VAN İLİ STRATEJİK MEKANSAL PLANI

Transkript

1 BÖLÜM II MEKANSAL YAPI

2 İkarya Danışmanlık Çalışma Grubu Proje Koordinasyon: Serdar M. A. NİZAMOĞLU Şehir Plancısı Mehmet Can ALDAN Belma BABACAN Özlem ERSAVAŞ Bilge BEKTAŞ Şelale BALAMBAR Selen TUĞRUL Setenay BİLGİCİ Burak ÖZGÜR Ekonomist Şehir Plancısı Sosyolog Şehir Plancısı Şehir Plancısı Şehir Plancısı Şehir Plancısı Şehir Plancısı 2

3 Kısaltmalar: AFAD AKK ÇDR ÇDP JEMİRKO JMO MTA ÖDA ODTÜ YTÜ E TE K B CR EN VU NT LC : T.C Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetim Başkanlığı : Arazi Kullanım Kabiliyeti : Çevre ve Orman Bakanlığı Van İli Çevre Durum Raporu : Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Düzeni Planı : Jeolojik Mirası Koruma Derneği : Jeoloji Mühendisleri Odası : Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü : Önemli Doğa Alanı : Orta Doğu Teknik Üniversitesi : Yıldız Teknik Üniversitesi : Endemik : Tek Nokta Endemiği : Küresel Kırmızı Liste : Bölgesel-Ulusal Kırmızı Liste : Yok Olmak Üzere Olan Tür : Tehlike Altında Olan Tür : Hassas Olan Tür : Tehlike Altına Girmeye Yakın Olan Tür : Önceliği Düşük Olan Tür 3

4 İçindekiler Kısaltmalar: Van İlinin İklim Yapısı Coğrafi Konum Kara ve Su Yüzeylerinin Dağılımı Sıcaklık Rüzgârlar Basınçlar Yağışlar Van İli Hidrolojisi Van İlinde Bulunan Akarsular Van İlinde Bulunan Nehirler, Dereler ve Çaylar Van İlinde Bulunan Barajlar Van İlinde Bulunan Göletler Van İlinde Bulunan Doğal Göller Van İlinde Bulunan Sulak Alanlar Van Hidrojeolojisi Van İli Yer altı Su Kaynakları Kehrizler Van İli Jeotermal Enerji Kaynakları Van İli'nin Jeolojik Yapısı Güneydoğu Anadolu Otoktonu (Prekambriyen-Kuvaterner) Yüksekova Karmaşığı (Kretase) Hakkari Karmaşığı (Tersiyer) Bitlis Metamorfitleri (Paleozoyik Mesozoyik) Örtü Kayaları Paleodzoyik Yaşlı Kayaçlar: Mesozoyik Yaşlı Kayaçlar: Senozoyik Yaşlı Kayaçlar: Jeolojik Evrim İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Dağlar Platolar ve Yaylalar Ovalar Vadiler Jeomorfolojik Durum Yapı Malzemeleri ve Madenler Endüstriyel Hammaddeler a. Perlit: b. Pomza: c. Tuğla-Kiremit Toprakları: Van d. Kükürt: e. Diyatomit: f. Manyezit: g. Tuz: Metalik Madenler a. Krom: b. Demir: b. Bakır - Kurşun - Çinko:

5 5.3. Jeolojik Miras ve Jeo-Sit Alanları Arazi Yapısı ve Toprak Kabiliyeti Önemli Doğa Alanları (ÖDA) ve Endemik Türler Güney Van Gölü Kıyıları Artos Dağı Dönemeç Deltası ve Edremit Sazlıkları Erek Dağı ve Turna Gölü Erçek Gölü Van Ovası Çelebibağ Sazlıkları Bendimahi Deltası Pirreşit Dağı Çiçekli Gölleri Tendürek Dağı Çaldıran Ovası Van Doğusu Dağları İspiriz Dağı Çatak Vadisi Mukus Vadisi Mor Dağlar VAN İLİ AFET DURUMU VE DEPREMSELLİĞİ AFET DURUMU DEPREM KAYNAKÇA: TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Van Ortalama Sıcaklık, Güneşlenme Süresi, Yağışlı Gün Sayısı, Yağış Miktarı Tablo 2: Havzalara Göre Yağış Değerlendirmesi Tablo 3: Van Gölü ne Dökülen Ana Akarsular, Uzunluk ve Debileri Tablo 4: Van İli Sulak Alanları, Tipi, Bulunduğu Yer ve Alanı Tablo 5: Havzalara Göre Su Potansiyeli Tablo 6: Van İli Jeotermal Sahaların Yerleri, Kaynak Adları, Sıcaklık Ve Debileri Tablo 9: Endüstriyel Hammade Rezervleri Tablo 10: Metalik Maden Rezervleri Tablo 11: Van İli İlçelerinin Arazi Dağılımı Tablo 12: Güney Van Gölü ve Alacabük Dağı Endemik Türleri Tablo 13: Artos Dağı Endemik Türleri Tablo 14: Dönemeç Deltası ve Edremit Sazlıkları Endemik Türleri Tablo 15: Erek Dağı ve Turna Gölü Endemik Türleri Tablo 16: Erçek Gölü Endemik Türleri Tablo 17: Van Ovası Endemik Türleri Tablo 18: Çelebibağ Sazlıkları Endemik Türleri Tablo 19: Bendimahi Deltası Endemik Türleri Tablo 20: Pirreşit Dağı Endemik Türleri Tablo 21: Çiçekli Gölleri Endemik Türleri Tablo 22: Tendürek Dağı Endemik Türleri Tablo 23: Çaldıran Ovası Endemik Türleri Tablo 24: Van Doğusu Dağları Endemik Türleri Tablo 25: İspiriz Dağı Endemik Türleri

6 Tablo 26: Çatak Vadisi Endemik Türleri Tablo 27: Mukus Vadisi Endemik Türleri Tablo 28: Mor Dağlar Endemik Türleri Tablo 29: Van İli 1. ve 2. Dereceden Deprem Bölgelerinin İlçelerdeki Alansal Büyüklükleri Tablo 30: Van İli ve Çevresinde Gerçekleşmiş Tarihsel Döneme Ait Depremler Tablo 31:Van İli ve Çevresinde Gerçekleşmiş Aletsel Döneme Ait Depremler Tablo 32: Aletsel Dönemde En Çok Hasar Yaratan Depremler ve Yarattıkları Hasarlar ( ). 115 Tablo 33: Ekim/Kasım 2011 Van Depremleri Hayatını Kaybeden ve Enkazdan Kurtarılan Kişi Sayıları117 Tablo 34: 23 Ekim 2011 Tarihinde Gerçekleşen Deprem Hasar Tablosu Tablo 35: İlçelere Göre Heyelan Risk Analizi Tablo 36: Van İli Çığ İcmali Tablo 37:Van İli Sınırları Dahilinde Sel Baskını Olan Yerleşimler HARİTALAR LİSTESİ Harita 1: Van İlinin Topografyası... 9 Harita 2: Mayıs - Ekim Ayları Buharlaşma Normalleri ( ) Harita 3: Referans Toplam Buharlaşma (ETo) Normal Haritası Harita 4: Kış Mevsimi Ortalama Sıcaklık Anomali Haritası Harita 5: 2013 İlkbahar Mevsimi Ortalama Sıcaklık Anomali Haritası Harita 6: 2013 Yaz Mevsimi Ortalama Sıcaklık Anomali Haritası Harita 7: 2013 Sonbahar Mevsimi Ortalama Sıcaklık Anomali Haritası Harita 8: Türkiye Yıllık Basınç Değerleri Haritası Harita 9: Sonbahar Mevsimi Yağış Anomali Haritası Harita 10: İlkbahar Dönemi Yağış Anomali Haritası Harita 11: Kış Dönemi Yağış Anomali Haritası Harita 12: Yaz Mevsimi Yağış Anomali Haritası Harita 13: Türkiye 2013 Yılı Yağış Anatomisi Harita 14: Van İli Akarsuları Harita 15: Van İli Barajları Harita 16: Van İli Gölleri Harita 17: Van İli Sulak Alanları Harita 18: Van İli Jeoloji Haritası Harita 19: Van İli ve Çevresi Önemli Coğrafi Oluşumlar Harita 20: Van İli ve Çevresi Jeomorfoloji Harita 21: Van İli Maden Yatakları Harita 22: Van İli Toprak Arazi Kullanım Kabiliyeti Haritası Harita 23: Van İli Önemli Doğa Alanları Harita 24: Güney Van Gölü ve Alacabük Dağı, Toporgrafya ve Bitki Örtüsü Harita 25: Artos Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 26: Dönemeç Deltası ve Edremit Sazlıkları, Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 27: Erek Dağı ve Turna Gölü, Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 28: Erçek Gölü Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 29: Van Ovası Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 30: Çelebibağ Sazlıkları Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 31: Bendimahi Deltası Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 32: Pirreşit Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 33: Çiçekli Gölleri Topografya ve Bitki Örtüsü

7 Harita 34:Tendürek Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 35: Çaldıran Ovası Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 36:Van Doğusu Dağları Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 37:İspiriz Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 38:Çatak Vadisi Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 39:Mukus Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 40:Mor Dağlar Topografya ve Bitki Örtüsü Harita 41:Türkiye Afet Riski Dağılım Haritası Harita 42: Türkiye Geneli Afet Olaylarının İllere Göre Dağılımı Haritası ( ) Harita 43: Van İli Deprem Kuşakları Harita 44: Van İli Diri Fay Haritası (2012) Harita 45: Doğu Anadolu ve Van İli Tarihsel Dönem Depremlerinin Konum Haritası Harita 46: Van İli ve Çevresi Aletsel Dönemde Gerçekleşen Tarihsel Depremler (M: 3 ve üzeri) Harita 47: Yılları Arasında Van İli Sınırları İçerisinde Gerçekleşmiş Depremler Harita 48: 23 Ekim 2011 Van Depreminin Kaynaklandığı Fay Hattı Harita 49: Türkiye İlçeler Düzeyinde Heyelan Olayları Dağılımı ( ) Harita 50: Türkiye Heyelan Envanteri Haritası Harita 51: Van İli Heyelan Risk Haritası Harita 52: Türkiye İlçeler Düzeyinde Kaya Düşmesi Olayları Dağılımı ( ) Harita 53: Türkiye İlçeler Düzeyinde Kaya Düşmesi Olayları Dağılımı ( ) Harita 54: Van İli Çığ Riski Olan Noktalar Harita 55: Türkiye İlçeler Düzeyinde Kaya Düşmesi Olayları Dağılımı ( ) Harita 56: İl Sınırları Dâhilinde Başlıca Su Baskını Riski Olan Noktalar

8 1. Van İlinin İklim Yapısı İklim yeryüzünün her hangi bir yerinde uzun yıllar boyunca görülen sıcaklık, yağış, rüzgâr, nem, basınç değişimlerinin toplamını ve ortalamasını temsil etmektedir. İklim bir alanın sahip olduğu değerlerin oluşmasında ve bunların olumlu yada olumsuz etkilenmesine sebep olan faktörlerden birisidir. Bir bölgenin ikliminin incelenmesi bölgeye ilişkin planlama stratejilerinin geliştirilmesine ve gelecek yıllara yönelik öngörülerin oluşturulmasına katkı sağlamaktadır. Van İlinin iklimi üzerinde etkili olan faktörler; 1. Coğrafi konum 2. Kara ve Su Yüzeylerinin Dağılımı 3. Sıcaklık 4. Etki eden rüzgârlar 5. Basınç merkezlerinin etkisi 6. Yağış olarak tanımlanabilir. İklime etki eden faktörler arasında en önemli öğe ise bölgenin coğrafi konumudur. Bunun dışında alanın sahip olduğu karasal alanın büyüklüğü, su yüzeyinin dağılışı, sıcaklık, alanın etkisi altında kaldığı basınç merkezleri, yıl içerisinde etki eden rüzgârlar ve yağışlar alanın iklim yapısını belirlemekte kullanılan başlıca elemanlardır Coğrafi Konum Türkiye coğrafi konumu nedeniyle orta kuşak ikliminin etkilerinin görüldüğü bir ülkedir. Bu nedenle kışları soğuk ve kar yağışlı, yazları ise kurak ve sıcak geçmektedir. Van İli 42 derece 40 dakika 44 derece 30 dakika Doğu boylamı ile 37 derece 43 dakika ve 39 derece 26 dakika Kuzey enlemi arasında yer almaktadır. Diğer doğal değişkenler haricinde Van İlinin orta kuşakta yer almasından dolayı karasal iklim görülmektedir. Bu nedenle Türkiye için bahsedilen karasal iklim özellikleri Van içinde geçerliliğini korumaktadır. 8

9 1.2. Kara ve Su Yüzeylerinin Dağılımı Van Gölü ve çevresi; güneyden Güneydoğu Toroslar, doğudan Türkiye - İran sınır dağları, batı ve kuzeyden Tendürek Dağları na kadar sönmüş volkanik sıradağlar ile sınırlanmıştır. Bölgenin ortalama yüksekliği, Doğu Anadolu Bölgesinin ortalama yüksekliğinden daha fazladır. Van bölümünün ortalama yüksekliği metre civarında seyrederken, bölümün en alçak kısmı 1646 metre yükselti ile Van Gölü dür. Van gölünün güneyinde ise yüksekliği 3500 metreye varan sıra dağlar yer almaktadır. Harita 1: Van İlinin Topografyası Kaynak: Van İli geneline bakıldığında dağların yoğunluklu olarak volkanik oluşumlu olduğu ve toplam alanın % 53 ünü kapladığı görülmektedir. Yükseltinin artması sıcaklığın ve yağış şartlarının değişmesine neden olan faktörlerden birisi olarak görülmektedir. Yükseltinin artması sıcaklığın azalmasına sebep olmakta ve yükseltinin etkisiyle Van İlinde kar yağışının başlama tarihi ülke genelinden daha erken gerçekleşmektedir. Ayrıca Van İlini çevreleyen dağlar, Van Gölünün sağladığı ılıman etkinin sınırlı bir bölgede görülmesine ve bu nedenle İl genelinde kışların ve yazların daha sert geçmesine neden olmaktadır. 9

10 Büyük yüzeye sahip göllerin ve su kütleleri üzerinden geçen hareketli veya durağan hava kütlelerinin su kütlesi üzerinden geçerken sürekli sıcaklık ve nem farkından dolayı ısı ve kütle transferi gerçekleştirmesi nedeniyle, Van Gölü Van İlinde iklim değişkenliği yaratmaktadır. Yıllar içerisinde yapılan çalışmalar neticesinde, Keban barajının 1971 yılından itibaren dolmaya başlaması ile göl haznesinde biriken suyun yöre iklimi üzerinde belirgin bir değişiklik yaratmadığı fakat Doğu Anadolu karasal iklimine sahip başka bölgelere nazaran baraj yapımından sonra iklimde bir yumuşamanın olduğu kaydedilmiştir. Benzer bir biçimde Van Gölü de bulunduğu bölgenin sert karasal iklimini ılımanlaştırmakta ve diğer Doğu Anadolu İllerinden farklı olarak Van İlinde yazların daha düşük sıcaklıklarla, kış aylarının ise daha yüksek sıcaklıklarla geçmesini sağlamaktadır Sıcaklık Yer şekilleri ve yükseltiler güneşin geliş açısını engellediğinden sıcaklık üzerinde doğrudan etkide bulunmaktadır. Bu nedenle yer şekillerine ve yükseltilere bağlı olarak yerel sıcaklık farkları oluşmaktadır. Bunun dışında zeminin taş cinsi, toprak tipi, bitki örtüsü ve kar örtüsü de sıcaklık değişimleri üzerinde etkili olabilmektedir. Van kentinin üzerinde kurulu olduğu Van Ovasında Ekim ayında başlayan soğuklar, Mayıs ayı sonuna kadar devam etmektedir. Ayrıca, Ekim ayının sonunda başlayan don olayları Kasım, Aralık, Ocak, Şubat, Mart ve Nisan aylarında devam ederek Mayıs ayı bitiminde sonlanmaktadır. Yaz mevsimi ise kısa ve sert sürmekte ve Van ovasında yaz mevsimi kısa ve sıcak geçmektedir. Van Ovasında yaz mevsimleri diğer Doğu Anadolu İllerine göre ılıman geçmektedir. Aynı enlemde bulunan Muş Ovası ile Van Ovası karşılaştırıldığında bu farklılık net olarak görülmektedir; Van Ovasında Ocak ayında ortalama sıcaklık -3,5 dereceyken, Muş Ovasında sıcaklık değeri -6 dereceyi göstermektedir. En sıcak ay olan Temmuz ayında Van Ovasının ortalama sıcaklığı 22 dereceyken, Muş Ovasının sıcaklığı 25 derecedir. Van Gölünün sıcaklık üzerindeki etkisi bu karşılaştırmadan da anlaşılabilmektedir. Mayıs-Ekim ayı buharlaşma normallerine göre oluşturulmuş haritada Türkiye nin 7 tabakaya ayrıldığı görülmektedir. Bu haritaya göre Doğu Anadolu İlleri aynı tabakada gösterilmiştir ve buharlaşma değerlerinin yaklaşık aynı olduğu anlaşılmaktadır. Van İli buharlaşma derecesine 10

11 göre en az buharlaşma değerinden en çok buharlaşma değerine göre sıralandığında 3. Sırada buharlaşma seviyesinde görülmektedir. Buharlaşmanın değerlendirilebilmesi için bakılması gereken değişkenler sıcaklık, ortalama nispi nem, global güneş radyasyonu, ortalama güneşlenme süresi ve rüzgar hızı değerleridir. Harita 2: Mayıs - Ekim Ayları Buharlaşma Normalleri ( ) Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü, 2014 Aşağıda yer alan Van İli civarının toplam buharlaşma değerleri haritası incelendiğinde; Van İlinin yıl içerisinde topraktan ve bitki ile örtülü alandan kaybettiği su miktarının oldukça düşük olduğu anlaşılmaktadır. Van İlinde en fazla buharlaşma, sıcaklığın en fazla olduğu yaz aylarında, en az buharlaşma ise sıcaklığın en düşük seviyelere ulaştığı kış aylarında gerçekleşmektedir. 11

12 Harita 3: Referans Toplam Buharlaşma (ETo) Normal Haritası Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü,

13 Kış mevsimi ortalama sıcaklık anormaline göre; Van İli, Doğu Anadolu İllerine göre kış aylarında normalin üzerinde sıcaklık değerlerine sahiptir. Van İli, Van Gölü nün ılımanlaştırıcı etkisinden dolayı kış aylarını çevre illere göre daha sıcak geçirmektedir. Harita 4: Kış Mevsimi Ortalama Sıcaklık Anomali Haritası Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, yılı ilkbahar mevsiminde yapılan ölçümlere bakıldığında Türkiye geneli iki farklı tabakada verilmiştir. Van ve çevresindeki İllerden Ağrı, Hakkâri, Siirt, Bitlis, Şırnak, Mardin, Diyarbakır, Adıyaman normal sıcaklık değerlerine sahipken, Türkiye nin diğer İlleri normalüstü sıcaklığa sahiptir. 13

14 Harita 5: 2013 İlkbahar Mevsimi Ortalama Sıcaklık Anomali Haritası Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, yılı yaz ayında yapılan ölçümler neticesinde; Türkiye nin sıcaklık değerleri üç kategoride değerlendirilmiştir. Buna göre Batman merkez, normalin altı seviyesinde gösterilen en düşük sıcaklık değerine sahip olan İldir. Van ve Türkiye nin birçok İlinin yaz aylarında normal sıcaklık seviyesinde olduğu belirtilmiştir. Türkiye de sıcaklığın normalüstüne çıktığı yerler ise; Edirne, Tekirdağ, Bartın, Sinop, Ordu, Trabzon, İçel İlleridir. 14

15 Harita 6: 2013 Yaz Mevsimi Ortalama Sıcaklık Anomali Haritası Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, sonbahar aylarında yapılan ölçümlere göre oluşturulmuş haritada; sıcaklık seviyeleri üç ayrı renkle belirtilmiştir. Buna göre Bitlis merkez, Kayseri ve Manisa normalaltı sıcaklık değerlerine sahipken, Van ın da içinde olduğu Türkiye nin geri kalan kısmı (İçel, Diyarbakır ve Tekirdağ hariç) normal civarı sıcaklık değerine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Harita 7: 2013 Sonbahar Mevsimi Ortalama Sıcaklık Anomali Haritası Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı,

16 yılları arasında alınan değerlerin ortalamasına dair aşağıda verilen tablo ışığında; Van İlinde en soğuk sıcaklık ortalamasına sahip aylar kış ayları, en yüksek sıcaklık değerlerine sahip aylar ise yaz aylarıdır. Yaz ayları içerisinden Temmuz ayı 22,2 derece ile en yüksek, Ocak ayı ise -3,4 derece ile en düşük sıcaklık ortalamasına sahip aylardır. Van, yılın 120 günü açık, 200 günü bulutlu, 45 günü ise kapalı gün özelliğine sahip, Türkiye nin en fazla güneşli gün sayısına sahip İllerinden biridir. Aşağıda yer alan tabloya bakıldığında en yüksek ortalama güneşlenme süresinin Temmuz ayında ortalama 12,1 saat, en düşük ise Aralık ayında 4,2 saat olduğu görülmektedir. Van İlinin ortalama güneşlenme süresi en fazla olan ayları, yaz mevsimi aylarıdır. Buna paralel olarak aylık toplam yağış miktarı değerleri en yüksek ilkbahar aylarındadır. Bunu (eylül ayı hariç) sonbahar ayları ve devamında kış ayları takip etmektedir. En düşük toplam yağış miktarı yaz aylarına aittir. Tablo 1: Van Ortalama Sıcaklık, Güneşlenme Süresi, Yağışlı Gün Sayısı, Yağış Miktarı VAN Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Sıcaklık ( C) -3,4-2,9 1,4 7, ,1 22,2 21,8 17,1 10,7 4,3-0,8 Ortalama En Yüksek Sıcaklık ( C) 1,9 2,6 6,6 12,8 18,3 23,7 27, ,9 17,1 10 4,4 Ortalama En Düşük Sıcaklık ( C) -7,6-7,2-2,7 2,8 7,1 10,9 14,7 14,7 10,8 5,7 0,3-4,6 Ortalama Güneşlenme Süresi (saat) 4,4 5,2 6,6 7,1 9,2 11,5 12,1 11,3 9,5 7,1 5,3 4,2 Ortalama Yağışlı Gün Sayısı 9,8 10,3 12,2 12,6 11,5 5,6 2,1 1,3 2,5 8,2 9,2 9,8 Aylık Toplam Yağış Miktarı Ortalaması(kg/m 2 ) *Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerler ( ) Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü 32,4 32,8 46, ,7 18,4 5,3 3,4 14,6 42,5 48,4 37, Rüzgârlar Van merkezinde hâkim rüzgâr yönü doğudur ve yıllık ortalama hızı 2,18 m/s olarak ölçülmüştür. İkinci derecede etkili olan rüzgârlar ise batı rüzgârlarıdır. Van Gölü Havzası doğu-batı yönünde uzanmakta olduğundan, Van Ovası kuzey-güney yönünde esen rüzgârlardan yoğunluklu olarak etkilenmemektedir. Kara ile gölün gün içerisinde ısınma soğuma sürelerinin farklı olmasından kaynaklı günlük rüzgârlar oluşmaktadır. Gündüzleri gölden Van Ovası na esen rüzgârlar yaz aylarında serinletici etkiye sahiptir. Geceleriyse dağlardan soğuk halde Van Ovasına inen rüzgârlar 16

17 soğutucu etkiye sahiptirler. Ayrıca, Doğu yönünden Van a ulaşan rüzgârlar kış aylarında oldukça etkilidir ve soğutucu etkiye sahiptir Basınçlar Van İli kış aylarının bazı dönemlerde Sibirya Yüksek basıncının etkisine girmekte ve Sibirya Termik Yüksek Basıncı Van İli ni kuzeydoğu yönünden etkilemektedir. Bu basınç Van İlinde kış aylarının çok soğuk ve kar yağışlı geçmesine sebep olmaktadır. Türkiye nin ortalama basınç miktarının gösterildiği haritada, Türkiye 9 tabakada değerlendirilmiştir. Haritaya göre Türkiye nin kıyı kesimleri yükselti sebebiyle en yüksek derece de basınca maruz kalırken, yükseltinin fazla olduğu kısımlarda basınç yükseklikle ters orantılı olarak azalmaktadır. Van İlinin de içinde yer aldığı Doğu Anadolu Bölgesi en düşük iki tabaka ile renklendirilmiştir. Buna göre Van İlinin yer şekilleri ve sahip olduğu rüzgarlar neticesinde mb ile mb değerleri arasında ortalama basınç etkisinde kaldığı anlaşılmaktadır. Harita 8: Türkiye Yıllık Basınç Değerleri Haritası Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü 1.6. Yağışlar Türkiye de yağışların en az görüldüğü yerler arasında Van Ovası da yer almaktadır. Çevresi yüksek dağlarla çevrili olduğundan Van Ovasının aldığı yıllık yağış miktarı oldukça düşüktür. 17

18 Van Ovası nemli hava kütlelerini Bitlis Boğazı yönünden, güneybatıdan almaktadır. Bu nemli hava kütleleri geliş yönüne bağlı olarak, yağışını gölün kuzey tarafına bırakmaktadır. Türkiye de yıllar içerisinde gerçekleşen yağış trendlerine bakıldığında; yağış trendinde dalgalanmalar olduğu görülmektedir. Son 5 senelik yıllık yağışlara bakılacak olursa, 2013 yılı hariç diğer yıllarda ortalama kabul edilen 646,0 mm. değerinin üzerinde kaldığı anlaşılmaktadır. Grafik 1: Türkiye Geneli Yıllık Yağışları Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü, 2014 Türkiye nin yıllık yağış trenlerindeki değişimlere benzer bir dalgalanma Van İlinde de görülmektedir. Buna göre bazı yıllar ortalama yağış miktarı olarak alınan 393,9 mm lik değerin altında kalırken, bazı yıllarda ise bu seviyenin üstüne çıktığı görülmektedir. Buna göre Van İlinin son 5 senelik yağış trendine bakıldığında 2009, 2011 ve 2012 yıllarının 339,9 mm. değerinin üzerine çıktığı, ancak 2010 ve 2013 yıllarında bu değerin oldukça altında kaldığı görülmektedir. 18

19 Grafik 2: Van Yıllık Yağışları Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü, 2014 Türkiye nin sonbahar mevsimindeki yağış anormali haritasına bakıldığında; aldığı yağış yoğunluğuna göre 9 ayrı tabaka ile değerlendirilmiştir. Buna göre Van İlinin sonbahar aylarında Türkiye normallerine göre daha az yağış aldığı söylenebilmektedir. Yapılan değerlendirme neticesinde Van İli en az yağış alandan, en çok yağış alana göre sıralandığında 2. ile 3. Derecede yağış alan İller arasında yer almaktadır. Harita 9: Sonbahar Mevsimi Yağış Anomali Haritası Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı,

20 Türkiye nin ilkbahar mevsiminde aldığı yağış anomali haritasına göre, ayrılmış olan 9 tabakadan en az yağış alandan en çok yağış alan dereceye göre değerlendirildiğinde Türkiye genel olarak 4. Sırada yer alan (-25)-(0) mm arası seviyededir. Hatay, Çanakkale, Manisa İlleri 6. Derece olan (25)-(50) mm arası seviyede yer almakta, Türkiye nin birçok İli gibi Van İli de 4. Seviye olan (-25)-(0) mm arasında kalmaktadır. Buna göre Van İlinin ilkbahar aylarında normalin altında yağış aldığı anlaşılmaktadır. Harita 10: İlkbahar Dönemi Yağış Anomali Haritası Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2013 Türkiye nin kış aylarında aldığı yağış anomali haritasına bakıldığında; Türkiye nin aldığı yağışlara göre yapılan renklendirmede 9 ayrı aralıkta belirtilmiş olan haritaya göre, Ardahan, Kars, Van, Ağrı hattı (50)-(75) mm değerleri arasında yağış almaktadır. Buna göre Bitlis, Muş, Siirt, Şırnak gibi diğer Doğu Anadolu İlleri kış mevsiminde (25)-(50) mm arasında yağış almaktadır. 20

21 Harita 11: Kış Dönemi Yağış Anomali Haritası Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2013 Türkiye nin yaz aylarında aldığı yağış değerlerine göre oluşturulmuş olan haritada yer alan 9 tabakadan Van İli ikinci en düşük yağış değeri olan (-75)- (-50) mm. değerleri arasında yer almaktadır. Siirt, Hakkâri, Şırnak, Bitlis, Muş, Erzurum İlleri, Van İli ile benzer değerlere sahiptir. Harita 12: Yaz Mevsimi Yağış Anomali Haritası Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı,

22 Türkiye nin yıllık yağış değerlerine bakıldığında genel olarak (-50)-(-25) mm. değeri ile (-25)- (0) değeri arasında yağış trendine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre Türkiye de diğer İllere göre en yüksek yağış miktarına sahip olan İller; Çanakkale, Manisa, İzmir, Aydın ve Muğla dır. Bu İllerin yağış değerleri (25)-(50) mm arasındadır. Van İlinin yıllık yağış değeri de (-25)-(0) arasında yer almaktadır. Van İlinin Saray, Özalp İlçelerinin, Van İlinden daha düşük seviyede yağış aldığı ve aldıkları yağış miktarının (-50)-(-25) mm değerleri arasında olduğu görülmektedir. Van Gölü üzerinden gelen nemli hava kütlelerinden Van Gölü çevresindeki İlçelere göre daha az etkilenen Özalp ve Saray İlçeleri sonuç olarak daha az yağış almaktadır. Özalp İlçesinin yıllık ortalama aldığı yağış miktarı 370,8 mm, Muradiye, Başkale ve Erciş in ise sırasıyla 457,2 mm, 566,8 mm ve 490,5 mm dir (T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı). Harita 13: Türkiye 2013 Yılı Yağış Anatomisi Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2013 Havzalara göre oluşturulmuş olan tabloya göre, yıllık en fazla yağış alan havza Batı Akdeniz Havzası, en az yağış alan havza ise Aras Havzası dır. Buna göre Van Havzası en fazla yağış alan havzadan en az yağış alan havzaya kadar sıralandığında 25 havza içerisinde 16. Sırada yer almaktadır. Tabloya bakıldığında tüm havzaların bir önceki yıla göre aldığı yağış miktarında azalma olduğu dikkat çekmektedir. Yıllık havzalara düşen yağışın normaline göre hesaplanmış 22

23 olan azalma oranlarına bakıldığında en fazla azalmanın Asi Havzası nda gerçekleştiği görülmektedir. Van Havzası nın yağış miktarı ise normale göre % 23,7 oranında azalmıştır. Tablo 2: Havzalara Göre Yağış Değerlendirmesi Havza Adı Yağı (mm) Normali (mm) Geçen Yıl (mm) Normale Göre Azalma Oranı 1 BATI AKDENİZ HAVZASI 692,9 773,4 946,9-26,8 2 DOĞU KARADENİZ HAVZASI 648,1 879,3 758,8-14,6 3 KÜÇÜK MENDERES HAVZASI 528, ,3-23,3 4 ANTALYA HAVZASI 522,3 658,4 697,9-25,2 5 KUZEY EGE HAVZASI 516, ,3 6 SUSURLUK HAVZASI 493,6 561,6 592,3-16,7 7 BATI KARADENİZ HAVZASI 487,4 579,9 552,6-11,8 8 MERİÇ HAVZASI 412,8 444,2 639,3-35,4 9 GEDİZ HAVZASI 386,9 493,8 653,3-40,8 10 MARMARA HAVZASI 369, ,1-44,3 11 BÜYÜK MENDERES HAVZASI 363,6 488,3 655,9-44,6 12 FIRAT-DİCLE HAVZASI 335,2 486,6 521,1-35,7 13 ASİ HAVZASI 328,5 753,3 938, DOĞU AKDENİZ HAVZASI 307,1 588,5 668, CEYHAN HAVZASI ,7 660,9-55,8 16 VAN HAVZASI 287,2 417,1 376,4-23,7 17 ÇORUH HAVZASI ,9 284,5-5,4 18 BURDUR HAVZASI 262,6 337, ,2 19 SEYHAN HAVZASI 237,2 512,4 587,8-59,6 20 KONYA KAPALI HAVZASI 219,3 291,9 331,3-33,8 21 SAKARYA HAVZASI 205,5 337,2 325,8-36,9 22 KIZILIRMAK HAVZASI 194,6 306,5 324, YEŞİLIRMAK HAVZASI 189,9 339, ,2 24 AKARÇAY HAVZASI 181,8 346,8 314,2-42,1 25 ARAS HAVZASI 144,3 227, ,2 Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü,

24 2. Van İli Hidrolojisi Van İli ve çevresi yer altı ve yer üstü suları bakımından oldukça zengin bir coğrafyaya sahiptir. Hidroloji bilimi yerkürenin üstündeki sularının dağılımını, oluşumlarını, yapılarını, çevreyle ilişkilerini, bunların izlediği güzergâhları birbirleri ve canlılarla etkileşimlerini, zaman içerisindeki biyolojik ve kimyasal değişimlerini inceleyen bilim dalıdır. Bu kapsamda Van İlinin hidrolojisi; İlin yer üstü su kaynaklarını yani akarsular, baraj gölleri, göller, sazlık ve bataklık alanlarını kapsamaktadır Van İlinde Bulunan Akarsular Van Gölü çevresindeki akarsulardan beslenmektedir, fakat suyunu dışarı akıtmadığından dolayı kapalı havza özelliği göstermektedir. Van Gölü, hem Van İli sınırları içerisinde yer alan akarsu ve çaylardan, hem de Bitlis İli sınırları içerisinden geçen akarsu kaynaklarından beslenmektedir. Bitlis İli sınırları içerisinde yer alan Bitlis Çayı, Botan Çayı, Ağkil ve Oranz Dereleri, Garsay Suyu, Hizan Suyu, Güzel Dere bu akarsulardan bazılarıdır. Van İli içerisinde yer alıp Van Gölü ne ulaşan akarsu ve çaylar ise; Zilan Çayı, Deliçay, Karasu, Hoşap Suyu, Güzelsu, Gevaş Suyu, Memedik Suyu ve Bend-i mahi dir. Van Havzası içerisinde yer alan akarsular ise Yeniköprü Çayı, Adilcevaz Deresi, Zilan Çayı, Deliçay, Bend-i mahi, Karasu, Bizinok Çayı, Değirmen Dere, Engil Çayı ve Büyük Dere dir. Bu akarsu ve çayların bazılarının suları Van Gölü ne ulaşmakta bazılarının suları ise ulaşmamaktadır. 24

25 Harita 14: Van İli Akarsuları Kaynak: Van-Bitlis-Muş 1/ Çevre Düzeni Planı GIS verisine göre düzenlenmiştir. Van Gölü ne ulaşan akarsuların debilerine bakıldığında akarsuların birbirinden farklılık gösterdiği anlaşılmaktadır. Buna göre en yüksek debiye sahip olan Zilan Çayı dır. Debiye etki eden faktörler göz önünde bulundurulduğunda yer şekilleri, bulunduğu havzanın genişliği, buharlaşma, yağış biçimi ve yağış rejimi rol oynamaktadır. Zilan Deresi nin içinden geçerek Van Gölü ne ulaştığı arazi oldukça engebeli ve yükseltisi çevresine göre fazladır. Buna göre yükselti farklılığından dolayı maksimum ve minimum debi değerinin yüksek olduğu sonucu çıkarılabilinir. Bend-i mahi ise en yüksek debiye sahip ikinci akarsudur ve yer şekilleri incelendiğinde, çevresine göre yükseltisi fazla olan bir araziden akarak Van Gölü ne 25

26 ulaşmaktadır. Karasu, Van Gölü ne dökülen akarsular arasında 148 km. uzunluğu ile en uzun akarsu olma özelliği göstermektedir. Van İlinin iklimsel koşulları sebebiyle akarsuların debileri yıl içerisinde değişkenlik göstermektedir. Bölgenin yıl içerisinde aldığı yağış miktarı mevsimlere göre değişkenlik gösterdiğinden, akarsuların maksimum ve minimum debi değerleri de her mevsim değişmektedir. Tablo 3: Van Gölü ne Dökülen Ana Akarsular, Uzunluk ve Debileri Akarsu Adı İlçe Uzunluğu (km) Max. Debi Min. Debi (m3/sn) (m3/sn) Zilan Deresi Erciş 70 70,8 2 Deliçay Erciş 55 52,2 0,866 Bend-i mahi Çaldıran-Muradiye 90 57,8 2,586 Karasu Muradiye-Özalp ,68 0,24 Hoşap Suyu Gürpınar Gevaş Suyu Gevaş 14 2,14 0,75 Memedik Suyu Saray-Özalp 60 5,6 0,034 Kaynak: Yahya Çiftçi, Van İlinde Bulunan Nehirler, Dereler ve Çaylar Van İlinde yoğun miktarda bulunan akarsu ve dere yatakları mevsimsel yağışlara göre dolmaktadır. En fazla yağışın olduğu Mart-Nisan aylarında dağlarda bulunan karlarında erimesiyle dolmaya başlayan kurumuş dere ve akarsu yataklarının bazıları Van Gölü ne ulaşmaktadır. Van İlinde bulunan bazı akarsu ve çaylar şu şekildedir; Van Yeniköprü Çayı (Eski adıyla Kamış Çayı): Van gölüne batı kısımdan ulaşan Yeniköprü Çayı, kollarından biri Nazik Gölü nden olmak üzere iki koldan çıkarak Van Gölüne dökülmektedir. Zilan Çayı; Kuzeyden Van gölüne dökülmektedir. Zilan Çayı üzerinde Koçköprüsü bulunmaktadır. Deliçay (Haydarbey Çayı): Van gölünün kuzey kısmından, Erciş İlçesinden göle dökülmektedir. Deliçayda inci kefali, siraz balığı türleri yaşamaktadır. Bend-i mahi Çayı: Van ın Muradiye ilçesinden Van gölüne dökülmektedir. Bend-i mahi Çayı tarımsal alanların sulanmasında kullanılmaktadır. İnci kefali ve siraz balığı Bend-i mahi Çayında görülmektedir. Ayrıca, Bend-i mahi Çayı inci kefalleri için önemli üreme alanlarından 26

27 birisini oluşturmaktadır. Van İlinin en önemli doğal güzelliklerinden biri olan Muradiye Şelale si Bendimahi Çayı üzerinde yer almaktadır. Karasu: İran-Van sınır noktasına yakın bir bölgeden doğmakta ve Van Gölüne dökülmektedir. Akarsu üzerinde Sarımemed Barajı ve Satıbey Regülatörü yer almaktadır. Karasu'da siraz balığı, inci kefali, çöpçü balığı ve sonradan aşılanmış sazan balığı bulunmaktadır. Engil Çayı (Hoşap, Güzelsu Zernek Çayı): Van ın Edremit İlçesinden Van gölüne dökülen Engil Çayı, üzerinde Zernek Barajını bulunmaktadır ve inci kefalinin üreme alanlarından birisi olması açısından da önem taşımaktadır. Büyükdere: Van gölü havzası içerisinde yer alan Büyükdere, Van gölüne Gevaş ilçesinden karışmaktadır Van İlinde Bulunan Barajlar Van İlinde yer alan barajlar genellikle alanı taşkından koruma, enerji üretme ve içme-sulama suyu sağlamak amaçlı kurulmuşlardır. Bu barajların bazılarında balıkçılık da yapılmaktadır. Zernek Barajı: Van ın Gürpınar ilçesinde yer alan Engil Çayı üzerinde bulunmaktadır. Barajın yapılış amacı sulama, enerji ve taşkından korumadır. Baraj alanında siraz balığı, inci kefali ve göle sonradan aşılanan ayna balığı görülmektedir. Koçköprü Barajı: Erciş ilçesinden geçen Zilan Çayı üzerinde sulama, enerji, taşkın koruma amaçlı kurulmuştur. Sarımemed Barajı: Erçek ilçesinden geçen Karasu akarsuyu üzerinde sulama amaçlı inşa edilmiş olan Sarımemed Barajı, inci kefali ve siraz balığının yaşam alanlarından birisidir ve sonraki yıllarda ayna balığı aşılanmıştır. Morgedik Barajı: Erciş ilçesinden geçen Deliçay üzerinde sulama amaçlı kurulması planlanmaktadır. 27

28 Harita 15: Van İli Barajları Kaynak: Van-Bitlis-Muş 1/ Çevre Düzeni Planı GIS verisine göre düzenlenmiştir Van İlinde Bulunan Göletler Yapay Göletler genellikle barajlar gibi sulama, elektrik üretimi ve balıkçılık amaçlı oluşturulmaktadırlar. Ancak Van İlinde kurulmuş olan göletlerin tamamı sulama amaçlı oluşturulmuştur. Emek Göleti: Van ın Özalp ilçesinin Emek Köyünde Fakir Musa Deresi üzerinde sulama amaçlı kurulmuştur. Morçiçek Göleti: Van ın Özalp ilçesinin Kapan deresi üzerinde oluşturulmuştur ve sulama amaçlı kullanılmaktadır. 28

29 Sıhke Göleti: Van merkezde yer alan gölet Akköprü deresi üzerinde oluşturulmuştur ve sulama amaçlı kullanılmaktadır. Genişgöl Göleti: Van merkezde yer alan gölet sulama amaçlı kullanılmaktadır. Genişgöl Göletine sonraki yıllarda aynalı sazan aşılanmıştır. Gölegen Göleti: Van ın Özalp ilçesinde yer alan gölet Gölegen çayı üzerine sulama amaçlı kurulmuştur Van İlinde Bulunan Doğal Göller Van Gölü: Dünyanın en büyük dördüncü tuzlu-sodalı gölü olan Van gölü, Türkiye nin de en büyük gölüdür. Batısı ve kuzeyi volkanik dağlarla çevrili olan gölde Akdamar, Çarpanak, Adır ve Kuş Adaları bulunmaktadır. Bu adalardan en büyüğü olan Akdamar Adasının üzerinde Akdamar Kilisesi bulunmaktadır. Van Gölü bölgesine sağladığı mikro klimatik yararların yanı sıra, Tatvan ve Van arasında sürdürülen Feribot taşımacılığında da ulaşım amaçlı bir işlev üstlenmektedir. Van Gölüne endemik bir tür olan ve sodalı suda yaşayabilen nadir türlerden birisi olarak görülen inci kefalinin yaşam alanını oluşturmaktadır. Gölde inci kefali avcılığı yapılıyor olması da kente ve bölgesine ekonomik bir yarar sağlamaktadır. Ayrıca, gölün üzerinde yer alan adalar arkeolojik önemleri sebebiyle 1990 yılında sit alanı olarak ilan edilmiştir. Yüzey alanı kilometrekare civarında değişen Van Gölü, kilometrekarelik bir drenaj alanına sahiptir, Van gölü havzasında bulunan 101 adet akarsu Van gölüne dökülmektedir. Van Gölünün su seviyesi çevresinde yer alan dağlardaki kar sularının göle ulaşmasıyla en yüksek seviyesine temmuz ayında ulaşmaktadır. Yapılan araştırmalara göre Van Gölü su seviyesi yıllar içinde değişkenlik göstermektedir yılları arasında yaklaşık 2 metre yükselmiş olan göl, çevresindeki bazı yerleşimlerin sular altında kalmasına sebep olmuştur. Van Gölü Su Seviyesini Modelleyen ve Ekstrem Seviyeleri Tahmin etmeye çalışan araştırmalarda Van Gölü su seviyesinin yıllar içerisinde yükselme eğilimi göstereceği beklenmektedir (Eşref Batur, 2008). Yapılan çalışmalarda Van Gölü nün çevresindeki pek çok 29

30 akarsu ile beslenmesi neticesinde kapalı havza konumunda olan gölün su seviyesinin bu akarsuların taşıdıkları su miktarından yıl içerisinde oldukça etkilendiği sonucu ortaya konmuştur. Van Gölü nü besleyen akarsuların yağmur ve kar sularından etkilenmeleri sebebiyle Van Gölü nün bu faktörlere oldukça açık konumda olduğu anlaşılmaktadır. Bu sebeple benzer bir taşkın vakası ile karşılaşılması olası görülmektedir. Erçek Gölü: Van Gölü Havzasının doğusunda yer alan kapalı bir havzadır. Bölgenin en büyük ikinci gölüdür. Van gölü gibi suyu tuzlu ve sodalıdır. Yapılan analizlere göre Erçek Gölü su seviyesini korumuş ve fazla yükselme göstermemiştir. Yıllar içerisinde su seviyesinde oluşan 1-2 metrelik değişimler göl kıyısındaki alanların taban suyunun yükselmesine ve bu alanların sazlık bataklık alanlar haline dönüşmesine neden olmuştur (Duman, 2011). Fakat son yapılan araştırmalara göre gölün su seviyesi son beş yılda yaklaşık 2,5 metre yükselmiş ve çevresindeki birçok köy, mera alanı ve Türkiye-İran tren yolu bağlantısını sular altında bırakmıştır. Erçek Gölü çevresi en fazla yağışı kış ve ilkbahar aylarında, en az yağışı ise yaz aylarında almaktadır. Alan, büyük çılıbat kuşu ve kılıçgaga kuşlarının yaşam alanı olması nedeniyle koruma altındadır, ayrıca alanda üreyen türler arasında kızıl boyunlu batağan, dikkuyruk, alça cılıbıt, kızılbacak ve doğu kamışçısı ve flamingolarda bulunmaktadır ( Son yıllarda Erçek Gölü sazlık ve bataklık alanları göçmen kuş türlerinin önemli uğrak alanlarından birisi haline gelmiş ve gerek ulusal, gerekse uluslararası önemde bir kuş gözlem noktası niteliği kazanmıştır. Erçek Gölü nün karşı karşıya olduğu tehditlerin başında; Erçek Mahallesi yerleşiminin göle olan yakınlığı ve atık suların arıtılmadan göle karışması sonucu göl ve ona bağlı oluşmuş ekosistemi tehdit etmesi, gölde gerçekleşen bilinçsiz ve kaçak avcılık ile alanda yürütülen Hidro Elektrik Santral (HES) projeleri yer almaktadır. Turna Gölü (Keşiş, Geniş, Rusa): Urartular döneminde oluşturulmuş olan yıllık yapay göl, yıllar içerisinde sulak bir alan ve ornitolojik 1 açıdan zengin kullanılan bir göl haline gelmiştir. Van ın Gürpınar ilçesinde yer alan göl, günümüzde sulama amaçlı kullanılmaktadır. 1 Ornitoloji; kuşların göç ettiği yolları, davranışlarını, beslenmelerini ve kuluçka alanlarını inceleyen bilim dalıdır. 30

31 Urartular döneminde hem başkentin su ihtiyacını karşılamak, hem de tarımsal alanların sulanmasında kullanılması amacıyla yapay olarak oluşturulmuştur. Turna Gölü de, Erçek Gölü gibi çok sayıda su kuşunun üreme, beslenme, barınma ve yaşam alanını oluşturmaktadır. Yeşilbaş ördek, angıt, suna, turna, elmabaş patka, karabaş patka, kaşıkgaga, balıkçıllar ve sakarmeke alanda yaşayan kuş türlerinin bazılarıdır. Gölde ayrıca sazan ve aynalı sazan bulunmaktadır. Gölün çevresi sazlıklardan oluşmakta ve bu alanlar su kuşlarının üreme alanları olarak işlev görmektedir ( Turna Gölünün karşılaştığı tehditlerin en başında gölde gerçekleştirilen kaçak ve bilinçsiz olarak yürütülen avcılık faaliyetleri gelmektedir. Harita 16: Van İli Gölleri Kaynak: Van-Bitlis-Muş 1/ Çevre Düzeni Planı GIS verisine göre düzenlenmiştir. 31

32 2.6. Van İlinde Bulunan Sulak Alanlar Van İlinde göl, gölet alanlarının dışında akarsuların Van gölüne karıştığı noktalarda oluşan deltalarda İlin önemli sulak alanlarını oluşturmaktadır. Van Gölü yüzey genişliği nedeniyle İlin en büyük sulak alanını oluşturmaktadır. Çaldıran Ovası ve Sulak Alanları kilometrekarelik alan ile bölgenin diğer önemli sulak alanlarından birisini oluşturmaktadır. İldeki üçüncü en büyük sulak alan ise Erçek Gölü dür. Tablo 4: Van İli Sulak Alanları, Tipi, Bulunduğu Yer ve Alanı Adı Tipi Bulunduğu Yer Alanı-km² Bend-i mahi Deltası Delta Alanı Muradiye 92,67 Dönemeç Deltası Delta Alanı Gürpınar-Gevaş 73,19 Çelebibağı Sazlıkları Sulak Alan Erciş 12,39 Edremit Sazlıkları Sulak Alan Edremit 18,55 Çiçekli Gölleri Sulak Alan Muradiye 17,36 Çaldıran Ovası Sulak Alanları Sulak Alan Çaldıran 223,18 Çimenova Gölleri (Kaz Gölü) Sulak Alan Saray 95,81 Erçek Gölü Sulak Alan Van- Merkez 186,76 Turna (Keşiş) Gölü Sulak Alan Van- Merkez 16,07 Akgöl Sulak Alan Saray-Özalp 4,07 Sıhke Göleti Sulak Alan Van-Merkez 1,6 Yaylıyaka Sazlıkları Sulak Alan Van-Merkez - Göründü Sazlığı Sulak Alan Gevaş - Zernek Barajı Sulak Alan Gürpınar 20,37 Sarı Mehmet Barajı Sulak Alan Van-Merkez 17,4 Göverek Gölü Sulak Alan Van- Merkez - Karasu Sulak Alanı Sulak Alan Van-Merkez - Van Gölü Sulak Alan Van ve Bitlis İlleri 4271,02 Uluslararası düzeyde geçerli ölçütlere göre; düzenli olarak yaklaşık adet su kuşunu barındırabilen ve besleyebilen sulak alanlar birinci sınıf (A), arası su kuşu türünü besleyip barındırabilen sulak alanlar ise ikinci sınıf (B) sulak alan statüsünde sayılmaktadır. Türkiye de ise toplam 18 adet birinci sınıf, 45 adet ikinci sınıf sulak alan yer almaktadır. Van İli genelinde ise uluslararası kriterlere göre 7 adet B sınıfı sulak alan bulunmaktadır. Bunlar, Bend-i mahi Deltası, Çaldıran Sazlığı, Çelebibağ Sazlığı, Edremit Sazlığı, Erçek Gölü, Horkan Gölü ve Van Sazlığı dır. 32

33 Erciş te Van gölünün kuzeyinde yer alan Zilan çayının göle döküldüğü delta bölgesi ve çayın aşağı vadisini içerisine alan bölgede yer alan Çelebibağı Sazlıkları hektar alanı kapsamaktadır. Bu alan yaz ördeği, pasba pakta, turna, uzunbacak ve flamingo kuş türleri için kuluçkalama, beslenme, barınma alanıdır. Çelebibağı Sazlıklarının bir bölümü Van Gölünün 1996 yılında yükselmesi sonucu tahrip olmuştur. Resim 1: Çelebibağ Sazlıkları nda Yaşayan Bazı Kuş Türleri Van ın Muradiye ilçesinde yer alan Bend-i mahi Deltası hektar alanı kaplamaktadır. Muradiye Şelalesi nden başlayan delta; ardından tarihi asma köprüsü, şeytan köprüsü, eski Bend-i mahi köprüsünü geçerek Van Gölü ne ulaşmaktadır. Deltada kuş gözlem noktaları yer almaktadır. Su bitkileri ve su kuşları bakımından zengin bir alandır. Nesli tehlike altında olan yaz ördeği, paspaş pakta ve dikkuyruk kuşu bu alanda üremektedir. Van Gölü martısı ve hazar sumrusu alana yaz aylarında göç etmekte ve konaklamaktadır. Ayrıca, alan inci kefalinin de üreme alanı özelliği sergilemektedir. Van Gölü ndeki su yüksekliğinin 1996 yılında artması sonucu alanın bir bölümü tahrip olmuştur. 33

34 Resim 2: Bend-i mahi Deltası'nda Yaşayan Bazı Kuş Türleri Van ın Edremit İlçesinde bulunan Edremit Sazlıkları yaklaşık 150 hektar alan kaplamaktadır. Göl ile sazlık arasında oluşmuş olan kumul set, kuraklığın yaşandığı dönemlerde sazlık alanlar ile gölün birbirinden ayrılmasına neden olmaktadır. Erçek Gölü, hektar alan kaplamaktadır. Tektonik bir çökelme sonucu oluşmuş göl, Van Gölü gibi tuzlu-sodalıdır. Kuzeybatısından bir lav akımıyla kapatıldığından kapalı havza özelliği taşımaktadır. Göl ornitolojik olarak oldukça zengin bir alandır. Gölün sularının yükselmesiyle kıyısında oluşturduğu bataklıktaki otlaklarda hayvancılık yapılmaktadır. Gölde Kılıçgaga, cılıbıt, kara boyunlu batagan, angıt, kızıl boyunlu batagan, dikkuyruk, akça cılıbıt gibi su kuşları görülmektedir. Resim 3: Erçek Gölü'nde Yaşayan Bazı Kuş Türleri 34

35 Harita 17: Van İli Sulak Alanları Kaynak: Van-Bitlis-Muş 1/ Çevre Düzeni Planı GIS verisine göre düzenlenmiştir. 3. Van Hidrojeolojisi Van Gölü Havzası nın toplam su potansiyeli 12794,19 hm3/yıl dır. Bunun 12397,05 hm3/yıl ı yer üstü suyu, geri kalan 397,14 hm3/yıl ise yeraltı suyudur. Van Gölü Havzası nın diğer havzalar arasındaki yeri ise aşağıda verilen tabloda gösterilmektedir. Türkiye 26 su havzasına ayrılmıştır. Türkiye nin yer altı ve yerüstü toplam su potansiyeli 186,05 metreküptür. Verilere göre en fazla su kapasitesi Fırat Havzası nda, ikinci olarak ise 35

36 Dicle Havzası nda bulunmaktadır. En az su potansiyeli olan havza ise 0,5 metreküp ile Afyon Havzası dır. Van Havzası ise yıllık 2,39 metreküp değer ile ülkenin su potansiyeli açısından 19. sırasında yer almaktadır. Tablo 5: Havzalara Göre Su Potansiyeli Havza Adı Su potansiyeli (milyar m3) 1 Fırat 31,61 2 Dicle 21,33 3 Doğu Karadeniz 14,9 4 Doğu Akdeniz 11,07 5 Antalya (Orta Akdeniz) 11,06 6 Batı Karadeniz 9,93 7 Batı Akdeniz 8,93 8 Marmara 8,33 9 Seyhan 8,01 10 Ceyhan 7,18 11 Kızılırmak 6,48 12 Sakarya 6,4 13 Çoruh 6,3 14 Yeşilırmak 5,8 15 Susurluk 5,43 16 Aras 4,63 17 Konya( Orta Akdeniz) 4,52 18 Büyük Menderes 3,03 19 Van 2,39 20 Kuzey Ege 2,09 21 Gediz 1,95 22 Meriç- Ergene 1,33 23 Küçük Menderes 1,19 24 Asi 1,17 25 Burdur Gölü 0,5 26 Akarçay (Afyon) 0,49 TOPLAM 186,05 Kaynak: (Mutluhan Akın, 2007) 36

37 3.1. Van İli Yer altı Su Kaynakları 33 kuyuda düzenli olarak yapılan ölçümlere göre, Van Akiferinde 2 yer altı suyu akım yönü doğudan batıya doğrudur (Özler, 2008). Van İli yerleşimi, Van Akiferi üzerinde yer almaktadır. Yer altı su seviyesi yer üstü şekillerine paralellik göstererek, yüksek kesimlerde artmakta, düşük kesimlerde ise azalış göstermektedir. Yer altı suyu en yüksek seviyesine en çok yağış aldığı dönemlerden birisi olan Mart-Nisan aylarında ulaşmakta, yağış azlığına paralel olarak en düşük seviyesine ise Temmuz- Ağustos aylarında varmaktadır. Van İlinde yer altı suyunun sıcaklığı derece arasında değişkenlik göstermektedir. Ayrıca, yer altı suları hiçbir mevsimde Van Gölü seviyesinin altına düşmemektedir. Genelde yer altı su seviyesinin yüksek olduğu yerlerde, pliyo- kuvarterner yani gevşek yapılı sıkışmamış kum ve siltlerin sıvılaşma potansiyeli yüksektir. Yer altı su seviyesinin yüzeye 10 metreden daha yakın olması zeminin sıvılaşma 3 riskini artırmaktadır. Buna karşılık su seviyesinin 20 metreden daha derin ve daha genç zeminlerde olması sıvılaşma potansiyelini 4 azaltmaktadır (Ali ÖZVAN). Erciş depremi örneğinde olduğu gibi, Erciş yerleşkesi kuvarterner yaşlı birimlerinin üzerine yani göl ve akarsu çökellerinin üzerine oturmuş bir İlçedir. Bu nedenle zeminin taşıma gücü azken sıvılaşma riski fazlalaşmaktadır. Benzer bir biçimde Gevaş ve Muradiye İlçeleride yaşlı kuvartener zemin üzerinde yer alan ilçelerdir. Van İli Yerleşim Alanının Sıvılaşma Potansiyeli 5 nin değerlendirdirildiği çalışmada Van İli akiferinin yüksek sıvılaşma potansiyeli barındırdığı belirtilmektedir Kehrizler Urartu döneminde çok sayıda su yapısının inşa edildiği bilinmektedir. Bunlardan biriside kehrizlerdir. Kehrizler yer altına süzülen kar ve yağmur sularının toplanarak içme suyu, 2 Akifer; yer altı sularının pınarlara ve kuyulara iletimini sağlayan jeolojik oluşum ya da gözenekli toprak 3 Zemin sıvılaşması: Titreşimin etkisiyle suya doygun taneli zeminin taşıma kapasitesini kaybetmesi sonucu sıvı gibi davranmasıdır. 4 Zeminin sıvılaşma potansiyeli; yer altı suyu altındaki tabakaların geçici olarak gücünü kaybetmesi neticesinde sıvı gibi davranmasıdır. Gevşek daneli zeminlerde görülme sıklığı yüksektir. 5 A. Özvan, Ü. C. Kaplan ve Y. Çiftçi Van İli Yerleşim Alanının Sıvılaşma Potansiyeli 37

38 temizlik ve tarımsal maksatlı kullanılması amacıyla oluşturulmuş kanallara verilen addır. Akarsu bakımından fakir, bol yağış almayan yerlerde kehriz yapımına sıkça rastlanmaktadır. Topografik uygunluğu nedeniyle Erek Dağı ile Van Gölü arasında çok sayıda kehriz bulunmaktadır. Van merkezde sayısı 36 ila 48 arasında olduğu tespit edilen kehrizlerden çoğunun güzergâhına ulaşmak oldukça güçtür. Günümüzde Mevcut Olan Kehrizler 1 Eski-Yeni Sofuoğlu Kehrizi 2 Eski Yengi Kehrizi 3 Çevikoğlu Kehrizi Günümüzde Mevcut Olmayan Kehrizler 1 Karamehmet Kehrizi 2 Çavuşbaşı Kehrizi 3 Büyük Kendirci Kehrizi 4 Taze Kehrizi 5 Vakıf Kehrizi 6 Kör Kehriz 7 Çalık Kehrizi 8 Hacıbekir Kehrizi 9 Erek Kehrizi 10 İshak Bey Kehrizi 11 Pembeci Mirza Kehrizi 12 Hasan Bey Kehrizi 13 Dilenci Kehrizi 14 Avsikoğlu Kehrizi 15 Şengüloğlu Kehrizi 16 Askeri Mektep Kehrizi 17 Hamurkesen Kehrizi 18 Erkesek (Herkerek) Kehrizi 19 Yeni Kehriz 20 Hamdi Bey Kehrizi Kaynak: Van Valiliği 38

39 3.3. Van İli Jeotermal Enerji Kaynakları Ülkemizde MTA tarafından yapılan jeotermal enerji araştırma çalışmaları sonucunda derece üzerinde olan 170 adet jeotermal sahanın mevcut olduğu tespit edilmiştir. Bunların büyük bir çoğunluğu Ege Bölgesi nde yer almaktadır. Bunun sebebi bu alanda genç grabenlerin yarattığı fayların orojenik ve volkanik aktiviteler doğurmasıdır, bunun sonucunda özellikle Batı Anadolu bölümünde jeotermal sahaya sıkça rastlanmaktadır. Van- Erciş sahası ise volkanik ve de tektonik aktivitelere bağlı olarak oluşmuş olan bir alan olması nedeniyle çıkan suyun sıcaklığı 80 derecedir. Bu anlamda en büyük jeotermal enerji potansiyeline sahip olan ilçe Çaldıran dır. Çaldıran fayı kırık zonu boyunca boşalan ve ılık bir sıcaklığa sahip bir dizi sıcak su kaynağına sahiptir (Harun AYDIN, 2013). Tablo 6: Van İli Jeotermal Sahaların Yerleri, Kaynak Adları, Sıcaklık ve Debileri Yer Kaynak Adı Sıcaklık (0C) Debi(1/s) Erciş-Zilan Çaldıran- Ayrancılar Şorköy (Taşkağı) Kaynağı Hasanabdal Kaynakları Doğal Kaptaj Doğal Kaptaj KD Kaynak Grubu ,5 Ova Kaynak Grubu Ova Kuzeydoğu Kaynak Grubu Çaldıran- Bugulu Bugulu Kaynak 37 5 Özalp-Çaybağı Çaybağı Kaynağı Gürpınar-Yurtbaşı Seyhan Kaynağı 25 1,5 Başkale- Çamlık Çamlık Kaynağı ,5 Kaynak: MTA, 2012 Yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi en fazla jeotermal saha Çaldıran İlçesinde yer almaktadır. Ancak Çaldıran'dan çıkan suyun sıcaklığı, Erciş te yer alan jeotermal sahaya göre oldukça düşük değerlere sahiptir. Erçiş te yer alan Şorköy (Taşkağı) kaynağından çıkan suyun sıcaklığı derece arasında değişmektedir ve debisi de 18 (1/s)'dir. Yine Erciş te yer alan Hasan Abdal Kaynağı nda, yüksek sıcaklıklı ve yüksek debili bir kaynak özelliği göstermektedir. Hasan Abdal Kaplıcaları nı da bünyesinde bulunduran bu kaynak, volkanik Aladağlar üzerinde yer almaktadır. Magmatik mineraller açısından zengin olan bu kaplıca kaynaklarından romatizma ve deri hastalıklarının tedavi edilmesi amacıyla yararlanılmaktadır (Elmastaş, 2004). Erciş'te bulunan jeotermal kaynaklardan elektrik enerjisi elde edilmesinde, 39

40 ısınmada, seracılıkta, endüstriyel ısınmada, soğutmada, kurutmacılık ve konservecilikte, kimyasal madde üretiminde yararlanılabileceği görülmektedir. Her ne kadar Çaldıran İlçesi jeotermal saha sayısı bakımından bölgede ilk sırada yer alsa da çıkan suyun sıcaklığı ve debisi açısından Erciş İlçesinde yer alan kaynaklara göre daha düşük niteliktedir. 4. Van İli'nin Jeolojik Yapısı İlin genel jeolojisinde en yaşlı birimleri, Bitlis metamorfitleri ile doğuda Tepedam metamorfitleri oluşturmaktadır. Bu litolojik birimlerin permiyen öncesi yaşta oldukları düşünülmektedir. Bu birim denizaltı volkanitleri ile ara katkılı çökel kayaçlardan oluşmuştur. Karbonifer - Permiyende ince taneli kırıntılar ve karbonatlar çökelmiştir. Permiyen yaşlı karbonatlar üzerine açısal uyumsuzlukla Triyas yaşlı kırıntılı kayaçlar gelmektedir. Paleozoyik ve Mesozoyikte gelişen uyumsuzluklar, volkanizmalar ve magmatik olaylar, Tepedam metamorfitleri ile birlikte diğer Mesozoyik yaşlı formasyonlar (Yamanyurt Formasyonu ve Kurbağapınar Formasyonu gibi), Kaledoniyen orojenezinden etkilenmiştir. ÜstKretase- Paleosen Eosendeki yoğun volkanizma kıtasal kabuk ve kıta kenarlarında gelişmiştir. Üst Paleosen Alt eosen yaşlı Aktaş kireçtaşları, tabanda çakıltaşları ile başlamakta olup, üste doğru derin deniz çökellerine geçmektedir. Alt-Orta-Üst Eosen yaşlı tabanda çakıltaşları, üst kesimlerde silttaşı - kumtaşı - kiltaşı sıralanmasından oluşmaktadır. Oligosen-Miyosen yaşlı Yücelendere Formasyonu kırıntılılar ile; Alt miyosen yaşlı Van formasyonu, kumtaşı marn-kireçtaşı ile; Pliyosen yaşlı Saray ve Van Gölü formasyonları ise çakıltaşı-kiltaşı-seviyeleri ile temsil edilmektedir. Alt miyosen sonunda Doğu Anadolu peneplen morfolojisi kazanmıştır. Orta Miyosende bölge sıkışınca, kıvrımlanmalar başlamış, yükselmeler oluşmuştur. Yükselmeler nedeniyle deniz çekilmeye başlamıştır. Üst Miyosende deniz bölgeden tamamen çekilmiştir. Üst Miyosen sonuna doğru bölgede geniş alanlar kaplayan göller oluşmuş ve göllerin çökelleri arasına Aladağ, Esrük, Pirreşit ve Kösedağ volkanları şekillenmiştir. Bu yanardağlar büyük havzaları bölmeye başlamıştır (Çiftçi, Işık, Alkevli, & Yeşilova, 2008). Esrük Dağı; Çaldıran ve Muradiye havzalarını, Van-Erçiş havzalarından ayırmıştır. Orta Pliyosen sonunda, doğrultu atımlı faylar bölgeye egemen olmuştur. Kuvaterner dönemin 40

41 başında ise Süphan ve Tendürek yanardağları oluşmuştur. Van İli kent merkezi ve çevresinde, Güneydoğu Anadolu Otokton'u, Hakkari Karmaşığı, Yüksekova Karmaşığı, Bitlis Metamorfik kuşak kayaları yüzeylenmektedir. Belirtilen birimler allokton konumludurlar. Bu allokton birimler, Güneydoğu Anadolu Otokton'u üzerine Miyosen'de yerleşmişlerdir (ÇDR, 2011). Güneydoğu Anadolu Otoktonu (Prekambriyen-Kuvaterner) Güneydoğu Anadolu Otokton'una ait kaya birimleri, Arap platformunun kuzey uzanımını oluşturmaktadır. Prekambriyen-Kuvaterner yaş aralıklarında litostratigrafik birimleri içeren otokton, platform tipi çökellerden oluşmaktadır. Van İli genelinde, bu çökellerden Jura-Alt Kretase yaşlı Latdağı Formasyonu, Orta-Geç Maastrihtiyen Paleosen yaşlı Germav Formasyonu, Eosen yaşlı Midyat grubu ve Orta-Geç Miyosen yaşlı Şelmo Formasyonu yer almaktadır. Yüksekova Karmaşığı (Kretase) Özkaya (1977) tarafından Yüksekova Grubu olarak tanımlanan ve sonra Perinçek (1978) tarafından Yüksekova Karmaşığı olarak adlandırılan Kretase yaşlı birim, volkano-sedimenter kayalardan ve karbonat kayalardan oluşmaktadır. Bu birim; spilit, spilitleşmiş bazalt, aglomera, az oranda granit, granodiyorit, tüf, şeyl, kumtaşı, konglomera ve kireçtaşlarından oluşmaktadır. Yüksekova karmaşığını oluşturan karbonat, dentritik ve volkanik kayaları, Yaylacık Formasyonu, Ofiyolitik kuşak kayalarını ise; Mehmetalan Ofiyoliti ve Bakışık Karmaşığı temsil etmektedir. Hakkari Karmaşığı (Tersiyer) Eosen-Alt Miyosen yaşlı kırıntılardan oluşan birim, Perinçek ( ) tarafından adlandırılmıştır. Bloklu, türbiditik karektere sahip; gri, koyu gri, sarımsı gri renkli, şeyl, fillat, bordo-kırmızı renkli pelajik kireçtaşları ve gri renkli mercek şekilli kireçtaşları ve kumtaşlarından oluşmaktadır. Bitlis Metamorfitleri (Paleozoyik Mesozoyik) Plaeozoyik-Mesozoyik yaşlı birimin metamorfik kayaları ilk kez, Boray (1976) tarafından Bitlis Metamorfitleri olarak tanımlanmaktadır. Birimin kaya türleri; gnays, granat gnays, biyotit 41

42 gnays, amfibolit, kuvarsit, şist ve kristalize kireçtaşlarından (mermer) oluşmaktadır. Metamorfitler İlin güneydoğusunda Pagan Dağı, Merkez Dağı, Gece Dağı, Işık Dağı ve Özalp çevresinde küçük yüzeylemeler biçimindedirler. Bu kesimlerdeki metamorfitler bazı araştırmacılar tarafından, Tepedam Metamorfitleri (Pzt), Yaman Yurt Formasyonu (Pya), Yüksektepe Formasyonu (Pzy) ve Körüklü Formasyonu (Pk), Kırklar/Erişen Formasyonu adları verilerek çalışılmışlardır. Örtü Kayaları Allokton kaya birimleri, Paleosen-Eosen yaşlı Yedisalkım Formasyonu (Ty), Toprakkale Formasyonudur (Tpt). Bu birimlerin üzerine Eosen yaşlı Maden Formasyonu (Tema), Yücelendere Formasyonu (Tey) gelmektedir. Bu birimleri Oligosen-Miyosen Yaşlı Kırkgeçit Formasyonu (Tk), Van Formasyonu, Adilcevaz Kireçtaşı (Tma), Riyolitik Lav (Tmr), Alikelle Dasiti (Tmal), Yalındam Volkaniti (Tmya), Aktaş Formasyonu (Tmya), Kurtdeliği Formasyonu (Tmak), Yöreli Formasyonu (Tmyö) ve Yağlık Bazaltı (Tmy) örtmektedir. Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Murat-Van Bölümünde yer alan Van İlinin ve yakın çevresinin genel jeolojisini ve stratigrafisini özetleyecek olursak; Paleodzoyik Yaşlı Kayaçlar: Van Gölü'nün güneyinde, özellikle Çatak, Bahçesaray İlçesi civarında mostra verirler. Birim; amfibol şist, granatlı mikaşist, mikaşist, serisitşist, kalşist, mermer, kristalize kireçtaşı ile temsil edilmektedir. Amfibol Şist-Mikaşist: Çatak vadisi boyunca yüzeylenmektedir. Tabanda, yeşil, boz renkli, yağsı ve parlak görünümlü, yapraklanmalı amfibol şistlerle başlamakta olup, üste doğru açık gri, yeşil, arada lamina kalınlığında kuvars bantları bulunan ayrıca granat mineralleri içeren granatlı mikaşist seviyesine geçmektedir. Tavanda ise açık yeşil renkli, mika türü olarak muskovit ve biotit egemen olan mikaşist seviyesi gözlenmektedir. Mermerler: Çatak vadisi boyunca mostra vermektedir. Sarımsı renkli olup gevşek dokuludur. Tüfümsü bir yapı sunmaktadırlar. Mikroskop altındaki incelemelerde kalsit, muskovit, kuvars taneleri izlenmektedir. 42

43 Yeşil Şist ve Fillit: Tipik mostra verdiği yer Çatak ilçesi ile Bahçesaray ilçesi civarıdır. Tabanda granoblastik doku özelliğinde iyi gelişmiş, foliasyonlu kuvars ve az muskovit içeren grafitik şistlerle devam etmektedir. En üstte ise krem, gri, boz renkli mika türü olarak muskovit egemen, şistozitesi belirgin, granolepidoblastik dokulu mikaşistler görülmektedir. Kalkşistler: Bu birim, tabanda kalkşist-kavursit ardalanması ile başlamaktadır. Kuvarsitler yer yer merceklenmiştir. Petrografik analizlerde kayacın genelde kalsit, kuvars, az miktarda muskovit, dolomit, albit, türmalin, hematit, zirkon, klorit minerallerinden oluştuğu gözlenmeltedir. Birim üste doğru tamamıyla kalkşistlere geçmektedir. Kalkşistlerde gastropod kavkılarına rastlanılmıştır. Kireçtaşı: Kireçtaşları Çatak-Narlı, Özalp ve Saray merkezleri civarında yüzeylenmektedir. Yörede en yaygın kaya türlerindendir. Tabanda ince-orta tabakalı, gri, siyah renkli, killi, bol mercan ve Fusulinli kireçtaşı ile başlayıp üste doğru kalın katmanlı masif kireçtaşı ile devam etmektedir. En üstte ise çört bantlı ve konkresyonlu rekristalize kireçtaşı ile sıralanmaktadır. Birim içerisinde bazen mermerleşmeye varan derecede metamorfik, bazen de çok fosilli, kıvrımlanmış kireçtaşı gözlenmektedir. Mesozoyik Yaşlı Kayaçlar: Van Gölü doğusunda ve güney kıyılarında mostra vermektedirler. Triyas yaşlı kayaçlar: Çatak-Narlı arasında ve Özalp-Kazlıgöl civarında yüzeylenmektedirler. Açık sarı renkli, laminalı ve ince-orta tabakalı kireçtaşı ile başlayıp, orta tabakalı kireçtaşına geçmektedir. Üstte ise, yine laminalı ve ince tabakalı, yeşil, kırmızı, bordo renkli seviler gelir. Birim, diabaz ve türevlerini içermektedir. Jura yaşlı kayaçlar: Çatak ilçesi civarında mostra verirler. Altta gri renkli, orta kalın tabakalı, erime boşluklu, kornişler oluşturan özellikleri ile kolayca tanınmaktadır. Üste doğru koyu renkli, fosilli kireçtaşına geçmektedir. 43

44 Üst kretase yaşlı kayaçlar: Van İli ve çevresinde yaygın litoloji türüdür. Genel olarak "Yüksekova Karmaşığı" olarak adlandırılmıştır. Diabaz, gabro, bazaltik yastık lavlar, radyolarit, mikritik kireçtaşı seviyelerinden oluşan bir karmaşıktır. 1. Radyolarit: Çatlaklı, çok kıvrımlı, çatlaklar kalsit ve silis dolguludur. 2. Mikritik kireçtaşı: Kırmızımsı renkli, volkanik kayaçlarla ara katkılı ve grifttir. İnce tabakalı, çatlaklı, kıvrımlı, kıt fosillidir. 3. Kristalize kireçtaşı: Tamamen mermerleşmiş olup, volkanitler arasında bloklar halindedir. 4. Bazalt ve Spilit: Mikritlerle ardalanmalı, siyah, koyu mavi renklidirler. Yastık yapı gösterirler. Yastık lavların kabuk kısımları hamur ve camsı malzemeden oluşmaktadır. 5. Diabaz: Metamorfizma izleri görülen diabazlar ofitik tekstür ve fazla miktarda fenokristaller halinde serisitleşme ve kil mineralleşmesi gösteren oligoklas ve andezin karakterinde diopsid, klorit mineralleri saptanmıştır. Senozoyik Yaşlı Kayaçlar: Bu kayaç türleri Özalp, Saray, Çatak ilçeleri civarında yüzeylenmektedir. Paleosen yaşlı kayaçlar: Bu kayaçlar, Özalp ve Saray ilçeleri civarında mostra vermektedir. Genel olarak konglomera, kumtaşı-kiltaşı, çamurtaşı seviyeleri halindedir. Bu birim, en altta kırmızımsı renkli konglomera ile temsil edilmektedir. Bunlar alacalı renkli çoğunlukla kırmızı, polijenik öğeli, kötü boylanmalı, yuvarlak, küresel, sert, kalın, belirsiz katmanlıdır. Kumtaşları ise, orta boylanmalı, ince -orta katmanlıdır. Çamurtaşı ise, ince-orta katmanlı kalsit dolgulu, kırıklı, yer yer fosillidir. Birim içinden, Saray ilçesi civarında allokton kireçtaşları seviyelerinden Tanesiyen (Paleosen) yaşlı yeni bir foraminifer cinsi Vania anatolica n.gen.n.sp. tanımlanmıştır. Bu fosil türü ilk defa Van İli-Saray ilçesi civarındaki jeolojik etüdler sırasında tespit edilmiş ve dünya literatürüne kazandırılmıştır (Sirel ve Gündüz, 1985). - Eosen yaşlı kayaçlar: Çatak ilçesi civarındaki Eosen yaşlı kayaçlar genelde TPAO çalışanları tarafından adlandırılmıştır. Maden grubu olarak isimlendirilen bu birim, Bitlis metamorfikleri üzerine açılı uyumsuzlukla gelmektedir. Birim, tabandan tavana 44

45 doğru çakıltaşı, kumtaşı, nummulitli kireçtaşı, şarabi renkli biyomikritler, volkanit ve yastık lavlar, kumtaşlarından oluşmaktadır (ÇDR, 2011). Harita 18: Van İli Jeoloji Haritası Kaynak: MTA 4.1. Jeolojik Evrim Şaroğlu ve Yılmaz (1984) yaptıkları çalışmalarda, Van civarını da içine alan Doğu Anadolu nun jeolojik evriminde dört dönemin etkin olduğunu vurgulamışlardır. İlk dönem metamorfitlerle; ikinci dönem, Üst Kretase yaşlı ofiyolitik karmaşıkla; üçüncü dönem, sedimanter kayaçlar; dördüncü dönem ise Üst Miyosen de başlayıp günümüze kadar devam eden karasal ortam çökelleri ve volkanizma ile temsil edilmektedir. Van çevresinde gelişmiş olan yapıların ancak bir sıkışma rejimi ile açıklanabileceğini vurgulayan çalışmacılar, kuramsal olarak sıkışmakta olan bir levhada oluşabilecek yapısal şekillerle doğada gözlenenler arasında büyük bir benzerliğin izlenebildiğini vurgulamışlardır (ÇDR, 2011). Van Gölü havzasının ortaya çıkışı, Arap Plakasının Avrasya Plakası altına girerek aradaki okyanusu kapatması sonucu başlayan kıta-kıta çarpışmasından günümüze kadar uzanan 45

46 jeolojik olaylarla ilişkili görülmektedir. Yaklaşık 12 milyon yıl önce başlayan kıta-kıta çarpışması ile birlikte başlayan sıkışmalı tektonik rejim günümüzde de devam etmektedir. Hatay dan İran a kadar bir yay şeklinde uzanan ve Güneydoğu Anadolu bölgesini kuzeyden sınırlayan Doğu Toroslar, bu kıta-kıta çarpışmasının başlangıcından bu güne yükselen kıvrımlı bir dağ kuşağı olarak şekillenmektedir. Van Gölü de jeolojide Bitlis Kenet Kuşağı olarak isimlendirilen Doğu Toroslara göreceli olarak çöken tektonik kontrollü bir havzada yer almaktadır (MTA) İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Van İli, Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat-Van Bölümünde yer almakta olup, kuzey ve güneyinde yüksek dağlar, doğu bölümünde ise yüksek platolar bulunmaktadır. Van Gölü İlin batı bölümünde yer almaktadır. Genel olarak Van İli'nin yükseltileri 1500 m. ile 4000 m. arasında değişkenlik göstermektedir. İl topraklarının % 53'ünü dağlık alanlar, % 33'ünü platolar, % 14'ünü ise ovalar oluşturmaktadır. İlin doğu yönünde kalan bölümleri, güney bölümlerine göre daha alçak ( m.) olup, geniş platolarla kaplıdır. Bu bölgedeki mevcut akarsular doğudan batıya doğru birbirlerine paralel şekilde akmakta ve göle ulaşmaktadır (ÇDR, 2011). 46

47 Harita 19: Van İli ve Çevresi Önemli Coğrafi Oluşumlar Kaynak: Van-Bitlis-Muş 1/ Çevre Düzeni Planı GIS verisine göre düzenlenmiştir Dağlar İl alanı genelde yüksek sıradağlar ve volkanik kökenli dağlarla kaplıdır. İlin kuzey kesimini, dorukları İl sınırları dışında kalan Aladağ (3255 m.) ve Tendürek Dağı (3542 m.) oluşturmaktadır. Tendürek dağının doğusundan güneye doğru uzanan ve İran sınırı yönünde devam eden dağların yükseltisi yaklaşık 2600 m. olup, güneydoğu yönündeki dağların yüksekliği ise 2900 m'ye ulaşmaktadır. İlin bu bölgede yer alan başlıca yükseltileri Dumanlıdağ, Elegan Dağları, Kırklar Dağı, Tavur Dağı ve Kotur Tepesi'dir. Bend-i mahi ve Karasu havzalarının kuzey yönünde, Alikelle Dağı (2850 m.), Pirreşit Dağı (3200 m.), Manda Dağı (3020 m.), İsabey Dağı (3000 m.) ve Şoli Dağı (2900 m.) bulunmaktadır. İlde yükselti, güneydoğu yönünde artmakta olup Ahta Dağı (2810 m.) ve Korahal Dağının (2700 m.) bulunduğu sıradağlar görülmektedir. Tendürek Dağı'nın uzantıları olan; Gündizin Dağı (3010 m.), Koçalan Dağı, Bilecik Dağı ve Melek Dağı sınır dağlarını oluşturmaktadır. Keşiş Gölü'nün batı bölümünde yer alan yükseltiler arasında Erek dağı (3250 m.) bulunmaktadır. 47

48 Bu bölümde bulunan Şusanis Dağı (2750 m.), Narkuk Dağı (2800 m.) ve İspiriz Dağı (3688 m.) bu bölümün önemli yükseltilerini oluşturmaktadır. İl topraklarının güney bölümünü ise Güneydoğu Toroslara bağlı Kavuşşahap dağları sınırlandırmaktadır. Bu dağların İl sınırları içindeki en önemli yükseltileri arasında Gökdağ (3604 m.), Kavuşşahap Dağı (3634 m.), Müküs Dağı (3414 m.), Arnos Dağı (3575 m.) ve Artos Dağı (3537 m.) yer almaktadır Platolar ve Yaylalar İl alanının % 33'ünü platolar ve yaylalar kaplamaktadır. Van İlinde bulunan en önemli plato ve yaylalar aşağıda sıralanmıştır: - İl'in doğusunda yer alan Norduz yaylası, - İlin kuzeydoğusunda yer alan Çaldıran ilçesinde Abağa düzü, - Çaldıran İlçesinde, Sultan Gölü çukurluğunun batısında yer alan yaylalar, - Ahta Dağından Erçek Gölünün kuzey yönüne doğru uzanan yaylalar, - İlin güneydoğusundaki Hoşap suyu civarında bulunan geniş yaylalar, İlin önemli yaylalarını oluşturmaktadır. Ovalar İl alanının % 14'ünü ovalar kaplamaktadır. İl sınırları içinde yer alan başlıca ovalar: - Van Ovası; Van kenti Van Ovasının üzerinde kurulmuş olup, yaklaşık 150 km²'lik bir alanı kaplamaktadır. Karasu ile Hoşap suyu arasında kalan ova, batıda Van Gölüne ulaşmaktadır. - Erciş Ovası; 150 km²'lik bir alanı kaplayan ova, Van Gölü'nün kuzey yönünde bulunmaktadır. Ova iki bölüme ayrılmaktadır; birincisi Zilan deresi ile beslenen ve batı yönünde genişleyen Hatun Ovası, ikincisi ise Erciş ilçe merkezinin kurulduğu Suluova'dır. - Hoşap Ovası; yaklaşık 180 km²'lik bir alanı kaplayan ova, Hoşap merkezinin güneydoğusunda bulunmaktadır. Hoşap Ovası'nın ortalama yükseltisi 2400 m. civarındadır. 48

49 - Tarhani Düzü; Karasu'nun yukarı bölümünde yer almakta olup 50 km²'lik bir alanı kaplamaktadır. - Noşar Düzü; Tarhani düzünün batı yönünde yer alan bu düzlük, 80 km²'lik bir alanı kaplamaktadır. - Saray Ovası; Memedik çayı boyunca uzanan bu ova, 45 km²'lik alana yayılmakta olup yükseltisi 2100 m. kadardır. - Karakallı Düzü; Saray ovasının batı yönünde olup, Memedik çayının güney kıyısı boyunca uzanmaktadır. Bu ovanın yüzölçümü yaklaşık 150 km², yükseltisi 2250 metredir. - Erçek Düzü; Erçek Gölünün civarında yer alan bu düzlük 80km² genişliğe sahiptir. Vadiler Van İlinin eğimli arazi yapısı ve akarsu varlıkları nedeniyle İl genelinde küçüklü, büyüklü bir çok vadi oluşmuştur. Önemli vadilerin isimleri aşağıda sıralanmaktadır. - Bend-i mahi Vadisi; Bend-i mahi çayı boyunca Çaldıran Ovası'na kadar birçok vadi uzanmaktadır. En geniş ve aynı zamanda da en derin olanı Gönderme Boğazı'dır. - Hoşap Vadisi; Gürpınar İlçesi'nin Güzelsu (Hoşap) beldesi civarında bulunmakta olup, Hoşap vadisi Zernek boğazını geçerek Van Gölü'ne ulaşmaktadır. - Memedik Vadisi; Özalp bölgesinde bulunan vadi, 10 km. uzunluğa sahiptir. Memedik çayı boyunca uzanan vadi batıda Erçek düzlüğüne ulaşmaktadır Jeomorfolojik Durum Yeryüzünün şekillenmesi yerin iç ve dış dinamiğinin etkisiyle olmaktadır. Yerin iç ve dış dinamiğini oluşturan güçlerin etkinlik derecelerine göre değişik jeomorfolojik birimler gelişmektedir. Bir bölgenin jeomorfolojisine etki eden güçlerin neler olduğu belirlenebilirse bu güçlerin yer şekillerini nasıl etkilediği de kestirilebilmektedir. Bu nedenle alanın jeomorfolojik yapısının değerlendirilmesi gerekli görülmektedir. Van kentinin yerleşim alanı, tipik çöküntü ve/veya alüvyon-allüviyal havza karakterindedir. Kent yerleşim merkezi dikkate alınarak yapılan jeomorfolojik görünüm tanımlamasında, 49

50 havzanın kuzeyinde tepeler, doğusu ve güneyinde yüksek dağlar ve batısında Van Gölü ve kuzeydoğusunda Erçek Gölünün yer aldığı görülmektedir. Kent yerleşim alanının denizden yüksekliği ortalama 1710 metre olup, önemli yükseltileri Küçük ve Büyük Erek Dağları'dır. Bu dağlardan Büyük Erek Dağı 3000 metre ile en yüksek olanıdır. Kent merkezi güneyinde Artos Dağ kuşağı 3200 metre yükseltiyle jeomorfolojiyi tamamlamaktadır. Doğu Anadolu'da, özellikle Van İli ve çevresinde yeryüzünün şekillenmesi Neotektonik Dönem Orta Miyosende başlamıştır. Peneplen ya da peneplene yakın bir paleocoğrafya ile başlayan bu dönemde (Erinç, 1953) tektonik ve volkanizma etkili olmuştur. Bu etkin tektonik ve volkanizma Van İli ve çevresinin yapısal ve jeomorfolojik gelişimini değiştirmiştir. Peneplen ya da peneplene yakın olan jeomorfolojik birimler değişerek dağları oluşturacak şekilde gelişme göstermişlerdir. Van İli ve çevresinin jeomorfolojisi ile ilgili yapılan önemli çalışmalar bulunmaktadır. Erinç (1973), Erol (1979), Ardos (1979) yaptıkları çalışmalarda Neotektoniğin Doğu Anadolu'nun jeomorfolojik gelişiminde etkin olduğunu vurgulamışlardır (ÇDR, 2011). İzbırak (1951), Van Gölü yöresinde yaptığı coğrafik araştırmalarda yörenin yapısal şekilleri ile orografik uzanışı arasında bir ilgi olduğunu belirtmiştir. Erinç (1953), Doğu Anadolu'nun Üst Miyosen'den sonra denizin çekilmesi ile yaşıt olarak kıvrımlanma yeteneğini yitirerek tektonik kuvvetlere karşı genelde rijit kütle tepkisi gösterdiğini ve bölgenin bütün olarak yükseldiğini göstermiştir (ÇDR, 2011). Doğu Anadolu'da Neotektonik dönemde volkanizma etkin bir şekilde gelişmiştir. Çok yaygın ve kalın olan bu volkanizma topografyanın şekillenmesinde tektonik kadar etkin olmuştur. Van Gölü kuzeyinde İl sınırları içinde yer alan Tendürek yanardağı volkanizmanın son aşamasını yaşamaktadır. Van Gölü çevresinde jeolojik ve jeomorfolojik birimlerin yaşları bir yana bırakıldığında litolojik benzerlikler nedeniyle bölgede yumuşak ve olgun görünümlü bir rölyef göze çarpmaktadır. Ancak aşınıma dayalı bu litolojiye, özellikle volkanik kayaçlara bağlı morfoloji, kayanın doğası ile ilgili olarak kendine özgü bir rölyef oluşturmakta ve bu olgun morfolojiyi bozmaktadır. 50

51 İl ve çevresinde gözüken morfolojik ünitelerden en önemlileri ise; a. Denüdasyon şekilleri: Van İl merkezi kuzeyinde, Van Gölü'nün doğusunda görülmektedir. Eski birimler üzerinde, yassı, topoğrafik olarak yüksek alanlarda gözlemlenmektedir. b. Yapısal yerşekilleri: Van İl merkezi kuzeydoğusundaki Hasantab dağı gibi yükseltiler ile lav akıntıları gibi volkanizmanın yatay veya yataya yakın konkordan katmanlar oluşturduğu yerlerde ortaya çıkmaktadır. c. Birikim şekilleri: Kuvaterner birimlerin yüzeylendiği yerlerde belirginleşmekte olup, tipik olarak Karasu, Bend-i mahi çayı, Zilan deresi vadilerinde görülmektedir. Karasu vadisinin yukarı bölgesinde görülen ve çakıl taşlarından oluşan eski allüviyal fan çökelleri ile Van İl merkezinin üzerinde bulunduğu eski birikinti konileri belirgin bir morfoloji sunmaktadırlar. 51

52 Harita 20: Van İli ve Çevresi Jeomorfoloji Kaynak: Google maps görüntüsü üzerinden düzenlenmiştir 5. Yapı Malzemeleri ve Madenler 5.1. Endüstriyel Hammaddeler Van İli ve yakın civarında görülen endüstriyel hammaddeler aşağıda sıralanmıştır: a. Perlit: Van-Erciş-Kocapınar sahasında 1.4 milyar ton görünür perlit rezervi tespit edilmiştir. Mevcut perlit potansiyeli üç grupta değerlendirilmektedir. i. Pınarlı Köyü Gürgür Dere Perlit Yatağı: Pınarlı Köyü'nün kuzeydoğusunda bulunan bu yatak daha az riyolit bandı ile opsidiyen içermesi ve yatağın geniş 52

53 yayılım göstermesi bakımından en önemli yataktır. Yatakta görülen kayaçlar alttan itibaren pomzalı tüfler, perlit, riyolit şeklinde sıralanmakta olup en üstte ise genç bazaltlar görülmektedir. Yatak, rezerv yönünden en büyük yataktır. 3 km'lik alana yayılmakta olup, ortalama kalınlığı 200 m. olan bu yatağın görünür perlit rezervi 350 milyon ton olarak tespit edilmiştir. ii. iii. Erbeyli Köyü Çatal Dere Perlit Yatağı: Erbeyli köyünün güneyinde Çataldere'de yayılım gösteren yatak, diğer perlit yataklarına nazaran daha fazla riyolit bandı ihtiva etmektedir. Bu yatağın litolojisini incelenecek olursa en altta pomzalı tüfler görülmektedir. Bu birim, genç bazaltlarla örtülü olup, bu kesimdeki perlit oluşumunu Gürgürbaba Tepesi volkan konisinden gelen asit lavlar sağlamıştır. Bu yatağın ortalama kalınlığı 50 m., yayılım alanı 2.5 km²'dir. Görünür perlit rezervi ton civarındadır. Diğer Sahalar: Yukarıda sayılan yataklardan başka, değişik yerlerde bulunan perlit yataklarının toplam rezervi 850 milyon ton civarındadır. Bu perlit yataklarındaki perlitlerin oluşumunu sağlayan lavların gelişi Gürgürbaba Tepesi kraterine bağlıdır. b. Pomza: Van (Mollakasım-Atmaca köyü) ve Erciş'de yapılan pomza zuhurları ön araştırmalarında, teknolojik deneme ve yapılan kimyasal analizlerin neticesinde izolasyonlu hafif yapı malzeme ve elemanların yapımında kullanılabilecek kalite ve rezerv açısından çok zengin pomza yatakları tespit edilmiştir. Sahaların genel jeolojisini en altta Paleozoyik yaşlı metamorfik şistler, Üst kretase yaşlı ofiolitler oluşturmaktadır. Daha üstte ise, Paleosen yaşlı kırmızımsı renkli kireçtaşı, Eosen yaşlı kalsit damarlı resifal kireçtaşı, Miyosen yaşlı marn ve kireçtaşları görülmektedir. Sahada en genç oluşumlar ise alüvyonlardır. Ayrıca andezit, riyolit ve tüfler geniş olarak yüzeylenmektedir. - Mollakasım Köyü-Alaköy Pomza Yatakları: Çayır derenin bir kolu olan Herkildere vadisinde gölsel formasyonların üst kısmında yer alan pomza yatakları m. kalınlıktaki tabakalardan oluşmaktadır. Pomza yataklanmasının Van Gölü'nde taşıma yolu ile eski seviyelerdeki oygu ve körfez kesiminde birikerek meydana geldiği düşünülmektedir. Mollakasım ve 53

54 Alaköy pomza yatakları Paleokörfez durumdaki bölgede oluşmuştur. Bu bölgenin km. kuzeybatısında pomza çıkışları meydana gelen Süphan ve Meydandağ volkaniklerinin etekleri olan Arin Gölü havzasında geniş pomza zuhurları görülmektedir. Mollakasım Köyü-Alaköy pomza yyataklarının tahmin edilen jeolojik rezervi milyon m³ arasındadır. - Erciş-Kocapınar Pomza Yatakları: Bu pomza yataklarının oluşumu Meydan Dağı volkanizmasının faaliyeti ile ilişkili olup, çok geniş bir alanda yayıldığı görülmektedir. Pomzayı oluşturan asit volkanizmadan sonra riyolit-perlit meydana gelmiştir. Yörede yaklaşık 60 milyon m³ civarında jeolojik pomza rezervi hesaplanmıştır. Erciş-Kocapınar pomza yataklarından alınan pomzalar genellikle Van İli ve çevresinde briket yapımında kullanılmaktadır. c. Tuğla-Kiremit Toprakları: Van İli Gevaş, Muradiye, Çaldıran ilçeleri civarında tuğlakiremit topraklarına rastlanılmaktadır. Bu yörelerde tuğla, kiremit yapımına elverişli olabilecek toprakların alüvyoner alanlarda bulunabileceği, bölgenin jeolojik yapısından anlaşılmaktadır. Bu alüvyon alanları, Van Gölü havzasındaki akarsu vadilerinde, Çaldıran ve Muradiye ovalarında yer almaktadır. a. Van İl merkezi çevresi: Van Havaalanı-Edremit arası ve Van İl merkezi ile Tımar köyünün güneyinden geçerek Van Gölü'ne dökülen Karasu çayı vadisi ile Şahgeldi köyleri civarında bulunmaktadır. b. Gevaş Kesimi: Bu kesimde dar bir alanda tuğla, kiremit yapımına uygun sahalar mevcuttur. c. Muradiye Kesimi: Bend-i mahi çayının her iki tarafında uygun alanlar bulunmaktadır. d. Çaldıran Kesimi: Bend-i mahi çayının her iki tarafında uygun alanlar görülmektedir. Bu alanlardaki hesaplanan rezervler: Van Havaalanı civarında: 2.5 m kalınlıkta, 5 milyon ton killi toprak Kurubaş Köyü civarında: 2.5 m kalınlıkta, 5 milyon ton killi toprak 54

55 Muradiye Ovası: 3 m kalınlıkta, 15 milyon ton killi toprak Çaldıran Ovası: 3 m kalınlıkta, 10 milyon ton killi toprak d. Kükürt: Van İli güneyinde Başkale ilçesi civarında görülmektedir. - Van-Başkale-Mordere Kükürt Zuhuru: Başkale İlçesinin 7-8 km. güneybatısında German ve Sorhaç köyleri arasında Bordere vadisinde kükürt zuhurları görülmektedir. Sahanın genel jeolojisinde en alttan itibaren Paleozoyik yaşlı metamorfik şistler, kuvars ve arkozların yüzeylendiği görülmektedir. Üste doğru ise Neojen yaşlı kum, kil ve konglomeraların geldiği tespit edilmiştir. Sahada, Bordere içinde ve Germen köyü güneyinde mostra veren şistler bol kıvrımlı ve eklemli olup tabanı görülmemektedir. Devoniyen yaşlı kuvarsit ve arkozlar ise çok yaygındır. Sahada magmatik kayaçlardan gabro, diyabaz ve piritli andezit gözlenmektedir. Bordere kükürt sahasında, kükürt süblimasyonu karaboya zonu boyunca gözlenmektedir. - Van-Başkale-Poyraz Kükürt Zuhuru: Paleozoyik yaşlı metamorfik şistler, Üst Kretase yaşlı ofiolitler ve kırmızı, pembe renkli kireçtaşı ve kum taşları, Neojen yaşlı kireçtaşı, konglomera görülmektedir. Sahada, kükürt süblimasyonu çoğunlukla Zap vadisinde olup, yüzeyde kabuk şeklinde çok ince bir kükürt süblimasyonu (2-5 cm.) ve bol gaz çıkışı mevcuttur. Yapılan ön etüd çalışmaları neticesinde ton rezerv tahmin edilmektedir. - Van-Başkale-Kırbalı Kükürt Zuhuru: Saha, Başkale ilçesinin 17 km. uzağındadır. Sahadaki litolojik birimler alttan üste doğru; Devoniyen yaşlı kuvarsit artoz, Üst Kretase yaşlı serpantinitlerdir. Kükürt sahasında Karaboya zonu Değirmen derenin kuzey yamacında devamlı olarak gözlenmekte ve Kırbalı köyü batısında kesilmektedir. e. Diyatomit: Saha, Muradiye ilçesinin Gönderme köyü civarındadır. Diyatomeler, daha çok volkanizmanın aktif olduğu yerlere yakın, silis içeriği yüksek, tatlı, tuzlu göl ve deniz sularında yaşayan tek hücreli çiçeksiz bitkilerdir. Bu bitkiler içinde yaşadıkları bol silisli sulardan silis alarak kendilerine silisten bir kabuk yaparlar. Ölen diyatomelerin bu 55

56 kabuklarının tortullanıp zamanla sıkılaşarak oluşturdukları bu birikintilere diyatomit denilmektedir. Diyatomeler, dolgu ve inşaat sanayinde kullanılmaktadır. Sahada, 0-70 m. arasında değişen kum-kil-çakıl örtüsü altında, 5-10 m. kalınlıkta diyatomitler, % arasında SIO2 içermektedir. Alanda, en altta Neojen volkanitleri (andezit, bazalt); üste Diyatomitli zon ve en üstte de genç örtü görülmektedir. Devetaş köyünün kuzeydoğusunda mostra veren Diyatomeler, 1.5 km'lik bir alanda görülmektedir. Rezervi yaklaşık ton'dur. f. Manyezit: Özalp ilçesinin doğusunda, Aşağı Yorganlı köyü civarında küçük çaplı manyezit oluşumlarına rastlanılmaktadır. Üst Kretase yaşlı peridotitler içinde diyabaz ve gabrolar gözlenmektedir. Gabrolar iri kristalli olup piroksen ve plajioklas kristallerinden oluşmuşlardır. Uralitleşme, kloritleşme, serisitleşme göstermektedirler. Alanda bulunan manyezitler ekonomik bulunmamıştır. g. Tuz: Van'ın Tımar bucağı civarında çıkartılmaktadır. Tuzlu-Jipsli formasyonun yıkanması sonucu oluşan tuzlu su kaynağının göletlerde buharlaştırılması ile elde edilmektedir. Van ve çevre köylerin ihtiyaçları için satış yapılmaktadır (MTA). 56

57 Tablo 7: Endüstriyel Hammade Rezervleri MADENLER BULUNDUĞU YER REZERV DURUMU TENÖR Erciş-Zilan ton görünür (Günümüze kadar bir kısmı 2098 Kcal/kg işletilmiştir) Kömür Şahmanis ton muhtemel (Günümüze kadar bir kısmı 4520 Kcal/kg işletilmiştir) Hoşap ton (görünür) Ekonomik Van-Mollakasım köyü m³ (muhtemel) Düşük kalite Van-Erciş Ekiciler köyü m³ (muhtemel) m³ (muhtemel) İyi kalite Pomza m³ (muhtemel) Van-Erciş Karapınar köyü m³(muhtemel) İyi kalite m³ (muhtemel) Pınarlı-Gürgürbaba tepe yatağı ton (görünür) Perlit Tuğla Kiremit Kükürt Jips Tuz Mermer-travertenler Erbeyli köyü-çataldere yatağı ton (potansiyel) Doğana yatağı ton (potansiyel) Erbeyli köyü- Başmağara ton (potansiyel) yatağı Merkez Bardakçı köyü,gevaş, Muradiye ve Çaldıran ton (Jeolojik) yatakları Başkale (Bordere,Poyrazalan,Kırbalı, %16.05 S Belliyurt) zuhurları Tımar(Canik) civarı, Çatak Evaporit oluşumlardan gelen tuzlu suların buharlaştırılması sonucu üretilmektedir. (Canik tuzlası) Edremit, Güzelsu, Başkale, Gürpınar Kaynak: MTA, Metalik Madenler a. Krom: Bölge krom açısından zengin değildir. Özalp çevresinde Üst Kretase yaşlı peridotit sahalarında yapılan propeksiyon çalışmalarında krom mostraları tesbit edilmiştir. Bölgede bulunan peridotitler, çok fazla altere olmuşlardır. Bu alterasyon genelde serpantinleşme şeklindedir. Bu yüzden daha çok serpantinli kayaçlar görülmektedir. Peridotitlerde, magmatik bantlanma ve çizgisellik az miktardadır. Krom zuhurlarındaki dokusal özellikler ile peridotitlerdeki dokusal özellikler uygunluk göstermemektedir. Önemli görülen krom kafalarından alınan numunelerin kimyasal 57

58 analizlerinde kromit tenorunun ortalama % 48 olduğu görülmüştür. Sahada 700 ton görünür rezerv mevcuttur. Saha özel kişilerce işletilmektedir. b. Demir: - Van-Çaldıran-Karadulda Demir Zuhuru: Saha, Çaldıran ilçesinin 30 km. doğusunda yer almaktadır. Litolojik olarak en eski birim Paleozoyik yaşlı metamorfik şistlerdir. Daha üstte ise, üst kretase yaşlı ofiolitik seviye ve genç bazaltlar görülmektedir. Demir, silisyum ve alüminyumlu cevher birimi dunit, harzburgit, serpantinitlerin içerisinde bir üyedir. Yöredeki demir cevheri az derin, yeraltı sularının ve yüzeye yakın suların etkisi ile sedimanter olmayan epikontinental yataklar şeklindedir. Sahada, ton (% Fe, % SiO2, % 5.24 Al2O3)'lık ve ton (% Fe, % Si02, % A12O3)'lik rezerv mevcuttur. - Van-Çatak-Narlı-Gevaş-Bahçesaray Demir Zuhuru: Yöredeki cevherleşmeler, Bitlis metamorfitleri (Paleozoyik yaşlı) içinde sedimanter, metamorfık, kontakt metazomatik ve hidrotermal olarak oluşmaktadır. Cevher mineralleri genellikle spekülarit ve hematitdir. - Van-Bahçesaray-Geçkinli-Gürdülcül: Cevherleşmelerin dalımı E'dur. Bu yörede ton spekülarit cevheri mevcuttur. Fe tenoru: % 24'dür. - Van-Bahçesaray-Berizertepe: Sahada, 4735 ton spekülarit cevheri mevcuttur. - Van-Çatak-Narlı: Çatak ilçesinin Kaçıt köyünün 2.5 km. kuzeybatısında şist-kireçtaşı kontağına yerleşmiş olup, aplit daykınım etkisiyle kontakt metazomatik olarak oluşmuştur. Ekonomik değildir. - Van-Çatak-Narlı: Çatak-Narlı yolunun batısında kireçtaşı-şist dokanağından hiprotermal olarak oluşmuştur. Cevherleşme, manyetit, hematit şeklinde olup yaklaşık 350 ton cevher hesaplanmıştır. Fe tenoru % 24'dür. b. Bakır - Kurşun - Çinko: - Van-Erciş-Zilan Deresi Zuhuru: Erciş İlçesinden 20 km. kuzeyde Zilan vadisinde gözlenmektedir. Sahada en eski birimlerin Üst Kretase yaşlı bazik, andezit, dasit gibi 58

59 volkanik kayaçlar olduğu görülmektedir. Yapılan çalışmalarda, cm. kalınlığında bir filon içinde kalkopirit, pirit, malakit ve azurit görülmüştür. - Van-Çatak-Kaçıt Zuhuru: Çatak İlçesinin kuzeybatısında Kaçıt köyü civarında görülmektedir. Zuhur, klorit-serisitkaik şistler ile yanal geçişli Permiyen kireçtaşı içinde bir fay zonudur. Cevherleşme hidrotermal olup cevher mineralleri olarak, pirnotin, kalkopirit izlenmektedir. Gang mineralleri olarak daha çok diopsid, yer yer ranata rastlanılmaktadır. En üst kesimlerde pirotinden dönüşmüş limonit gözlenmektedir. Saha ekonomik değildir (ÇDR, 2011). Tablo 8: Metalik Maden Rezervleri Krom MADENLER BULUNDUĞU YER REZERV DURUMU TENÖR Bakır-Kurşun-Çinko Demir Yamanyurt, Mehmetalan, Sugeçerköy, Yukarı Balçıklı köyü, Yumruklu köy yatakları Erciş(Zilan- Taşkapı köyü) Çatak (Kaçıt köyü) Bakır zuhurları Berizer Tepe sahası ton (görünürmuhtemel) % Cr2O3 % Fe Geçkinli sahası ton spekülarit % 24 Fe2O3 Karadulda sahası ton (görünürmuhtemel) % 19.8 Fe ton % 44.5 Fe ton (görünürmuhtemel) Manganez Çaldıran Sarıçimen Zuhuru Özalp-Karşıyaka Zuhuru % 74 Mn Altın Zilan deresi, Erek dağı Ortalama değerlerin az üzerinde ppm değerleri izlenmiştir Kaynak: MTA, 59

60 Harita 21: Van İli Maden Yatakları Kaynak: MTA 60

61 5.3. Jeolojik Miras ve Jeo-Sit Alanları Jeositler en geniş kapsamıyla, güncel veya eski herhangi bir jeolojik süreci, olayı veya özelliği ifade eden kaya, mineral, fosil topluluğu, yapı, istif, yerşekli veya arazi parçasıdır. Arkeolojik veya tarihi değeri olanlar ise kültürel jeosit olarak adlandırılmaktadır. Önemli bilimsel veya görsel değeri olan, doğal veya insan eliyle yok olma tehdidi altındaki jeositler, jeolojik miras alanlarını oluşturmaktadır. Yerkabuğunun evrimini açıklayan tipik alanlar, görsel yanı büyük olan jeoloji elemanları, çok seyrek rastlanan oluşumlar, korunmaları gereken jeolojik miras parçalarını oluşturmaktadır. Önemli fosil yatağı, tektonik yapı, tip kesit, yerşekili, mineral topluluğu, maden yatağı, kayaç vb. şeklinde görülebilirler. Jeolojik miraslar hem yerkürenin öğrenilmesi hem de yerbilimi eğitimi için gereklidir. Jeolojik miras niteliğindeki alanların korunması bilimsel veri üretimi açısından önem taşımaktadır. Jeoloji alanında formal ve informal eğitimin teşvik edilmesi, jeo-çeşitlilik konusunda fakındalık oluşturulması açısından önem taşımaktadır. Jeo-turizmin teşvik edilerek yerel ekonomiye katkı sağlanması da mümkündür (JEMİRKO). Jeolojik miras niteliğinde olup, Van İlinde jeo-turizmin geliştilebileceği alanlar arasında Başkale ilçesinde bulunan travertenler ve Vanadokya olarak bilinen alan potansiyel taşımaktadır. Bu alanların yanı sıra Van Gölü ve çevresi oluşumu itibariyle bir jeopark alanı olarak görülmektedir. 61

62 6. Arazi Yapısı ve Toprak Kabiliyeti Havzada tespit edilmiş 8 büyük toprak grubundan en yaygın olanlarını % 26'lık oranı ile kestane rengi, % 21.1 ile kireçsiz kahverengi ve % 14.2 ile kahverengi topraklar oluşturmaktadır. Diğer büyük toprak grupları: regosoller (% 5.1), alüvyal topraklar (% 4.3), hidromorfik alüvyal topraklar (% 1.6), kolüvyal topraklar (% 1.3) ve kireçsiz kahverengi orman toprakları (% 1.1) olduğu görülmektedir. Bunların dışındaki çıplak kayalık ve molozlar, ırmak taşkın yatakları, sazlık-bataklıklar ve kıyı kumulları havzanın % 4.2'sini oluşturmaktadır. Havzadaki arazilerin arazi kullanım kabiliyeti (AKK) sınıflarına dağılımı şu şekildedir: I. sınıf % 2.7, II. Sınıf % 7.7, III. sınıf % 10.1, IV. sınıf % 12.0, V. sınıf % 1.1, VI. sınıf % 1.1, VII. sınıf % 29.5 ve VIII. sınıf % 4.2'dir. Alüvyal toprakların % 50.7'si I sınıfa ve % 22.2'si II. sınıfa girmektedir. Kolüvyal toprakların ise % 5.8'inin 1. sınıfta ve % 31.2'sinin ise II. sınıfta olduğu görülmektedir (Van Valiliği). 62

63 II Harita 22: Van İli Toprak Arazi Kullanım Kabiliyeti Haritası Kaynak: Van-Bitlis-Muş 1/ Çevre Düzeni Planı GIS verisine gore düzenlenmiştir 63

64 Havzadaki toprakların sadece % 10.9'unda hiç veya çok az erozyon görülmektedir. Bu alanlar genellikle alüvyal veya kolüvyal topraklardan oluşmaktadır. Toprakların su erozyonundan % 23.7'sinin orta, % 40.1'inin şiddetli veya çok şiddetli etkilenmiş olduğu belirlenmiştir (Van Valiliği). Havzada çok derin, derin ve orta derinlikte topraklar % 29; sığ topraklar % 28'lik ve çok sığ alanlar % 17.7'lik bir alan kaplamaktadır. Toprak eğim gruplarının havza yüzölçümüne göre oranları ise düz-düze yakın % 6.3, hafif eğimli % 6.9, orta eğimli % 13.6, dik eğimli % 18,8, çok dik eğimli % 17.3 ve sarp-çok sarp alanlar % 9.8'dir. Havzadaki alüvyal toprakların çökek topografyalı olanları ile hidromorfik topraklar, yağış veya yüksek arazilerden gelen yüzey suları ile yüksek taban suyu etkisinde uzun süre yaş kalmaktadır. Bu alanlar havzanın % 4.0'ünü ( ha.) oluşturmakta olup, bir kısmı yetersiz (% 1.9), bir kısmı da (% 2.1) bozuk drenajlıdır. Havzada bazı arazilerin sodalı (Na CO ) olması, 2 3 çökek kısımlarda tuz ve alkali birikmesine yol açmıştır. Bozuk drenajlı alüvyal ve hidromorfik toprakların yaklaşık hektarı tuzlu ve sodik özellik taşımaktadır. Bu alanların dağılımı: hafif tuzlu ha, hafif tuzlu-sodik ha, tuzlu ha. ve tuzlu-sodik ha'lık alan kaplamaktadır. Çoğunlukla Van Gölü'nün kuzeyinde tuzdan etkilenmiş ha'dan fazla alüvyal toprak bulunmaktadır. İl'in yüzölçümü km².'dir. İlin toplam yüzölçümü (Göller Dahil) km² olup, arazi dağılımı aşağıda yer alan tabloda sunulmaktadır (Van Valiliği). 64

65 Tablo 9: Van İli İlçelerinin Arazi Dağılımı İLÇELER Yüzölçümü (ha) Tarım Arazisi (ha) Orman Funda (ha) Çayır (ha) Mera (ha) Tarım dışı (ha) Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray TOPLAM Kaynak: Van Valiliği 7. Önemli Doğa Alanları (ÖDA) ve Endemik Türler Van İlinin bulunduğu konum, topografya ve iklimden ötürü büyük oranda ova bozkırları ve dağ bozkırları ile kaplı olup sulakalanlar ve yüksek dağ çayırları varlığı açısından da büyük önem taşımaktadır. Van İli bu anlamda içerdiği bozkır, sulakalan ve çayır habitatları ile yüksek bir biyoçeşitliliğe sahip önemli doğa alanları bulundurmaktadır. Önemli doğa alanlarının saptanmasında türler için baz alınmış kriterler aşağıda sıralanmıştır. Bu kriterlerden A1 ve B1 tehlike altındaki türler için; A2 ve B2 dar yayılışlı türler için; A3 ve B3 yoğunlaşan türler için belirlenmiştir (Doğa Derneği, 2006). A1 Kriteri: Küresel ölçekte tehlike altındaki türler için önemli alanların seçiminde kullanılmaktadır. Bu kriter küresel kırmızı liste ve bölgesel-ulusal kırmızı listeler temel alınarak uygulanmaktadır. A2 Kriteri: Dünya üzerindeki yayılış alanı 50 bin km² veya daha az olan türler bu kriteri sağlamaktadır. A3 Kriteri: Bir türün küresel nüfusunun % 1'ini yılın belirli dönemlerinde düzenli olarak barındıran alanlar bu kritere uygun nitelik sağlamaktadır. 65

66 A4 Kriteri: Bir biyoma endemik türlerden küresel popülasyonlarının %5 veya daha fazlasını barındıran alanlar bu kriteri sağlamaktadır. B1 Kriteri: Bölgesel ölçekte tehlike altındaki alttür veya alt popülasyonlar için önemli alanların seçiminde temel alınmaktadır. B2 Kriteri: Dünyadaki yayılış alanı 20 bin km²'den az olan alttürler ve/veya ana dağılım alanından kopuk popülasyonları kapsamaktadır. B3 Kriteri: Bir türün bölgesel popülasyonunun % 1'ini belirli bir dönemde barındıran alanlar bu kriteri sağlamaktadır. C1 Kriteri: Avrupa Birliği ölçeğinde tehlike altındaki türler için önemli olan alanlar bu kriter dahilindedir. C3 Kriteri: Yoğunlaşan bir türün AB popülasyonunun % 1'ini veya daha fazlasını düzenli, olarak barındıran alanlar bu kriteri sağlamaktadır. 66

67 Harita 23: Van İli Önemli Doğa Alanları Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) verilerine göre düzenlenmiştir. Bu kriterler doğrultusunda Van İli sınırları içerisinde yer alan önemli doğa alanlarını; güney Van Gölü kıyıları ve Alacabük Dağı, Artos Dağı, Dönemeç Deltası ve Edremit Sazlıkları, Erek Dağı ve Turna Gölü, Van Ovası, Çelebibağ Sazlıkları, Bend-i mahi Deltası, Pirreşit Dağı, Çiçekli Gölleri, Tendürek Dağı, Çaldıran Ovası, Van doğusu Dağları, İspiriz Dağı, Çatak Vadisi, Mukus Vadisi ve Mor Dağlar içerisinde yer alan habitatlar oluşturmaktadır. Bu alanlarda görülen endemik türler aşağıda yer alan tablolarda verilmiştir. Bu tablolarda kullanılan kısaltmalar şu şekildedir. E: Endemik TE: Tek nokta endemiği 67

68 K: Küresel kırmızı liste B: Bölgesel-ulusal kırmızı liste CR: Yok olmak üzere olan tür EN: Tehlike altında olan tür VU: Hassas olan tür NT: Tehlike altına girmeye yakın olan tür LC: Önceliği düşük olan tür (Doğa Derneği, 2006) 7.1. Güney Van Gölü Kıyıları 42,77 doğu boylamı ve 38,40 kuzey enleminde bulunan alan; dünyanın en büyük alkalik gölü olan Van Gölü'nün güney kıyılarındaki Tatvan ve Gevaş ilçeleri arasında kalan kıyı şeridi, Akdamar Adası ve Alacabük Dağı'nı kapsamaktadır. Alanın önemli bir kısmını göl yüzeyi, kıyı habitatları ve Alacabük Dağı oluşturmaktadır. Kıyıdan güneye doğru yer alan engebeli araziyi dağ bozkırları, meşe ve ardıç toplulukları, tarım alanları ve yüksek dağ çayırları kaplamaktadır. 68

69 Harita 24: Güney Van Gölü ve Alacabük Dağı, Toporgrafya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Alan 36 farklı bitki türü için ÖDA kriterlerini sağlamakta olup, bu türlerin 23'ü Türkiye'ye, Paronchia turcica adlı tür ise yalnızca bu alana endemiktir. Dikkuyruk (Oxyura leucocephala) ve uludoğan (Falco cherrug) alanda üreyen nesli dünya ölçeğinde tehlike altında olan kuş türleridir. Akdamar Adası'nda kışlayan Van Gölü martısı (Larus armenicus) ile üreme alanları Alacabük Dağı olan küçük kerkenez (Falco naumanni), küçük akbaba (Neophron percnopterus) ve kaya kartalı (Aquila chrysaetos) alanda yer alan önemli kuş türleri arasındadır. Acem köstebeği (Talpa davidiana) ve Karadeniz köstebeği (Talpa levantis) kopuk popülasyonlar halinde alanda barınmaktadır. Alanda yaşayan bir diğer nesli küresel ölçekte tehlikede olan tür ise benekli semenderdir (Neurergus strauchii strauchii). 69

70 Gölden iç bölgelere açılan dereler bölgeye endemik inci kefali (Alburnus tarichi) ve Capoeta kosswigi için önemli bir yaşam alanı oluşturmaktadır. Tablo 10: Güney Van Gölü ve Alacabük Dağı Endemik Türleri Bitkiler Kuşlar Memeliler Kurbağalar Kırmızı Liste Tür Adı E TE K B Popülasyon Büyüklüğü ÖDA Kriteri Allium pseudompeloprasum VU var A2, B1 Astragalus gevashensis VU var A1, A2 Astragalus onobrychiodis VU var A2, B1 Barbarea lutea EN var A1, A2 Centaurea albonitens VU var A2, B1 Centaurea nemecii VU var A2, B1 Corydalis oppositifolia subsp. Oppositifolia var B2 Eryngium thyrsoideum VU var A2, B1 Ferulago bernardii VU var A2, B1 Fritillaria crassifolia subsp. Hakkarensis VU var B1, B2 Gagea helenae VU var A2, B1 Gysophila aucheri VU var A1 Haplophyllum schelkovnikovii VU var A2, B1 Haplophyllum villosum EN var A2, B1 Hedysarum vanense VU var A1, A2 Herniaria argaea VU var A1 Hesperis pisidica EN var A1 Isatis undulata EN var A1, A2 Onobrychis shahpurensis VU var A2, B1 Onobrychis stenostachya subsp. Sosnowskyi VU var B1, B2 Onosma obtusifolium EN var A1, A2 Orobanche armena EN var A1, A2 Paronychia turcica EN var A1, A2 Physocardamum davisii VU var A1, A2 Potentilla carduchorum EN var A1, A2 Prunus kurdica EN var A1, A2 Ranunculus isthmicus subsp. Tenuifolius VU var B1 Ranunculus poluninii EN var A1, A2 Salvia modesta VU var A1 Scrophularia amplexicaulis VU var A2, B1 Scrophularia bitlisica VU var A1, A2 Scrophularia variegata Doğu Anadolu VU var A2, B1 Scrophularia versicolor VU var A1, A2 Taraxacum fedtschenkoi VU var A2, B1 Thesium scrabriflorum VU var A1 Trisetum thospiticum VU var A1, A2 Veronica polium VU var A1, A2 Emberiza cineracea 0 0 NT NT var (üreme) C1 Falco cherrug Avrupa ve Anadolu 0 0 EN EN 1 çift (üreme) A1, B1, C1 Falco naumanni 0 0 VU LC 1 çift (üreme) C1 Lanius minor 0 0 LC LC var (üreme) C1 Larus armenicus 0 0 LC LC 1174 (2005 Kışlama) A3, B3, C3 Milvus migrans Avrupa 0 0 LC VU var (üreme) C1 Nycticorax nycticorax Doğu Avrupa ve Doğu Akdeniz 0 0 LC LC çift (üreme) C1 Oxyura leucocephala Doğu Akdeniz ve İran 0 0 EN VU çift (üreme) A1, B1, C1 Talpa davidiana - LC var A2, A4, C1 Talpa davidiana Tatvan LC var B2, C1 Talpa levantis Tatvan 0 0 LC LC var B2, C1 Neurergus strauchii 1 0 VU VU var A1, A2, C1 Neurergus strauchi strauchi 1 0 VU VU var B1, B2, C1 70

71 Sürüngenler Eirenis punctatolineatus kummerloevi LC var B2, C1 Alburnus tarichi 1 0 DD - var A2, A3, C1 Balıklar Capoeta kosswigi var A2, C1 Anthocharis damone Anadolu VU var B1 Archon apollinaris Doğu-Güneydoğu Anadolu 0 0 NT EN var B1, C1 Glaucopsyche alexis Anadolu VU var B1 Kelebekler Glaucopsyche arion Kuzey ve Doğu Anadolu 0 0 NT EN var B1 Polyommatus kurdiscanus var A2, A4, C1 Pseudophilotes vicrama Anadolu VU var B1 Pyrgus cirsii 0 0 VU VU var A1, C1 Tomares callimachus Doğu-Güneydoğu Anadolu EN var B1, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 7.2. Artos Dağı 43,15 doğu boylamı ve 38,22 kuzey enleminde bulunan Artos Dağı, Gevaş'ın güneyinde Bitlis Dağları'nın doğu ucunda yer almakta olup, tepe noktası 3537 metre yüksekliktedir. Çoğunlukla dik yamaçlardan oluşan dağın yalnızca doğu yamaçları kademeli bir şekilde alçalmaktadır. Artos Dağı yaygın bitki örtüsünü taşlık dağ bozkır alanları oluşturmakta olup alandaki orman bitki örtüsü odunsu bitkilerin kesilmesi ve aşırı otlatma sonucunda büyük ölçüde azalmıştır. Bunun yanı sıra dağın güney yamaçlarında kalıntı meşe topluluklarına ve noktasal ölçekte boylu ardıç ve katran ardıçlarına rastlanmaktadır. Harita 25: Artos Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 71

72 Alan son derece zengin bir bitki çeşitliliğine sahip olup, toplam 29 bitki türü önemli doğa alanları kriterlerini sağlamaktadır. Bu bitki türlerinden İsatis spatella ve Limoniopsis davisii dünya üzerinde sadece Artos Dağı'na özgüdür. Alan, Anadolu gelengesinin (Spermophilus xanthoprymnus) Van'daki kopuk popülasyonunu barındırması açısından bölgesel ölçekte önem taşımaktadır. Artos Dağı kelebek varlığı açısından, nesli bölgesel ölçekte tehdit altında olan ve dar yayılışlı popülasyonlarını içermektedir. Alandaki türlerde, ülkemize endemik olan dört kelebek türü görülmektedir. Tablo 11: Artos Dağı Endemik Türleri Bitkiler Tür Adı E TE Kırmızı Liste K B Popülasyon Büyüklüğü ÖDA Kriteri Allium shatakiense NT var A2 Allium stearnianum ssp. Vanense NT var B2 Anchonium ellichrysifolum ssp. Villosum VU var B1, B2 Arabis carduchorum NT var A2 Arenaria angustisepala NT var A2 Astragalus adustus var A2 Astragalus eriocephalus ssp. Eriocephalus var B2 Astragalus dasycarpus NT var A2 Astragalus ermineus NT var A2 Astragalus gevashensis VU var A1, A2 Astragalus jodostachys VU var A2, B1 Astragalus longifolius var A2 Astragalus rechingeri NT var A2 Astragalus sachanevii NT var A2 Bornmuellera cappadocica LC var A2 Campanula bornmuelleri NT var A2 Campanula karakuschensis VU var A2, B1 Cerastium araraticum LC var A2 Chondrilla spinosa VU var A1, A2 Fritillaria minima VU var A1, A2 Gypsophila adenophylla LC var A2 Isatis spatella EN var A1, A2 Limoniopsis davisii EN var A1, A2 Linum pychophyllum ssp. Kurdicum NT var B2 Minuartia dianthifolia ssp. Kurdica EN var B1 Ranunculus munzurensis NT var A2 Rhynchocorys orientalis Doğu Anadolu VU var B1 Thesium oreogetum EN var A1, A2 Veronica bombycrina ssp. Froediniana VU var B1, B2 Kuşlar Emberiza hortulana 0 0 LC LC var (üreme) C1 Memeliler Spermophilius xanthoprymnus Van 0 0 LC NT var B2, C1 Kelebekler Glaucopsyche arion Kuzey ve Doğu Anadolu 0 0 NT EN var B1 72

73 Muschampia proteides Anadolu EN var B1, C1 Polyommatus buzulmavi var A2, A4, C1 Polyommatus fatima var A2, C1 Polyommatus kurdistanicus var A2, A4, C1 Pseudophilotes bavius Anadolu EN var B1, C1 Pseudophilotes vicrama Anadolu VU var B1 Pyrgus cirsii 0 0 VU VU var A1, C1 Tomares callimachus Doğu-Güneydoğu Anadolu EN var B1, C1 Glaucopsyche alexis Anadolu VU var B1 Archon apollinaris Doğu-Güneydoğu Anadolu 0 0 NT EN var B1, C1 Anthocharis damone Anadolu VU var B1 Hyponephele kocaki var A2, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 7.3. Dönemeç Deltası ve Edremit Sazlıkları 43,19 doğu boylamı ve 38,35 kuzey enleminde bulunan alan, kuzeyde Van merkez, güneyde ise Gevaş arasında yer almaktadır. Alan iki ana kısımdan oluşmaktadır. Kuzeydeki Edremit Sazlıkları, Dönemeç Çayı'nın bir kolu ile küçük derelerin oluşturduğu sığ dalyanı ve sazlık alanları içermektedir. Güneydeki Dönemeç Deltası ise, Güzelsu Çayı'nın Van Gölü'ne döküldüğü yerde oluşan sulakalandır. Dönemeç Deltası sazlıklar, kamışlıklar ve kumullarla kaplı olup, sulakalanın etrafını çevreleyen bölgede tuzcul bozkırlar, meralar, meyve bahçeleri ve tarım alanları yer almaktadır. Edremit Sazlıkları bölümü sığ bir dalyan ve sazlıklardan oluşmaktadır. Harita 26: Dönemeç Deltası ve Edremit Sazlıkları, Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 73

74 Alan, inci kefalinin (Alburnus tarichi) derelerin iç kesimlerine göç ederken kullandığı önemli bir giriş noktasıdır. Dar yayılışlı bir balık türü olan Capoeta kosswigi de alanda gözlenmekte olan bir türdür. Nesli küresel ölçekte tehdit altında bulunan dikkuyruk (Oxyura leucocephala) ve bölgede az sayıda olan Hazar sumrusu (Sterna caspia) alanda üremektedir. Alanda kuş türlerinin yanı sıra Coenagrion ornatum adlı yusufçuğa rastlanmaktadır. Tablo 12: Dönemeç Deltası ve Edremit Sazlıkları Endemik Türleri Kırmızı Liste Popülasyon ÖDA Tür Adı E TE K B Büyüklüğü Kriteri Bitkiler Iris barnumae f. barnumae Doğu Anadolu VU var B1 Acrocephalus melanopogon 0 0 LC LC var (üreme) C1 Aythya nyroca D.Avrupa ve Akdeniz 0 0 NT VU 5 çift (üreme) B1, C1 Kuşlar Chlidonias hybrida D. Avrupa ve D. Akdeniz 0 0 LC LC 5 çift (üreme) C çift (2000 A1, B1, Oxyura leucocephala Doğu Akdeniz ve İran 0 0 EN VU üreme) C1 Sterna caspia Avrupa 0 0 LC LC 2 çift (2006 üreme) C1 Balıklar Alburnus tarichi 1 0 DD - var A2, A3, C1 Capoeta kosswigi var A2, C1 Böcek Yusufçuk Coenagrion ornatum var C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 7.4. Erek Dağı ve Turna Gölü Erek Dağı Van İl merkezinin doğusunda 43,47 doğu boylamı ve 38,43 kuzey enleminde konumlanmakta olup, Büyük Erek ve Küçük Erek adında iki dağdan oluşmaktadır. Alanda çok sayıda göl yer almaktadır. Büyük Erek Dağı'nın kuzeydoğusunda yer alan Turna Gölü alandaki göllerin en büyüğüdür ve Urartular zamanında insan eliyle oluşturulmuştur. Alan çoğunlukla dağ bozkırları ve mevsimsel sulak çayırlardan oluşmaktadır. 74

75 Harita 27: Erek Dağı ve Turna Gölü, Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Alan, 55 bitki türü açısından önem taşımaktadır ve bu türlerin büyük bölümü dar yayılışlı endemik türlerdir. Stachys willemsei ve Taraxacum davisii türleri dünyada sadece bu alanda yaşamaktadır. Alanda bulunan kelebek türlerinden üçü Türkiye'ye endemik ve dar yayılışlıdır. Bu türlerden Rose'nin çokgözlüsü (Plebius rosei) tüm dünyada sadece Erek Dağı'nda yaşamaktadır. Tablo 13: Erek Dağı ve Turna Gölü Endemik Türleri Bitkiler Kırmızı Liste Popülasyon ÖDA Tür Adı E TE K B Büyüklüğü Kriteri Allium microspathum NT var A2 Allium pseudompeloprasum VU var A2, B1 Allium shatakiense NT var A2 Allium stearnianum ssp. Vanense NT var B2 Arenaria angustisepala NT var A2 Astragalus adustus var A2 Astragalus bashkalensis VU var A1, A2 Astragalus canescens var A2 Astragalus crassinervius var A2 Astragalus dasycarpus NT var A2 Astragalus davisii NT var A2 Astragalus furnosus var A2 Astragalus gevashensis VU var A1, A2 Astragalus hareftae NT var A2 Astragalus longifolius var A2 Astragalus ovatus EN var A1, A2 Astragalus pulchellus VU var A2, B1 Astragalus sachanevii NT var A2 Astragalus subscendus VU var A2, B1 Astragalus trifoliastrum var A2 75

76 Kuşlar Kelebekler Astragalus warackensis NT var A2 Bellevalia rixii EN var A1, A2 Campanula bornmuelleri NT var A2 Campanula coriacea LC var A2 Campanula ledebouriana NT var A2 Centaurea albonitens VU var A2, B1 Cerastium araraticum LC var A2 Cousinia nabelekii NT var A2 Cousinia urumiensis VU var A2, B1 Cousinia vanensis LC var A2 Dianthus erythrocoleus LC var A2 Fritillaria alburyana NT var A2 Gypsophila adenophylla LC var A2 Gypsophila bitlisensis NT var A2 Hedysarum vanense VU var A1, A2 Laserpitium carduchorum NT var A2 Linum pychophyllum ssp. Kurdicum NT var B2 Marrubium vanense EN var A1, A2 Minuartia dianthifolia ssp. Kurdica EN var B1 Onobrychis stenostachya subsp. Sosnowskyi VU var B1, B2 Onosma proballantherum NT var A2 Pulicaria armena LC var A2 Ranunculus poluninii EN var A1, A2 Salvia kronenburgii VU var A1 Silene cartilaginea NT var A2 Stachys willemsei EN var A1, A2 Tanacetum tabrisianum VU var A2, B1 Taraxacum davisii EN var A1, A2 Taraxacum fedtschenkoi VU var A2, B1 Thlaspi watsonii EN var A1, A2 Verbascum linearilobum EN var A1, A2 Verbascum vanense NT var A2 Veronica fridericae NT var A2 Veronica varensis CR var A1, A2 Vicia rafigae VU var A2, B1 Emberiza cineracea 0 0 NT NT var (üreme) C1 Lanius colluria 0 0 LC LC var (üreme) C1 Lullula arborea 0 0 LC LC var (üreme) C1 Pyrrhocorax pyrrhocorax 0 0 LC LC var (üreme) C1 Anthocharis damone Anadolu VU var B1 Glaucopsyche alexis Anadolu VU var B1 Glaucopsyche arion Kuzey ve Doğu Anadolu 0 0 NT EN var B1 Hyponephele kocaki var A2, C1 Plebeius rosei var A2, A4, C1 Polyommatus kurdiscanus var A2, A4, C1 Pseudophilotes vicrama Anadolu VU var B1 Tomares callimachus Doğu-Güneydoğu Anadolu EN var B1, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 76

77 7.5. Erçek Gölü 43,60 doğu boylamı ve kuzey enleminde bulunan Erçek Gölü, Van Gölü'nün 20 kilometre doğusundaki tektonik çöküntüde oluşmuş alkali bir göldür. Erçek Gölü'nün çevresi yüksek dağlarla çevrilidir. Alanın doğu kısmı Memedik Deresi'nin Erçek Gölü'ne karıştığı yerde oluşan akarsu taşkını ve deltayı içine almaktadır. Gölün en derin noktası 30 metredir. Erçek Gölü'nün kuzey ve batı kıyılarında dik kayalıklar, güney ve doğusunda ise sığ alanlar ve geniş çamur düzlükleri uzanmaktadır. Alanda ana göl yüzeyi dışında sazlık alanlar, ıslak çayırlar ve bir kaç küçük göl bulunmaktadır. Sulakalan ekosistemi dışında kalan bölümleri bozkır ve tarım alanlarından oluşmaktadır. Harita 28: Erçek Gölü Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Alanda ülkemize endemik olan üç bitki türü önemli doğa alanları kriterlerini taşımaktadır. Bir ayrıkotu türü olan Agropyron deweyi dünya üzerinde sadece bu bölgede bulunmaktadır. Erçek Gölü özellikle göçmen kuşlar için önemli bir dinlenme ve beslenme alanıdır. Dikkuyruk (Oxyura leucocephala), kılıçgaga (Recurvirosta avosetta) ve büyük cılıbıt (Charadrius leschenaultii columbinus) alanda üreyen önemli kuş türleri arasında yer almaktadır. Erçek Gölü sivriburunlu bataklık faresi (Neomys anomalus) ve anadolu gelengesinin (Spermophilus xanthoprymnus) kopuk popülasyonlarını içerdiği için memeliler açısından bölgesel ölçekte önem taşımaktadır. 77

78 Göle sonradan aşılanmış inci kefali (Alburnus tarichi) doğal olmamakla birlikte yoğun olarak bulunmaktadır. Tablo 14: Erçek Gölü Endemik Türleri Bitkiler Kuşlar Memeliler Tür Adı E TE Kırmızı Popülasyon Liste Büyüklüğü K B ÖDA Kriteri Agropyron deweyi CR var A1, A2 Astragalus polhillii VU var A1, A2 Salvia kronenburgii VU var A1 Charadrius alexandrinus Akdeniz ve Karadeniz 0 0 LC LC çift (üreme) C1 Charadrius leschenaultii columbinus 0 0 LC EN çift (üreme) B1, C1, C3 Himantopus himantopus D. Avrupa ve D. Akdeniz 0 0 LC LC 350 (2000 üreme) C1 Larus armenicus 0 0 LC LC 1759 (2006 kışlama) A3, B3, C3 Oxyura leucocephala Doğu Akdeniz ve İran 0 0 EN VU 2-3 çift (üreme) A1, B1, C (2000 üreme Oxyura leucocephala Doğu Akdeniz ve İran 0 0 EN VU sonrası) A1, B1, C1 Phoenicopterus roseus D. Akdeniz 0 0 LC LC 900 (1989 yazlama) B3, C1, C3 Recurvirosta avosetta Akdeniz ve GD Avrupa 0 0 LC LC 50 çift (üreme) C (1989 üreme Recurvirosta avosetta Akdeniz ve GD Avrupa 0 0 LC LC sonrası) B3, C1, C (üreme B1, B3, C1, Sterna nilotica Akdeniz ve Karadeniz 0 0 LC VU sonrası) C (üreme A3, B3, C1, Tadorna ferruginea Orta Doğu 0 0 LC LC sonrası) C (1989 üreme Tadorna tadorna Akdeniz ve Karadeniz 0 0 LC LC sonrası) B3, C3 Neomys anomalus Erçek Gölü 0 0 LC - var B2, C1 Spermophilius xanthoprymnus Van 0 0 LC NT var B2, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 7.6. Van Ovası doğu boylamı ve 38,71 kuzey enleminde bulunan alan; Van İl merkezinin kuzeyinde, Erçek Gölü ile Van Gölü arasında uzanan geniş ovayı, sulakalanları, ıslak çayırları, Karasu Deltası ve Van Sazlığı'nı kapsamaktadır. Tarım alanları ile kaplı ovada çok sayıda küçük göl bulunmaktadır. Ovanın tarım alanları dışında kalan bölümünde meralar ve dağ bozkırları uzanmaktadır. Karasu Çayı Topraktaş ve Çitören köyleri arasında ıslak çayırlar oluşturmaktadır. Çayırın Van Gölü'ne döküldüğü kısımda ise bir tatlı su lagünü ve sazlık alanlar yer kaplamaktadır. 78

79 Harita 29: Van Ovası Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Alanda dağılım gösteren endemik ördek türleri arasında Karasu Deltası'ndaki sazlık kısımda görülen yaz ördeği (Marmaronetta angustirostris), dikkuyruk (Oxyura leucocephala) ve paspaş patka (Aythya nyroca) nesli tükenme tehlikesi altında olan türler arasında yer almaktadır. Adır ve Çarpanak adaları ise Van Gölü martıları (Larus armenicus) ve Hazar sumrusunun (Sterna caspia) üreme alanı olması nedeniyle önem taşımaktadır. Alanda ayrıca nesli dünya ölçeğinde tehlikedeki küçük kerkenez (Falco naumanni) ve toy (Otis tarda) üremektedir. Van Ovası, Anadolu gelengesinin (Spermophilus xantroprymnus) Van Havzası'ndaki kopuk populasyonu için önemli bir alandır. Ayrıca alan bölgesel ölçekte tehlikedeki beş kelebek türünün popülasyonlarını barındırmaktadır. Yılan türlerinden Eirenis thospitis'in ve dar yayılışlı Süphan kertenkelesinin (Eremias suphani) dünya dağılımı alan sınırları içerisinde kalmaktadır. Alan; Capoeta kosswigi, inci kefali (Alburnus tarichi) ve Alburnus timarensis balıklarının önemli yaşam alanları arasındadır. 79

80 Tablo 15: Van Ovası Endemik Türleri Tür Adı E TE Kırmızı Liste K B Popülasyon Büyüklüğü ÖDA Kriteri Bitkiler Cousinia urumiensis VU var A2, B1 Kuşlar Anthus campestris 0 0 LC LC var (üreme) C1 Ardea purpurea Avrupa ve Akdeniz 0 0 LC LC var (üreme) C1 Aythya nyroca D.Avrupa ve Akdeniz 0 0 NT VU çift (üreme) B1, C1 Buteo rufinus 0 0 LC NT var (üreme) C1 Calandrella brachydactyla 0 0 LC LC var (üreme) C1 Ciccona ciccona Kafkasya 0 0 LC LC var (üreme) C1 Circus aeruginosus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Coracias garrulus Avrupa 0 0 NT VU var (üreme) B1, C1 Cygnus columbianus Hazar 0 0 LC VU 9-18 (kışlama) B1, B3, C1, C3 Cygnus cygnus Akdeniz ve Karadeniz 0 0 LC LC (kışlama) C1 Egretta garzetta D. Avrupa ve Akdeniz 0 0 LC LC var (üreme) C1 Falco naumanni 0 0 VU LC 10 çift (üreme) A1, C1 Ixobrychus minutus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Lanius minor 0 0 LC LC var (üreme) C1 Larus armenicus 0 0 LC LC 500 çift (üreme) A3, B3, C3 Larus armenicus 0 0 LC LC 3285 (yazlama) A3, B3, C3 A1, B1, B3, Marmonetta angustirostris D. Akdeniz 0 0 VU VU 5 çift (üreme) C1, C3 Melanocorypha calandra 0 0 LC LC var (üreme) C1 Nycticorax nycticorax Doğu Avrupa ve Doğu Akdeniz 0 0 LC LC var (üreme) C1 Otis tarda Avrupa 0 0 VU VU (üreme) A1, B1,C1 Oxyura leucocephala Doğu Akdeniz ve İran 0 0 EN VU çift (üreme) A1, B1, C1 Sterna albifrons D. Avrupa 0 0 LC LC 60 (üreme) C1 Sterna nilotica Akdeniz ve Karadeniz 0 0 LC VU 2 çift (üreme) C1 Tadorna ferruginea Orta Doğu 0 0 LC LC (kışlama) B3, C1, C3 Memeliler Spermophilius xanthoprymnus Van 0 0 LC NT var B2, C1 Sürüngenler Balıklar Kelebekler Eirenis thospitis DD var A2, C1 Eremias suphani var A2, A3, C1 Alburnus tarichi 1 0 DD - var A2, A3, C1 Alburnus timarensis var A2, C1 Capoeta kosswigi var A2, C1 Anthocharis damone Anadolu VU var B1 Archon apollinaris Doğu-Güneydoğu Anadolu 0 0 NT EN var B1, C1 Glaucopsyche alexis Anadolu VU var B1 Pseudophilotes bavius Anadolu EN var B1, C1 Pseudophilotes vicrama Anadolu VU var B1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 80

81 7.7. Çelebibağ Sazlıkları 43,32 doğu boylamı ve 38,99 kuzey enlemi konumunda bulunan alan; Van Gölü'nün kuzeydoğu kıyısında, Erciş İlçesinin güneyinde yer alan sulakalan sistemini içermektedir. Alan Ilıca Çayı'nın üzerinde bulunan Koçköprü Barajı'nın güneyinden Van Gölü'ne kadar uzanmaktadır. Zilan Çayı'nın delta oluşturduğu bölgede sazlık alanlar, mevsimsel ıslak çayırlar ve meyve bahçeleri bulunmaktadır. Alandaki sazlıklar kuşlar için hem üreme hem de kışlama döneminde önem taşımaktadır. Yaz ördeği (Marmaronetta angustirostris), pasbaş patka (Aythya nyroca), turna (Grus grus) ve uzunbacak (Himantopus himantopus) alanda üreyen önemli kuş türleri arasında bulunmaktadır. Harita 30: Çelebibağ Sazlıkları Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Türkiye'ye endemik dört içsu balığı alanda bulunmaktadır. Bu türlerden Barbatula ercisianus ve Barbus ercisianus dünyada sadece alan sınırları içerisinde yer alan Ilıca Çayı'nda yaşamaktadır. Diğer iki balık türü ise Van Gölü'nde daha geniş yayılış gösteren inci kefali (Alburnus tarichi) ve Capoeta kosswigi'dir. 81

82 Tablo 16: Çelebibağ Sazlıkları Endemik Türleri Kuşlar Balıklar Kırmızı Liste Popülasyon ÖDA Tür Adı E TE K B Büyüklüğü Kriteri Aythya nyroca D.Avrupa ve Akdeniz 0 0 NT VU 5 çift (üreme) B1, C1 Himantopus himantopus D. Avrupa ve D. Akdeniz 0 0 LC LC var (üreme) C1 Marmonetta angustirostris D. Akdeniz 0 0 VU VU 1-2 çift (üreme) C1 Grus grus Anadolu ve Karadeniz 0 0 LC EN 1 çift (üreme) B1, C1 A2, A3, Alburnus tarichi 1 0 DD - var C1 Barbatula ercisianus var A2, C1 Barbus ercisianus var A2, C1 Capoeta kosswigi var A2, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 7.8. Bend-i mahi Deltası 43,72 doğu boylamı ve 38,94 kuzey enleminde konumlanan alan, Bend-i mahi Çayı'nın Muradiye ilçesinden Van Gölü'ne döküldüğü noktaya kadar uzanmaktadır. Çayın Van Gölü'ne döküldüğü yerde geniş sazlıklar ve subasar alanlar bulunmaktadır. Alanın sulakalan ekosistemi dışında kalan bölümleri büyük ölçüde tarım alanları ve ova bozkırlarıyla kaplıdır. Alanın kuzey yönü ise dağlıktır ve doğusunda Pirreşit Dağı yer almaktadır. Yaz ördeği (Marmonetta angustirostris), pasbaş patka (Aythya nyroca), dikkuyruk (Oxyura leucocephala), küçük karabatak (Phalacrocorox pygmeus), küçük sumru (Sterna albifrons), gülen sumru (Sterna nilotica), ak pelikan (Pelecanus onocrotalus), Van Gölü martısı (Larus armenicus) ve Hazar sumrusu (Sterna caspia) türleri alan için önem taşıyan kuş türleri arasındadır. 82

83 Harita 31: Bend-i mahi Deltası Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Nesli dünya ölçeğinde tehlikedeki fare benzeri yediuyur (Myomimus setzeri) alanda korunması öncelikli türler arasında yer almaktadır. Ayrıca alandan adını alan Bendimahi kertenkelesinin (Darevskia bendimahiensis) dünya ölçeğinde önemli bir popülasyonu bu alanda yaşamaktadır. Alan, inci kefali (Alburnus tarichi) ve dar yayılışlı Capoeta kosswigi türlerinin yaşam alanları arasındadır. 83

84 Tablo 17: Bend-i mahi Deltası Endemik Türleri Tür Adı E TE Kırmızı Liste K B Popülasyon Büyüklüğü ÖDA Kriteri Acrocephalus melanopogon 0 0 LC LC var (üreme) C1 Ardea purpurea Avrupa ve Akdeniz 0 0 LC LC var (üreme) C1 Ardeola ralloides Avrupa ve Akdeniz 0 0 LC LC var (üreme) C1 Aythya nyroca D.Avrupa ve Akdeniz 0 0 NT VU 5 çift (üreme) B1, C1 Circus aeruginosus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Himantopus himantopus D. Avrupa ve D. Akdeniz 0 0 LC LC 60 çift (üreme) C1 Kuşlar Ixobrychus minutus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Larus armenicus 0 0 LC LC (yazlama) A3, B3, C3 Marmonetta angustirostris D. Akdeniz 0 0 VU VU 1-2 çift (üreme) C1 Nycticorax nycticorax Doğu Avrupa ve Doğu Akdeniz 0 0 LC LC var (üreme) C1 Oxyura leucocephala Doğu Akdeniz ve İran 0 0 EN VU çift (üreme) A1, B1, C1 Pelecanus onocrotalus Avrupa ve Ön Asya 0 0 LC LC (yazlama) B3, C1, C3 Sterna albifrons D. Avrupa 0 0 LC LC 100 (üreme) C1 Sterna caspia Avrupa 0 0 LC LC (yazlama) C1 Sterna nilotica Akdeniz ve Karadeniz 0 0 LC VU 5-10 çift (üreme) B1, C1 Memeliler Myomimus setzeri 0 0 EN DD var A1, C1 Sürüngenler Darevskia bendimahiensis var A2, A4, C1 Balıklar Alburnus tarichi 1 0 DD - var A2, A3, C1 Capoeta kosswigi var A2, C1 Böcek Yusufçuk Coenagrion ornatum var C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 7.9. Pirreşit Dağı 43,86 doğu boylamı ve 38,95 kuzey enleminde bulunan alan Van Gölü'nün 20 kilometre kuzeydoğusunda ve Muradiye'nin 10 kilometre güneydoğusunda konumlanmaktadır. Pirreşit Dağı; Ağrı-Tendürek-Süphan-Nemrut volkanik çatlağından püskürmelerle oluşmuş volkanik kayaların güneydoğu ucunda yer almakta olup yükseliği 1700m 3109 m. arasındadır. Yıpranmış açık gri andezit kayalardan oluşan Pirreşit Dağı'nın kuzey yamaçları üzerinde, yaklaşık 2500 m. yükselikte Süphan (Sultan) Gölü yer almaktadır. Lav akıntılarının bent 84

85 oluşturarak suyun akışını engellemesi sonucu oluşan Süphan Gölü, Zincirli Deresi ve Bendimahi Çayı aracılıyla Van Gölü'ne bağlanmaktadır. Dağ bozkırları Pirreşit Dağı'nın önemli bir bölümünü kaplamaktadır. Orman bitki örtüsünden yoksun olan Pirreşit Dağı'nın uzun süre kar altında kalan yüksek bölümlerinde, alt alpin ve alpin kuşağı yüksek dağ çayırları bulunmaktadır. Harita 32: Pirreşit Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Pirreşit Dağı'nda Türkiye'ye endemik 75 bitki türü bulunmakta olup, bu türlerden 22'si önemli doğa alanları kriterlerini sağlamaktadır. Bu türler arasında yok olma tehlikesiyle karşı karşıya Centaurea demirizii alanda en nadir bulunan bitki türüdür. Kırmızı gagalı dağ kargası (Pyrrhocorax pyrrhocorax) ve kaya kartalı (Aquila chrysaetos) alanda bulunan koruma açısından önemli kuş türleri arasında yer alamaktadır. 85

86 Tablo 18: Pirreşit Dağı Endemik Türleri Bitkiler Kuşlar Tür Adı E TE K Kırmızı Liste B Popülasyon Büyüklüğü Aethionema froedinii var A2 ÖDA Kriteri Astragalus arguricus VU var A2, B1 Astragalus comosoides LC var A2 Astragalus fodinarum var A2 Astragalus psilacmos DD var A2 Asyneuma pulchellum var A2 Bellevalia rixii EN var A1, A2 Campanula coriacea LC var A2 Centaurea demirizii CR var A1, A2 Cephalaria sparsipilosa NT var A2 Cerastium araraticum LC var A2 Doronicum macrophyllum -Anadolu VU var B1 Gypsophila bitlisensis VU var A2 Herniaria argaea VU var A1 Isatis undulata EN var A1, A2 Marrubium vanense EN var A1, A2 Myosotis platyphylla VU var A1 Onobrychis araxina VU var A1 Orobanche armena EN var A1, A2 Paracaryum leptophyllum EN var A1 Physocardamum davisii VU var A1, A2 Salvia odontochlamys EN var A1, A2 Silene cartilaginea NT var A2 Tanacetum uniflorum VU var A2, B1 Taraxacum fedtschenkoi VU var A2, B1 Thymus bornmuelleri VU var A1 Trisetum thospiticum VU var A1, A2 Aquila chrysaetos 0 0 LC LC yaygın (üreme) C1 Emberiza hortulana 0 0 LC LC var (üreme) C1 Pyrrhocorax pyrrhocorax 0 0 LC LC var (üreme) C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Çiçekli Gölleri 43,75 doğu boylamı ve 39,17 kuzey enleminde konumlanan Çiçekli Gölleri, Tendürek ve Köse dağlarının arasındaki düzlükte yer almaktadır. Alandaki göller sığ olup küçük derelerle beslenmektedir. Sığ tatlı su gölleri, sulak çayırlar, bozkırlar ve tarım alanları alanın arazi dağılımını oluşturmaktadır. Alandaki sulak çayırlar ve göller barındırdığı turna (Grus grus) popülasyonu nedeniyle önemli doğa alanı statüsü kazandırmaktadır. 86

87 Tablo 19: Çiçekli Gölleri Endemik Türleri Tür Adı E TE Kırmızı Liste K B Popülasyon Büyüklüğü ÖDA Kriteri Kuşlar Grus grus Anadolu ve Karadeniz 0 0 LC EN 2 çift (üreme) B1, B3, C1, C3 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Harita 33: Çiçekli Gölleri Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Tendürek Dağı Ülkemizin beşinci büyük volkanik dağı olan Tendürek Dağı, 43,89 doğu boylamı ve 39,36 kuzey enleminde yer almaktadır. Büyük kısmı lav platoları üzerinde uzanan meralar bulunan alanda volkanik siyah ve delikli kayalar geniş bir yer kaplamaktadır. İki volkan konisi bulunan Tendürek Dağı'nda, konilerin çevresinde bitki örtüsü gelişmemiştir. Dağın güneyi Çaldıran Ovası, kuzeydoğusu Doğubeyazıt Ovası ve doğusu İran ile sınırlanmıştır. Dağın güney kısmında taşlık yamaçlar ve açık dağ stepleri görülmektedir. Yüksek bölümlerde ise kısa boylu dağ mera toplulukları yer almaktadır. Alanın doğusunda bulunan Soğuksu Vadisi'nde, zengin bitki örtüsüne sahip olan meralar uzanmaktadır. 87

88 Harita 34:Tendürek Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Alandaki endemik bitkiler arasında nesli tehlike altında olan Frittillaria michailovskyi, Centaura demirizii, Campanula coricea ve Calamintha caroli-henricana yer almaktadır. Bölgesel öneme sahip gökkuzgun (Coracias garrulus) ve Avrupa Birliği ölçeğinde önemli olan çobanaldatan (Caprimulgus europaeus), kirazkuşu (Emberiza hortulana) ve kara alınlı örümcekkuşu (Lanius minor) alanda üreyen önemli kuş türleri arasındadır. Ayrıca bozkır kartalının (Aquila nipalensis) alanda ürediği tahmin edilmekle beraber kesin bir veri yoktur. Alanda önem taşıyan kelebek türleri arasında karagözlü mavi kelebek (Glaucopsyche alexis) ve apollo (Parnassius apollo); sürüngen türleri arasında ise Bend-i mahi kertenkelesi (Darevskia bendimahiensis) yer almaktadır. 88

89 Tablo 20: Tendürek Dağı Endemik Türleri Kırmızı Liste Popülasyon ÖDA Tür Adı E TE K B Büyüklüğü Kriteri Calamintha caroli-henrica EN var A1, A2 Campanula coriacea LC var A2 Bitkiler Centaurea demirizii CR var A1, A2 Fritillaria michailovskyi NT var A2 Minuartia dianthifolia ssp. Kurdica EN var B1 Caprimulgus europaeus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Kuşlar Coracias garrulus Avrupa 0 0 NT VU var (üreme) B1, C1 Emberiza hortulana 0 0 LC LC var (üreme) C1 Lanius minor 0 0 LC LC var (üreme) C1 Sürüngenler Darevskia bendimahiensis var A2, A4, C1 Kelebekler Glaucopsyche alexis Anadolu VU var B1 Parnassius apollo 0 0 VU VU var A1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Çaldıran Ovası 44,07 doğu boylamı ve 39,13 kuzey enleminde bulunan Çaldıran Ovası, Van İl merkezinin kuzeydoğusunda konumlanmaktadır. Mart sonunda karların erimesiyle yer yer yazın kuruyan geçici bataklık alanlar oluşmaktadır. Alanı kuzeyde Tendürek Dağı, doğuda ise İran sınırlandırmaktadır. Taban suyu yüksek olan ovada; volkanik taşlık yamaçlar, dağ bozkırları, jipsli tepeler geniş vadi tabanlarındaki bataklıklar ve tarım alanları yer kaplamaktadır. Harita 35: Çaldıran Ovası Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Alana özgü ve nesli tükenme tehlikesi altında olan Astragalus chaldiranicus; Doğu Anadolu Bölgesine endemik türlerden Limonium vanense ve Allium stearniaum ssp. vanense ve nesli 89

90 tükenme tehlikesi altında bulunan Taraxacum scolopendrinum Çaldıran Ovası için önem taşıyan bitki türleri arasındadır. Çaldıran Ovası üreme ve göç döneminde konaklayan kuşlar için de önem taşımaktadır. Küçük karabatak (Phalacorcorax pygmeus) ve turna (Grus grus) alanda öncelikli türler arasında bulunmaktadır. Tablo 21: Çaldıran Ovası Endemik Türleri Bitkiler Kuşlar Tür Adı E TE Kırmızı Liste K B Popülasyon Büyüklüğü ÖDA Kriteri Allium stearnianum ssp. Vanense NT var B2 Astragalus chaldiranicus VU var A1, A2 Limonium vanense VU var A1, A2 Taraxacum scolopendrinum VU var A2, B1 Buteo rufinus 0 0 LC NT var (üreme) C1 Ciccona ciccona Kafkasya 0 0 LC LC var (üreme) C1 Coracias garrulus Avrupa 0 0 NT VU var (üreme) B1, C1 Grus grus Anadolu ve Karadeniz 0 0 LC EN 1 çift (üreme) B1, C1 Melanocorypha calandra 0 0 LC LC var (üreme) C1 Phalacrocorax pygmeus GD. Avrupa ve Türkiye 0 0 LC LC çift (üreme) C1 Bucanetes githgineus 0 0 LC LC 5-15 çift (üreme) C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Van Doğusu Dağları 44,14 doğu boylamı ve 38,48 kuzey enleminde bulunan Van Doğusu Dağları; yüksek dağ çayırları, taşlı yamaçlar, sarp kayalıklar, dağ gölleri ve derin vadilerden oluşan bir dağlık alan sistemi oluşturmaktadır. Yüksekliği metreleri arasında olan Van Doğusu Dağları Van İli ile İran sınırı arasında yer almakla birlikte Saray ilçesi sınırlarını tümüyle içine almaktadır. Alanda Hasantimur Gölü, Değirmi Gölü, Tuz Gölü ile Karasu Çayı ve Çığılı Suyu birçok tür için önemli yaşam alanlarıdır. Bu göllerin çevresinde mevsimsel ıslak çayırlar bulunmaktadır. Yüksek dağ çayırları ve dağ bozkırları alanın büyük bir kısmını kaplamaktadır. 90

91 II Harita 36:Van Doğusu Dağları Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Nesli bölgesel ölçekte tehlike altında olan Carduus onoppordioides ssp. onopordioides, Centaurea albonitens, İris barnumae f. barnumae ve Scrophularia variegata bitkileri önemli doğa alanı kriterlerini sağlamaktadır. Alan içerisinde yer alan göller nesli küresel ölçekte tehlikede olan dikkuyruk (Oxyura leucocephala) için önemli üreme alanlarıdır. Dağlık kesimler ise kaya kartalı (Aquila chrysaetos), sakallı akbaba (Gypaetus barbatus), küçük akbaba (Neophron percnopterus) ve urkeklik (Tetraogallus caspius) türleri için önemli üreme alanlarıdır. Van Doğusu Dağları, yaban koyununun (Ovis orientalis gmelinii) ülkemizde yaşamını sürdürdüğü ve İran ile Türkiye arasında mevsimsel göç yaptığı en önemli alanlardan biridir. Ayrıca alan, gelengi (Spermophilus xanthaphyrmnus) ve süphan kertenkelesi (Eremias suphani) popülasyonları açısından önem taşımaktadır. 91

92 Tablo 22: Van Doğusu Dağları Endemik Türleri Bitkiler Kuşlar Memeliler Kırmızı Liste Popülasyon ÖDA Tür Adı E TE K B Büyüklüğü Kriteri Carduus onopordioides ssp. Onopordioides VU var B1, B2 Centaurea albonitens VU var A2, B1 Iris barnumae f. barnumae Doğu Anadolu VU var B1 Scrophularia variegata doğu anadolu VU var B1 Aquila chrysaetos 0 0 LC LC var (üreme) C1 Bubo bubo 0 0 LC LC var (üreme) C1 Falco peregrinus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Gypaetus barbatus Akdeniz ve Anadolu 0 0 LC VU 5 çift (üreme) B1, C1 Neophron percnopterus Avrupa 0 0 LC EN var (üreme) B1, C1 Oxyura leucocephala Doğu Akdeniz ve İran 0 0 EN VU 8-15 çift (üreme) A1, B1, C1 Tetraogallus caspius Anadolu ve Kafkasya 0 0 LC VU var (üreme) B1, C1 Ovis orientalis 0 0 VU - var A1, A4, C1 Ovis orientalis gmelinii 0 0 VU EN var B1, B3, C1 Spermophilius xanthoprymnus Van 0 0 LC NT var B2, C1 Sürüngenler Eremias suphani var A2, A4, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) İspiriz Dağı İspiriz Dağı 43,90 doğu boylamı ve 38,12 kuzey enlemi konumunda bulunmaktadır. Yüksekliği m. arasında değişen alan Başkale (Gregever) Dağı'nı (3668 m.) ve çevresindeki zirveleri içermektedir. İspiriz Dağı'nın batısı Hoşap (Güzelsu) Ovası'na doğru kademeli olarak alçalmaktadır. Dağın doğu yamaçları ise Başkale'ye doğru dik bir şekilde alçalmakta olup Zap Suyu'nun yukarı kesimlerini oluşturmaktadır. İspiriz Dağı'nın bitki örtüsünün yüksek dağ çayırları, dağ bozkırları ve vadilerde ıslak çayırlar ile kaplı olduğu bilinmektedir. 92

93 Harita 37:İspiriz Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) İspiriz Dağı'nda birçok nesli tehlike altında olan endemik türler bulunmakta olup bu türlerden 33'ü önemli doğa alanı kriterlerini sağlamaktadır. Alanda geven (Astragalus) türleri büyük bir çeşitlilik göstermektedir. Bu türlerden Arenaria davisii, Centaurea poluninii, Gypsophila graminifolia ve Paronychia saxatilis dünya üzerinde sadece bu alanda görülmektedir. Urkeklik (Tetragallus caspius) alandaki önemli kuş türleri arasında yer almaktadır. Alanda; ülkemize endemik ve dar yayılışlı bir kelebek olan çokgözlü fatma (Polyommatus fatima) ve Koçak'ın esmer perisi (Hyponephele kocaki) türlerinin yanısıra apollo (Parnassius apollo) başta olmak üzere nesli tehlikedeki çok sayıda kelebek türü yaşamaktadır. 93

94 Tablo 23: İspiriz Dağı Endemik Türleri Kırmızı Liste Popülasyon ÖDA Tür Adı E TE K B Büyüklüğü Kriteri Allium microspathum NT var A2 Allium stearnianum ssp. Vanense NT var B2 Alyssum harputicum EN var A2 Arenaria davisii EN var A1, A2 Astragalus bashkalensis VU var A1, A2 Astragalus dasycarpus NT var A2 Astragalus hareftae NT var A2 Astragalus perrarus VU var A2, B1 Astragalus psoraloides var A2 Astragalus subsecundus VU var A2, B1 Astragalus uhlwormianus EN var A1, A2 Asyneuma pulchellum var A2 Bellevalia rixii EN var A1, A2 Bornmuellera cappadocica LC var A2 Carex iraquensis EN var A2, B1 Centaurea poluninii EN var A1, A2 Bitkiler Chondrilla spinosa VU var A1, A2 Cirsium aduncum ssp. Bashkalense VU var B1, B2 Dactylorhiza chuhensis NT var A2 Dianthus actiflorus NT var A2 Gypsophila adenophylla LC var A2 Gypsophila graminifolia CR var A1, A2 Hedysarum vanense VU var A1, A2 Linum pychophyllum ssp. Kurdicum NT var B2 Paronychia saxatilis EN var A1, A2 Ranunculus vanensis NT var A2 Silene cartilaginea NT var A2 Tanacetum canescens VU var A2, B1 Tanacetum tabrisianum VU var A2, B1 Tanacetum uniflorum VU var A2, B1 Thlaspi watsonii EN var A1, A2 Veronica fridericae NT var A2 Vicia rafigae VU var A2, B1 Falco peregrinus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Lanius colluria 0 0 LC LC var (üreme) C1 Kuşlar Luscinia svecica magna 0 0 LC VU var (üreme) B1, C1 Pyrrhocorax pyrrhocorax 0 0 LC LC var (üreme) C1 Tetraogallus caspius Anadolu ve Kafkasya 0 0 LC VU var (üreme) B1, C1 Memeliler Spermophilius xanthoprymnus Van 0 0 LC NT var B2, C1 Glaucopsyche alcon Kuzey ve Doğu Anadolu 0 0 NT VU var B1 Hyponephele kocaki var A2, C1 Kelebekler Parnassius apollo 0 0 VU VU var A1 Polyommatus fatima var A2, C1 Pseudophilotes vicrama Anadolu VU var B1 Turanana cytis kurdistana var B2, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 94

95 7.15. Çatak Vadisi 43,05 doğu boylamı ve 38,03 kuzey enleminde konumlanan Çatak Vadisi, Van İlinin güneyindeki dağ sıralarının arasında dar ve derin bir vadi sistemini içine almaktadır. Vadi batı yönünde Siirt'e bağlı Pervari ilçesi sınırına kadar uzanmaktadır. Sarıbulak Dağları'nın sırasıyla doğu ve batısında akan Çatak ve Norduz çayları Çatak yerleşim alanında birleşmektedir. Harita 38: Çatak Vadisi Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Alanın bitki örtüsünü meşe ve ardıç ormanları kuru dağ bozkırları ve vadi içerisinde nemli bitki toplulukları oluşturmaktadır. Çatak Vadisi'nin, Çatak-Bilgi köyü arasındaki bölümünü içine alan yukarı bölgesinde, İran-Turan fitocoğrafik bölgesini karakterize eden bozkırlar geniş yer kaplamaktadır. 95

96 Çatak Vadisi bitki, kelebek ve kuş türleri açısından oldukça zengin bir biyoçeşitlilik sunmaktadır. Alan 32 bitki türü açısından önemli doğa alanları kriterlerini sağlamakta olup bu türlerin bir kısmı Türkiye'ye endemik, diğer türler ise dar yaylışlıdır. Bu türler arasında Lythrum anatolicum ve Scorzonera davisii dünya ölçeğinde nesli tehlikede bulunmaktadır. Alan sayıları çok azalan nesli dünya ölçeğinde tehdit altında olan yabankeçisi (Capra aegarus) için önemli bir habitat oluşturmaktadır. Vadi yırtıcı kuşlar başta olmak üzere çok sayıda kuş türü için de önem taşımaktadır. Bu türler arasında puhu (Bubo bubo), küçük kartal (Hieraaetus pennatus) ve kızılca kuyrukkakan (Oenanthe xanthoprymna xanthoprymna) bulunmaktadır. Çatak Vadisi dar yayılışlı sürüngen türlerinden Hakkari yılanının (Eirenis hakkariensis) önemli bir dağılış alanını oluşturmaktadır. Ayrıca vadi Anadolu dağ alası (Salmo trutta magrostigma) balığının yaşadığı önemli alanlar arasında yer almaktadır. Çatak Vadisi kelebekler açısından büyük önem taşımaktadır. Alanda yaşayan 13 kelebek türü önemli doğa alanları kriterlerini sağlamaktadır. Bu türler arasında Türkiye'ye endemik ve dar yayılışlı olan çokgözlü buzulmavi (Polyommatus buzulmavi), çokgözlü fatma (Polyommatus fatima) ve çokgözlü Van esmeri (Polyommatus kurdistanicus) bulunmaktadır. Tablo 24: Çatak Vadisi Endemik Türleri Bitkiler Kırmızı Liste Popülasyon ÖDA Tür Adı E TE K B Büyüklüğü Kriteri Allium microspathum NT var A2 Allium shatakiense NT var A2 Astragalus achundovii VU var A2, B1 Astragalus baytopianus var A2 Astragalus daenensis VU var A2, B1 Astragalus dasycarpus NT var A2 Astragalus pulchellus VU var A2, B1 Astragalus sachanevii NT var A2 Astragalus subscendus VU var A2, B1 Centaurea gigantea VU var A2, B1 Centaurea nemecii VU var A2, B1 Centaurea persica VU var A2, B1 Centaurea hakkariensis VU var A1, A2 Cyclotrichium stmineum VU var A2, B1 Cousinia grandis VU var A2, B1 Crepis hakkarica EN var A1, A2 Dionysia bornmuelleri VU var A2, B1 Eryngium waraturi VU var A2, B1 Ferulago angulata VU var A2, B1 96

97 Ferulago bernardiii VU var A2, B1 Fritillaria minima VU var A1, A2 Grammosciadium cornutum VU var A2, B1 Haplophyllum schelkovnikovi VU var A2, B1 Hedysarum vanense VU var A1, A2 Inula inuloides VU var A2, B1 Linum mucronatum ssp. Orientale VU var B1, B2 Lythrum anatolicum CR var A1, A2 Paeonia kesrouanensis VU var A2, B1 Pimpinella aromatica Doğu Anadolu VU var B1 Scorzonera davisii VU var A1, A2 Taraxacum fedtschenkoi VU var A2, B1 Trigonosciadium intermedium EN var A1, A2 Aquila chrysaetos 0 0 LC LC yaygın (üreme) C1 Bubo bubo 0 0 LC LC var (üreme) C1 Caprimulgus europaeus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Dendrocopos syriacus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Emberiza cineracea 0 0 NT NT var (üreme) C1 Kuşlar Falco peregrinus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Hieraaetus pennatus Avrupa 0 0 LC LC var (üreme) C1 Lanius colluria 0 0 LC LC var (üreme) C1 Lullula arborea 0 0 LC LC var (üreme) C1 Neophron percnopterus Avrupa 0 0 LC EN var (üreme) B1, C1 Oenanthe xanthoprmna xanthoprymna 0 0 LC VU 20 çift (üreme) B1, C1 Pyrrhocorax pyrrhocorax 0 0 LC LC 30 (üreme) C1 Memeliler Capra aegagrus 0 0 VU - var A1, C1 Lutra lutra 0 0 NT - var C1 Sürüngenler Eirenis hakkariensis LC var A2, C1 Balıklar Salmo trutta macrostigma 0 0 LC VU var B1, C1 Anthocharis damone Anadolu VU var B1 Archon apollinaris Doğu-Güneydoğu Anadolu 0 0 NT EN var B1, C1 Euphydras aurinia Kuzey ve Doğu Anadolu VU var B1, C1 Glaucopsyche alexis Anadolu VU var B1 Muschampia proteides Anadolu EN var B1, C1 Polyommatus buzulmavi var A2, A4, C1 Kelebekler Polyommatus fatima var A2, C1 Polyommatus kurdiscanus var A2, A4, C1 Pseudophilotes bavius Anadolu EN var B1, C1 Pseudophilotes vicrama Anadolu VU var B1 Pyrgus cirsii 0 0 VU VU var A1, C1 Thymelicus acteon Anadolu VU var B1 Tomares callimachus Doğu-Güneydoğu Anadolu EN var B1, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Müküs Vadisi 42,82 doğu boylamı ve 38,07 kuzey enleminde konumlanan Müküs Vadisi, Gevaş ve Pervari ilçeleri arasında kuzey-güney doğrultusunda uzanmaktadır. Alan Müküs ve Botan çaylarının önemli bir kısmını içine almakta olup; Kuzeyinde Gevaş, doğu ve kuzeydoğusunda Çatak, 97

98 güneyinde Siirt ve batısında Bitlis İli ile sınırlanmaktadır. Van İl merkezine 110 kilometre uzaklıkta olan alana yılın altı ayı ulaşım sağlanamamaktadır. Müküs Vadisi'nin bitki örtüsünü dağ bozkırları, az miktarda kalıntı ağaç toplulukları, yüksek dağ çayırları, kayalık bitki toplulukları ve nehir kıyısı bitki toplulukları oluşturmaktadır. Harita 39: Müküs Dağı Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Mukus Vadisi 12 bitki türü için önemli doğa alanı kriterlerini sağlamaktadır. Bu türlerden Astragalus gymnalopecias ve Ranunculus poluninii, nesilleri ciddi tehlike altında bulunmaktadır. Alan yırtıcı kuşlar açısından da önem taşımaktadır. Bu kuşlar arasında küçük akbaba (Neophron percnopterus) alana önemli doğa alanı statüsü kaznadıran türler arasındadır. Ayrıca alanda Anadolu dağ alası (Salmo trutta magrostigma) balığı görülmektedir. 98

99 Tablo 25: Müküs Vadisi Endemik Türleri Bitkiler Kuşlar Tür Adı E TE Kırmızı Liste K B Popülasyon Büyüklüğü ÖDA Kriteri Allium microspathum NT var A2 Allium shatakiense NT var A2 Allium stearnianum ssp. Vanense NT var B2 Astragalus gymnalopecias EN var A1, A2 Astragalus mukusienis VU var A1, A2 Cyclotrichium glabrescens NT var A2 Dianthus muschianus LC var A2 Ferulago angulata VU var A2, B1 Fritillaria minima VU var A1, A2 Gypsophila adenophylla LC var A2 Ranunculus poluninii EN var A1, A2 Silene cryptoneura VU var A1 Dendrocopos syriacus 0 0 LC LC var (üreme) C1 Lullula arborea 0 0 LC LC var (üreme) C1 Neophron percnopterus Avrupa 0 0 LC EN var (üreme) B1, C1 Balıklar Salmo trutta macrostigma 0 0 LC VU var B1, C1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Mor Dağlar 44,29 doğu boylamı ve 37,77 kuzey enleminde konumlanan Mordağlar, Van-Hakkari sınırlarının kesişim noktası ile Türkiye-İran sınırı arasında kalmaktadır. Alanın batı kısmında Esenyamaç, Büyük Dere dereleri derin vadiler oluşturarak Nehil Çayı'na akmaktadır. Alanın doğusunda bulunan Esendere Çayı ise İran topraklarında bulunan Urmiye Gölü'ne ulaşmaktadır. Mor Dağlar yüksek dağ bozkırları ve yer yer ova bozkırlarıyla örtülü olup, arazi oldukça engebeli ve taşlık bir yapıdadır. Nehir Çayı'nın kollarında ise nehir kıyısı bitki örtüsü ince bir hat hahlinde uzanmaktadır. 99

100 Harita 40: Mor Dağlar Topografya ve Bitki Örtüsü Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) Alan 13 bitki türü açısından önemli doğa alanları kriterlerini sağlamaktadır. Bu türler arasında dünya dağılımı kısıtlı olan ve nesli tehlikedeki Crocus kotschyanus ssp. hakkariensis de bulunmaktadır. Mordağlar dar yayılışlı ve nesli dünya ölçeğinde tehlikedeki Urmiye semenderinin (Neuregus crocatus) önemli yaşam alanlarından birini oluşturmaktadır. Alan aynı zamanda sekiz kelebek türü açısından önem taşımaktadır. Mor Dağlar, bu türler arasında bulunan çokgözlü Cilo mavisi (Polyommatus ciloicus) ve çokgözlü Hakkari çillisinin (Polyommatus dezinus) dünya üzerinde yaşadığı nadir alanlar içerisinde bulunmaktadır. 100

101 Tablo 26: Mor Dağlar Endemik Türleri Tür Adı E TE Kırmızı Liste K B Popülasyon Büyüklüğü ÖDA Kriteri Acantholimon dianthifolium VU var A2, B1 Astragalus hakkariensis VU var A2, B1 Bellevalia latifola VU var A2, B1 Cousinia satdagensis VU var A1, A2 Crocus kotschyanus ssp. Hakkariensis EN var B1, B2 Fritillaria crassifolia ssp. Hakkariensis VU var B1, B2 Bitkiler Fritillaria strausii VU var A2, B1 İris barnumae f. barnumae Doğu Anadolu VU var B1 İris barnumae f. urmiensis Doğu Anadolu VU var B1 İris iberica ssp. Lycotis VU var B1, B2 Scorzonera davisii VU var A1, A2 Taracetum canescens VU var A2, B1 Trigonosciadium viscidulum VU var A2, B1 Kuşlar Emberiza hortulana 0 0 LC LC var (üreme) C1 Tetraogallus caspius Anadolu ve Kafkasya 0 0 LC VU var (üreme) B1, C1 Kurbağalar Neurergus crocatus 0 0 VU - var A1, C1 Anthocharis damone Anadolu VU var B1 Glaucopsyche alexis Anadolu VU var B1 Polyommatus buzulmavi var A2, A4, C1 Kelebekler Polyommatus ciloicus var A2, A4, C1 Polyommatus dezinus var A2, A4, C1 Polyommatus fatima var A2, C1 Pseudophilotes bavius Anadolu EN var B1, C1 Pseudophilotes vicrama Anadolu VU var B1 Kaynak: Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları, (Doğa Derneği, 2006) 101

102 8. VAN İLİ AFET DURUMU VE DEPREMSELLİĞİ 8.1. AFET DURUMU Tarihi zamanlardan günümüze insanoğlu verimli topraklara, su kenarlarına, dağ yamaçlarına yerleşmiş; nispeten kolay yaşam imkânları sunan bu yerleşim birimleri ise doğal kaynaklı birçok tehlikeye maruz kalmıştır. Asırlardır farklı insan topluluklarına ev sahipliği yapmış olan ülkemizde de büyük ölçüde can kaybı, yaralanma ve mal kaybına sebep olan doğal afetler yaşanmıştır. Başta depremler olmak üzere, heyelanlar, çığ düşmeleri, su baskınları ve kaya düşmeleri gibi doğal tehlikeler Türkiye de yaşanan başlıca afetler arasındadır (ODTÜ, Harita 41:Türkiye Afet Riski Dağılım Haritası Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü, 102

103 Harita 42: Türkiye Geneli Afet Olaylarının İllere Göre Dağılımı Haritası ( ) Kaynak: AFAD, Van İli, Türkiye'de Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat-Van Bölümü'ndeki Van Gölü kapalı havzasında yer almaktadır (Van Valiliği, Van İli, bulunduğu coğrafi konum ve topraklarının jeolojik özellikleri sebebiyle Türkiye de yaşanan başlıca afetlere meyilli bir profil sergilemektedir. Van İl sınırları içerisinde meydana gelen depremler başta olmak üzere İl genelinde tarihsel dönemde yaşanan afetlerle ilgili genel bir değerlendirme aşağıda yapılmaktadır. Afet riskinin birden çok bileşenin İl genelinde yaygınlık gösterdiği göz önüne alındığında, afet riskinin öncelikle azaltılması ve ortadan kaldırılmasına yönelik çalışmaların önemi ve gerekliliği öne çıkmaktadır. 103

104 Harita 3: Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü, DEPREM Genel Jeoloji Türkiye nin çok yoğun deprem riski altında olması doğrudan dünya üzerindeki jeolojiktektonik konumuyla ilgilidir. Türkiye, yeryüzünün en aktif fay zonları içerisinde bulunan ve her zaman büyük deprem tehlikesi ve riski altında kalan bir ülkedir. Türkiye deprem bölgeleri haritasına bakıldığında ülke topraklarının % 96 sının farklı oranlarda deprem tehlikesine sahip bölgeler içerisinde yer aldığı ve ülke nüfusunun % 98 inin bu bölgelerde yaşadığı görülmektedir. Bu bölgelerin % 66 sı 1. ve 2. derece deprem bölgeleri, başka bir deyişle aktif fay zonları içerisindedir ( Türkiye'deki aktif fay zonlarını Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF), Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF), Batı Anadolu Fay Hattı (BAF) olmak üzere başlıca fay hatları oluşturmaktadır. Türkiye coğrafyası içerisinde Van İli depremsellik açısından konumu itibariyle Kuzey Anadolu Fay Hattı ve Doğu Anadolu Fay Hattının etkisi altındadır. Buna ek olarak bölgenin coğrafi ve jeolojik özellikleri bölgenin; bir zamanlar volkanik olarak da oldukça aktif olduğunu, tarih 104