veya uçta olmak üzere ikiye ayrýlýr. 2. Sabit makara kuvvetin yönünü deðiþtirerek iþ yapma kolaylýðý saðlar. 3. Bir hareketli makarada kuvvetten iki kat kazanç, yoldan iki kat kayýp vardýr. 4. Eðik düzlemde daima kuvvetten kazanç vardýr. 5. Diþlilerdeki tur sayýsý yarý çapý ile ters orantýlýdýr. 6. Eþ merkezli diþlilerde dönüþ yönü ve tur sayýsý aynýdýr. 312

29 UVVET ve HAREET ETiNi 5 ADIRAÇARIN NASI UANIDIÐINI ÖÐRENEÝM azaným: aldýraçlarý þekil ve model üzerinde ifade eder. (F) uvvet Yük P A B C D E F G Þekilde verilen kaldýraç sistemi ile ilgili aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Soru uvvet kazancýný artýrmak için neler yapýlmalý? uvvet A noktasýndan uygulanmalý Yük E veya F noktasýna konulmalý 2. Soru uvvet kolu, yük kolu ve destek noktasý neresidir? uvvet kolu = BG Yük kolu = DG Destek noktasý = G noktasý 3. Soru Ayný kuvvetle daha aðýr bir yükü dengelemek için sistemde nasýl deðiþiklik yapýlmalý? uvvet A noktasýndan uygulanmalý Yük F noktasýna yerleþtirilmeli aldýraç tiplerini günlük hayatta kullandýðýmýz araçlarla eþleþtiriniz. P cisminin aðýrlýðý 60 N dur. uvvetlerin deðerlerini bulunuz. F P El arabasý P F 1 P F 2 1. Çeþit kaldýraç P F Tahterevalli Eþit kollu terazi 60.2 = F N = F = 3.F 2 20 N = F 2 Makas 2. Çeþit kaldýraç P F Maþa Cýmbýz 3. Çeþit kaldýraç Aþaðýdaki kaldýraçlarda yükleri dengede tutan kuvvetleri bulunuz. P F 3 P F = F = F N = F N = F 4 15 N F 1 F 2 60 N F 3 20 N F 1 = 30 N F 2 = 12 N F 3 = 10 N 5 N F 4 F 5 30 N F 4 = 20 N F 5 = 10 N 313

30 UVVET ve HAREET ETiNi 6 MAARAARIN HAYATIMIZA SAÐADIÐI OAYIÐI ANAYAIM azaným: Makara çeþitlerini ve kullanýmlarýný öðretir. Ýnþaata kum taþýyan iki iþçi hangi durumda en az kuvvet uygular?,, M ve N cisimlerinin aðýrlýklarý verilmiþtir. Dinamometrelerin gösterdiði deðerleri bulunuz. I II D 1 = 80 N D 2 = 30 N 80 N 60 N III IV D 3 = 25 N D 4 = 40 N N 40 N CEVAP ARTI IV M 100 N hareketli yüke yönünü yoldan saðlamaz 20 kuvvetten palanga Aþaðýdaki boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 1. Sabit makara kuvvetin yönünü deðiþtirir fakat kuvvetten kazanç saðlamaz. 2. Sabit makarada uygulanan kuvvet yüke eþittir. 3. Sabit makarada yükün 20 cm yükselmesi için ipi 20 cm çekilmelidir. 4. Hareketli makarada kuvvetten 2 kat kazanç yoldan 2 kat kayýp olur. 5. Bir ip üzerinde iki veya daha fazla makaradan oluþan sisteme palanga denir. 6. Sistemdeki hareketli makaralarýn sayýsý arttýkça kuvvet kazancý da artar. 314

31 UVVET ve HAREET ETiNi 7 UVVET AZANCI ÝÇÝN BASÝT MAÝNEERÝN UANIMINI BEÝRER azaným: Eðik düzlemi þekil ve modellerle ifade eder. Þekildeki iþlemlere göre sorularý cevaplandýrýnýz. 1 Cismi iterek yukarý çýkarýyor. a) Hangi durumda cismin aldýðý yol fazladýr? 1 b) Hangi durumda daha az kuvvet uygulanýr? Neden? 2 Cismi yukarýya kaldýrarak çýkarýyor. 1. çünkü eðik düzlemi kullanarak kuvvetten kazanç saðlar.... c) Yapýlan iþ için ne söylenebilir? Yapýlan iþler eþittir.... Yanda verilen durumlarda cismi farklý eðik düzlemler kullanýlarak 2 m yükseðe çýkarýlýyor. F 1 3 m 2 m F 2 4 m 2 m 1. Düzenek 2. Düzenek uvvet Odasý Ýþ Odasý Yanda verilen odalarda belirtilen deðerlerin büyüklüklerini karþýlaþtýrýnýz. > = F 1 F 2 W 1 W 2 Farklý uzunluktaki ve tahtalarý ile eþit kalýnlýktaki kitaplar kullanýlarak eðik düzlemler oluþturuluyor. uvvet kazancýnýn en fazla olduðu durumda kullanýlan tahtayý ve kitap sayýsýný aþaðýdaki butonlar üzerinde belirtiniz. Tahta Butonlarý 3 itap Sayýsý Butonlarý

32 UVVET ve HAREET ETiNi 8 DÝÞÝERÝ ve BASÝT MAÝNEERÝ TANIYAIM azaným: Diþliler ve diðer basit makinelerin çalýþma prensibini þekillerle açýklar. n = n (n: Tur sayýsý) n n Ortak eksenli ve diþlilerinin dönüþ yönleri ve tur sayýlarý aynýdýr. ve diþlilerinin diþ sayýsý yarýçaplarý ile doðru orantýlýdýr. ve diþlilerinin dönüþ yönü farklýdýr. ve diþlilerinin tur sayýlarý yarýçaplarý ile ters orantýlýdýr. n. n = n. r diþlisinin tur sayýsý diþlisinden fazla dýr. 3r r Birden fazla basit makineyi yapýsýnda bulunduran aletlere bileþik makine denir. ve diþlilerinin dönüþ yönü ayný dýr. diþlisi 10 tur dönerse diþlisi kaç tur döner? Bisiklet bileþik makinedir. Yapýsýnda hangi basit makinelerin olduðunu iþaretleyiniz. 3 aldýraç Makara 30 tur döner. 3 Tekerlek 3 Diþliler 2 1 M Aþaðýdakilerden basit makine olanlarý kutucuða iþaretleyiniz. 15 diþ 5 diþ 30 diþ 3 3 diþlisi 1 yönünde 10 tur dönerse ve M diþlileri hangi yönde kaç tur döner? Tekerlek Çýkrýk : 2 yönünde 30 tur. M: 1 yönünde 5 tur. Diþliler çevrildiðinde tur sayýsý en az ve en fazla olan hangileridir? 3 3 En az En fazla M Vida ama 316

33 UVVET ve HAREET ETiNi 9 SÜRTÜNME UVVETÝNÝ NASI UANAIM azaným: Sürtünme kuvvetini ve özelliklerini modelleme ile anlatýr. Sürtünme ile ilgili aþaðýdaki boþluklarý doldurunuz. 1. Cisme sürtünme kuvvetinden daha küçük kuvvet uygulanýrsa cisim hareket etmez. 2. Sürtünmeli ortamda sürtünen cisimlerin enerjileri ýsý enerjisine dönüþebilir. 3. Sürtünme kuvveti harekete zýt yöndedir. 4. Duran cismi harekete geçirmek için sürtünme kuvvetinden büyük kuvvet uygulanmalýdýr. Aþaðýdaki ifadelerde sürtünmenin arttýðý durumlarý aðaç üzerindeki kirazlara, azaldýðý durumlarý ise yere düþen kirazlar üzerine yazýnýz. A Arabalarda tekerlek kullanýlmasýnda E Ekmek kesmek için aðzý týrtýklý býçaklarýn kullanýlmasý B Tekerleklerin týrtýklý ve kauçuktan yapýlmasýnda F Uçaklarýn uzun mesafeli yolculuklarda yüksekten uçmasýnda C Bisiklet zincirinin yaðlanmasýnda G Ýtilen sýranýn üstüne bir çocuk oturduðunda D Yüzeylerin pürüzlülüðü artýrýldýðýnda H Arabalarýn tekerleklerine zincir takýlmasý... B... D... E... H... G... C... A F

34 UVVET ve HAREET ETiNi 10 SÜRTÜNMEDEN FAYDAANAIM azaným: Sürtünmenin az veya çok olmasýný ifade eder. Sürtünmenin çok veya az olduðu örnekler aþaðýda verilmiþtir. 1. Tahtalarýn ve çakmak taþlarýnýn birbirine sürtülerek ateþ yakýlmasýnda 2. Bir atletin yarýþta koþmaya baþlamasýnda 3. alecinin topu tutmasýnda 4. avanoz kapaðýnýn çevrilerek açýlmasýnda 5. Buz hokeycisinin buz üstünde kaymasýnda 6. ýþýn ellerimizin birbirine sürtülerek ýsýnmasýnda 7. Daðcýlarýn daða çýkmasýnda 8. Fren yaparak araçlarýn durmasýnda 9. ýþýn kauçuk tabanlý ayakkabý kullanýlmasýnda 10. Patenlerde tekerlek kullanýlmasýnda 11. Paraþütçülerin paraþütle atlayarak sabit süratle yere inmesinde 12. Uçaklarýn ve yarýþ arabalarýnýn önünün sivri olamasýnda 13. arlý günlerde araba tekerlerine zincir takýlmasýnda 14. Makinelerin yaðlanmasýnda 15. Öðretmenin tebeþirle tahtaya yazý yazmasýnda 16. Yüzücülerin yarýþ sýrasýnda özel mayo kullanmasýnda Sürtünme kuvvetinin çok olduðu örnekleri örnekte verildiði gibi tahtaya yazýnýz. 4, 1, 2, 3, 6, 7, 8, 9, 11, 13,

35 UVVET ve HAREET ETiNi 11 SÜRTÜNME UVVETÝNÝ ÖÐRENEÝM ve UYGUAYAIM azaným: Sürtünme kuvvetinin nelere baðlý olduðunu örneklerle anlatýr. Aþaðýdaki boþluklarý kelebeðin kanatlarýndaki kelimelerle uygun bir þekilde doldurunuz. zýt artar deðiþir sürtünme Cisimle yüzey arasýnda, cismin hareketine zýt yönde uygulanan kuvvete sürtünme kuvveti denir. Yüzeyin türü deðiþtikçe sürtünme kuvveti deðiþir. Cismin aðýrlýðý arttýkça sürtünme kuvveti artar. Tahta Cam M Buz Özdeþ, ve M cisimleri eþit bir itme kuvveti ile fýrlatýlýyor. Bu duruma göre aþaðýdaki sorularýn cevaplarýný yazýnýz. SORUAR CEVAP Hangi cisim en fazla yol alýr? M Hangi cismin hareket süresi en az olur? Hangi cismin son konumu diðer iki cismin arasýnda olur? Hangi yüzeyin sürtünme kuvveti en fazladýr? Tahta 319

36 UVVET ve HAREET ETiNi 12 ESNE MADDEERÝ TANIYAIM azaným: Yaylarýn özelliklerini tablo doldurarak öðretir. Yapýsýnda yay bulunduran elmalarý örnekteki gibi sepete doldurunuz. 1 Basmalý tükenmez kalem 2 Trambolin 5 3 apý kolu 4 urmalý oyuncak araba 6 Dinamometre 8 Otomobil 7 Masa Býçak 10 Çekyat 9 Fare kapaný Aþaðýdaki boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 1. Yaya kuvvet uygulandýðýnda yay uzar veya kýsalýr. 2. Yayda oluþan kuvvet, uygulanan kuvvetle zýt yönlüdür. 3. Yaya uygulanan kuvvet arttýkça, yaydaki uzama miktarýda artar. 4. uvvet uygulandýðýnda þekli deðiþen, kuvvet kaldýrýldýðýnda tekrar eski hale geri dönen maddelere esnek maddeler denir. 5. Sünger, yay ve lastik esnek maddelere örnek verilebilir. 6. Oyun hamuru, tahta ve taþ esnek olmayan maddelere örnek verebilir. 7. Yayýn uzama miktarý uygulanan kuvvete, yayýn kalýnlýðýna ve cinsine baðlýdýr. 8. Aðýr cisimler kalýn yaylý dinamometre ile ölçülür. 9. Hassas ölçüm yapmak için ince yay kullanýlýr. 320

37 UVVET ve HAREET ETiNi 13 GRAFÝ ÇÝZMYEYÝ ÖÐRENEÝM azaným: Yaya uygulanan kuvvet arttýkça yaydaki uzamanýn artacaðýný grafik ve tablo ile öðretir. Yaylara uygulanan kuvvet ve yaylardaki uzama miktarýna göre, yandaki tabloyu doldurunuz ve grafiði çiziniz. uvvet (N) Uzama miktarý (cm) cm 4 cm 6 cm uvvet (N) 30 N 60 N N Uzama miktarý (cm) Farklý, ve M yaylarý için tablolardaki boþluklarý doldurunuz. uvvet (N) Uzama miktarý (cm) uvvet (N) Uzama miktarý (cm) uvvet (N) Uzama miktarý (cm) yayý yayý M yayý Verilen grafiklere göre altlarýndaki kuvvet uzama tablolarýný doldurunuz. uvvet (N) uvvet (N) Uzama miktarý (cm) Uzama miktarý (cm) uvvet (N) Uzama miktarý (cm) uvvet (N) Uzama miktarý (cm)

38 UVVET ve HAREET ETiNi 14 DOÐRU ORANTI GRAFÝERÝNÝ ÇÝZEÝM azaným: Yayýn uzama miktarýnýn yayýn cinsine baðlýlýðýný grafikle açýklar. uvvet (N), ve M yaylarýna ait kuvvet uzama miktarý grafiði þekildeki gibidir. 30 yayý yayý 20 M yayý 10 Uzama miktarý (cm) Grafiðe göre, kartlardaki sorularý cevaplandýrýnýz. 60 N luk kuvvet uygulandýðýnda 4 cm uzayan yay hangisidir? 12 cm uzamasý için 30 N luk kuvvet uygulamasý gereken yay hangisidir? 40 N luk kuvvetle 8 cm uzayan yay hangisidir? M 1. art 2. art 3. art uvvet uzama miktarý verilen grafiklerdeki,, M ve N deðerlerini bulunuz. uvvet (N) uvvet (N) M 0 Uzama miktarý (cm) N Uzama miktarý (cm) = 16 = 6 M = 2 N = 5 322

39 3. ÜNiTE Yaþamýmýzdaki Elektrik

40

41 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 1 CÝSÝMERÝN YÜ DAÐIIMINI TESPÝT EDEÝM azaným: Elektrik yüklerini ve yüklü cisimleri kavratýr. Aþaðýdaki cümlelerin doðru veya yanlýþlýklarýný belirterek uygun kutucuðu iþaretleyiniz. DOÐRU YANIÞ 1. Elektrik yükleri proton ve nötron olarak adlandýrýlýr. 2. Zýt yükler birbirini iterler. 3. Cisimlerin yüklü hale getirilmesine elektriklenme denir. 4. Pozitif yüklü cisimlerde, (+) yük sayýsý ( ) yük sayýsýndan fazladýr. 5. Üzerindeki pozitif ve negatif yük sayýlarý birbirine eþit olan cisimlere nötr cisim denir. 6. Sürtünme ile elektriklenmede cisimler zýt yükle yüklenir. 7. Dokunma ile elektriklenmede cisimler ayný tür yükle yüklenirler. Plastik ve cam çubuklar ile ipek ve yün kumaþlarýn yüklerinin cinsini yazýnýz. Cam çubuk Plastik çubuk Cam çubuk Plastik çubuk Ýpek kumaþ Yün kumaþ Cam çubuk ipek kumaþa, plastik çubuk yün kumaþa sürtülüyor. Daha sonra çubuklar yalýtkan iple yan yana asýlýyor. Ýpek kumaþ Yün kumaþ Yaklaþtýrýlan çubuklarýn birbirini nasýl etkileyeceðini belirtiniz. Uygun kutucuðu iþaretleyiniz. 3 Cam çubuk Plastik çubuk Ýterler Çekerler 325

42 Yükleri uygun kümelere yerleþtiriniz. YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 2 CÝSÝMERÝN SON YÜÜNÜ BUAIM azaným: Elektriklenme çeþitlerini tablo ve levha halinde ifade eder. Özdeþ küreleri birbirine dokundurarak son yük durumunu örnekteki gibi yazýnýz. Önce Sonra Negatif Yükler ümesi 4 nötr 2 2,, M, N, P, R M N nötr 2 M 1 N 1 P R 5 1 P R 3 3 Pozitif Yükler ümesi S, T, X, Y S T S T X Y X Y Nötr Yükler ümesi 1 +5 C D C D C, D +3 3 nötr nötr nötr nötr Nötr cismin ve uçlarýnýn yükü nasýl olur? ( ) yüklü bir küre, nötr ve iletken bir cisme þekildeki gibi yaklaþtýrýlýp cisim bir ucundan topraklanýyor. Daha sonra toprak baðlantýsý kesilerek küre uzaklaþtýrýlýyor. nötr nýn son yükünü iþaretleyiniz. Pozitif (+) 3 (+) yüklü küre, nötr ve iletken cisme þekildeki gibi yaklaþtýrýlýyor. Negatif ( ) Topuzun yükü Yapraklarýn yükü Yapraklarýn hareketi Nötr + Açýlýr 326

43 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 3 YÜ GEÇÝÞÝNÝN NASI ODUÐUNU ANAMA azaným: Sürtünme ve dokunmanýn elektriklenmeye etkisini açýklar. Aþaðýdaki boþluklarý verilen kelime çiftlerinden uygun olan ile doldurunuz. Nötr Bulutlar rüzgarýn etkisiyle yer deðiþtirirken hava ile sürtünmesi sonucunda elektriklenir. Elektriklenen bir bulut nötr bir (elektriklenir / elektriklenmez) bulut üzerindeki yük daðýlýmýný deðiþtirir ve aralarýnda çekme kuvveti olur. Bulutlar birbirine temas (yük / elektron) (çekme / itme) ettiðinde bulutlar arasýnda yük geçiþi olur. Bu esnada hareket eden yük sayýsý oldukça fazla dýr. (proton / yük) (az / fazla) Bu olaya þimþek adý verilir. Bu olay sýrasýnda ýþýk görülür ve gök gürültüsü denen yüksek (yýldýrým / þimþek) (ýþýk / toz) (gök gürültüsü / fýrtýna) ses meydana gelir. Yere yakýn yüklü bulutlar yeryüzündeki cisimlerin ve aðaçlarýn da etki ile elektriklenmesini saðlar. Yüklü bulut (etki / dokunma) yere yeterince yakýn olduðunda bulut ile yer arasýnda yük geçiþi olur. Buna yýldýrým denir. Yýldýrýmýn (nötron / yük) (þimþek / yýldýrým) düþme olasýlýðýnýn en yüksek olduðu yerler yüksek ve sivri yerlerdir. Yýldýrýmdan korunmak için minare gibi yüksek yapýlara ve binalara paratoner takýlýr. (yüksek / alçak) (kalýn / sivri) (elektroskop / paratoner) Aþaðýdaki elektroskoplarýn yapraklarýnýn hareketlerini belirtiniz. Nötr Nötr M N P R S T Hangileri açýlýr? Hangileri kapanýr? Hangileri hem açýlabilir, N, R, M, P hem kapanabilir? S, T 327

44 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 4 DEVRE EEMANARINI TANIYAIM azaným: Basit bir elektrik devresini çizerek model üzerinde anlatýr Direnç Pil Ýletken tablo Anahtar Þekildeki devrede 1, 2, 3 ve 4 ile gösterilen devre elemanlarýný tahtadaki kelimeleri kullanarak uygun bir þekilde doldurunuz. 1. Anahtar 2. Direnç 3. Pil 4. Ýletken kablo Devrede kullanýlan pil, anahtar, direnç ve iletken kablonun görevlerini yazýnýz. Pil : Devredeki elektrik enerjisinin kaynaðýdýr. Anahtar : Devreye elektrik enerjisi saðlar. Devrenin açýlýp kapanmasýný saðlayarak elektrik enerjisinin geçiþini kontrol eder. Ýletken kablo : Devre elemanlarýný birbirine baðlar. Direnç : Devreden geçen akýmý engellemeye çalýþýr. Üzerinden elektrik enerjisi geçer. 328

45 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 5 DEVRE EEMANARINI TANIYAIM azaným: Devre elemanlarýný tablo kullanarak anlar. elektrik enerjisi Elektronlarýn Pil ýsý amper ýþýk seri ampermetre akýmýnýn paralel anahtar voltmetre Direnç Aþaðýdaki boþluklarý tahtadaki uygun kelimelerle doldurunuz. 1. Pilin verdiði enerji ampulde ýsý ve ýþýk enerjisine dönüþür. 2. Elektrik akýmýnýn yönü pilin (+) kutbundan ( ) kutbuna doðrudur. 3. Negatif yükler pil den enerji alýr. 4. Elektronlarýn yönü pilin ( ) kutbundan (+) kutbuna doðrudur. 5. Devreden geçen akýmý ölçen araçlara ampermetre denir. 6. Ampermetre devreye seri baðlanýr. 7. Elektrik akýmý birimi amper dir. 8. Negatif yüklerin titreþiminden kaynaklanan enerji aktarýmýna elektrik enerjisi denir. 9. Voltmetre devreye paralel baðlanýr. 10. Pilin gerilimi voltmetre ile ölçülür. 11. Devreden geçen elektrik akýmýný anahtar kontrol eder. 12. Direnç devreden geçen elektrik akýmýný engellemeye çalýþýr. 329

46 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 6 DEVRE URARA AMBA YAAIM azaným: urulan devreye göre lamba parlaklýðýný ifade eder. Devrelerdeki lambalardan ýþýk vereni papatyanýn içine yazýnýz. N N... M En fazla akýmýn geçtiði devreyi papatyanýn içine yazýnýz. A A I. devre II. devre II. devre... A III. devre IV. devre A En parlak yanan lambayý papatya içine yazýnýz. A I. devre II. devre IV. devre... A III. devre A IV. devre 330

47 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 7 DEVRE ve TABO YORUMAYAIM azaným: Ohm yasasýný devre, tablo ve grafikle anlatýr. Þekildeki basit elektrik devresinde sadece devredeki pil deðiþti- V rilerek ampermetre ve voltmetreden akým ve gerilim deðerleri okunuyor. A Grafiðe göre tabloyu doldurunuz. 24 Gerilim (V) 12 Buna göre, tablodaki boþluklarý doldurunuz. Gerilim (V) Akým (A) 0, ,5 Aþaðýdaki tabloyu doldurunuz. Gerilim (V) Akým (A) Direnç (Ω) Verilere göre grafiði çiziniz. Gerilim (V) Akým (A) Gerilim (V) Gerilim (V) 0 Þekil I deki gerilim akým grafikleri ile Þekil II deki ayný tür maddeden yapýlmýþ X, Y ve Z tellerinin eþleþtirmesi nasýl olur? Z X M Y 0 Gerilim (V) Akým (A) 4 8 Direnç (Ω) 3 3 Þekil I Gerilim (V) 4 8 M 2S 4S 2S Akým (A) l l 2l Þekil II Akým (A) X teli Y teli Z teli 15 X 0 Akým (A) Y Akým (A) Grafikteki X ve Y deðerlerini bulunuz. X = 9 Y = 5 331

48 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 8 ISA DEVREYÝ ANAYAIM azaným: Akýmýn dirençsiz yolu takip ettiðini ifade eder. 1. ve 2. bloklardaki kavramlarý eþleþtiriniz. Devreye paralel baðlanýr Ýç direnci çok büyüktür. Akýmý ölçer. Devreye seri baðlanýr. Elektrik akýmý üretir. Negatif yüklere enerji verir. Akýmýn geçmesine zorluk gösterir. Birimi Ohm dur. Ýçinde dirençli tel bulunur Elektrik enerjini ýsý ve ýþýða çevirir a. Elektrik enerjisini saðlamaktýr görevim verdiðim enerjiyle yükleri hareket ettiririm. Bilin bakalým ben kimim? b. Ýletken olduðum için akýmý iletirim yalýtkan deðilse etrafým tehlikeli olabilirim. Bilin bakalým ben kimim? c. Ýçimde direnç saklarým yeterince varsa akým çevreme ýþýk yayarým. Bilin bakalým ben kimim? d. Devreye baðlarsan beni görürsün ne kadar akým geçtiðini sakýn yanlýþ baðlama yakarsýn tellerimi Bilin bakalým ben kimim? Eþleþme sonucu ortada kalan terimleri çöp kutusuna atýnýz. 1, 4, b Devrelerdeki anahtarlar kapatýlýyor. Bütün anahtarlar kapatýlýyor. N M Hangi lambalar yanar? Yazýnýz Hangi lambalar söner? Yazýnýz II III I M IV M N 1. Devre 2. Devre aç lamba ýþýk vermez? 3 332

49 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 9 DEVRE EEMANARININ SEMBOERÝNÝ TANIYAIM azaným: Devre elemanlarýnýn görevlerini açýklar. Çizilen devrelere göre sorularý cevaplayýnýz. (Piller ve ampuller özdeþtir.) M 1. devre 2. devre Hangi devredeki pil daha fazla akým üretir? Hangi devredeki pilin ömrü daha uzun olur? Hangi ampulün parlaklýðý en fazladýr? Hangi ampullerin parlaklýklarý eþittir? 2. devre 1. devre M ve Tahtada görevleri verilen devre elemanlarý için, uygun numaralarý kutucuklara yerleþtiriniz. Gerilimi ölçer Devreden geçen akýmý kontrol eder. 4 Elektrik enerjisini ýsý ve ýþýða çevirir. Akýmý ölçer. 3 3 A V Negatif yüklere enerji verir. 333

50 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 10 PARAE DÝRENÇERDEN GEÇEN AIMARI BUAIM azaným: Paralel baðlý devrelerde küçük dirençten çok, büyük dirençten az akým geçtiðini fark eder. Aþaðýdaki devrelerde eþdeðer dirençleri ve kollardan geçen akýmlarý bulunuz. 3W 3W 6W 6.3 R eþ = W 6+3 = 2 4A I 1 I 2 3W I 1 = 2A I 2 = 2A 8W 2W 8W R eþ = = 4 W 3A I 1 I 2 1W I 1 = 1A I 2 = 2A 12W 2W 4W 12.4 R eþ = 12+4 = 3 W 20A I 1 I 2 3W I 1 = 12A I 2 = 8A Fen ve Teknoloji Öðretmeni Mustafa Bey in tahtaya çizdiði elektrik devresi ile ilgili sorular soruyor. Ana koldan geçen akým (I) kaç amperdir? I 1 6W I = 3A I 2 3W Dirençlerden geçen akýmlarý (I 1 ve I 2 ) bulunuz. I 1 = 1A I 2 = 2A I 6V Devrenin toplam direnci (R eþ ) kaç ohm olur? R eþ = 2W Mustafa Öðretmen 334

51 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 11 DEVREDEN GEÇEN AIMI TESPÝT EDEÝM azaným: Seri baðlý devrelerde dirençlerin ayný tel üzerinde olduðunu fark eder. Tahtadaki elektrik devresine göre aþaðýdaki boþluklarý doldurunuz. R 1 R 2 I 1 I 2 I + Devreden geçen I, I 1 ve I 2 akýmlarý arasýndaki iliþki; I = I 1 = I 2 þeklinde olur. Devrenin toplam (eþdeðer) direnci Reþ = R 1 + R 2 þeklinde olur. Devreye seri baðlý direnç sayýsý arttýkça eþdeðer direnç; ARTAR 3 AZAIR Devreye seri baðlý direnç sayýsý arttýkça pilden çýkan akým; ARTAR AZAIR 3 335

52 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 12 AMBA PARAIÐINI ÖÐRENEÝM azaným: Paralel ve seri devrelerin farklý olduðunu fark eder. Eþ deðer dirençleri bulunuz. Devrelere göre aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. a. 4W 2W 6 R eþ =... W M N P b. 1W 4W R eþ =... 5 W 1. Devre 2. Devre c. 2W 1W 4W R eþ =... 7 W Eþ deðer dirençleri sýralamasý... c >... a >... b þeklinde olur. Parlaklýk sýralamasý... =... >... M =... N =... P þeklinde olur. Hangi devrenin pili daha erken biter? 1. Devre 2. Devre 3 Aþaðýdaki cümlelerin doðruluk veya yanlýþlýklarýný belirterek uygun kutucuðu iþaretleyiniz. DOÐRU YANIÞ 1. Paralel baðlý devrelerde pilden çýkan akým kollardaki akýmlarýn toplamýna eþittir. 2. Paralel baðlý devrelerde büyük dirençten büyük, küçük dirençten küçük akým geçer. 3. Dirençler paralel baðlanýnca eþdeðer direnç herbir dirençten az olur. 4. Paralel baðlý ampullerde, ampullerden biri duyudan çýkarýlýrsa diðer ampuller söner. 5. Seri baðlý ampullerin parlaklýklarý eþittir. 6. Paralel baðlý ampullerde, ampullerin sayýsýnýn artýrýlmasý pilin ömrünü kýsaltýr. 7. Ýþyeri ve evlerdeki ampuller birbirine seri baðlýdýr. 336

53 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 13 ÝÞÝMÝZE YARAYAN DEVREYÝ BUAIM azaným: Seri baðlý devrelerin özelliklerini ifade eder. EÝME ÇANTASI öðrenelim akýmlar eþ deðer parlaklýklarý eþittir. söner devre elemanlarýný parlaklýk Aþaðýdaki boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. Seri baðlý devrelerde eþ deðer direnç devredeki diðer dirençlerden büyüktür. Seri baðlý devrelerde, dirençlerden geçen akýmlar eþittir. Seri baðlý ampullerde, ampullerden biri duyundan çýkarýlýrsa diðer ampuller söner. Seri baðlý devrelerde, ampullerin parlaklýklarý birbirine eþittir. Seri baðlý devrelerde, ampullerden geçen akýmlar eþittir. Seri baðlý devrelerde, ampul sayýsý arttýkça parlaklýk azalýr. ARTAN EÝMEERE UYGUN BÝR CÜME URUNUZ Devre elemanlarýný öðrenelim. 337

54 YAÞAMIMIZDAÝ EETRÝ ETiNi 14 ISA DEVREYÝ ÖÐRENEÝM azaným: Akýmýn dirençsiz yolu tercih ettiðini fark eder. Devreden faydalanarak aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. Yeþil anahtar M Mavi anahtar + Bütün anahtarlar açýkken hangi lambalar yanar? Cevap: M Sadece mavi anahtar kapatýldýðýnda hangi lamba yanar? Cevap: M Bütün lambalarýn sönmesi için hangi anahtarlar kapatýlmalý? Cevap: Mavi 338 ýrmýzý ýrmýzý anahtar Sadece kýrmýzý anahtar kapatýldýðýnda hangi lambalar yanar? Cevap: Sadece yeþil anahtar kapatýldýðýnda hangi lambalar yanar? Cevap: M Sadece lambasýnýn yanmasý için hangi anahtar kapatýlmalý? Cevap: ýrmýzý