MİLLETLERARASI TİCARET BAĞLAMINDA TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN TİCARİ MÜNASEBETTE BULUNDUĞU DEVLETLER VE TÂCİRLER

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 43, p , Spring I 2016 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date MİLLETLERARASI TİCARET BAĞLAMINDA TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN TİCARİ MÜNASEBETTE BULUNDUĞU DEVLETLER VE TÂCİRLER STATES AND TRADESMEN TURKISH SELJUK STATE HAD COMMERCIAL TIES WITH WITHIN THE CONTEXT OF INTERNATIONAL TRADE Yrd. Doç. Dr. Yaşar BEDİRHAN Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öz Selçuklu Türkiye sinde kuzey-güney ve doğu batı istikametlerinde işleyen ticaret yolları vardır. Ticari münasebetlerde bulunulan devletlere ait pek çok tüccar ve ticaret kervanı Türkiye üzerinden başka memleketlere giderlerdi. Bu durum Türkiye yi transit ticaretin merkezi haline getirmiştir yılında İstanbul dan yola çıkan, aralarında Hıristiyanların da bulunduğu 400 yabancı tacir Mar Theodorus yortusu gününde kar ve tipi nedeniyle ölmüştü. İranlı tacirler Türkiye üzerinden İstanbul a gittiklerine göre Türk tacirlerin de gitmiş olmaları mümkündür. Selçuklu Türkiye si transit ticarete daha bu yıllarda açılmıştır. XII. yüzyılda Tebriz den İstanbul a Konya üzerinden ulaşan ticari yolun olması Sivas, Antalya, Samsun, Sinop, Konya gibi merkezlerde batılı tacirler yanında, Horasan, Irak, Suriye, el- Cezire, Kıpçak, Rus, Bulgar ve Hazar tacirlerine de rastlanması bunun açık bir delilidir. Nitekim, Tebrizli zengin ve saygın bir tacir Konya ya gelerek şeker-füruşân hanı na inmiş ve Konyalı tüccarlarla dostluk kurmuştur. Türk ve Müslüman tacirlerin de Frengistan a (İstanbul veya Avrupa) kadar gittikleri bilinmektedir. Devrin kaynakları, transit ticaretin savaşlar dolayısıyla sekteye uğramasının doğurduğu olumsuz durum hakkında bilgi vermektedirler. Özellikle Karadeniz ticaretini etkileyen olaylar Anadolu, Rus ve Kıpçak şehirleriyle yapılan kara ve deniz ulaşımını durdurmuştur. Hiç kimse Selçuklu ülkesine giremez olmuş, halk ve tüccarlar bu yüzden büyük zarara uğramıştı. Çünkü Türkiyeli tüccarlar onlarla ticaret yapıyorlar ve ülkelerine gidiyorlardı. Suriye, Irak, Musul, el-cezire ve diğer yerlerden de tüccarlar Anadolu ya geliyorlardı. Bundan dolayı tüccarlar Sivas ta toplanırlardı. Antalya dan gelen kervanlar da Konya ve Kayseri üzerinden Sivas a gelirler, buradan Erzincan-Erzurum yoluyla Tebriz e varırlardı. XIII. asırda Sivas, birçok milletten tacirlerin yerleştikleri ve koloniler kurdukları bir şehir halini aldı. Cenevizliler ve

2 326 Yaşar BEDİRHAN diğer Avrupalı tüccarların Türkiye nin birçok şehrinde koloniler ve konsolosluklar kurduklarını ve hatta mahalleler halinde yaşadıklarını görmekteyiz. Yabancı tüccarların ticaret yaptıkları şehirlerde hanlar kurdukları da olmuştur. Bunlardan biri de Sivas ta bulunan Kemaleddin Hanı idi, diğeri ise Arap kökenli Pauli Calatazi nin hanıydı. Diğer yandan Provenceliler, Konya ile Kıbrıs arasında transit ticaret yapıyorlar, Kıbrıs a şap, deri, ham ve işlenmiş ipek götürüyorlardı. Milletlerarası ticareti geliştirmek için alınan tedbirler sayesinde Türkiye bu ticaretten çok iyi gelir sağlamakta idi. Anahtar Kelimeler: Türkiye Selçuklu Devleti, Ticaret, Yabancı Tüccarlar, Dış Ticaret Abstract In Seljuk Turkey, there are commercial routes that operate between north and south and west and east. Many commercial caravans and tradesmen with which there were commercial ties, used to pass through Turkey to other countries. This has made Turkey the center of transit trade. 400 foreigners, Christians among them, have left Istanbul in 1133 and they have died on Mar Theodorus feast day due to snow and blizzard. As the Persian tradesmen have gone to Istanbul through Turkey, it is possible that Turkish tradesmen have gone as well. The Seljuk Turkey was opened for transit trade in these years. The existence of a commercial route from Tabriz to Istanbul via Konya in 12th century; and seeing Western and Horasan, Iraq, Syria, Jazeera, Kipzchak, Russian, Bulgarian, Caspian tradesmen in Sivas, Antalya, Samsun, Sinop and Konya are obvious evidences. A rich and prominent Tabriz tradesman has arrived to Konya, entered into "sugar- furusan" business place and had friendships with tradesmen from Konya. Turkish and Muslim tradesmen have travelled until Frank countries (Istanbul or Europe). Resources about that period provide information on the negative situation of transit trade mainly because of the wars. The events that effected the trade on Black Sea have stopped the land and sea transportation with Anatolian, Russian and Kipzchak cities. No one was able to enter the Seljuk country; people and tradesmen were harmed. The tradesmen from Turkey were doing trade with them and going to their countries. Tradesmen from Syria, Iraq, Mosul, Jazeera and other places were also coming to Anatolia. Therefore, the tradesmen used to gather in Sivas. The caravans coming from Antalya have arrived to Sivas via Konya and Kayseri; and they reached to Tabriz via Erzurum-Erzincan. In 13th century, Sivas turned into a city where tradesmen from different nations have settled and established colonies at. The Genoese and other European tradesmen have established colonies and consulates in many cities of Turkey and even lived as neighborhoods. It is also seen that the foreign tradesmen have established inns within the cities they made trade to. One of them is Kemaleddin Inn in Sivas and the inn of Arab-origin Pauli Calatazi. On the other hand, Provenceians did transit trade between Konya and Cyprus; and they have brought smack, leather, crude and processed silk to Cyprus. Due to the measures taken in order to improve international trade; Turkey had a high level of income. Keywords: Turkey Seljuk State, Trade, Foreign Tradesmen, Foreign Trade, Trade With Foreign Countries Giriş Türkiye Selçuklu Devleti, siyasi ve iktisadi vaziyetinin iyi olduğu dönemde Uzak Doğu dan Atlas Okyanusu kıyılarına kadar uzanan coğrafyadaki milletler ve devletlerle ticari münasebetler içerisindeydi. Selçuklu devri kaynaklarında o zamanlarda adı bilinen ülkeler çeşitli vesilelerle sıralanmaktadır. Bu yerler arasında; Rum, Rus, Kıpçak (Suğdak), Başkırt, Bulgar (İdil), Valaşgırt, Abhaz, Alman, Sind, Hind, Ermen, Frenk, Horasasn, Kirman, Irak, Hicaz, Yemen, Teraz<. diyarları vardır. I. Alaeddin Keykubad ın ( ) ününün sayı-

3 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 327 lan diyarlara kadar yayıldığını devrin kaynakları nakletmektedir 1. Yukarıda adı geçen memleketlerin yanı sıra; Şam, Kuzey Afrika, Buhara, Harezm, Çin (Hıtay), İran, Mısır, Sistan, İstanbul, Türkistan, Frengistan (Avrupa) gibi yerler Selçuklu Türkiye si sakinlerince iyi bilinmekte idi 2. Bu ülkelerle siyasi ya da ticari münasebetler olduğu muhakkaktır. Nitekim, el-gırnati (öl.1169) 3 ile görüşen bir Başkırt tacir (Davud b. Ali) Konya ile ilgili izlenimlerini anlatmıştır 4. Endülüs ten Yemen e ticaret için insanların gidip geldiklerini belirten el-gırnati nin anlatımlarından 1100 lü yıllarda Türkiye de dış ticaretin canlanmaya başladığını anlıyoruz. Bulgar ve Başkırt tacirler, Rusya, güney ülkeleri ve bu arada da Türkiye de ticaret yapıyorlardı 5. Selçuklu Türkiyesi nde yaşayan insanlar belli bir zenginliğe ulaştıklarında ticarete atılırlardı. Bir tacirde bulunması gereken vasıf ve özellikleri Menakıb-ı Şeyh Evhadü d-din Hamid el-kirmani den öğreniyoruz. Bu eserde belirtildiğine göre, Bir tacir; kârını ve zararını iyi bilmeli, alış veriş ile ilgili gerekli bilgilere vâkıf olmalı, çarşı pazar- 1 İbni Bibi, el-evâmirü'l-alâiyye fi'l-umûri'l-alâiyye, (Çeviren, Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996, C. I. s Abdurrahman Güzel, Hacı Bektaş Veli ve Makâlât, Ankara 2002, s , M.F. Köprülü, Selçukiler Zamanında Anadolu da Türk Medeniyeti, (Aktaran: Tülay METİN), Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXVI, Sayı/ Number 1 Temmuz/ July 2011, el- Gırnati, Ebu Hamid Muhammed b. Abdirrahman b. Süleyman el-mazini, Tuhfetu l-elbâb ve nuhbetu la câb, (Nşr. G. Ferrand), Journal Asiatique Juillet, September 1925, s , Ayrıca Bk. Fatih Sabuncu, Ebu Muhammed el-gırnati nin Seyahatnamesi (Giriş- Tercüme-İndeks), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul el- Gırnati, age. S el- Gırnati, age. S. 131, Cl. Cahen, Osmanlıdan önce Anadolu da Türkler, (çev. Y. Moran), İstanbul 1994, s dakilere karışabilmeli, onların usullerini ve yollarını bilmeli, alım satım işlerinde basiretli olmalı, ucuzu pahalıyı bir birinden ayırt edebilmeli, yolların durumlarını, menzillerini, seferî ve hazerî yollara konulmuş olan vergileri bilmeli, ticarette başarılı olabilmek için akıllı, usta, çevik, kararlı ve konuşkan olmalı, herkesin anlayacağı biçimde konuşabilmelidir 6. Aksi takdirde, nice tacirler vardır ki kâr ümidiyle bayram edeceklerini sanırlar, öd ağacı gibi kendileri yanar yakılırlar 7. Aynı konuda, Necmeddin-i Dâye (öl.654/ 1256), I. Alaeddin Keykubad a ( ) ithaf ve takdim ettiği Mirsadu l-ibad adlı eserinde tacirlere, özellikle şunları tavsiye etmiştir. Ticaret iki türlüdür, biri dünya faidesi için olan ticaret, diğeri ahiret faidesi için olan ticaret. Sırf dünya faidesi için yapılan ticaret yerilmiştir. Ahiret faidesi için çalışan bir tacir, namazını kılmalı, zekatını vermeli, dinin kaidelerine uyarak kendisi ve ailesi için ticaret ve tasarruf yapmalı, alış veriş esnasında adil olmalı, yalan yeminler etmemeli, malın ayıplarını gizlememelidir. Bir tacir herhangi bir şehre gittiğinde, buradaki abid ve zahid kişileri, böyle olup da ölmüşlerin makamlarını, kabirlerini ziyaret etmeli, hırsla malmülk toplamamalıdır, mallarını vakfetmelidir. Böyle bir tacir öldüğünde çoluk çocuğu, kalan mallarıyla hayır-hasenât yaptıkları takdirde ecrini yine onlar alırlar. Tacire faydası dokunmaz 8. 6 Fahrettin Coşkuner, Menakıb-ı Şeyh Evhadü d-din el-kirmani, Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, Ankara 1994, s. 91, Mehmet Ali Hacıgökmen, Menâkıb-ı Şeyh Evhadü d-dîn-i Kirmânî de Geçen Selçuklu Tarihi ile İlgili Bilgiler ve Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt : XXXIV, Sayı: 58, Ankara 2015, s Mevlâna Celaleddin-i Rumî, Mesnevi, (çev. A. Gölpınarlı), İstanbul 1999, C. Vı. S Necmeddin Dâye, Mirsadu l-ibad, (Osmanlı Türkçesine, İbrahim b. Muhammed el-uşşaki tarafından H da çevrilmiş nüsha), Koyunoğlu Müzesi Kütüphanesi No: 13698, Varak: 247/a- 250/a.

4 328 Yaşar BEDİRHAN Bizanslılar İle Ticaret Bizans, Türkiye Selçuklularına komşu olması nedeniyle Türk tüccarları ile önemli ticari ilişkiler içindeydiler 9. Bizans hâkimiyeti devrinde İstanbul büyük bir ticaret merkezi idi 10. İstanbul da yaşayan Ermeniler ile Süryaniler in Türkler ile ticaret yaptıkları, bu yüzden İmparator I. Aleksios Komnenos ( ) döneminde bunların kiliselerinin yakıldığı bilinmektedir 11. İstanbul haricindeki Bizans tebasından olan halkın, Türkler ile daha olumlu münasebetler kurduklarını görmekteyiz. Nitekim, II. Ionnes Komnenos ( ), Beyşehir Gölündeki adaları zapt etmek istediğinde; adaların Rum sakinleri ona karşı koymuşlardı. Çünkü Hıristiyan Rum ahali ile Konya Türkleri nin başta ticaret olmak üzere çok canlı bir ilişkileri vardı. Bundan dolayı Rumlarla Türkler arasında sadece kuvvetli bir dostluk kurulmakla kalmamış, aynı zamanda, Rumlar, âdet, gelenek ve görenekleriyle hemen hemen Türkleşmişlerdir. Bu sebepten Türkler in tarafını tutarak, Bizans ı kendilerine düşman addediyorlardı Mustafa Akdağ, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye nin İktisadi Vaziyeti, Belleten Cilt XIII, Sayı 55, Ankara 1949, s , Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye nin İktisadi Vaziyeti Üzerine Bir Tetkik Münasebetiyle Belleten, Ankara 1951, Cilt XV, Sayı LX, s Gırnati, age. S Süryani Mihail, Süryani Mihail Vekayinamesi, II. Kısım, (Türkçe Tercüme Hrant Andreasyan), TTK. Kütüphanesi, Basılmamış Nüsha, Numara :44, Michel le Syrien (Süryâni Mihael), Chronique de Michel le Syrien, Patriarche Jacobite d Antioche ( ), ed. and trans. J.B. Chabot, 3 vols. (I. 1899; II. 1901; III. 1905), by E. Leroux in Paris, Hrant D. Andresyan, Türk Tarihine Ait Ermeni Kaynakları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Niketas Khoniates, Historia, (Ionnes Manuel Komnenos Devirleri), (çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s.70-71, Nevra Necipoğlu, Türklerin ve Bizanslıların Ortaçağda Anadolu da Birliktelikleri (11. Ve 12. Yüzyıllar), 1133 yılında İstanbul dan yola çıkan, aralarında Hıristiyanların da bulunduğu 400 İranlı tacir Mar Theodorus yortusu gününde yoğun kar yağışı ve tipi nedeniyle ölmüştü 13. İranlı tacirler Türkiye üzerinden İstanbul a gittiklerine göre Türk tacirlerin de gitmiş olmaları mümkündür. Selçuklu Türkiye si transit ticarete de daha bu yıllarda açılmıştır. I. Gıyaseddin Keyhüsrev in ( / ) ilk saltanatı sırasında Eyyubi el-melikü l-aziz ( ), III. Aleksios a ( ) çeşitli armağanlar göndermişti. I. Gıyaseddin Keyhüsrev bunlara el koyunca III. Aleksios Angelos, İstanbul da bulunan Selçuklu tacirlerini tutuklatmıştı 14. İstanbul; Kıpti, Gürcü, Alan, Rus vb. milletlerle Müslüman tacirlerin de yoğun olarak bulundukları bir şehirdi. I.Gıyaseddin Keyhüsrev ( / ), İstanbul da sürgünde iken bir Frenk ile düello yaptığında onu izleyenler arasında Müslüman tacirler de vardı 15. Seyfeddin Ayaba (öl. 1223) da I.Gıyaseddin Keyhüsrev in İstanbul da sürgünde iken kendisinin; I.İzzeddin Keykavus ( ) ve I.Alaeddin Keykubad ı ( ) beslemek için İstanbul da ticaret yaptığını söylemiştir 16. Şeyh Evhadü d-din Kirmani nin (öl. 559 / 1163?, Şaban 635 / 21 Mart 1238) müridlerinden olan bazı tacirler İstanbul a Cogito (Selçuklular), Yapı Kredi yayınları, İstanbul 2001, S. XXIX, s Süryani Mhail, age. S Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara 2014, s. 122, Cahen, age. S. 120, Cl. Cahen, XIII. Yüzyıl Başında Anadolu da Ticaret, Cogito, Selçuklular, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, S. XXIX, s. 133, Ali Sevim, Kehüsrev I, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXV, İstanbul 2002, s , Şerafettin Turan, Türkiye - İtalya İlişkileri I Selçuklular'dan Bizans'ın Sona Erişine, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2000, s İbn Bibi, age. C. I. S İbn Bibi, age. C. I. S. 287, Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014, s

5 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 329 gider gelirlerdi. Bunlardan birisi, 7 yük kumaş ile İstanbul a gitmiş, varlıklı bir Rum tacir (aynı zamanda vezir) ile karşılaşmış, dostluk kurarak ondan resmi işlerde ve gümrüklerden geçişlerde yardım görmüştü 17. Mevlâna nın müritlerinden olan birisi de İstanbul a ticaret yapmaya gitmiş, İstanbul daki bir papaz bu tacire bir berat vermiş, valiler ve hudut muhafızları tacirdeki berata binaen geçişlerde ona kolaylık sağlamışlar ve alacaklarını toplamada tekfur ona yardım etmiştir 18. İstanbul da zaman zaman Rumların, Müslüman tacirlere saldırdıkları, onların mallarını gasp ettikleri de oluyordu 19. İstanbul da saklatun ( attabi, Bağdat ta dokunurdu) kumaşlar, Rum ipeklileri, Kıpçak köleleri ticareti yapılan önemli mallardı 20. Şam (Suriye) ve Mısırlılar İle Ticaret Memlük Devleti nin at, katır, arpa, buğday ve demir gibi malları Türkiye den temin ettiği bilinmektedir yılında Sultan Baybars ( ) Ermeni kralı Hetum a yukarıda sayılan malların serbest olarak ticaretinin yapılması isteği ile elçi göndermişti 21. Antakya ile İskenderiye arasında sefer yapan deniz tacirleri vardı. Nitekim Şeyh Evhadü d-din Kirmani nin halifelerinden Saadeddin Nahcivanî, şeyhinin mektubunu Bağdat a iletmek için önce Antakya ya gelmiş, buradan İskenderiyeli 17 Coşkuner, agtez. S , Mikail Bayram, Bacıyân-I Rum (Anadolu Bacıları) ve Fatma Bacı, Konya 2008, s Ferudun b. Ahmet, Tercüme-i Risale-i Sipehsâlâr Bi- Menâkıb-ı Hazret-i Hüdavendigâr Kuddise Sırreh ülâ lâ (5330), Çeviren: Midhat Behari Husami *Beytun+, Selânik Matbaası, İstanbul 1331, s , Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, (çev. Tahsin Yazıcı), C. II, İstanbul 2006, s Coşkuner, ag tez. S İbn Bibi, age. C. I, s Ebü'l-Ferec İbnü'l-İbrî, Tarihu Muhtasari'd-Düvel, III-2, (çev. Şerafettin Yaltkaya), İstanbul 1940, s.48. tacirlerin gemisiyle önce Mısır a ardından da Bağdat a gitmişti 22. Mevlâna nın müritlerinden birisi Konya dan Mısır a gitmeye çalışmıştı 23. Mısır, Şam ve el-cezireli tacirler; kürk, köle, cariye gibi ticari metaları almak için Halep, Elbistan, Kayseri yoluyla Sivas a gelirler, oradan da Sinop, Samsun veya Trabzon limanlarından Rusya ve Kırım ın Suğdak limanına (Kıpçak diyarına) 24 giderlerdi yılında Trabzon Rumları Sinop ve Samsun yolunu kestikleri için Anadolu, Rus ve Kıpçak şehirleri ile yapılan kara ve deniz ulaşımı durduğundan güneyli tacirler Sivas a toplanmışlardı. Sözü edilen tacirler ve halk çok büyük zarara uğramış, sermayelerini koruyan bahtiyar sayılır olmuştu 25. Bunun üzerine I. Gıyaseddin Keyhüsrev ( / ) itaatten çıkan Trabzon hükümdarına karşı ordusu ile sefere çıktı. Mağlup olan Alexis müşkülatla kurtuldu. Bununla beraber Samsun ve sahillerin tekrar Türk idaresine geçtiğine dair bir kayıt mevcut değildir. Öyle anlaşılıyor ki, Selçuklu sultanı kazandığı zaferi kâfi görmüş; yolun emni- 22 Menakıb-ı Şeyh Evhadü d-din el-kirmani, s. 78, Mikail Bayram, Şeyh Evhadü'd-Din Hamid El Kirmani ve Evhadiyye Hareketi, Selçuk Üniversitesi Vakfı Yayınları, Konya 1999, s Eflâki, age. C. II, s O zamanlar Kırım ve Güney Rusya bir Kıpçak (Kuman) ili olduğundan bu ülkeye Hıristiyanlar Kumania ve Müslümanlar da Kıpçak adını veriyor ve XIII. Asırda Tuna nehrinden Altaylar a kadar uzanan sonsuz mesafeler Avrupalılar tarafından Magna Turkia (Büyük Türkiye), Anadolu ise sadece Turkia olarak tanınıyordu. Bk. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken yayınları, İstanbul 2014, s. 265 vd, Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi I, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014, s el-imam, Ebi'l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim İbnü'l-Esir el-cezeri, el-kâmil Fi t-tarih, (çev. Heyet), Hikmet yayınları, İstanbul 2008, C. XII, s. 201, W. Heyd, Yakın - Doğu Ticaret Tarihi, (çev. E. Ziya Karal), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s. 328, Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s

6 330 Yaşar BEDİRHAN yetini temin etmişti 26. Kıpçak ve Kafkas kökenli köle ve cariyeler Sivas üzerinden Mısır a satılırdı. Memlük Devleti nin ( ) ordusu bu kölelerden kurulmuştu. Sultan I. Baybars ( ), Sivas tan köle tacirlerince alınıp Şam a götürülmüştü. Bu sebepten Abaka ( ) ona yazdığı bir mektupta kendisini Sivas ta satılmış bir köle diyerek tezyif etmiştir 27. Sultan Kalavun da ( ) bin dinara satılmış, Kıpçaklı bir esir olduğundan kendisine Elfi denilmiştir 28. Mısır dan Türkiye ye kağıt da ithal edilmekte idi. Nitekim Mevlâna (öl. 1273) Ey can Mısır dan, Bağdat tan getirilen kağıtları, ahımla feryadımla doldurdum diyerek bu konuda bize güzel bir bilgi vermektedir 29. İran ile Ticaret Selçuklu Türkiye si ile İran arasındaki ticari ilişkilerin çok daha önceleri başladığını biliyoruz. İran da ham ipek, Hazar Denizi nin güneyindeki Cürcan, Amul, 26 Turan, age. s İbn Şeddad, Baypars Tarihi, C. II, (çev. M. Şerefeddin Yaltkaya), Türk Tarih Kurumu Yayınları 2.baskı, Ankara 2000, s. Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, (çev. Hrand D. Andreasyan), İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1954, s. 39, M. Fuat Köprülü, Baybars I, İslam Ansiklopedisi, C. II, Eskişehir 1997, s. 357, İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara 2011, s. 255, Osman Turan, Selçuklular Zamanında Sivas Şehri, AÜDTCF. Dergisi C. 9/4, s. 120, Osman Turan, Selçuk Devri Vakfiyeleri I-Şemseddin Altun-Aba Vakfiyyesi ve Hayatı, Belleten, XI / 42 (1947), s. 215, Aydın Çelik, Fatımiler Döneminde Mısır ın Ticari Münasebetleri, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul , Ebu l-ferec, Tarih-i Muhtasar, s. 51, R. Irvin, The Early Mamluk Sultanate , London 1986, s , M. Hamza İsmâil, el-haddâd, es-sulŧânü l-manśûr Ķalâvûn, Kahire 1413/1993, Sobernheim, Kalavun, İA, VI, , İsmail Yiğit, Siyâsî-Dinî-Kültürel- Sosyal İslâm Tarihi: Memlûkler, İstanbul 1991, VII, 58-63, İsmail Yiğit, Kalavun, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. XXIV, s Mevlâna Celaleddin-i Rumi, Rubailer, (çev. Şefik Can), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, Rubai. Mazenderân, Gilân, Şemahi ve Şirvan eyaletlerinde üretilir ve Tebriz pazarında satılırdı 30. Burada tüccarlar tarafından satın alınan ipeği taşımak üzere kervanlar kurulurdu. Kervanlar iki önemli dağıtım merkezi olan Erzurum ve Halep e doğru yola çıkarlardı. Erzurum dan sonra Trabzon- İstanbul deniz yolunun kullanıldığı oluyordu. Ancak İran kervanları çoğunlukla Anadolu güzergâhını izliyorlardı. İran İpek Yolu nun Anadolu kısmında farklı süreçlerde değişik menziller kullanılmıştır: İlhanlılar döneminde kervanlar Erzurum, Erzincan, Sivas yoluyla Konya ya ve İstanbul a ulaşırdı yılında İstanbul dan yola çıkan, aralarında Hıristiyanların da bulunduğu 400 İranlı tacir Mar Theodorus yortusu gününde yoğun kar yağışı ve tipi nedeniyle ölmüştü 32. Buna göre İranlı tacirler, Türkiye de ve Türkiye üzerinden giderek başka yerlerde ticaret yapmaktaydılar. Konya ile Gorgorum arasındaki yolda Tebrizli tacir Hacı Bahtiyar b. Abdullah ın yaptırdığı bir kervansaray olduğunu 1201 yılında düzenlenen bir vakfiyeden öğrenmekteyiz 33. Demek ki İranlı tacirlerden bazıları uzun zaman önce Türkiye ye yerleşmişler ve çeşitli ticari tesisler kurmuşlardır. Nitekim bunlardan biri olan Ömer Kazvinî, İranlı bir tüccar olup Erzurum a gelip yerleşmişti. Dükkânında birçok mal ve kumaş bulunmakta ve hatta Türkistan a kadar ticaret için seferler yapmakta idi. Ömer Kazvinî, İranlı tüccarların elinde bulunan incileri, kıymetli taşlarla bezenmiş kakma işleri Moğolların Anadolu yu istilası sırasında Moğol Hanına takdim etmişti. 30 R. P. Matthee, The Politics of Trade in Safavid Iran Silk for Silver, , Cambridge:Cambridge University Press, Cl. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, (Çev. Erol Üyepazarcı), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İ. Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İktisadi, Ticarî İlişkileri ve Sonuçlar, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 2003, XXI/ Süryani Mhail, age. S Osman Turan, Selçuk Devri Vakfiyeleri I, s. 207.

7 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 331 Şemseddin Ömer Kazvinî şunları anlatıyor: Doğum yerim olan Kazvin i terk ederek ticaret yolunu tuttum, ticareti geçim için kendime meslek edindim. Erzurum a gelip yerleşerek, bir çok mala ve kumaşa sahip oldum, sürekli olarak Türkistan a sefer yapmayı arzuluyordum. Elimde inciler, kıymetli taşlarla bezenmiş kakma işleri vardı, sonunda Moğol Hanına gittim, han götürdüğüm malları kabul etti. Kazvinî, Moğol Hanı Ögeday ın ( ) 34 elçisi olarak 1236 yılında, bir yarlığ ile I. Alâeddin Keykubad a ( ) gelmiştir. 35 Selçuklu şehirlerine gelen bu göçlerin Moğol istilası sırasında had safhaya ulaştığını, hatta bir çok alim, şeyh, zanaatkâr yanında tacirlerin de İran dan göç ederek Selçuklu Türkiye sine geldiğini görmekteyiz 36. Ravendi, Cemaleddin Ebu Bekr b.ebi l-alâ er-rumî et-tacir in tavsiyesi ile eserini I. Gıyaseddin Keyhüsrev e ( / ) sunmuştur. Adı geçen tacir ticaret maksadı ile çıktığı bir seyahati sırasında Horasan a da uğramıştır 37. Şeyh Evhadü d-din el-kirmani nin müridlerinden Şemseddin Ömer b. Ahmed et-tiflisi nin babası Ahmed Zengi bir tacir idi. Şemseddin Ömer et-tiflisî, servetini vasiyet ile kardeşine bırakarak, amcası ile, İran ın Gilan kentinden ipek ve ipek kozası alarak Sivas a getirmişlerdir. Tiflisî, Sivas ve Kayseri de ticaretle meşgul olmuştur 38. Selçuklu Türkiye sinde birçok şehirde İranlı tacirler yerleşmiştir. Sivas ta Kazvinlilere ait bir camiin de olduğunu öğrenmekteyiz 39. Tebrizli saygın ve zengin bir tacir Konya ya gelerek Şeker - Füruşân (Şekerciler ) Hanı na inmiş, Konyalı tacirlerle dostluk kurmuştu. Aynı tacir Frengistan a kadar gitmişti 40. Türkiyeli tacirler de İran a giderek ticaret yaparlardı. Gazan Han ın (1304) ölüm haberini, Rey de bulunan Konyalı tacirler; Konya ya ulaştırmışlardı 41. Irak ile Ticaret Irak ve el-cezireli tacirler; kürk, köle ve cariye gibi malları almak için Sivas a gelirler; Sinop, Samsun ve Trabzon limanlarından Rusya ve Kırım a (Kıpçak diyarına) giderlerdi yılında Trabzon Rumları Sinop ve Samsun yolunu kestikleri için Anadolu, Rus ve Kıpçak şehirleri ile yapılan kara ve deniz ulaşımı durduğundan güneyli tacirler Sivas ta toplanmışlardı. Bunun üzerine Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev yolu açmak için bir sefer yapmıştı 42. Venedikliler ile Ticaret Bizans Devleti tüccarları ile geniş ölçüde ticari faaliyetlerde bulunan Venedikli tüccarlar 992 yılında yapılan bir anlaşma ile gemilerinin geçiş resmini (vergisi- 34 Bertold Spuler, İran Moğolları, (çev. Cemal Köprülü), TTK. Yayınları, Ankara 1987, s İbn Bibi, age. C. I, s Müneccimbaşı, age. C. II, s. 77- Turan, age. s Faruk Sümer, Keykubad, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara 2002, C. XXV. S Faruk Sümer, Anadolu da Moğollar, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, Ankara, 1970, s.1-147, Faruk Sümer, Anadolu ya Yalnızca Göçebe Türkler Mi Geldi, Belleten, XXIV, Ankara, 1960, s Muhammed b. Ali b. Süleyan er-râvendi, Râhat- Üs-Sudûr ve Âyet-Üs-Sürûr I, [Çeviren, Ahmed Ateş+, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s. XVIII, C. II. S. 425, Erdoğan Merçil, Türkiye Selçuklularında Meslekler, Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s Bayram, Şeyh Evhadü d-din el-kirmani, s. 98, Coşkuner, a.g. tez. S İbn Bibi, age. C. I, s , Hasan Fehmi Turgal, Anadolu Selçukluları, Müneccim Başıya Göre, Türkiye Matbaasi, 1935, s. 52, Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Sahaifü'l-Ahbâr fi Vekayi il- Âsâr, (çev. İsmail Erünsal), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul Tarihsiz, s. 52, Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu'd-Düvel : Selçuklular Tarihi I - II, (Haz. Ali Öngül), Akademi Kitabevi, İzmir 2000, s Eflâki, age. C. I. S Eflâki, age C. II, S. 117, Bertold Spuler, İran Moğolları, (çev. Cemal Köprülü), Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara 1987, s İbnü l-esir, age. C. XII, s. 201, Heyd, age, s. 328, Ali Sevim, Keyhüsrev I, İA. C. XXV, s

8 332 Yaşar BEDİRHAN ni) 30 soldiden 2 soldiye indirmişlerdi 43. Venedikliler, I. Alexios Komnenos a ( ), Normanlarla olan savaşında yaptıkları yardıma mukabil olarak, İstanbul da hiçbir vergi ödemeden her türlü malın ticaretini yapabilme imtiyazı ile birkaç imalathane ve üç iskeleyi kullanma iznini 1082 yılında almışlardı 44. Haçlı seferleri sırasında gemi filoları ile taşımacılık yapan milletlerden biri de Venedikliler idi 45. Bu faaliyetler sonucu Venediklilerin, İstanbul dan sonra Akdeniz in Ortadoğu ya açılan limanlarına da yerleştiklerini görmekteyiz. Nitekim Sur un Müslümanlardan alınmasına yaptıkları katkılara karşılık, Baudouin, şehrin üçte birini onlara vermiştir 46. Bizans imparatoru I. Manuel ( ) de Venediklilere 1148 yılında iki imtiyaz daha vermiştir. Buna göre İstanbul daki Venedik kolonisi yeni evler ve emlaklar ile genişletilmiş, kullandıkları iskele sayısı dörde çıkarılmış, onlara Girit ve Kıbrıs ta da ticari muafiyetler tanınmış 47, ayrıca diğer Bizans imparatorlarının verdikleri imtiyazlara dayanan Venedikliler, Karadeniz ve Kafkasya da Pantikapea, Azak ta, Tana da ticaret kolonileri kurmuşlardı 48. İtalyan şehir devletlerinden Cenevizliler ise, Venediklilerden sonra Bizans tan en fazla imtiyaz elde eden devlet- 43 Sezgin Güçlüay, Selçuklular Dönemi Ortadoğu Ticareti (XI-XIII. Yüzyıllar), F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, 1999, s Friedrich Karl Kienitz, Osmanlılardan Önceki Anadolu Türklerinin Politik ve Kültür Bakımından Dünya Tarihindeki Önemi (çev. Mithat San), Belleten Ankara 1986 C.L S. VICC, Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih kurumu yayınları, Ankara 2006, s. 331, Steven Runciman, Haçlı Seferleri I, (çev. Fikret Işıltan), Nokta yayınları, İstanbul 2005, s , Heyd, age. S İbnü l-esir, age. C. X, s. 380, Heyd, age. S Niketas, age. S. 139, Heyd, age. S Niketas, age. S , Heyd, age. S , Ahmet Canbek, Kafkasya nın Ticaret Tarihi, (Eskiçağlardan XVII. Yüzyıla Kadar), İstanbul 1978, s , Abdulkadir Yuvalı, XIII. Yüzyıl Karadeniz Ticareti, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun, 1990, s. 237, lerin başında gelmektedir. Cenevizliler, ticari imtiyazı Kommenler ve Anjoular sülaleleri döneminde elde edememiş, ancak İstanbul da Latin hâkimiyetine son vererek, yeniden Bizans İmparatorluğu nu kuran Mikhael Palaiologos, 1262 de yaptığı Nefi Antlaşması yla Cenevizlilerin Bizans a giriş çıkışını serbest bırakırken, onları vergiden de muaf tutmuştur. Böylece Bizans, birini diğerine alternatif olarak kullanılırken, Venedik ekonomik tekeli yerine, Ceneviz ekonomik tekeli ile karşı karşıya gelmiştir 49. Türkiye Selçuklularının en yoğun ticaret kurdukları batılı devletlerden biri, Venedik Devleti idi. Bu devlet, sahip olduğu deniz filosu ile Akdeniz in doğusu ile batısı arasında ticari ve askeri ulaşım ve taşımacılık yapıyordu 50.Özellikle Haçlı seferlerinden sonra Akdeniz çevresi ticareti canlanmıştır. Bu dönemde Venedikliler de Türkiye Selçuklu Devleti ile ticari anlaşmalar yapmıştır 51. I. Alaeddin Keykubad ın ( ) 8 Mart 1220 tarihinde Venedik ile yaptığı ticaret anlaşmasından; I. İzzeddin Keykavus un ( ) da Venedik ile ticaret anlaşması yaptığını ve anlaşma gereği ticaret mallarından, Venediklilerden malların değeri üzerinden (advalorem) % 2 gümrük vergisi alındığını öğreniyoruz. 49 Sezgin Güçlüay, "Avrupa ile Türk-İslam Dünyası Arasında Hayat Damarı Olan Ticaret Yolları (IX.-XIV. Yüzyıllar), 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), , Ankara, Türkiye. 50 Hamit Sadi Selen, Ticaret Tarihi, İstanbul 1960, s. 57, Henry Pirenne, Orta Çağ Kentleri, İstanbul, 2000, s Heyd, age. S. 333, 336- Turan, Resmi Vesikalar, s. 110, Melek Delilbaşı, Türk Sultan ve Beylerine Ait Yunanca Belgeler Hakkında Bazı Bilgiler, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, , Ankara 1991, C. XV, Sayı XXVI, s. 76, Melek Delilbaşı, Ortaçağ da Türk Hükümdarları Tarafından Batılılara Ahidnamelerle Verilen İmtiyazlara Genel Bir Bakış, Belleten, C. XXXV, Sayı, CLXXXV, Ankara 1983, s , Serdar Çavuşdere, Selçuklular Döneminde Akdeniz Ticareti, Türkler ve İtalyanlar, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, Tarih Okulu Dergisi/Journal of History School, Yaz 2009 Sayı IV,

9 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 333 Önceleri ise bu resim % 10 dolaylarında idi 52. Türkiye Selçuklu Devleti ile Venedik arasında yapılan ticaret anlaşmasının bugüne ulaşan metni Latice dir. Bu anlaşma ile tüm Selçuklu tacirleri ile Venedikli tacirler belirlenen haklardan yararlanabileceklerdi, bu anlaşmanın süresi 2 yılla sınırlı tutulmuştu. Hükümler genel itibariyle mütekabiliyet esasına dayanıyordu. Bu haklar ticari hususlarda tanınmış, hukuki ve siaysi alanlar ayrı tutulmuştur. Ticaret serbestliği, tacirler için can ve mal güvenliği ile gemilerin sığınma hakkı mütekabiliyet esasına dayanan haklardandır. Anlaşmaya göre, tüm Selçuklu tacirleri ile Venedikli tacirler karşı tarafın ülkesine denizden ve karadan serbestçe girip ticaret yapabileceklerdi. Taraflardan birinin gemisi karşı ülkede tehlikeye maruz kalırsa içindeki kişi ve mallar korunacak ve geri verilecekti. Ölen bir tacirin malları uyruğu bulunduğu devlete iade edilecekti. Her iki devlete ait gemiler üçüncü taraflardan gelebilecek tehlikeler karşısında anlaşmaya taraf olan ülkeye sığınabilecekti. Yukarıda belirtildiği gibi Venedikli tacirler % 2 gümrük resmi ödeyerek ticaret mallarını rahatlıkla Türkiye ye getirebileceklerdi. Türk tacirlerinin Venedik Devletine ödemesi gereken gümrük resmi, adetlerine göre verecekleri miktar olarak kaydedilmiştir. Bunların dışında Venediklilerin getirecekleri gümrük vergisinden 52 Turan, age. S , , Osman Turan, Keykavus I, İA, C. VI, s , Osman Turan, Keykubad I, İA. C. VI, s , Gordlevsky, age, s , Heyd, age. S. 333,336, Faruk Sümer, Keykubad I, Türkiya Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXV, s , Cl. Cahen, Keykavus I, The Encylopadia of Islam, Leiden 1978, C. IV, s. 813, Ş. Turan, age, s , M. A. Köymen, Türkiye Selçukluları Tarihine Dair Yeni Bir Kaynak: el-veledü ş-şefik, Belgeler; Türk tarih Belgeleri Dergisi, C. XV, Sayı XIX, Ankara 1993, s. 616, Cl.Cahen, Anadolu da Ticaret, s , Güçlüay, agm. S , M. Said Polat, Selçuklu Türkiye sinde Ticaret, Türkler, C. VII, Ankara 2002, s muaf tutulmuş bazı mallar da ayrıca belirtilmiştir. Kıymetli taşlar, inciler, her türlü gümüş, altın, zahire gümrük resmi alınmayacak mallardır Mart 1220 tarihinde Venedik ile yapılan ticaret anlaşmasındaki bir hükme göre; Venediklilerden oluşan bir jüri kurulacak, hırsızlık ve adam öldürme gibi suçlar dışındaki davalara bu mahkeme bakacaktı. Davalı taraflar ister Türk, ister Pissalı ya da başka bir milletten olsun bu hüküm geçerliydi. Selçuklu sularında batan Venedik gemilerinde bulunan canlara ve mallara zarar verilmeyecek, yabancılar da serbest bırakılacaklardı. 54 Türk tacirlerinin malları başka yerlerde gasp edilecek olursa bunlar geri verilecekti 55. Venedikliler, Akdeniz kıyısında Antalya, Karadeniz kıyısında da Trabzon ve Sinop ta yoğun ticari faaliyet içindeydiler. Bunun yanında Türkiye içindeki şehirlerde de bulunuyorlardı. Rubruk un 1255 te Konya da gördüğü şap tacirlerinden biri Venedikli Bonifatius de Molendino idi 56. Venedikli tacirler Türkiye den, hububat, canlı hayvan, yapağı, deri, kereste, tıpta kullanılan bitkiler, boya sanayiinde kullanılan şap, kaya tuzu, bakır, gümüş, halı, pamuklu ve yünlü kumaşlar alırlardı. Türkiye ye dışarıdan gelen mallardan da Çin ipeklileri, Hint baharatı, Rus kürkü, Kafkas 53 Çavuşdere, agm. S David Jacoby, Silk Crosses the Mediterranean, Le vie del Mediterraneo. Idee uomini, oggetti (Secoli XI- XIV.), Genova Nisan 1994, ed. G. Airaldi, Genova 1997, s , Çavuşdere, agm. S ,Delilbaşı, agm. S Turan, Resmi Vesikalar, s , , Ş. Turan, age , Heyd, age , Ahmet Altıntaş, Türkiye Selçuklularında Sosyal ve Ekonomik Hayat, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Malatya 1998, s Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat ( ), (çev. Engin Aycan), İstanbul 2001, s. 140, Marco Polo, Geziler Kitabı, (çev. Ömer Güngören), İstanbul 1985, s. 20, Heyd, age. S , 353, Cahen, age. S

10 334 Yaşar BEDİRHAN ve Kıpçak kökenli köleleri satın alarak, gerek Avrupa ya gerekse Mısır ve Suriye ye götürüp pazarlarlardı. Türkiye ye ise kağıt, cam, ipekli ve yünlü kumaşlar, elbiseler, şeker ve sabun getirirlerdi 57. Cenovalılar İle Ticaret Türkiye Selçuklularının ticari münasebetleri olan diğer önemli bir İtalyan devleti de Cenova idi. I. Haçlı Seferi sırasında (1097) Haçlılarla birlikte Antakya kuşatmasına katılan, Antakya alınınca şehirde evlere, kilise ve Pazar yerlerine sahip olan Cenevizliler, ticaret ve deniz taşımacılığına başladılar te Baudouin in idaresindeki Haçlılar Akka yı alınca, yardımlarına mukabil Cenevizliler e Akka, Yafa ve Kudüs te birer mahalle verilmiştir 59. Cenevizliler, Trablus un 1109 daki işgaline de önemli yardımlarda bulunmuşlar, karşılığında da Trablus un deniz kıyısında bulunan üçte birlik kısmıyla liman ve adaları Betram tarafından onlara verilmiştir 60. Bizans İmparatoru VIII. Mikhail Palaiologos ( ), 1267 yılında Cenevizlilere imparatorluk dahilinde serbest ticaret hakkı tanımış, vergiler kaldırılmış, Galata bunlara tahsis edilmiştir. Türklerin fethine kadar Galata da kalan Cenevizliler burayı parlak bir ticari merkez haline getirmişlerdir 61. I. Manuel in ( ) 1170 yılında Cenevizlilere Karadeniz e çıkma izni vermesinden sonra Kefe, Ahtar, Anapa, Abhazya, Sivastopol gibi şehirlerde koloniler kurdular 62. Bu güne kadar Cenevizliler ile Selçuklular arasında yapılmış bir ticaret anlaşmasına rastlanmamakla birlikte; Türkiye de birçok şehirde yerleşerek serbest ticaret yaptıkları bilinmektedir. Cenovalı tacirler 1237 de Antalya da ticaret merkezi açmışlardır 63. Cenevizlilerin; Amasya, Sinop, Samsun, Trabzon, Sivas, Fatsa, Forya ve Suğdak gibi merkezlerde koloni ve konsoloslukları bulunuyordu 64. XIII. yüzyılda Sivas, birçok milletten tacirlerin yerleştikleri ve koloniler kurdukları bir şehir halini almıştır. Cenevizliler burada bir konsolosluk kurmuşlar, şehirdeki hanlarda (funduk) ve evlerde oturmuşlardır. Bu hanlardan biri Kemaleddin Hanı idi, diğeri ise Arap kökenli Pauli Calatazi nin hanıydı yılında Cenovalı noter Feredico de Piazzalunga, Pauli Calatazi nin hanında iki ticari kontrat düzenlemişti. Bunlarda başka yerlerden Sivas a gelen Cenevizli bir kısım tacirin adı geçer de Kemaleddin Hanında yapılan iki noter senedinde, malların Samsun ya da Sinop ta kadırgalara yükleneceği, ücretlerin Sivas veya Tebriz de ödeneceğinden söz edilir 66. Pissalılar ile Ticaret Pissalılar, 1099 da 120 gemilik bir filo ile Suriye ye gelerek Yafa ya yerleşmişlerdir 67. Daha sonra Lazkiye nin alınışında Tankred e yaptıkları yardımlardan dolayı Lazkiye ye yerleşen Pissalılar burada bir mahalle, kilise ve büyük bir depoya sahip oldular 68. Pissalılar, 1111 de I. Alexios Komnenos tan ( ) aldıkları bir berat ile İstanbul da bir mahalle, liman, pazarlar ve çeşitli imtiyazlara sahip olmuş- 57 Turan, age. S Heyd, age , Herbert Heaton, Avrupa İktisat Tarihi, İlk Çağdan Sanayii Devrimine, (çev. M. Ali Kılıçbay), Ankara 1995, s. 141, Aldo Gallotta, Ceneviz, TDVİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), İstanbul 1993, C. VII, s. 363, Şerif Baştav, Bizans İmparatorluğu Tarihi ( ), Ankara 1989, s Heyd, age. S Heyd, age. S George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1981, s. 420, Güçlüay, agtez. S Canbek, age. S , Yuvalı, agm. S Cahen, age. S. 122, Cahen, Anadolu da Ticaret, s. 139, Ş. Turan, age Osman Turan, Tarihi Akışı İçinde Din ve Medeniyet, İstanbul 1998, s Heyd, age. S. 512, Osman Turan, Selçuklular Zamanında Sivas Şehri, AÜDTCF. Dergisi, s.139, Ayrıca bk. Mustafa Demir, Sivas Şehri, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde, Sakarya Yayıncılık, Sakarya Ş. Turan, age. S Heyd, age. S Heyd, age. S. 158, Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Cilt, II, (Çev:Fikret Işıltan), TTK, Ankara, 1998, s. 44.

11 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 335 lardır 69. Pissalılar da Türkiye Selçukluları ile ticaret yapıyorlardı. Bunun en önemli delillerinden birisi I. Alaeddin Keykubad ın ( ) Venedikliler ile yaptığı 8 Mart 1220 tarihli ticaret muahedesinde geçen Bunlardan başka bu ferman şu hükümleri ihtiva eder: Eğer Venediklilerle veya başka Latinler, Pissalılar veya diğer kavimler arasında onun memleketlerinde bir ihtilaf vuku bulursa Venedikliler arasından seçilecek bir jüri (hususi mahkeme) tarafından muhakeme edilmesine karar verilmiştir. ifadesidir. Bu anlaşmada Pissalılar a hususi olarak yer verilmiş olması Selçuklu ülkesinde çok sayıda Pissalı tacirin bulunduğunu gösterir. Antalya da yerleşen Pissalılar önemli bir tacir grubuydu 70. Pissalı tacirler Türkiye den hububat, canlı hayvan, yapağı, deri, kereste, tıpta kullanılan bitkiler, boya sanayiinde kullanılan şap, kaya tuzu, bakır, gümüş, halı, pamuklu ve yünlü kumaşlar alırlardı. Türkiye ye dışarıdan gelen mallardan da Çin ipeklileri, Hint baharatı, Rus kürkü, Kafkas ve Kıpçak kökenli köleleri satın alarak, gerek Avrupa ya gerekse Mısır ve Suriye ye götürüp pazarlarlardı. Türkiye ye ise kağıt, cam, ipekli ve yünlü kumaşlar, elbiseler, şeker ve sabun getirirlerdi 71. Kıbrıslılar ile Ticaret Kıbrıs Krallığı da Selçuklu Türkiye si ile yoğun ticari münasebetler içindeydi. Kıbrıs Krallı Hugues ( ) ile I. İzzeddin Keykavus ( ) arasında beş tane resmi mektup teati olunmuştur. Bular arasında ticari anlaşmalar da vardır Heyd, age. S. 210, Ostrogorsky, age. S. 339, Güçlüay, agtez, s Heyd, age. S. 334, Turan, Resmi Vesikalar, s , 144, Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s. 137, Turan, Keykubad I, İA. C. VI, s , Cahen, age, s , Ş. Turan, age. S. 125, Sümer, Keykubad I, TDVİA. C. XXV, s , Uzunçarşılı, age. S. 251, Ş. Turan, age. S Turan, Resmi Vesikalar, s. 113, , Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s , Salim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykâvus ( ), TTK. Yayınları, Kıbrıs özellikle gıda maddelerini Antalya limanı vasıtasıyla Türkiye den temin ediyordu. I. Gıyaseddin Keyhüsrev, 1207 de Antalya yı fethettiğinde; hem Kıbrıslılar eskisi gibi ticareti sürdürmek, hem de Türkler Avrupa ticaretinde Kıbrıs ı bir köprü olarak kullanmak için ticari antlaşmalar yaptılar 73. Türkler ile denizaşırı Hıristiyan ya da Batılı devletler arasında ilk ticarî antlaşmalar elimizdeki vesikalara göre Sultan I. İzzeddin Keykavus ile Kıbrıs Kralı Hugues arasında yapılmıştır. Kral ın 1214 deki mektubu ile başlayıp Sultan ın Eylül 1216 tarihli mektubu ile sona eren toplam beş mektup kaleme alınmıştır ki bunların ilk dördü Kral a sonuncusu ise Sultan a ait olup hepsi Grekçe yazılmıştır 74. Bu anlaşmanın varlığını, Kıbrıs Kralı Hugues nun ( ) Ocak 1214 tarihli mektubunda < aramızda altı yıldan beri yeminle tasdik edilen dostluk bulunduğu< sözünden anlıyoruz. Buna göre ilk anlaşma 1207 veya 1208 yılında Antalya nın fethinden sonra yapılmıştır. Denizaşırı Hıristiyan devletlerle ticaret antlaşmalarının yapılması Selçuklula- Ankara 1997, s , Melek Delilbaşı, Ortaçağ da Türk Hükümdarları Tarafından Batılılara Ahidnâmelerle Verilen İmtiyazlara Genel Bir Bakış, Belleten, Cilt XLVII, Sayı 185 (Ocak 1983) ten Ayrıbasım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984, s , Melek Delilbaşı, Türk Sultan ve Beylerine Ait Yunanca Belgeler Hakkında, s. 76, Melek Delilbaşı, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Döneminde Batı ile Ticarî İlişkilere Genel Bir Bakış ; Tarihte Türk Devletleri, Cilt II, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1987, s Osman Turan, Orta Çağlarda Türkiye Kıbrıs Münasebetleri, Belleten, C. XXVIII., S. 110, (Nisan 1964)'den ayrı basım, Ankara, 1964, s , Turan, Resmi Vesikalar, s , Tuncer Baykara, I. Gıyaseddin Keyhusrev ( ) Gazi-Şehit, TTK. Yayınları, Ankara 1997, s , Güçlüay, agm. S. 367, Abdülkadir Yuvalı, Selçuklular Zamanında Kıbrıs ın Anadolu İle Siyasî ve Ticarî İlişkileri, Kıbrıs ın Dünü- Bugünü Uluslararası Sempozyumu, Gazi Mağusa 1991, s Bu mektupları Osman Turan Türkçe ye çevirerek yayınlamıştır. Bkz. Turan, Resmi Vesikalar, s

12 336 Yaşar BEDİRHAN rın Antalya yı fethederek Akdeniz e çıkış kapısı elde etmeleri ile daha I. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında başlamıştır den itibaren Kıbrıs ta yerleşmiş bulunan Haçlıların Anadolu sahilleri ile sıkı bir ticaret yapmalarından ve bilhassa gıda maddelerini buradan temin etmelerinden, Selçukluların da siyasî anlaşmazlıkların ticaret politikalarına zarar vermesini istememelerinden dolayı her iki taraf da antlaşma yapmak ihtiyacını duymuşlardır 75. Burada dikkati çeken önemli bir husus dostluk antlaşmasının karşılıklı özel elçilerle gönderilen mektuplara dayandırılmış olmasıdır. Yani taraflarca kabul edilip imzalanan tek bir metin ya da örneklerini orta ve yeni çağlar boyunca pek çok kere gördüğümüz tek yanlı bir ahidname yada ferman değil, karşılıklı alınıp verilen mektuplar söz konusudur. Bu mektuplara göre Selçuklu Devleti ile Kıbrıs Krallığı arasındaki ticarî ilişkiler şöyle düzenlenmiştir: 1- İki tarafın tebaası olan tüccarlar ve gemiciler birbirlerinin ülkelerine serbestçe girip çıkabileceklerdi. 2- Selçuklu ve Kıbrıs tebaası olanlar karşılıklı ticaretlerinde yalnızca o ülkede verilmesi gerekli olan gümrük resmini ödeyeceklerdi. O yıllarda bu vergi % 2-3 oranında idi. 3- Kıbrıs Krallığı na ait yerlerde, karada ya da denizde korsanlar tarafından ele geçirilen mallar ve gemiler, Selçuklu Devleti ne sığınacak olurlarsa yakalanıp Kıbrıs a geri verilecekti. Buna karşılık Selçuklu Devleti ne ait yerlerde korsanlarca ele geçirilen insanlar ve mallar Kıbrıs a götürülecek olurlarsa bunu taşıyan gemiler Sultan a gönderilmeyip batırılacak yalnızca insanlar ve mallar Selçuklu Devleti ne geri verilecekti. 4- Taraflardan birinin sahillerinde fırtınaya tutulan ya da kazaya uğrayan karşı tarafa ait gemiler yağma edilmeyecek, 75 Çavuşdere, agm. S. 60. aksine içindeki insanlar ve mallar koruma altına alınıp geri verilecekti. 5- İki taraf tebaasından ya da tüccarlardan biri karşı tarafta ölecek olursa mallarına el konulmayıp varislerine teslim edilecekti. 6- Antlaşma üç yıl için yapılmıştı. Ancak bu hükümlere eğer isterlerse Kıbrıs Kralı nın aracılığı ile Ermeni Kralı, Antakya Prensi ya da herhangi başka bir hükümdar da katılabilecekti 76. Karşılıklılık (mütekabiliyet) esasına dayanan bu antlaşma üçüncü devletlere de açık tutulması yönünden ayrı bir önem arz etmektedir. Bu durum, Selçuklu Devleti nin diğer Hıristiyan devletlerle ilişkilerinde söz konusu antlaşmayı örnek tutacaklarının da bir belirtisidir 77. Bu mektuplarda uyulacak ticari kurallardan söz edilir. Buna göre; iki tarafın tacirleri, gemicileri karşı tarafın ülkesine serbestçe girip çıkabileceklerdi, Selçuklu ve Kıbrıslı tacirler, karşılıklı ticaretlerinde yalnızca o ülkede verilmesi gerekli olan gümrük vergilerini ödeyeceklerdi. Bu vergi o yıllarda % 2 - % 3 kadardı. Tacirlerin Mutat olan resmi vermekle mükellef tutulacakları ifadesinden % 2 gümrük vergisi alınacağı anlaşılmaktadır. Aynı dönemde Mısır Sultanı el-melikü l-adil in Pissalılardan % 16 gümrük resmi aldığı 78 düşünülürse Türkiye Selçuklu sultanlarının Kıbrıs Krallığına büyük bir imtiyaz tanıdıkları anlaşılmaktadır. Kıbrıslı tacirler başta Antalya ve Alanya (Alaiye) olmak üzere Türkiye nin çeşitli şehirlerinde faaliyette idiler. Kumaş ticareti yapan bir kısım Kıbrıslı ile Alanya (Alaiye) dizdarı işbirliği yaparak, Alanya yı (Alaiye) Kıbrıslılar a teslim etmeyi tasarlamışlarsa da durumdan haberdar olan I. 76 Gülay Öğün, Kıbrıs ta İslâm Hakimiyeti ve Selçuklular Zamanında Kıbrıs İle Ticaret İlişkileri, Kıbrıs ın Dünü-Bugünü Uluslararası Sempozyumu, Gazi Mağusa 1991, s , Turan, age. S , Yuvalı, agm. S , Çavuşdere, agm. S Çavuşdere, agm. S Heyd, age. S. 418

13 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 337 Alaeddin Keykubad ( ) dizdarı öldürtmüştür. Bu bilgiye dayanarak Alaiye de bulunan Kıbrıslıların kalabalık bir nüfusa sahip olduklarını söyleyebiliriz. Türk tacirler de Kıbrıs a giderek veya yerleşerek ticaret yaparlardı. Seyyid Harun un (öl. 13 Rebiülevvel 720/ 23 Nisan 1320) müritlerinden Gökdemir Baba nam birinin adaya gittiği, ada halkı olan Rumların onun çabaları sonucu Müslüman oldukları bildirilmektedir. Burada sözü edilen ada, Kıbrıs olmalıdır. Bu da bize Türklerin Kıbrıs a yerleştiklerini göstermektedir 79. Karadeniz in Kuzeyindeki ve Kafkasya daki Milletler İle Ticaret Azerbaycan, Gürcistan, Kafkasya ve ötesinde, II. Rükneddin Kılıç Arslan dan ( ) başlamak üzere, II. Mesud a ( / ) kadarki Türkiye Selçuklu sultanlarının darp ettirdikleri muhtelif sikkeleri havi gömüler bulunmuştur. Bir baskın vukuu halinde tacirler sahip oldukları paraları çabucak toprağa gizlerlerdi. Böylece mezkur devrin sikkeleri günümüze kadar ulaşmıştır. Bu bulgular bize Selçuklu Türkiye si ile Kafkaslar arasında canlı bir ticaretin olduğunu, tacir kafilelerinin buralara alış veriş yapmaya gittiklerini göstermektedir. Nitekim, başta Trabzon olmak üzere Doğu Anadolu daki Selçuklu şehirleri ile Azerbaycan şehirleri arasında ticari ilişkiler kurulmuştur İbn Bibi, age. S , Çağatay Uluçay, Makalat-ı Seyyid Harun, Belleten, C. X, Ankara 1946, s. 776, İ. Hakkı Konyalı, Alanya Tarihi, İstanbul 1946, s. 72, Turan, Keykubad I İA, C. VI, s , Sümer, Keykubad I, TDVİA. C. XXV, s , Delilbaşı, Anadolu Selçukluları ve Beylikler.., s Gordlevsky, age. S. 219, Musa Ziya Bniyatov, XII. XIII. Yüzyıllarda Azerbaycan İle Küçük Asya Arasında Karşılıklı İlişkilerin Öğrenilmesinde Kafkasya da Bulunan Anadolu Selçukluları Sikkelerinin Bir Kaynak Olarak Önemi, X. Türk Tarih Kongresi (Ankara Eylül 1986), Bildirileri, Ankara 1991, C. III, s , R. A. Hüseyinov, XI. XII. Yüzyıllar Azerbaycan da Şehir Yaşamı ve Emtia-Para İlişkileri Üzerine, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Türkiye ile Kafkasya arasındaki ticari ilişkiler, kültürel etkileşim ve alış verişi de beraberinde getirmiştir. Önemli bir müessese olan Ahilik Türkiye den önce Kafkasya daki şehirlerde görülmüştür. Nitekim Ahi Ebu l-ferec ez-zencanî (öl. 457/1064) Kafkasya daki Zencan şehrindendir. Söz konusu teşkilatın Kafkas şehirlerinden gelenlerce daha sonra Türkiye de de örgütlendiği söylenmiştir 81. Karadeniz in kuzeyindeki ülkelerin tacirleri de Türkiye ile ticari münasebetler içinde bulunan insanlardandır. Kırım, Kıpçak, Rus ve Kafkas tacirleri Türkiye ye gelirler, Türk tacirleri de buralara giderlerdi 82. Özellikle Karadeniz in kuzey kıyısındaki Suğdak (Kırım), Kıpçak, Rus ve Türklerin yaşadığı, çok önemli ticari faaliyetlerinin süregittiği bir liman şehri idi. Başta Türkiye, Mısır, Irak, Şam ve el-cezire gibi İslam ülkelerinden gelerek, Sinop ve Trabzon a ulaşan tacirler, buralardan gemilerle Karadeniz e açılırlar ve Suğdak a çıkarlardı. Mezkur tacirler buraya, pamuklu dokumalar, ipekli kumaşlar, dimi bezi (gambasio) ve kokulu kökler gibi ticari emtia getirirlerdi. Rus, Kıpçak ve Alanlılar (Türkler) gibi kuzeyli tacirler ise köle, cariye, burtas kürkleri, kunduz ve sincap derileri getirirlerdi 83. Tarihi Kongresi, (İstanbul Mayıs) Bildirileri, Ankara 1990, s Cahan, Anadolu da Türkler, s. 199, Yaşar Bedirhan, Selçuklular ve Kafkasya, Ankara 2015, s. 319, Krş. Bk. Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtının Kuruluşu, Konya 1991, s Turan, Resmi Vesikalar, s. 113, , Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s , Turan, Keykavus I, İA. C. VI. S , Sümer, Keykavus I, TDVİA, C. XXV, s , Koca, age. S İbnü l-esir, age. C. XII, s. 201, 346, 348, Rubruk, age, s. 28, Eflâki, age. C. II, s. 243, Heyd, age. S. 328, Bedirhan, age. S , A. Yakubovski, İbn-i Bibi nin, XIII. Asır Başında Anadolu Türklerinin Sudak, Polovets (Kıpçak) ve Ruslara Karşı Yaptıkları Seferin Hikâyesi, (Çev. İsmail Kaynak), A Ü D T C F. Dergisi, Cilt XII, s , Tülay Metin, Türkiye Selçuklu Devleti nin Karadeniz deki Siyasî ve Askerî

14 338 Yaşar BEDİRHAN Özellikle Rusya, derilerinden çeşitli kürklerin yapıldığı kakım, gelincik, samur, sansar ve tilki gibi hayvanların çokça bulunduğu bir ülkedir 84. Suğdak da toplanan güneyli ve kuzeyli tacirler sözü geçen mallardan ihtiyaçları olanları karşılıklı olarak alır satarlardı. Diğer Milletler İle Ticaret Buraya kadar adı geçen milletlerin yanı sıra Marsilyalıların, Montpellier vd. Latinlerin lerde Antalya da ticaret yaptıkları görülmüştür 85. Kıbrıs kralının verdiği 1236 tarihli bir imtiyaz belgesi, Marsilyalı, Montpellierli ve Provenceli tacirlerin Antalya da yerleştiklerini; Selçuklu ülkesinden getirdikleri malları Kıbrıs ta sattıklarını göstermektedir 86. Provenceli tacirlerin Silifke sahillerinde de ticari faaliyetleri vardır. Diğer yandan Provenceli tüccarlar, Konya ile Kıbrıs arasında transit ticaret yapıyorlar, Kıbrıs a şap, deri, ham ve işlenmiş ipek götürüyorlardı 87. Fransız, Floransalı, Napolili, Anjulu tacirler de Türkiye de ticari faaliyet içinde idiler 88. İznik Rum Devleti ile Trabzon Rum Devleti de komşu konumunda olmalarından dolayı ticaret yapılan devletlerdendir 89. Yukarıda sözü edilen kolonilerin yanı sıra Antalya, Sivas, Konya gibi büyük merkezlerde; Yahudi, Hıristiyan, Rum mahalleleri oluşmuştur. Bu insanların en önemli meşgaleleri zanaat ve ticaret idi 90. Faaliyetleri, Sakarya Üniversitesi Akademik İncelemeler, Cilt:3 Sayı:2 Yıl:2008, s Marko Polo, age. S Heyd, age. S. 334, Turan, Resmi Vesikalar, s , Güçlüay, agm. S Ş. Turan, age. S Heyd, age. S. 334, Turan, age. S Heyd, age. S. 334, Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s. 137, Uzunçarşılı, age. S. 251, 255, Cahen, age. S Akdağ, agm. S , krş. Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye nin İktisadi Vaziyeti Münasebetiyle, Belleten, C. XV, Sayı 60, Ankara 1951, s Mevlâna, Fih-i Ma fih, (çev Meliha Ülker Ambarcıoğlu), Ataç yayınları, İstanbul 2015, s. 91. İbni Batuta, Tuhfetu'n-Nuzzar fi Garaibi'l-Emsar ve Acaibi l-efsar, (çev. M. Şerif), C. I, İstanbul , Horasan (Herat), Hindistan, Türkistan (Çaç-Taşkent), Hicaz (Arabistan) gibi yerlerle de ticari münasebetler kurulmuş, Türk tacirler buralara giderek alış veriş yapmışlardır 91. Sözü edilen milletler yanında, yerli unsurlardan olan Ermenilerin de kendilerine mahsus pazarlarının olduğu ve buralarda ticaret yaptıkları söylenebilir 92. Horasan (Herat), Hindistan, Türkistan (Çaç-Taşkent), Hicaz (Arabistan) gibi yerlerle de ticari münasebetler kurulmuş, Türk tacirler buralara giderek alış veriş yapmışlardır 93. Sözü edilen milletler yanında, yerli unsurlardan olan Ermenilerin de kendilerine mahsus pazarlarının olduğu ve buralarda ticaret yaptıkları söylenebilir 94. Selçuklu Türkiye sinde Ticaret Yapan Bazı Yabancı Tacirler 1) Abdi b. Ebi en-nâsır et-tacir. 95 2) Abdi b. Osman b. Ömer et- Tacir. 96 3) Abdi b. Mahmud b. Cafer el- Urmevi et-tacir. 97 4) Ahi Kazzaz Ahmed Şah (öl.1298); Konya Tebriz arasında ipek ticareti yapardı. 98 s , Turan, age. S. 137, Abdülkadir Yuvalı, İlhanlıların Anadolu Politikası ve Doğu Anadolu Şehirlerinin Vergi Potansiyeli, XI. Türk tarih Kongresi Bildiriler, C. II, Ankara 1994, s İbni Bibi, age. C. I. S. 179, 233, Mevlâna, Mesnevi, (çev. Veled Çelebi), C. IV, İstanbul 2006, s. 192, Friedrich Sarre, Küçük Asya Seyahati (1895 Yazı), (çev. Dara Çolakoğlu), İstanbul 1998, s. 100, Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s Ahmet Temir, Kırşehir Emiri Cacaoğlu Nur el-din in 1272 Tarihli Arapça Moğolca Vakfiyesi, TTK. Yayınları, Ankara 1989, s İbni Bibi, age. C. I. S. 179, 233, Mevlâna, Mesnevi, (çev. Veled Çelebi), C. IV, İstanbul 2006, s. 192, Friedrich Sarre, Küçük Asya Seyahati (1895 Yazı), (çev. Dara Çolakoğlu), İstanbul 1998, s. 100, Uzunçarşılı, age, s Temir, age. s Halil Sahillioğlu, II. Keykavus un Bir Mülknâmesi, Vakıflar Dergisi, Ankara 1969, Sayı VIII, s Sahillioğlu, agm, s. 74, Konyalı, age. S , Merçil, age. S Sahillioğlu, agm, s. 74, Konyalı, age. S , Merçil, age. S. 156.

15 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 339 5) Bonifatius de Molendino; Venedikliydi, Türkiye de şap ticareti yapıyordu. 99 6) El-Hac Taceddin Kâşi nam bir tacirin; Sadreddin Konevi (öl. 1274) ile Ahi Evren Şeyh Nasireddin Mahmud (öl.1261) arasında teati edilen mektuplardan bir kısmını getirip götürdüğü bilinmektedir. Tahta yapıp satan, tunçtan yapılmış aletlerin de ticaretini yapan bu zat, 1261 yılında Moğollar tarafından öldürülmüştür. Konya yakınlarındaki Kaşihan ı (Kaşınhan ı) bu zat yaptırmış olmalıdır ) El-Hac Yusuf b. Savtegin el- Konevî et-tacir ) El-Hac b. Uşeyr (Aşir?) b. Abdullah et-tacir ) El-Hac Bahtiyar b. Abdullah et- Tebrizi et-tacir ) Hâce 104 Emir ) Hâce Zeki ) Hâce Hasan b. Muhammed el- Konevî et-tacir ) Hâce Fahreddin Yusuf ) Hâce Ali (?) ) Hâce Adli b. Abdullah et-tacir (bu şahsın bir azatlısının da tacir olduğu belirtilmiştir) ) Hâce Mecdeddin ) Hâce Abdülcebbar et-tebrizî et-tacir ) Hâce Şerafeddin Hindi ) Hâce Osman ) Hoca (Hâce) Şemseddin-i Attar ) Hoca (Hâce) Mesud. Ağzıkara Hanı nı bu kişi yaptırmıştır ) Hâce Mevdud ) İzzeddin Yunus b. Ömer b. Yusuf et-tâcir Eflâki, age. C. II, s. 201, Hasan Özönder, İpek Yolunun Konya daki İzlerine Dair Yeni Belgeler ve Bilgiler, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, (İstanbul Mayıs 1989 ), Bildiriler, Ankara 1990, Rubruk, age. S. 140, Heyd, age. S Mikail Bayram, Sadru d-din Konevi ile Ahi Evren Şeyh Nasuriru d-din Mahmud un Mektuplaşması, Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, Konya 1983, Sayı, II, s , Bayram, Ahi Evren, s. 52, 68, 94, , Mevlana, Mektuplar, s. 185, Eflâki, age. C. II, s Turan, Selçuklu Devri Vakfiyeleri I, s , Merçil, age. S Turan, agm. S. 232, Merçil, age. S Turan, agm. S. 207, 232, Merçil, age. S Türkiye Selçuklularında XII. Yüzyıldan itibaren hoca, hâce veya hâcegi tabirleri sahip, efendi, okumuş kişi vb. anlamları yanında; ticaretle ve zanaatla meşgul olanlar için de kullanılırdı. Nitekim hâce-i bazâr tabiri ile esnaf, tüccar, hal-ü mal sahibi kişiler kastedilirdi. Şehir divanlarında görevli olan büyük tacirlere hacegân denirdi. Bu sebepten adında ve namında hâce lafzı bulunan pek çok şahsın ticaretle iştigal ettiklerini görmekteyiz. Muhammed Hüseyin b. Halef et-tebrizi, Burhan-ı Katı, (çev. Mütercim Asım Efendi), Hazırlayan: Mürsel Öztürk, Derya Örs, Ankara 2009, s. 313, M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 2004, s. 693, Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara Mevlana, age. 73, 230, Merçil, age. S Mevlana, age. 132, 232, Merçil, age. S Turan, agm. S. 232, Merçil, age. S Mevlana, age. S Mevlana, age. S Tuarn, agm. 232, Turan, Resmi Vesikalar, s. 122, Merçil, age Eflâki, age. C. I. S. 339, Merçil, age. S Tuarn, agm. 201,221, Turan, Resmi Vesikalar, s. 122, Merçil, age Eflâki, age. C. I. S. 134, 224, Merçil, age. S Ahi Sinan b. Mesud un Farsça şecere-namesinde, Hâce Şerafeddin ve Hâce Osman ın kemerini Ahi Sinaneddin Aksarayi bağladı ve açtı denilmektedir. M. Ali Hacıgökmen, Ahi Sinan b. Mesud ve Şecere- Nâmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçukl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya 2001, s Eflâki, age. C. I, s İbni Bibi, age. C. II, s. 138, Kerimüddin Mahmud Aksarayi, Müsameret Ül-Ahbar - Moğollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi, (çev. Mürsel Öztürk), TTK. Yayınları, Ankara 2000, s. 206, Konyalı, age. S , İsmet Kayaoğlu, Anadolu Selçukluları Devrinde Ticarî Hayat A.Ü. İlahiyat Fak. Dergisi, Ankara 1981 C. XXIV, s Mikail Bayram, Bacıyân-ı Rum, s

16 340 Yaşar BEDİRHAN 24) Nicolaus de Santasino; Cenovalı idi, Türkiye de şap ticareti yapardı ) Sadeddin b. Ramazan b. Ayaz et-tacir ) Şemseddin Ömer b. Kazvinî ) Şemseddin Tiflisî ve amcası ) Tacir Cemaleddin Ebu Bekr b. Ebi l-alâ er-rumî ) Tacir Mes ud ) Tacir Şemseddin ) Tacir Şihabeddin ) Ebu Said Tebrizî 127. SONUÇ Anadolu Selçuklu Devleti`nin en önemli özelliklerinden biri de ticarete büyük bir önem vermiş olmasıdır. Tüccarlara vergi indirimlerinin uygulanması, zengin tüccarların belirli bölgelere yerleştirilmesi, ahilik teşkilatının kurulması, Doğu-Batı ve Kuzey-Güney olmak üzere iki önemli ticaret güzergahının oluşturulması ve ticaret yollarının korunması gibi faaliyetler ülkede ticaretin hızla gelişmesini sağlamıştır. Selçuklu Türkiye sinin XII. ve XIII. yüzyılda ulaştığı ticari ve iktisadi seviyenin yüksekliğini anlamak için; önce o dönemin kaynaklarına sonra da o çağdan bu güne kadar ulaşan tarihi şaheserlere bakmak yeterlidir. Yapılan kervansaraylar, hanlar, 118 Sahillioğlu, agm. S. 74, Konyalı, age. S , Merçil, age. S Rubruk, age. S. 140, Heyd, age. S Sahillioğlu, agm. S. 74, Konyalı, age. S , Merçil, age. S İbni Bibi, age. C. I, s , Turan, Selçuklular Zamanında.. s , Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014, s. 31, Merçil, age. S. 156, Erdoğan Merçil, Anadolu Selçukluları'nda Serbest. Meslekler Cogito, Selçuklular İstanbul 2001 S. XXIX s Bayram, Şeyh Evhadü d-din<s Ravendi bu şahsın tavsiyesi ile Rahatü s-sudur ve Âyetü s-sürur, adlı eserini I. Gıyaseddin Keyhüsrev e sunmuştur. C. I, s. XVIII, C. II, s Merçil, age. S Mevlâna, age. S. 138, 150, Mevlâna, age. S , S. M. Onullahi, XIII- XVII Asırlarda Tebriz Şeherinin Tarihi, Elm Neşriyatı, Bakı 1982, s. 60. hamamlar, camiler, köprüler ve benzeri yapılar asırlar boyu kullanılmıştır. Günümüzde dahi Anadolu`nun çeşitli yerlerinde Anadolu Selçuklu Devleti`nin eserleri bulunmaktadır. Selçuklu Türkiyesi nin iktisaden zenginliğini anlatması açısından İbni Bibi, Konya halkının II. Rükneddin Süleyman Şah ın ( ) Konya ya gelişi münasebetiyle sultana; 500 bin nakit para, her renkten 300 İstanbulî atlas kumaş, 200 boy altın işlemeli elbise, her renkten 300 bin arşın çuha, her türden 10 bin arşın keten, 200 baş katır, 300 baş at, 2000 baş sığır, 300 baş deve, 10 bin baş koyun gibi şeylerin 3 taksitte ödendiğini kaydetmektedir. I. İzzeddin Keykavus un ( ) tahta çıkışında; Konya eşrafı ayak bastı hediyesi olarak; 100 bin dirhem, 5 bin dinar kızıl altın, 100 kat altın işlemeli giysi, her cins ve her renkten 50 kat elbise, her renkten 150 top tam boy atlas kumaş vb. şeyleri vermişlerdi. Yine I. İzzeddin Keykavus un; Erzincan Meliki Fahreddin Behramşah Davud un kızlarından Selçuki Hatun ile evliliğinde 100 bin dinar, altın mihr yanında; 700 bin dirhem gümüş, 500 hilat, 100 baş at ve katır, her türlü elbise ve kumaşları hediye olarak ileri gelenlere dağıtmıştı 128. Yine bu çağın vezir ve devlet adamlarının aldıkları maaşlara bakılırsa; devrin iktisadi seviyesi ve zenginliği hakkında bir fikir edinilebilir. Celaleddin Karatay (öl. 1254) Nahçıvanlı Necmeddin e yıllık 40 bin dirhem maaş ile vezirlik görevini tevdi etmişti. Oysa Nahçıvanlı Necmeddin, 750 dirheme razıydı. Bu dönemde bir aile yıllık dirhem ile geçinebilirdi 129. Selçuklu Türkiye si Moğollar devrinde bile 3 milyon 300 bin dinar yıllık vergi çıkarabiliyordu yılı Türkiye bütçesi 16 milyon 935 bin 128 İbni Bibi, age. C. I, s. 52,140, Osman Turan, Selçuklu Devri Vakfiyeleri III, Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri, Belleten, C. XXII, Sayı XXXXV, Ankara 1946, s. 37, İbni Bibi, age. C. II, s. 126.

17 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 341 altın idi lerde İngiltere nin bütçesi ise 4 milyon franktan biraz fazla, 1311 de Fransa nın bütçesi 3 milyon frank idi 130. Selçuklu devrinden günümüze ulaşan mimari ve sanat eserleri incelendiğinde; taşın, mermerin, ahşabın, altın, gümüş, bakır, çini, halı, kumaş, vb. malzemenin nasıl ince bir sanat ruhu ile ustaca işlenmiş olduğu görülecektir. Ancak iktisadi kalkınmışlık içindeki bir millet bu şaheserleri üretebilir. Bütün bu örnekler bize, Türkiye Selçuklu Devletinin uyguladığı politikalar sayesinde büyük bir zenginliğe ulaştığını göstermektedir. KAYNAKÇA Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, (çev. Tahsin Yazıcı), C. II, İstanbul Akdağ, Mustafa, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnlişafı Devrinde Türkiye nin İktisadi Vaziyeti, Belleten, Cilt XIII, Sayı 55, Ankara Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, (çev. Hrand D. Andreasyan), İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul Aksarayi, Kerimüddin Mahmud Aksarayi, Müsameret Ül-Ahbar - Moğollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi, (çev. Mürsel Öztürk), TTK. Yayınları, Ankara Altintaş, Ahmet, Türkiye Selçuklularında Sosyal ve Ekonomik Hayat, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü)Malatya Andresyan, Hrant D. Türk Tarihine Ait Ermeni Kaynakları, İstanbul Üni- 130 Z. V. Togan, Moğollar Devrinde Anadolu nun İktisadi Vaziyeti, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. I, İstanbul 1931, s. 27, W. Barthold, İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. I, İstanbul 1931, s. 146, Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s. 372 versitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Baştav, Şerif, Bizans İmparatorluğu Tarihi ( ), Ankara BAYKARA, Tuncer, I. Gıyaseddin Keyhusrev ( ) Gazi-Şehit, TTK. Yayınları, Ankara Bayram, Mikail, Sadru d-din Konevi ile Ahi Evren Şeyh Nasuriru d-din Mahmud un Mektuplaşması, Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, Konya Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtının Kuruluşu, Konya Bayram, Mikail, Bacıyân-I Rum (Anadolu Bacıları) ve Fatma Bacı, Konya Bayram, Mikail, Şeyh Evhadü'd-Din Hamid El Kirmani ve Evhadiyye Hareketi, Selçuk Üniversitesi Vakfı Yayınları, Konya Bayram, Mikail, Şeyh Evhadü'd-din Hamid el-kirmani ve Menakıb-Namesi, Nüve Kültür Merkezi, Konya Bedirhan, Yaşar, Selçuklular ve Kafkasya, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara Boniyatov, Musa Ziya, XII. XIII. Yüzyıllarda Azerbaycan İle Küçük Asya Arasında Karşılıklı İlişkilerin Öğrenilmesinde Kafkasya da Bulunan Anadolu Selçukluları Sikkelerinin Bir Kaynak Olarak Önemi, X. Türk Tarih Kongresi (Ankara Eylül 1986), Bildiriler Ankara 1991, C. III. Cahen, Cl. Keykavus I, The Encylopadia of Islam, Leiden 1978, C. IV. Cahen, Cl. XIII. Yüzyıl Başında Anadolu da Ticaret, Cogito, Selçuklular, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, S. XXIX.

18 342 Yaşar BEDİRHAN Cahen,Cl. Osmanlıdan önce Anadolu da Türkler, (çev. Y. Moran), İstanbul Canbek, Ahmet, Kafkasya nın Ticaret Tarihi, (Eskiçağlardan XVII. Yüzyıla Kadar), İstanbul Coşkuner, Fahrettin, Menakıb-ı Şeyh Evhadü d-din el-kirmani, Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, Ankara Çavuşdere, Serdar, Selçuklular Döneminde Akdeniz Ticareti, Türkler ve İtalyanlar, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, Tarih Okulu Dergisi/Journal of History School, Yaz 2009 Sayı IV. Çelik, Aydın, Fatımiler Döneminde Mısır ın Ticari Münasebetleri, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul Delilbaşi, Melek, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Döneminde Batı ile Ticarî İlişkilere Genel Bir Bakış ; Tarihte Türk Devletleri, Cilt II, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, Delilbaşi, Melek, Ortaçağ da Türk Hükümdarları Tarafından Batılılara Ahidnâmelerle Verilen İmtiyazlara Genel Bir Bakış, Belleten, Cilt XLVII, Sayı 185 (Ocak 1983) ten Ayrı- basım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Delilbaşi, Melek, Türk Sultan ve Beylerine Ait Yunanca Belgeler Hakkında Bazı Bilgiler, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XV, Sayı XXVI., Ankara Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara Ebu l-ferec İbnü'l-İbrî, Tarihu Muhtasari'd- Düvel, III-2, (çev. Şerafettin Yaltkaya), İstanbul el- GIRNATİ, Ebu Hamid Muhammed b. Abdirrahman b. Süleyman el- Mazini, Tuhfetu l-elbâb ve nuhbetu l-a câb, (Nşr. G. Ferrand), Journal Asiatique Juillet, September el-imam, Ebi'l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim İbnü'l- Esir el-cezeri, el-kâmil Fi t-tarih, (çev. Heyet), Hikmet yayınları, İstanbul Erdem, İlhan, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İktisadi, Ticarî İlişkileri ve Sonuçlar, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 2003, XXI/33. Ferudun b. Ahmet, Tercüme-i Risale-i Sipehsâlâr Bi-Menâkıb-ı Hazret-i Hüdavendigâr Kuddise Sırreh ülâ lâ (5330), (çeviren: Midhat Behari Husami *Beytun+, Selânik Matbaası, İstanbul Gallotta, Aldo, Ceneviz, TDVİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), İstanbul 1993, C. VII. Güçlüay, Sezgin, Selçuklular Dönemi Ortadoğu Ticareti (XI-XIII. Yüzyıllar), F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, Güçlüay, Sezgin, "Avrupa ile Türk-İslam Dünyası Arasında Hayat Damarı Olan Ticaret Yolları (IX.-XIV. Yüzyıllar), 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), , Ankara, Türkiye. Güzel, Abdurrahman, Hacı Bektaş Veli ve Makâlât, Ankara Hacigökmen, M. Ali, Ahi Sinan b. Mesud ve Şecere-Nâmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya Hacigökmen, Mehmet Ali, Menâkıb-ı Şeyh Evhadü d-dîn-i Kirmânî de Geçen Selçuklu Tarihi ile İlgili Bilgiler ve Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları

19 Milletlerarası Ticaret Bağlamında Türkiye Selçuklu Devleti nin Ticari Münasebette Bulunduğu Devletler ve 343 Dergisi, Cilt : XXXIV, Sayı: 58, Ankara Heaton, Herbert, Avrupa İktisat Tarihi, İlk Çağdan Sanayii Devrimine, (çev. M. Ali Kılıçbay), Ankara Heyd, W. Yakın - Doğu Ticaret Tarihi, (çev. E. Ziya Karal), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Hüseyinov, R. A. XI. XII. Yüzyıllar Azerbaycan da Şehir Yaşamı ve Emtia-Para İlişkileri Üzerine, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, (İstanbul Mayıs) Bildirileri, Ankara Ibni Batuta, Tuhfetu'n-Nuzzar fi Garaibi'l- Emsar ve Acaibi l-efsar, (çev. M. Şerif), C. I, İstanbul Ibni Bibi, el-evâmirü'l-alâiyye fi'l-umûri'l- Alâiyye, (Çeviren, Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara Ibni Şeddad, Baypars Tarihi C. II, (çev. M. Şerefeddin Yaltkaya), Türk Tarih Kurumu Yayınları 2. Baskı, Ankara İnalcik, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye nin İktisadi Vaziyeti Münasebetiyle, Belleten, C. XV, Sayı 60, Ankara Irvin, R. The Early Mamluk Sultanate , London Ismail, M. Hamza, el-haddâd, es-sulŧânü l- Manśûr Ķalâvûn, Kahire 1413/1993. Jacoby, David, Silk Crosses the Mediterranean, Le vie del Mediterraneo. Idee uomini, oggetti (Secoli XI- XIV.), Genova Nisan 1994, ed. G. Airaldi, Genova Kayaoğlu, İsmet, Anadolu Selçukluları Devrinde Ticarî Hayat A.Ü. İlahiyat Fak. Dergisi, C. XXIV, Ankara Kienitz, Friedrich Karl, Osmanlılardan Önceki Anadolu Türklerinin Politik ve Kültür Bakımından Dünya Tarihindeki Önemi (çev. Mithat San), Belleten, C.L S. VICC. Ankara 1986 Koca, Salim, Sultan I. İzzeddin Keykâvus ( ), TTK. Yayınları, Ankara Konyali, İ. Hakkı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray tarihi, 1. Cilt, Fatih Yayinevi Matbaasi, İstanbul Konyali, İ. Hakkı, Alanya Tarihi, İstanbul Köprülü, M. Fuat, Baybars I, İslam Ansiklopedisi, C. II, Eskişehir Köprülü, M. Fuat, Selçukiler Zamanında Anadolu da Türk Medeniyeti, (Aktaran: Tülay METİN), Tarih İncelemeleri Dergisi Cilt/Volume XXVI, Sayı/ Number 1 Temmuz/ July Köymen, M. A. Türkiye Selçukluları Tarihine Dair Yeni Bir Kaynak: el- Veledü ş-şefik, Belgeler; Türk tarih Belgeleri Dergisi, C. XV, Sayı XIX, Ankara Matthee, R. P. The Politics of Trade in Safavid Iran Silk for Silver, , Cambridge:Cambridge University Press, Merçil, Erdoğan, Türkiye Selçuklularında Meslekler, Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Merçil,Erdoğan, Anadolu Selçukluları'nda Serbest. Meslekler Cogito, Selçuklu lar, İstanbul Metin, Tülay, Türkiye Selçuklu Devleti nin Karadeniz deki Siyasî ve Askerî Faaliyetleri, Sakarya Üniversitesi Akademik İncelemeler, Cilt:3 Sayı:2 Yıl:2008. Mevlâna Celale d-din-i Rumî, Fih-i Ma fih, (çev Meliha Ülker

20 344 Yaşar BEDİRHAN Ambarcıoğlu), Ataç yayınları, İstanbul Mevlâna Celale d-din-i Rûmi, Mesnevi, (çev. A. Gölpınarlı), İstanbul Mevlâna Celale d-din-i Rumî, Mesnevi, (çev. Veled Çelebi), C. IV, İstanbul Mevlâna Celaleddin-i Rumi, Rubailer, (çev. Şefik Can), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara Michel le Syrien (Süryâni Mihael), Chronique de Michel le Syrien, Patriarche Jacobite d Antioche ( ), ed. and trans. J.B. Chabot, 3 vols. (I. 1899; II. 1901; III. 1905), by E. Leroux in Paris, Muhammed b. Ali b. Süleyan er- Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr ve Âyet-Üs-Sürûr I, *Çeviren, Ahmed Ateş+, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Muhammed Hüseyin b. Halef et-tebrizi, Burhan-ı Katı, (çev. Mütercim Asım Efendi), Hazırlayan: Mürsel Öztürk, Derya Örs, Ankara Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu'd-Düvel : Selçuklular Tarihi I - II, (Haz. Ali Öngül), Akademi Kitabevi, İzmir Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Sahaifü'l-Ahbâr fi Vekayi il- Âsâr, (çev. İsmail Erünsal), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul Tarihsiz. Necipoğlu, Nevra, Türklerin ve Bizanslıların Ortaçağda Anadolu da Birliktelikleri (11. Ve 12. Yüzyıllar), Cogito (Selçuklular), Yapı Kredi yayınları, İstanbul 2001, S. XXIX, s. 74. Necmeddin Dâye, Mirsadu l-ibad, Osmanlı Türkçesine, İbrahim b. Muhammed el-uşşaki tarafından H da çevrilmiş nüsha, (Koyunoğlu Müzesi Kütüphanesi No: Niketas Khoniates, Historia, (Ionnes Manuel Komnenos Devirleri), (çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Onllahi, S. M. XIII- XVII Asırlarda Tebriz Şeherinin Tarihi, Elm Neşriyatı, Bakı Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih kurumu yayınları, Ankara Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Öğün, Gülay, Kıbrıs ta İslâm Hakimiyeti ve Selçuklular Zamanında Kıbrıs İle Ticaret İlişkileri, Kıbrıs ın Dünü- Bugünü Uluslararası Sempozyumu, Gazi Mağusa Özönder, Hasan, İpek Yolunun Konya daki İzlerine Dair Yeni Belgeler ve Bilgiler, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, (İstanbul Mayıs 1989 ), Bildiriler, Ankara Pakalin, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara Pirenne, Henry, Orta Çağ Kentleri, İstanbul, Polat, M. Said, Selçuklu Türkiye sinde Ticaret, Türkler, C. VII, Ankara Polo, Marco, Geziler Kitabı, (çev. Ömer Güngören), İstanbul Rubruk, Wilhelm Von, Moğolların Büyük Hanına Seyahat ( ), (çev. Engin Aycan), İstanbul Runciman, Steven, Haçlı Seferleri I, (çev. Fikret Işıltan), Nokta yayınları, İstanbul Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, Cilt, II, (Çev:Fikret Işıltan), TTK, Ankara Sabuncu, Fatih, Ebu Muhammed el- Gırnati nin Seyahatnamesi (Giriş- Tercüme-İndeks), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara