I. GiRiŞ. TÜRKiYEDE ic TiCARET. Ergün KIP ( *)

Transkript

1 \.. TÜRKiYEDE ic TiCARET HADLERi Ergün KIP ( *) I. GiRiŞ Tarm Kesimi, Türkiye ekonomisinde giderek azalan payna karşn, hala ulusal gelirin dörtte birinin sağlandğ, toplam çalşanlarn üçte ikisinin yer aldğ bir sektör olarak ağrlğn sürdürmektedir. Tannn bi kadar önemli bir sektör olmasna karşn, kamu oyunda ekonomik kalknma ile sanayileşmeyi eş anlamda almak oldukça yaygn bir görüş halindedir. Başka bir deyişle, sana- yileşme tarmdan tamamen bağmsz olarak düşünülmekte ve kal- knnann tek yolu olarak ele alnmaktadr. Oysa tarm sektörü, sadece hzla artan şehir nüfusunun besin ihtiyaçlarn karşlayan bir sektör olarak değil, ekonomik kalknmaya en çok katkda bulunacak, ekonomik kalknmann finansmanm sağlayacak sağlam bir kaynak olarak ele alnmak zorundadr. Tarm sektöründen tarm dş sektörlere kaynak aktannnn en önemli yolu tarmsal kazançlarn vergilendirilmesi dir. Ancak, bilinen nedenlerle, tarmda etkin bir vergilendirme yoluna gidilememektedir. Öte yandan, iç ticaret hadlerini tarm aleyhine çevirerek, vergi etkisindeki bir fiat politikas ile tarm vergileme olanağ vardr. Zira tarmsal ürünler fiat endeksinin, tarm dş mallar fiat en-., / (*) Prof. Dr., AİTİA Ekonomi Fakültesi 7

2 /. deksine oran olarak tanmlanan iç ticaret hadleri, tarmsal ürünlerin diğer mal ve hizmetler itibariyle satn alma gücünü yanstr. Sanayileşme sürecinin en azndan belirli aşamalarnda, sanayideki sermaye lirikimini arttrc ya da sanayiyi finanse edici ni teliği dolaysyla, genellikle, fiat makasnn tann aleyhine dönme si beklenir. Tarm ürünleri fiatlarnn, sanayi ürünlerinin altnda ; kalmas bir yandan sanayiye ucuz tarmsal girdi sağlarken, öte yandan emeğin fiatnn da düşük tutulmasna olanak verecektir. () Yalnz dikkat edilmesi gereken husus, özel teşebbüsün de yer alacağ bir piyasa içerisinde yaplacak müdahalelerle iç ticaret had lerinin tarm- aleyhine çevrilmesi durumunda, ~ağlanan gelir devletin alm-satm tekelleri ile özel teşebbüs arasnda paylaşlr. Özel teşebbüs denilince, sanayi ve. ticaret sektörleri kastedilmektedir. Dolaysyla, iç ticaret hadlerinin tarm aleyhine dönmesinden y,al nz sanayi değil, ticaret sektörü d,e yararlanr. Özellikle ticaret sek törünün sanayi sektöründen daha güçlü olduğu az gelişmiş ülke lerde, iç ticaret hadlerinin tarrm aleyhine gelişmesi sonucu yaratlacak kaynaklardan tüccar ve arac kesiminin daha çok yararlana- cağ ve dolaysyla ticaret sermayesinin artacağ söylenebilir. Tica-' ret sermayesinin artş ise, yatrmlar artrmaz, çünkü ticaretteki kar alşkanlğnn gereği olarak cirosu yüksek döner sermaye olarak kullanlmas olaslğ fazladr. Bu durumda, yatrmlarn, istih damn ve üretimin arzulanan ölçüde artmamas doğaldr, (2) r. ' r } t! '. f! :, Bu araştrmann amac, iç ticaret hadlerinin uzun bir dönem içinde.(950-76) tarm ve sanayi sektörlerinden hangisi lehine ge-. liştiğini saptamak ve elde edilecek sonuca göre, iç ticaret hadlerinin tarmdan sanayiye kaynak aktarc (başka bir deyişle, tarm vergilendirici) bir araç olarak kullanlp kullanlmadğn ortaya koymaktr. II. UZUN DÖNEMDE TARIMSAL ÜRÜNLERİN.TİCARET 'HAD LERİ Bir ülkede değişik mal ve hizmetlerin fiatlar, uzun dönemde, oranlarda artabilir veya azalabilir. Bu mal ve hiz ayn veya farkl... ) Oktay Varler, Türkiye'de İç Ticaret Hadleri, DPT, Ya. No.. DPT : SPD : 306, Ankara, Şubat 978, s.. 2) Güneri Akaln, Tarmmzn Sosyo-Ekonomik Yaps, Vergileme ve Gelişme, SBF Ya. No. 384, Ankara 975, s

3 ., metlerden birinin fiatn diğerlerinden soyutlamak anlaml değil- dir. Önemli olan, bu mal ve hizmetlerin göreli (oransal) fiatlardr.. Tarm ve sanayi gibi çok sayda mal türünü içeren sektörler söz konusu olduğunda, birbirine oranlanan bu mallara ait bileşik fiat endeksleridir. Örneğin, tarmsal fiatlar 0 ylda % 00 artmş olabilir;. fakat diğer fiatlar % 200 yükselmişse, göreli fiatlar tarm aleyhine dönmüş demektir. ~u durumda, tarm ürünlerinin diğer mal ve hizmetleri satn alma gücü azalmştr: 0 yl öncesini temel (baz) yl kabul edersek, fiat endeksierinin oran 00/00 dür. 0 yl sonra, 200/300 olmuştur; yani, tarmsal ürünlerin satnalma gücü.. % 33 azalmştr..' A. Ticaret Hadleri Kavran ile İlgili Genel Açklama Ticaret haddi kavram iç ve dş ticarette değişik anlamlarda kullanlr. En geniş anlamda; dş ticarette ihracat fiatlar ile ithalat fiatlar arasndaki oran, iç ticarette ise, çiftçinin sattğ ürünler karşlğnda eline geçen fiatlar ile satn aldğ mallarn fiatlar arasndaki oran olarak tanmlanr. ihraç edilen veya çiftçi tarafndan satn alnan mallar da sinai mallar ise, söz konusu olan tarmsal ürünlerin ticaret hadleridir. Ticaret haddi kavram, iç piyasayla ilgili olarak kullanlyorsa, ayn ülkedeki tarm kesimi ve snai kesim fiat endeksieri oranla- rn kapsar. Dş piyasayla ilgili olarak kullanlyorsa, tarmsal ürünlerin ihraç. fiatlan endeksinin, ithal edilen snai mamüller fiat endeksine oran söz konusu olur. (3) Değişme, her iki halde de; bir baz ylna göre ölçülür. Çok çeşitli ticaret hadleri tanmlamalan bulunmakla birlikte, aşağda bu araştrmada kullanlacak, ve genellikle dş Ücaretle ilgili olarak kullanlan, iki değişik ticaret ha~~. di tanm, iç piyasaya uyarlanmş biçimde verilmektedir...,. B. İç Piyasada Tarmsal Ürünlerin Ticaret Hadleri İç ticaret hadleri kavram, belirli bir sosyal snfn,. özellikle köylü. snfnn, satn alna gücünde ve. ekonomik refahndaki deği'şmeleri izlemek amac.yla kullanlmaktadr. Belirli bir temel yla '. 3) aülten Kazgan, Tarm ve Gelişme, f.ü. İktisat Fakültesi Yo. No. '387, Fakülteler Matbaas, İstanbul, 977, s

4 ' j.!. ' '. göre, köylünün yetiştirerek piyasaya arzettiği ürünlerin fiatlar, bu.. snfn kendi tüketim ihtiyaçlar için veya ürettiği mallar yeniden üretmek için satn aldğ maddelerin fiatlar ile karşlaştrlmakta. ve örneğin köylünün sattğ mallarn fiatlarnda bir düşme görülm nüş ise, bundan köylü snfnn bir gelir ve refah kaybna uğradğ anlam çkarlmaktadr. (4) Aşağda çeşitli ticaret hadleri tanmlam malar iç piyasaya uyarlanmş biçimde verilmektedir. i 'i. l,.!vlal Değişimine Dayanan Tanmlar: a) Net Değişim Ticaret Hadleri: Ticaret hadlerinin en pratik ve yaygn tanm budur. Çiftçinin piyasaya arzettiği ürünler karş lğnda eline geçen fiatlar endeksinin, çiftçinin kendi tüketim ihtim yaçlar veya tekrar üretimde bulunabilmek için satn aldğ girdilere ödediği fiatlar endeksine orandr. Pr N=--- Ps N : Net Değişim Ticaret Hadleri Pr : Çiftçi eline geçen fiyatlar endeksi Ps : Çiftçinin ödediği fiyatlar endeksi. )'.. ' h j; ' ;. \ Çiftçinin sattğ ve satn aldğ mallar çok sayda olduğundan fiatlar ifade etmek için endeks saylar kullanlr. Formülden anlaşlacağ giibi, çiftçinin ödediği fiatlar sabit iken çiftçinin ödediği fiatlar düşerse, ya da her iki fiat endeksi artmakla birlikte çiftçinin eline geçen fiatlardaki artş daha büyük olursa, ticaret hadleri tarmn lehine değişir. Bunun anlam, fiat değişmelerinden dolay, ayn miktar tarmsal ürünün daha fazla snai mamul satn alabileceğidir. Net değişim ticaret hadlerinin tarm sektöründe~i ekonomik refah değişmelerini göstermek bakmndan baz eksiklikleri bulun-. maktadr. Birincisi, bu tanm, tarm ve sanayi sektörleri arasndaki ticaret hacminde ortaya çkan de,ğişm.eleri kapsamaz. Oysa bir sektörün ekonomik refah bakmndan, fiat değişmeleri kadar ticaret hacmindeki değişmeler de büyük önem taşr. Bu bakmdan net değişim ticaret hacllerindeki bir yükselme tarm ürünleri satşnn büyük ölçüde daralma~ pahasna gerçekleşmişse, bu durumda ta- 4) Halil Seyidoğlu, «Ticaret Hadleri : Önemi, Çeşitli Tanmlar Doktrin Tartşmalar ve Değerlendirme), Atatürk Üniversitesi İşletme Fakül tesi, İşletme Dergisi, Cilt I, Say, s. 7. r. ( 0

5 /, nn sektör~ belki de öncekine göre daha düşük bir refah düzeyine inmiş olacaktr. İkincisi, daha önce de belirtildiği gibi, bu tanm verimlilik değişmelerini de yanstmamaktadr. Eğer tarm ürünleri ticaret hacllerindeki düşmenin nedeni, örneğin tarm kesiminde daha ileri bir teknolojinin uygulanmas sonucu tarmsal ürün fiatlarndaki düşme ise, bu, tarm kesiminin bir refah kaybna uğradğ anlamna gelmeyebilir. Düşük fiatlardan daha fazla tarm ürünü satşnda buiunulabileceği için, tarm kesiminin refahnn artmas daha yüksek bir olaslktr. b) Gelir Ticaret Hadleri: T.a.rmsal ürünlerin net değişim ticaret hadlerinde tarm kesiminin sattğ ürünlere yer verilmez. Oysa fiat değişmeleri sonucunda tarm kesiminin elde ettiği toplam kazanç veya uğradğ toplam kayplar sattğ ürün hacmine bağldr., Net değişim ticaret hadlerinin bu eksikliğini. gidermek için gelir ticaret hadleri tanm geliştirilmiştir: Gelir ticaret hadleri tarm kesinlinin satt,ğ ürünlere ait değer endeksinin satn aldğ mallar fiat endeksine bölümü, ya da net değişim ticaret hadleri ile tarm kesiminin sattğ ürünler hacim endeksnin çarpm yoluyla elde edilmektedir. I Pr --- x Qr Ps I : Gelir ticaret hadleri Or : Tarn kesiminin sa ttğ ürünler hacm endeksi. Tanmdan anlaşlacağ gibi, gelir ticaret hadleri, tarm kesiminin sattğ nallara dayanan satn alma kapasitesindeki değişmeleri gösterir. O yüzden bu tanmlamaya «satnalma gücü» endeksi de denilebilir. Gelir ticaret hacllerindeki bir değişme,. net değişim ticaret hadleri ve/veya.tarm kesiminin sa ttğ mal hacmi gibi iki et mene bağl olarak ortaya çkar. Bu etmenlerden bi.risindeki düşüşe rağmen diğerinde daha yüksek bir artş olmas, ticaret hadlerinin yükselmesi sonucunu doğurur. Öte yandan, her iki etmenin de ayn oranda artmas ve azalmas halinde, gelir ticaret hadlerinin. tarm kesiminin ekonomik refah değişmeleri ile ilgisi bulunmadğ gözlenebilir. Bu durumu bir örnekle belirtmeye çalşalm. Önce, çiftçinin eline geçen fiatlarn % 0 orannda arttğn ve tarm kesiminin sattğ mal hacminin % 0 orannda daraldğn.. varsayalm. Bu durumda tarm kesiminin reel gelirinin, dolaysyla ekonomik refahnn, yükseleceği açktr. Çünkü tarm kesimi, es- kisine göre sattğ ayn hacimdeki mal karşl,ğnda daha fazla mal.

6 .,..(ya da ayn hacimdeki mal, satacağ daha düşük bir mal hacmi ile) elde edebilecektir. İkinci olarak, çiftçinin eline geçen fiatlarn % 0 orannda düştüğünü, tarm kesiminin sattğ mal hacminin ise % 0 orannda arttğn varsayalm. Bu durumda tarm kesiminin reel gelirinin, dolaysyla ekonomik refahnn, düşeceği açktr. Çünkü, satlan.ayn hacimdeki malla daha düşük hacimde mal elde edilebilecek, (ya da satn alnan ayn hacimdeki mal karşlğnda daha fazla mal vermek gerekecek) tir. Ele alnan bu iki _durumda reel tarmsal gelir ve tarm kesiminin ekonomik refah, birbirine ters yönde değişmekle beraber, gelir ticaret hadlerinde hiçbir değişme o~mayacaktr. III. ARAŞTlRMADA KULLANILAN MATERYAL VE METOD j,. ') ' ~. ' Bu bölümde araştrmadakullanlan materyal ve metod hakknda gerekli bilgiler verilmektedir. Materyal ksmnda.araştrmann incelenen ürünler ve devre bakmndan kapsam, kullanlan fiat ve. üretim gibi verilerin kaynak ve nitelikleri, araştrmada incelenen.. çeşitli ürünlerin pazarianan miktar serilerinin nasl hesaplandğ ele alnmaktadr. Metod ksmnda da, tanmda tekil ürünler, ürün gur~plar ve tüm ürünler olarak ticaret hadlerini yanstacak basit ve bileşik fiat endeksierinin ha'ngi metodlarla saptanabileceği ve bu araştrmada hangi metodun kullanldğ gibi konularda gerekli açklarnalarda bulunulmaktadr. '. A. Materyal. İncelenen Ürünler Ülkemizde yetiştirilen tarm. ürünleri çok çeşididir; bunlarn hepsini bir araştrma kapsamna almak hemen hemen olanakszdr. Aslnda, bütün bu ürünler için yllk lbir döneme at istatistik veriler mevcut bulunmadğ gibi, bu ürünlerin büyük bir çoğunluğu da bütün çiftçileri ve hatta herhangi bir bölge çiftçilerini bile yakndan ilgilendirmeyecek derecede önemsiz ürünlerdir. Bu bakmdan, Türkiyede tarrp ürünleri ticaret hadlerini inceleyebil- rnek için ele alnan ürünlerin seçiminde şu kstaslar göz önünde tutulmuştur: 2

7 /,\ a) Mümkün olduğu kadar bitkisel ve hayvansal üretim kesim-: lerindeki her üretim daln si,mgeleyen ürünlerin bulundurulmasna çalşlmştr. (S) b) Her üretim dalndan seçilen ürünlerin ekiliş, üretim ve değer yönlerinden bu üretim dallarn simgel eyecek ürünler olmasna özen gösterilmiştir. c)' Çiftçinin eline geçen fiatlar endeksi ile, buna dayanlarak hesaplanan ticaret hadlerinde, özellikle gelir ticaret hadlerinde, önemli olan her üründen üretilen toplam miktar degil, pazarianan miktardr. Tarmdaki geçimlik kesimin, üreterek kendi içinde tükettiği ürün miktarlar ticaret hadleri yönünden önemli değildir. Bu bakmdan, incelenen ürünlerin daha çok iç ve dş piyasalar yönün7 den önemli olan ticari ürünlerden (cash crops) olmasna da çalşlmştr. Yukardaki ölçüdere göre seçilen ve çiftçi eline geçen fiatlar endeksi ile çeşitli ticaret hadlerinin hesaplanmasnda kullanlan 29 ürün gruplar itibariyle şöyledir:, Hububat grubundan : buğday, arpa, çavdar, msr, pirinç. Baklagiller grubundan : fasulye, nohut, mercimek, fiğ Endüstriyel bitkiler grubundan: Tütün, şeker pancar, pamuk. Yağl tohumlar grubundan: Ayçiçeği, pamuk çiğidi, susam Yumru bitkiler grubundan : patates, soğan Meyveler grubundan; zeytin, fndk, portakal, mandalina, üzüm, incir, Yaş çay Hayvanlar gru!bundan: sğr, koyun Hayvan ürü:leri grubundan: sii;t, yumurta, yapağ 2. incelenen Dönem Araştrmada yllk fiat ve üretim vcr!leri kullanlmaktadr. Yllk verilerle ksa dönemler içinde ayrntl ve anlaml analizler yapmann güç ve hatta olanaksz olduğu göz önünde. bulundurularak, inceleme dönemi olarak 27 yllk bir dönem (950-76) kabul edil..., 5) Bitkisel üretim kesimindeki üretim dallarnn saptanmasnda Devlet İstatistik Enstitüsünün Tarmsal Yap ve üretim İstatistlklerind~kl snflandrmadan yararlanlmş tr. 3

8 . miştir. Böyle oldukça uzun bir dönemin ele alnşnn bir nedeni de, planl dönem öncesi ve sonras karşlaştrmaianna olanak sağlamaktr. Şöyle ki, hesaplanan bütün endeks ve ticaret hadlerinde plfml dönemin başlangc olan 963 baz yl olarak alnmakta, endeks ve ticaret hadlerinin bu lki dönem içinde gösterdikleri geişmeler rahatlkla izlcnebilmekte ve kaqlaştrlabilmektedir. 3. Araştrmada Kullanlan Verilerin Nitelik ve Kaynaklar a) Fiat Serileri Araştrmada kullanlan fiat serileri Türkiye düzeyindeki yllk ortalama fiatlardr. Bunlar, Devlet İstatistik Enstitüsünün Tarm Bakanlğna bağl kuruluşlar araclğyla toplayarak «ilk-el fiatlar» veya «çiftçi eline geçen Hatlar» ad altnda yaynladğ fiatlar olup, genellikle Devlet İstatistik Enstitüsü kaynaklarmdan elde edilmiştir. b) Üretim Serileri Araştrmada incelenen bütün ürünlerin üretim serileri Devlet İstatistik Enstitüsü kaynaklarndan. alnmş ve üzerlerinde hiçbir. değişiklik yaplmadan aynen kullanlmştr. Hepsi Türkiye düzeyinde olan üretim seriler,inden tarla ürünleri, meyveler ve hayvansal ürünlerinki toplam üretimleri, hayvanlarnki (sğr ve koyun) ise belediye mezbahalarnda kesilen her yaşta hayvan saylarn göster mektedir,,\ '. y, ' \il c) PazarZanan Miktar Serileri Bilindiği gibi tarmda, özellikle kendi kendine yeterli veya geçimlik bir kesimin var olduğu Türkiye tarmnda, üretilen ürünle rin tamam piyasaya intikal etmemekte, üründen ürüne değişrnek üzere, belirli oranlardaki miktarlar geçimlik kesimin tüketjm (yemeklik ve yemlik) ve yeniden üretimde bulunma (tohumluk) gibi gereksinmeleri için ayrlmaktadr. Çiftçinin eline geçen fiatlar endeksi ile, buna dayanlarak hesaplanan tica;ret hadlerinde, özellikle çiftçinin satnalma gücünü yanstan gelir ticaret hadlerinde, önemli olan her üründen üretilen toplam miktar değil, pazarianan miktardr. Aksini düşünmek, üretilen her. ürünün ticaret hadlerine konu olan diğer kesimle de ğişim konusu olduğunu (mübadele edildiğini) varsaymaktr. Oysa, diğer kesimle değişim konusu olmayan ürünlerin endeksiere gi~- 4.

9 't t mesi anlaml değildir. Devlet Plfmlama Teşkilat tarafndan yaplan bir araştrmaya göre, çeşitli tarmsal ürünlerin paarlanan oranlar aşağdaki tabloda görülmektedir. Tablo : Çeşitli Tarmsal Ürünlerin PazarZanan Oranlar (%) Ütün i% Ürün i% Ürün % Buğday 35 Tavuk eti 35 Kl 00 Arpa 30 Çdtik 00 Meyveler 80 Çavdar 30 Tütün 00 Sebzeler 85 Msr 35 Pancar 00. Ayçiçeği 90 Baklagiller 70 Pamuk 00 Zeytin 90 Patates 60 Çay 00 Et so Tiftik 00 Kaynak : Murat Karayalçn, Zeynep Arat, Krsal Refah Endeksi, DPT, Ya. No. DPT SPD : 283, Ankara, Kasm 975, s. 5. Yukardaki tabloya ve diğer baz kaynaklara dayanlarak araş. trmada ele alnan 29 ürünün pazarianan oranlar Tablo 2 deki gi bi saptanmştr. Tablo 2. Araştrmada Ele Alnan Ürünlerin PazarZanan Oranlar Ürün % Ürün % Ürün % Buğday 35 Şeker Pan. 00 Mandalina 80 Arpa 30 Pamuk 00 Üzüm 80 Çavdar 30 Ayçiçeği 90 İncir 80 Msr 35 Pamuk çiğidi 00 Yaş çay 00 Pirinç 70 susam 90 Sğr :() 00 Fasulye 70 Patates 60 Koyun (2) 00 Nohut 70 Soğan 70 Süt (3) 70 Mercimek' 70 Zeytin 90 Yumurta (4) so Fiğ Tütün 70 Fndk 80 Yapağ Portakal 80 (),(2) (3) (4) Belediye mezbahalarnda kesilen her yaşta hayvan saylarnn % loo'ü. Tevfik Ertüzün, Türkiye'de lç ve Dş Ticaretin Gelişmesini Engelleyen Faktörler, Ankara Ticaret Odas Araştrma Yaynlan. No., Ankara 974, s

10 .B.. Metod... )''~;' '.,. ;.'... \',,. " ' ' \ ' i. Endeks Seçimi Bu çalşmada esas olarak tarm ürünlerinin iç piyasadaki ticaret hadleri konu edilmektedir. Ticaret hadlerinin hesaplanmas ise, yukarda da belirtildiği gibi, bir endeks problemidir. Genel ola rak endeksler, basit veya bileşik bir istatistik olaynn zaman veya mekan içinde gösterdiği kynet değişmelerinin nisbi bir ölçüsüdür. (6) O halde endeksler zaman veya mckfm içinde değişebilen bir de~ ğişkenin «esas devredeki kymeti» ile herhangi bir devredeki ky- metinin biibirine olan orandr. Bu araştrmada basit veya bileşik fiat endeksierinden yararla n~lmaktadr. Basit fiat endeksleri, tek bir maddenin zaman içindeki fiat değişmelerini gösterir ve tek bir maddenin herhangi bir dev~ redeki fiat esas devredeki fiatna oranlanr, (7) Bileşik fiat endeks Ieri ise, birden fazla maddenin zaman içindeki fiat değişmelerini gösterir. Dolaysyla bu endeksiere dahil edilen maddelere, önemleriyle orantl katsaylar uygulanarak, bunlarn «Tartl Aritmetik Ortalamas» hesap edilir. Bileşik fiat endeksierinde genellikle miktarlar a,ğrlk (tart) olarak kullanlmakta ve bunlar esas ve cari devreye ait olabilmektedir. Biz, aşağda açklanacak çiftçi eline geçen fiatlar endeksinin hesaplanmasnda, başlca iki nedenle Laspeyres Metodunu seçmiş bulunuyoruz. Birincisi, bu endeksin baz yl miktarn ağrlk olarak almas!bakmndan hesaplanmasndaki kolaylktr. İkincisi, bütün ürünler ve ürün gruplar itibariyle net değişim ticaret hadlerinin hesaplanmasnda çiftçi eline geçen fiat lar endeksi, Ticaret Bakanlğ Konjonktür Dairesinin yaynladği toptan eşya fiatlar endeksinin sanayi hammaddeleri ve yan:.mamulleri alt-bölümü endeksine bölünmektedir. Bu endeksierin hesa:tlanmasnda ise, Laspeyres Metodu. kullanlmaktadr. Net değişim ticaret hadlerinin pay ve paydasndaki endeksierin ayn me~ todla hesaplanmş olmas, ticaret hadlerine bir tutarllk kazandl racaktr. 6) Halük Cillov, Tatbiki İstatistikler, İ.Ü. İktisat Fakültesi Yo. No. 224, Sernet Matbaas,. İst ,- s ) Murray R. Spiegel, Theory and Problems ot Statistics, Schaum Publishing Co., New York, 96, s. 3. \ \ 6

11 2. Çiftçi Eline Geçen Fiatlar Endeksi Yukanda belirtildiği gibi, net değişim ticaret hadlerinin hesaplanmasna esas olmak üzere araştrmada içerilen tüm 29 ürün ve ürün gruplan itibariyle çiftçi eline geçen fiatlar endeksieri hesaplanmştr. Bu endeksierin hesaplanmasnda aşağdaki Laspeyres formülü kullanlmştr. (8) n P n Poi qoj PL!: x a ai= i= P ol n!: Po. i= qo i Burada PL == Lasyepres fiat endeksi Pn == Cari fiat Po = Baz yl fiat qo = Baz yl miktar (pazarlanan, miktarlar) a = Tart i=ürün n = Ürün says Yukardaki formül, araştrmada içerilen tüm 29 ~rün için 29 P ni Poj qo! PL ; x a. i== P ol ai - 29!: Po qoj i= şeklini ve ürün gruplarndan, örneğin, tahl grubu için 5 Pn Poj qoj PL l: x a a; i= P ol 5 k Po qo. =.., 8) DİE, Aylk istatistik Bülteni, I, DİE Matbaas, Ankara, 973, s

12 IV. TVRKiYEDB iç TiCARET HADLERi A.. Çiftçi Eline Geçen Fiatlar Endeksierine Göre N et Değişim Ticaret Hadleri - Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar Endeksieri Metod ksmnda hesaplanş yöntemi ayrntlaryla açklanan çiftçi eline geçen fiyatlar endeksieri tüm ürünler ve ürün gruplar itibariyle Tablo 3 ün -0 sütunlarnda verilmektedir. Endeksierin ilk ve son yl değerlerine 'bakldğnda, tüm ürünler ve tahl grubu dşndaki diğer ürün gruplar fiyat endeksierinin sanayi ham maddesi ve y.ar mamulü fiyat endeksinden (sütun ll). daha hzl arttğ görülmektedir. Nitekim, döneminde fiyat endeksieri tüm ürünlerde 4, tahllarda 0, baklagillerde 25, endüstriyel bit kilerde 0, yağl tohumlarda 4, yumru bitkilerde 7, meyvalarda 25, hayvanlarda 27, hayvansal ürünlerde 3, hayvanlar ve hayvansal ürünlerde 6 kat yükselirken sanayiham maddesi ve yar ma mülü endeksi ll kat yükselmiştir. Endeksierin dönem içinde kaçar kat (;lrttklar, söz konusu en dekslerin ilk ve son yl değerlerine göre hesaplanmakta ve dolay syla dönem içindeki yllk ortalama artş hzlar hakknda bir fi kir vermemektedir. Yukarda sözü edilen endeksiere orijinal değerler itibariyle uygulanan doğrusal trend denklemleri aşağda verilmektedir. Bu denklemlerde Y ==endeks, X=zaman, yl, 963==0 dr. Tüm Ürünler Tahl Baklagiller Endüstriyel.Bitkiler Yağl tohumlar Yumru Bitkiler ' Meyvedar Hayvanlar Hayvansal Ürünler Hayvanlar ve hayvansal ürünler : Sanayi ham maddesi ve yar mamulü y = X Y=l X Y = X Y= X Y = X Y=l X Y = X Y = X Y = X Y = X Bu den~lemlere göre, fiyatlardaki yllk ortalama artş hz en yüksek hayvanlarda (% 9.26); en düşük yumru bitkiler (9.05), ta hllar (9.33) ve endüstriyel bitkiler (9.62) dedir. Bu saylan ürün 8

13 <. gruplar ile birlikte, tüm ürünler ve yağl tohumlar fiyatlarndaki yllk ortalama artş!hznn sanayi ham maddesi ve yar mamulü fiyat. endeksindeki yllk ortalama artş hzndan düşük oluşu ilgi çekicidir. Sadece baklagiller, meyvalar ve hayvanlar fiyat artş hzlar sanayi ham. maddesi ve yar mamulü fiy;at artş hzndan yüksektir. l.. r. 2 - N et Değişim Ticaret H adieri a) Tüm Ürünler İtibariyle Net Değişim Ticaret Hadleri Yukarda açklanan ve tablo 3 ün. sütununda verilen tüm ürünler itibariyle çiftçi eline geçen fiyatlar endeksini sanayi ham maddesi ve yar mamulü fiyat endeksine bölmek suretiyle tüm tarm ürünleri için net değişim ticaret hadleri hesaplanmştr. Bu ticaret hadleri Tablo 3 ün 2. sütununda verilmektedir. Tüm tarm ürünleri için net değişim ticaret hadleri 974 ylna kadar (950, 957 ve 962 yllar dşnda) loo'ün oldukça altnda seyretmekle birlikte zamanla lehte bir gelişme izlenmekte, ancak yüksek taban fiyatlarnn uygulandğ 974 den sonra 00'ün üzerine çkarak 976 da 29.5 e ulaşmaktadr. Net değişim ticaret hadierindeki yllk ortalama artş hzn saptayabill)lek için uygulanan doğrusal trend denklemi yöyledir:. Y = X Y net değişim ticaret hadleri. X = zaman, yl, 963 = O Buna göre araştrmada içerilen tüm tarmsal ürünler için net değişim ticaret hadierindeki yllk ortalama artş hz % 0.53 dür. Bu artş hz gibi uzunca bir dönem içinde fiyat ma kasnn çok az miktarda tarm ürünleri lehine açldğn göstermektedir. b) Vrün Gruplar İtibariyle Net Değişim Ticaret Hadleri Yukarda da belirtildiği gibi, çiftçi eline geçen fiyatlar endeksi belli başl ürün gruplan itibariyle de hesaplanmştr. Her bir ürün g~buna ait çiftçi eline geçen fiyatlar endeksini, çiftçinin ödediği fiyatlar endeksini temsil ettiği varsaylan sanayi ham maddesi ve yan mamulü fiyat eneksine bölmek suretiyle de ürün gruplar itibariyle net değişim ticaret hadleri hesaplanmştr. Bunlar Tablo 3' ün 3-2. sütunlarnda verilmektedir. 9

14 Tablo,3. (A) Tüm Ürünler ve Ürün Gruplar itibariyle Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar Endeksieri ve Net Değişim Ticaret Hadleri ( %) Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar Endeksieri JA () (2) (3) {4) (5) (6) (7) Tüm Bakla- Endüstriyel Yağl Yumru Yl Ürünler Tahl glller Bitkiler Tohumlar Bitkller Meyvalar >i ; ' ' : ; ;~ r.. ' i' ' 'a. ijl, ' :: N' :'; i ' ~ ~: '.~ ' ' ,'~J. -;. ' ' i!~ : ~~, : \ t \ 7 f 20 lt Ir ll' \ t.! '. / ' :

15 Tablo 3. (B) Tüm,Ürünler ve Ürün Gruplar itibariyle Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar Endeksieri ve Net Değişim Ticaret Hadleri (%) (8) (9) (0) () (2) (3) (4) j Hayvanlar Hayvansal Hayvanlar Sanayi Ham Tüm Bakla- Ürünler ve Hayvan- Maddesi ve Ürünler Tahl. giller sal Ürünler Yar Mamulü ( + ) (2+ ) (3+ ) Endeksi.~ {' ' ' K

16 ,. ; J L l ' Tablo 3. {C) Tüm Ürünler ve Ürün Gruplar İtibariyle Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar Endeksieri ve Net Değişim Ticaret Hadleri (%) j, ~ i " Net Değişim Ticaret Hadleri (5) (6) (7) (8) (9) {20) (2) " Endüstriyel.Yağl Yumru Meyvalar Hayvanlar Hayvansal Hayvanlar Bitkiler Tohumlar Bitkller Ürünler ve Hayvan sal Ürünler (4+} (5 + ) (6+ ) (7 + ) (8 + ) {9+ ) (0+ ) :, 'll i\' > ; ~; ( ).. t" j' " T ;n ;.~ ~ : o.i, :.! r.. :;, i ll ~ 'il; ',!. fl; ni ŞS ~ ~ ; ~ , ~.. \.. i i {' i il.! ; \. i ; '~ i 22 / : ;

17 '' Bu ürün gruplarnn net değişim ticaret hadlerinin 27 yllk 'dönemde ( ) takibettiği seyirleri teker teker incelemek yerine bunlarn yllk ortalama artş hziarna baknakla yetinilecektir. Bunun için bu net değişim ticaret hadlerinin herbirine, orjinal veriler itibariyle, doğrusal trend denklemleri uygulanmştr. Bunlar aşağda verilmektedir. Bu denklemlerde Y =net değişim tica;et hadleri, X.==zaman, yl,,963=0 dr. '' Tahl Y= X Baklagil Y= X Endüstriyel Bitkiler Y= X Yağl tohwnlar y = os9 X Yumru bitkiler y = X Meyvalar y = x Hayvanlar y = X Hayvan ürünleri Y = o X Hayvanlar ve hayvan ürünleri Y= X Bu trend denklemlerine göre, net değişim ticaret hadierindeki yllk ortalama artş hzlar baklagillerde '% 2.04, yağl tohwnlarda %.05, yumru bitkilerde %' 0.34, meyvalarda % 2.22, hayvanlarda % 3.3~, hayvansal ürünlerde:% 0.30, hayvanlar ve hayvansal ürünlerde ;% 0.99; yllk ortalama.azalş hzlar ise tahlda '% 0.05 ve endüstriyel bitkilerde % 0.76 dr. Görüldüğü g~bi, en yüksek yllk ortalama artş hzlar hayvanlar, meyvalar, baklagiller, ve yağl to- - humlarda ortaya çkmaktadr. Hayvanlar, meyvalar ve yağl tohwn larda net değişim ticaret hadierindeki artş hzlarnn yüksek oluşu son yllarda bu ürünlere karş ortaya çkan talep artşlar ve kul Ianlan üretim faktörleri arz elastikiyetlerinin düşük oluşu ile açklanabilir. Baklagiller net değişim ticaret haddi artş hznn yüksek oluşu ise, bu gruba giren ürünlerin taban fiyatlan ve/veya destekleme almlar uygulamasma salhip bulunmayş ve fiyatlarnn tamamen arz-talep koşullarna gore serbest piyasada oluşmasdr. Tahl ve endüstriyel bitkiler net değişim ticaret hadlerinde artş. yerine azalş oluşu bu gruplara dahil ürünlerde uygulanan taban fiyatlarnn, özellikle son yllarda, göreli olarak düşük tutulmas ile açklanabilir. Hayvansal ürünlerdeki artş hznn düşük oluşu da, büyük bir. olaslkla, bu grupta sadece süt, ywnurta ve yapağnn ele alnmas, son yllada en yüksek fiyat artşlarna konu 23

18 i' ;! olan sğr katlamamasdr. ve koyun etlerinin çiftçi eline geçen fiyatlar endeksine c) Tekil Ürünler İtibariyle Net Değişim Ticaret Hadleri Yukarda araştrmada içerilen tüm ürünler ve ürün gruplan itibariyle ele alnan iç ticaret hadlerinin farkl ürünleri üreten çift-. çiler bakmndan nasl değiştiğini görmek de ilginç olacaktr. Bu nedenle, dönemi için araştrmada içerilen tüm ürünlerin basit fiyat endeksierini ayr ayr çiftçinin ödediği fiyatlar endeksi olarak kabul edilen!sanayi ham maddesi ve yar mamulü fiyat endeksine bölünerek ürün baznda net değişim ticaret hadleri elde edilmiştir. Böylece bu ürünleri tek tek üreten çiftçiler açsndan iç ticaret hadlerinin nasl değiştiği ortaya konulmaya çalşlmştr (Tablo 4). Tabloda araştrmada içerilen 29 ürün için net değişim ticaret hadleri ayn ayr verildiği halde, burada her ürün grubunu simgeleyen sadece birer ürünün net değişim ticaret hadierindeki değişmeler gözden geçirilecektir. Bu ürünlerin net değişim ticaret hadlerine uygulanan doğrusal,trend.ler aşağda verilmektedir. Bu denklemlerde Y =net değişim ticaret hadleri, jx=zaman, yl, 963=0 dr... ~ Buğday Fasulye Pamuk Ayçiçeği Patates Zeytin Portakal Çay Sğr. Süt.,o Y = X Y= X Y = X Y= X Y = X Y= X Y = X Y = X Y = os: x Y= X ' Bu trend denklemlerine göre, net değişim ticaret hadierindeki. yllk ortaama artş hzlan buğdayda,%' -0.09, fasulyede Wo.8048, Pamukta io/o.494, ayçiçeğinde :% 2.386, patateste o/o , zeytinde o/o.75, portakalcia,%' , Çayda 'o/o , sğrda :% , ve sütte o/o dur. Buna göre, net değişim ticaret hadleri zamanla fasulye, ayçiçeği, patates, zeytin, sğr ve sütte artmakta; buğday, pamuk, portakal, ve çayda azalmaktadr. Görüldüğü gi- 24

19 Tablo 4. (A) Araştrmada İçerifen Ürünlerin N et Değişim Ticaret, Hadleri (%) J Yl Buğday Arpa Ca vd ar Msr Pirine Fasulye Nohut Mercmek Fiğ ' ; '

20 Tablo 4. (B) Araştrmada İçerifen Ürünler'in Net Değişim Ticaret Hadleri(%} Pamuk Tütün Ş. Pancar Pamuk Ayçiçeği çiğidi Susam Patates Soğan Zeytn Fndk i.. ' ~ t,. ' ; ' '!. l r;. ['it l- J.!'. ~' '?. i f 4,' ' ~ ; i ' : t , ' ~ '

21 Tablo 4. (C) Araştrmada İçerifen Ürünlerin Net Değişim Ticaret Hadleri{%) Portakal Mandalina Üzüm Incir Yaş Çay Sğr Koyun Süt Yumurta Yapağ , '

22 bi, en yüksek yllk ortalama artş hzlar sğr, ayçiçeği ve fasulyede; en düşük artş {daha doğrusu azalş) hzlan {portakal dşnda) çay, pamuk ve buğdayda ortaya çkmaktadr. Sğr, ayçiçeği ve fasulyenin net değişim ticaret hadierindeki artş hzlarnn yüksek oluşu bu ürünlerin simgelediği ürün gruplarna karş son yllarda ortaya çkan talep artşlar ile açklanabilir. Buğday, pamuk ve çay net değişim ticaret hadlerinde artş yerine azalş oluşu bu ürünlere uygulanan taban fiyatlarnn özellikle son yllarda, göreli o,larak düşük tutulmasndan ileri gelmektedir.. B - Tekil Ürünler İtibariyle Gelir Ticaret Hadleri., t ~ ' + I r, 'j. Daha önce de belirtildiği gibi, tarmsal ürünlerin net değişim ticaret hadlerinde tarm kesiminin sattğ ürünler hacmine yer ve-. rilmez. Oysa fiyat değişmeleri sonucunda tarm kesiminin elde et tiği toplam kazanç veya uğradğ toplam kayp, sattğ ürün hacmine bağldr. Bu nedenle, gelir ticaret hadleri tanm geliştirilmiştir. Tarm kesiminin sattğ (pazarladğ) bütün ürünleri içine alan bir hacim endeksinin hesaplanma güçlüğü göz önünde tutularak ' gelir ticaret hadleri burada tekil ürünler itibariyle hesaplanmştr. Tablo S. de gelir ticaret hadleri verilmektedir. Tabloda, araştrmada içerilen 29 ürün için gelir ticaret hadleri ayr ayr verildiği halde, burada her ürün grubunu simgeleyen sadece birer ürünün gelir ticaret hadierindeki değişmeler gözden geçirilecektir. Bu Urünlerin gelir ticaret hadlerine uygulanan doğrusal trendler aşağda verilmektedir. Bu denklemlerde Y =net değişim ticaret hadleri, X=zaman, yl, 963=0 dr. Buğday Fasulye Pamuk Ayçiçeği Patates Z~ytin Portakal Çay Sğr Süt Y= X Y = X Y=ll X Y= X Y= X Y = X Y = X Y = X Y = X Y= X Bu trend denklemlerine göre, gelir ticaret hadierindeki yllk ortalama artş hzlar buğdayda '% 2.67, fasulyede % 2,96, pamuk- '28

23 Tablo 5. (A) Araştrmada İçerifen Ürünlerin Gelir Ticaret ' \ Hadleri (%),.. Yl Buğday Arpa Çavdar Msr Pirinç Fasulye Nohut Mercimek Fiğ ' : "

24

25 Tablo 5. (C) Araştrmada İçerifen Ürünlerin Gelir Ticaret Hadleri {%) Portakal Mandalina Üzüm incir Yaş Cay Sğr Koyun Süt "Yumurta Yapağ A '

26 ..,.f.. (. c ta % 6.37, ayçiçeğinde % 9.37, patateste % 3.43, zeytinde.% 4.33, portakalcia % 0.79, çayda % 6.2, sğrcia % 0.20 ve sütte %'.75 dir. Bilindiği gibi, he:haigi bir ürünün gelir ticaret hadlerindeki bir değişme, o ürünün net değişim ticaret hadleri ve/veya pazarlanan miktar gibi iki etmen e bağl olarak ortaya çkmaktadr. Yukarda buğday, pamuk, portakal, ve çayn net değişim hadlerinde azalşlar olduğu görülmüştü. O halde, buğday, pamuk, portakal ve çayn gelir ticaret rhadlerindeki artşlar pazarianan miktar artşlarndan, diğer ürünlerin gelir ticaret hadierindeki artşlar bir ölçüde pazaranan miktar artşlarndan, bir ölçüde de net değişim ticaret hadierindeki artşlardan kaynaklanmaktadr. ; '.. V. ÇALIŞMANIN SONUÇLARI '. \ i. Bu ç~lşmada Türkiye'de iç ticaret hadleri, net değişim ve gelir ticaret hadleri ta,nmlamalarna uygun olarak iki şekilde hesaplanmş bulunmaktadr. Araştrmada içerilen tüm ürünlere göre hesaplanan net değişim ticaret hadleri, birçok yllar 00'ün altnda kalnakla birlikte zamanla (özellikle yüksek taban fiyatlarnn uy -gulanmaya başlandiğ 974 den sonra), tarm lehine gelişmektedir (Bkz.: Tablo 3). Tüm ürünler net değişim ticaret hadierindeki yllk ortalama artş hz, hesaplanan Y x trend denklemine göre :~ 0.53 dür. l. $;. t. i~... IL. i :; li.' I. Daha önce de belirthdiği gibi, sanayileşme sürecinin en azndan belirli aşamalarnda, sanayideki sermaye birikimini artrc yada sanayiyi finanse edici niteliği dolaysyla, genellikle fiyat makasnn tarm aleyhine dönmesi beklenir. Tarm ürünleri fiyatlar-. nn sanayi ürünlerinin altnda kalmas, bir yandan sanayiye ucuz ta~msal girdi sağlarken, öte yanda; emeğin fiyatnn da düşük tutulmasna olanak verir. 32

27 f. Tüm ürünler net değişim ticaret hadlerinin tarm lehine gelişmesi ise, yukardaki savn aksine, tarm sektöründe az da olsa artk yaratabilecek bir ortamn varlğna ve bu artğn tarm dşna aktarlmadğna bir gösterge olabilir. Başka bir deyişle, tarmsal ürünler fiyat endeksinin snai ürünler fiyat endeksine oranla daha fazla artmas, tarm sektörü reel gelirinin tarm dş sektörler reel gelirinden daha çok arttğnve ülkemizde, bilinçli bir şekilde, sanayi lehine bir fiyat politikas izlenmediğini göstermektedir. Öte yandan bitkisel gda maddelerinin oldukça yüksek bir orann oluşturan tahl ve yumru bitkiler gruplar için çiftçi eline geçen fiyatlar endeksine dayanlarak hesaplanan net değişim ticaret hadlerinde (Tablo 3) zamanla bu gruplar lehine bir gelişme gözlenmemektedir. Bu ise, fiyat makasnn zamanla fiyatlar tamamen piyasadaki arz - talep koşullar ile pelirlenen yumru bitkiler grubu aleyhine geliştiğini, tahl grubunda da bu gruptaki ürünler aleyhine bir fiyat polikas izlendiği gerçeğini ortaya koymaktadr. Bu durum hem bitkisel üretimdeki yeri ve, hemde taban fiyatlar ve destekleme almlar uygulamasna, sahip bulunmayan yumru bitkiler grubu için, hükümetin fiyat politikas yönünden, pek önemli olmayabilir, fakat bitkisel üretimde çok önemli bir yer tutan ve en eski taban fiyat ve destekleme almlar uygulamasna sahip bulunan tahl grubu için son derece önemlidir. Tahl grubunun ve dolaysyla Türkiye'nin en önemli ürünü olan buğdaya uygulanan taban fiyatlarnn göreli olarak düşük tutulduğu çeşitli tarm ürünleri fiyatlarnn buğday fiyatna göre değişmesine bakldğnda daha belirg~n olarak ortaya çkmaktadr. 33

28 Tablo 6. çeşitli Vrün Fiyatlarnn Buğday Fiyatna Gram V rün ,. 'J '; j. :< l:: Arpa Fasulye Tütün ' Şeker pancar 0.9 0,25 Patates Pamuk (kütlü) Ayçiçeği Antep Fstğ Fndk Limon Mandalina Portakal Çay Zeytin Sebzeler Msr Üzüm Et Süt 'i Kaynak : Oktay Varler, Türkiye Tarmnda Yapsal Değişme, Teknoloji ve Toprak Bölüşümü, Ya. No. DPT : SPD : 307, Mays 978, s. 3. Yukanda açkça görüldüğü gibi, çay dşnda bütün ürünlerin buğdaya göre nisbi fiyatlar 948'den 976 ya hzla yükselmiştir. Bu artşlarn oran fasulye, fndk, tütün, antep fstğ, zeytin, ve sebzelerde yüzde ikiyüzden fazladr. ' f i...,. T.ablo 3'deki verilere göre baklagiller, endüstriyel bitkiler, yağl tohumlar, meyvalar, hayvanlar ve hayvansal ürünler gruplar net değişim ticaret hadlerinde, birçok yllar loo'ün altnda olmalarna karşn, zamanla yükselme ve loo'ün üzerine çkma eğilimi gözlenmektedir. Bu lehte gelişme endüstriyel bitkiler grubunda en az belirgindir. Bu durum temel ihraç ürünleri olan pamuk ve tütünde dünya fiyatlarndaki olumsuz konjonktür nedeniyle, şeker panca- 34

29 rnda ise temel gda maddelerinden hiri olan şekerin fiyatn düşük tutabilme endişesiyle her üç üründe de ale~te bir fiyat politikas izlenmesinden ileri gelmektedir. Tüm tarm kesiminin sattğ ürünlere ait bir hacim endeksinin hesaplanma güçlüğü göz önünde tutularak, gelir ticaret hadleri tekil ürünler itibariyle hesaplanmştr. Tablo S den görüldüğü gibi, araştrmada içerilen tüm ürünlerin gelir ticaret hadlerinde dönemi içinde zamanla lehte bir gelişme izlenmektedir. Bununla birlikte, bu gelişme tahl grubuna giren ürünlerle, fasulye, fiğ, tütün, patates, soğan, ve fndkta daha yavaş; yağl tohumlar, meyvalar, hayvanlar ve hayvansal ürünler gruplarna giren ürünlerle yaş çayda daha lzldr. Bunun nedeni şöyle açklanabilir: Bilindiği gibi herhal'gi bir ürünün gelir ticaret hadleri o ürüne ait net değişim ticaret hadleri ile pazarianan miktar olmak üzere iki etmene bağl olarak oluşmaktadr. Yukarda sözü edilen birinci _, grup ürünlerde net de,ğişim ticaret hadleri çok yavaş yükseldiği ve genellikle loo'ün altnda kaldğ halde (Bkz. Tablo 4), zamanla verimlilik.artşlarna paralel olarak pazarianan miktarlar ve dolaysyla gelir ticaret hadleri' de yükselmektedir. İkinci gruba giren ürünlerde ise zamanla hem net değişim ticaret hadleri hemde pazarlanan miktarlar arttğndan, bu iki etmene bağl olan gelir ticaret hadleri daha hzl yükselmektedir. Öte yandan, genellikle loo'ün altnda kalmasna karşn It:!hte bir gelişme izlenen ve son 2-3 yl içinde de loo'ün üzerine çkan tahl.grubu ürünleri gelir ticaret hadleri, taban fiyatlar yoluyla krsal alana yaplan «refah» transferlerinin bir göstergesi olarak kabul edilemez. Çllrkü krsal alandaki ekonomik ve toph,msal yap baz ürün dallarnda, özellikle çiftçinin kendi geçimi için Ürettiği ürünlerde, küçük üreticilerin taban fiyatlar uygulamasndan etkin bir biçimde yararlanmasn önlemektedir. Örneğin, çok yaygn bir üretici kitlesini ilgilendiren buğdayda O - 25 hektarlk işletme büyüklüğü snrlar içinde yap.lan üretim pazarlanamamaktadr. Pazarlama yapamayan işletmeler toplam işletmelerin,% sn oluşturmakta ve ekili arazinin %.28 ini elinde tutmaktadr. Pazarlamann laşladğ ilk işletme grubunda, dekar, işletme başna pazarianan miktar.550 kg dr. Oysa toplam işletme saysnn.% 3.7 sini oluşturan, ekili arazinin :o;o ini elinde tutan 200 dekar ve daha yukar grupta işletme başna kg. buğday pazarlanmaktadr. Toprak dağlmnn böyle olduğu bir durumda 35

30 buğday fiyatlarndaki artşlar; ancak geçimlik buğdayn üreten iş letmelerin geçim düzeyinde bir değişiklik yapmyacak, gereksinmesini karşlamak için dşardan buğday satnalan işletmelerin geçm düzeyinde ise düşmeye yol açacaktr. (9) BlBLiYOGRAFYA i'l. ~ ' ' L:. ~' : l ', ',; \ Akaln, Güneri, Tarmmzn Sosyo-Ekonomik Yaps, Vergileme ve Gelişme, SBF Ya. No. 384, Ankara, 975. Cillov, Haluk, Tatbiki statistikler, İ. ü. İktisat Fakültesi Ya. No. 224, Sernet Matbaas, İstanbul 968. DİE, Aylk İstatistik Bülteni, I, DİE Matbaas, Ankara 973. Ertüzün, Tevfik, Türkiye'de iç ve Dş Ticaretin Gelişmesini Engelleyen Faktörler, Ankara Ticaret Odas Araştrma.Ya. No., Ankara 974. Karayalçn, Murat ve Zeynep Arat, Krsal Refah Endeksi, DPT. Ya. No. DPT : SPD : 283, Ankara, Kasm 975. Kazgan, Gülten, Tarm ve Gelişme, İ. ü. İktisat Fakültesi Ya. No. 387, Fa külteler Matbaas, İstanbul 977. Seyidoğlu, Halil, «Ticaret Hadleri : Önemi, Çeşitli Tanmlar, Doktrin Tartşmalar ve Değerlehdirme'>, Atatürk Üniversitesi İşletme Fakül tes i, i şletme Dergisi, Cilt I, Say. Spiegel, Murray R., Theory and Problems of Statisttcs, Schaum Publishing Co., New York, 96. Varler, Oktay, Türkiye'de iç Ticaret Hadleri, DPT; Ya. No. DPT : 632 SPD : 306, Ankara, Şubat 978. Varler, Oktay, Türkiye Tarmnda Yapsal Değişme, Teknoloji ve Toprak Bölilşümü, Ya. No. DPT SPD : 307, Mays 978. l!.'!i.. '! ' 9) Murat Karayalçn ve Zeynep Arat, Krsal Refah Endeksi, DPT, Ya. No. DPT : SPD : 283, Ankara, Kasm