HADÎSLERİN ÖĞRETİLMESİNDE ÇİZGİLERDEN YARARLANMA: KIRK HADÎS KIRK ÇİZGİ 1 ÖRNEĞİ * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY HADÎSLERİN ÖĞRETİLMESİNDE ÇİZGİLERDEN YARARLANMA: KIRK HADÎS KIRK ÇİZGİ 1 ÖRNEĞİ * Mustafa IŞIK ** ÖZET Hadîs Tarihi sürecinde, hadîslerin öğretilmesini sağlamaya yönelik bazı ilimler doğmuştur. Garîbu l-hadîs, Fıkhu l-hadîs, Muhtelifu l- Hadîs, Esbâbu Vurûdi l-hadîs gibi. Biz dijital kuşak olarak adlandırılan genç nesillere hadîs öğretmede çizgiler kullanabiliriz. Dijital kuşaklar, okuyarak öğrenemez çünkü bunlar daha çok görsel öğrenmektedirler. Bunlar twitter kuşağı olup kapasiteleri140 karakterlik kısa mesajlardır. 2 Onlar okuyarak değil seyrederek (görsel okuyarak) öğrenmektedirler. Bu nedenle, görsel yöntemlerle bu nesile ulaşmamız gerekir. Sonuç olarak, bu hadîs öğretimde çizgileri kullanmak bir avantajdır. Çizgilerin kullanımı 2000'li yıllarda Eğitim Bakanlığı Müfredatı na dâhil edilmiştir. Çizgiler ağırlıklı olarak, fizik, tarih, coğrafya vb. derslerin öğretiminde, orta öğretim müfredatında kullanılmaktadır. Çizgilerin eğitime uygulanması konusunda bazı üniversitelerde, yüksek lisans programlarında tezler hazırlanmıştır. 'Görsel okuryazarlık' muhatapları olan genç nesiller, tarih, coğrafya, fizik gibi derslerde, görsel okumadan yararlanmaktadırlar. Soyut kavramların öğrenilmeye başlandığı 13 yaş ve sonrasında lise müfredatına hadîslerin görsel okunmasını öğretime dâhil etmek gerekir. Çağdaş çizgi sanatçısı Hasan Aycın, 2005 yılında Kırk Hadîs Kırk Çizgi albümünü yayınlamıştır. Bu albüm, böyle bir çalışmanın somut bir örneğidir. Bu yazıda, hadîslerin daha iyi anlaşılması ve ifade edilmesi için onun bu albümünü inceleyeceğiz. Anahtar Kelimeler: Hadîs, öğretim, çizgiler, görsel okuma. 1 H. Aycın, Kırk Hadis Kırk Çizgi, İstanbul, * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, El-mek: mustafaisik38@hotmail.com 2 (erişim tarihi: on April 24, 2014).

2 1120 Mustafa IŞIK USING OF DRAWINGS IN TEACHING OF HADITH: SIMPLE OF THE FORTY HADIHT AND FORTY DRAWINGS ABSRACT In the past, some methods were used for teaching of hadith; Garîbu l-hadith, Fıkhu l-hadith, Muhtelifu l-hadith, Esbâbu Vurûdi l- Hadith. But, now we can use drawings for teaching of hadith to the young generation who are called digital natives. Because digital natives are more of visual learners and cannot learn by reading. It is a twitter generation with max 140 character capacity. 3 Therefore, we must reach this generation through visual methods since they just watch, not read. As a result, it is an advantage to use drawings for teaching of Hadith. The use of drawings is included into the curriculum of Ministry of Education in 2000s. The young generations who are the interlocutors of visual reading benefit from visual literacy in lessons such as history, geography, physics. In some universities, some master programs were established to teach the use of drawings in education. Drawings are heavily used in teaching of physics, history, geography etc in the curriculum of secondary education. Since understanding of the subjective things start at thirteen years of age, it is best to include teaching of hadiths in the high school curriculum. Contemporary drawing artist Hasan Aycın drew forty hadith and forty lines & drawings in This album is a concrete example of such a study. In this article, we will examine his album for the better understanding and expressing of the hadith. Key Words: Hadith, teaching, drawings, visual reading. Amaç Sünnet i bir dünya görüşü haline getirmenin sadece hadîs ilmi tarafından ve sadece klasik hadîs kültürüne dayanarak yerine getirilebilecek bir iş olmadığı; sünnetin kapsadığı alanlarla ilgili çağdaş disiplinler ile hadîs ilmi arasında ortaklaşa çalışmaların başlatılması gerektiği dillendirilmektedir. 4 Buna sanatı da eklemek mümkündür. Dijital teknolojide görülen dev gelişmeler, pek çok konuda görselliği öne geçirmektedir. Günümüz dünyasında öğrenci görsel bilgi ile günlük yaşantısında, televizyon, bilgisayar, cep telefonu ve tablet gibi teknolojik ürünlerle sürekli karşı karşıya gelmektedir. Öğrencilerin bu 3 (erişim tarihi: on April 24, 2014). 4 M. H. Kırbaşoğlu, İslâm Düşüncesinde Sünnet, Ankara, 1993, s ; M. Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, Ankara, 2000, s. 200; İ.H. Ünal, Hadîs, 2003, Ankara, s. 86.

3 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği 1121 gördükleri görselleri anlamlı bir şekilde yorumlayıp, bunları eleştirebilmesi ve bunlardan anlamlı bir bütün oluşturabilmesi oldukça önemlidir. Bu yüzyılda okuryazar olmak, sadece okuma yazmayı bilmek değil; görsellerin de okunup, yorumlanmasını gerektirmektedir. Dijital teknoloji ürünlerinin çocukların elinde oyuncak haline geldiği bir süreçte görsellikten yararlanma yollarını ihmal etmek doğru olmaz gibi görülmektedir. Beş yaşından itibaren, bir günde birçok görsel mesajla karşılaşan çocuğa her görsel öğe bir mesaj vermektedir. Dinin konusu daha çok soyut kavramlar olduğu için bu konuda, yaş dilimi önemlidir. Zaten bu çalışma, soyutun kavranmaya başladığı on üç yaş ve yukarısını hedef kitle görmek düşüncesindedir. Hadîs anabilim dalı özelinde konuyu ele alan araştırmamız, resmî müfredat programında III+4 kuşağında gündeme gelmektedir. Bu yüzden soyutun somutlaştırılmasında ortaya çıkacak soyutu kavrama yaşı, sorun teşkil etmeyecektir. Aslında görsellik yeni bir şey değildir ancak teknolojik imkânlarının sunduğu ekonomik ve yaygın araçlar görselliği yaygın hale getirmiştir. Geçmişte hüsnü hat levhalarının -hadîs özelindegerçekleştirdiği görsel işlevi günümüz imkânlarıyla daha geniş alanlara yaymak mümkündür. Metnin ilerleyen bölümlerinde temas edileceği üzere, 2000 li yıllar sonrasında, çizgi sanatının eğitim/öğretimde kullanılmasına ilişkin akademik düzeyde yoğun çalışmalar yapıldığı görülmektedir. 5 Bu çalışmaların özelde hadîs öğretimine uyarlanması için ne yapabiliriz? Başlangıçta bu soruya cevap olarak, çağdaş çizer Hasan Aycın ın yaptığı Kırk Hadîs Kırk Çizgi çalışmasının bu tip bir gayretin somut bir örneği olduğu söylenebilir. Araç Karikatür olgusu, 2000 li yıllarda Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Programı na girmiş; 6 karikatürün eğitim/öğretimde kullanılması konusunda üniversitelerde tezler yapılmıştır. Kaynaklarda görüleceği üzere, Milli Eğitim Bakanlığı nca periyodik olarak yayınlanan Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Şubat-2007 sayısını Eğitimde Karikatür Olgusu na ayrılmıştır. Bu girişimin bir anlamı olduğunu düşünüyor ve mevcut verilerden yararlanmak istiyoruz. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi verilerine baktığımızda, 2000 li yıllarda bu konuda yapılmış pek çok tez olduğunu görüyoruz. 7 Karikatür, görsel çizgi olduğundan görsel 5 Araştırmamız sırasında kullandığımız veya işaret ettiğimiz kaynakların ötesinde (erişim tarihi: ) linkine bakıldığında sanat, karikatür, görsel okuma anahtar kelimeleriyle girildiği zaman bu çalışmalar görülecektir. 6 Komisyon, Çocuk Gelişimi ve Eğitimi, Ankara, 2011, s. 41, 47; Ayrıca bkz. P. Bayhan-İ. Artan, Çocuk Gelişimi ve Eğitimi, İstanbul, 2004, s. 97; Komisyon, İlköğretim Türkçe Dersi ( sınıflar) Öğretim Programı, Ankara, 2006, s. 29, 35, 56, 286; H. Topuz, İletişimde Karikatür ve Toplum, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Ankara, 2007, cild: 7, sayı: 8, s Mesela, S. Avşar, Tarih Öğretiminde Karikatür İmgesi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi), Ankara, 2007; E. Durualp, İlköğretimde Sosyal Bilgiler Öğretiminde Karikatür Kullanımı, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi), Ankara, 2006; B. Durmaz, Yapılandırıcı Fen Öğretiminde Kavram Karikatürlerinin Öğrencilerin Başarısı ve Duyuşsal Özelliklerine Etkisi: Muğla İli Merkez İlçe Örneği, (basılmamış yüksek lisans tezi), Muğla Üniversitesi FBE, Muğla, Haziran 2007; Ö. Üstün, Ortaöğretim Üçüncü Sınıfta Türk Dili ve Edebiyatı Dersinde Karikatür Kullanımının Yazılı Anlatım Öğretimine Etkisi, Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi SBE (basılmamış yüksek lisans tezi), Çanakkale, 2007; I. Özalp, Karikatür Tekniğinin Fen ve Çevre Eğitimde Kullanılabilirliği Üzerine Bir Araştırma, Celal Bayar Üniversitesi FBE. (basılmamış yüksek lisans tezi), Manisa, 2006; S. A. Coşkun, Fen Bilgisi Öğretiminde Karikatür Kullanımının Başarı, Motivasyon ve Tutumlar Üzerine Etkisi,: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (basılmamış Yüksek Lisans tezi), Isparta, 2009; N. Akyıldız, Coğrafya Öğretiminde Karikatür Materyali Kullanımının Öğrenci Başarısına Etkisi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi) 2010; G. Alkan, Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kavram Karikatürlerinin Öğrenci Başarısına Etkisi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi), Niğde, 2010.

4 1122 Mustafa IŞIK okuma kavramıyla ilgilidir. Girişte kısa bilgi vereceğimiz. görsel okuma kavramı da karikatür ve teknolojik gelişmelerin görsel ağırlıklı olması nedeniyle, son yıllarda daha çok dillendirilmektedir. Kırk Çizgi Kırk Hadîs örneği, bir çocuk dergisi tarafından, hedef kitle 9-13 yaş arası çocuklar seçilip her sayıda bir çizgi hadîs olarak yayınlanmıştır. Soyutu kavrama sorunu olan çocuklar için henüz erken olan bu girişim; herkese, albüm şeklinde sunulmuştur. Kısa sürede birçok baskı yapan ve İngilizce, Arnavutça ve Gürcü dillerine çevrilen bu albüm, çizginin evrenselliğini hadîsin evrenselliği ile birleşerek Müslümanların hizmetine girmiştir. Bu makalede, hadîslerin daha iyi öğretilmesi bağlamında karikatür sanatından yararlanma yani görsel okuma hususunda Kırk Hadîs Kırk Çizgi çalışmasında yer alan bazı hadîslerin incelenmesi amaçlanmıştır. Giriş Hadîs Metodolojisi Rivâyetu l-hadîs ve Dirâyetu l-hadîs olmak üzere ikiye ayrılır. Dirâyetu l-hadîs daha çok hadîsin metin kısmıyla ilgilenir. 8 Hadîs metninin daha iyi anlatılması için geliştirilmiş ilimler bu kategori içindedir. Genel olarak hadîsleri daha iyi anlatmakla ilgili geleneksel hadîs ilimleri 9 hakkında kısaca bilgi verecek olursak; 1-Garîbu l-hadîs, hadîs metninde bulunan ve herkes tarafın bilinemeyecek olan kapalı lafzın açıklanmasıdır. 10 Hadîste bilinmeyen kelimeler şeklinde hazırlanmış bir sözlük konumundadır. 2-Fıkhu l-hadîs, Hz. Peygamberin hadîsi söylemedeki amacını iyi kavramaktır. 11 Fıkhî mezheplerin doğuşunu hazırlayan nedenler büyük ölçüde fıkhu l-hadîse dayanır. 12 Mezhepler daha çok ahkâm hadîsleriyle ilgilenir fakat fıkhu l-hadîs, bütün hadîsler için geçerlidir. Hadîsi, hadîste Hz. Peygamber in ne demek istediğini anlayabilmek çok önemlidir. Kimi ayetlerde olduğu gibi bazı hadîs metinlerini anlama farkı dinde itikadî ve fıkhî mezheplerin doğmasına sebep olmuştur. Metni bilmekten çok anlamak önemli olduğundan; Hadîsin kabulünde tercih söz konusu olduğunda, fakîh râvinin rivayetini tercih, Hanefi mezhebinin temel görüşüdür Muhtelefu l-hadîs, ilk bakışta çelişiyor gözüken fakat incelendiğinde öyle olmadığı anlaşılan hadîslerle uğraşan ilme denir Esbâbu Vurûdi l-hadîs, Hadîslerin söyleniş sebeplerinin açıklanmasıdır. 15 Sözün neden, nerede ve niçin söylendiği bilindiğinde anlaşılması daha kolay olur. Konuyla ilgili olarak Suyûtî ve 8 N. Itr, Menhecu n-nakdi l-hadîs, Dımaşk, 1985, s. 30, Burada geleneksel klasik hadis ilimlerinin hepsini değil; anlamayı hedef alan bazı ilimleri zikrediyoruz. 10 Hâkim Nisâbûrî, Marifetu Ulûmi l-hadis, haz. H. Mu zam, Beyrut, t.y. s. 88; İbn Salâh, Ulûmu l-hadis, thk. N. Itr, Medine, 1966, s. 245; Itr, s. 332; Literatür hakkında geniş bilgi için bkz. M. Kettanî, Hadis Literatürü, çev. Y. Özbek, İstanbul, 1994, s ; Garîbu l-hadis hakkında geniş bilgi için bkz. Görmez, s Hâkim, Marife, s. 63; Ünal, Hadîs, s. 83; Fıkhu l-hadîs hakkında geniş bilgi için bkz. Görmez, s ; Ö. Özpınar, Hz. Peygamber ve Hadislerini Anlamak, İstanbul, 2012, (Kitabın tamamı bu konuyla ilgili olduğundan sayfa numarası verilmemiştir.) 12 M. Avvame, Eseru l-hadisi ş-şerif fi İhtilafi l-eimmeti l-fukaha, Medine, 1988; Bu eser Türkçeye çevrilmiştir. İmamların Fıkhî İhtilaflarında Hadislerin Rolü, Çev. M.H. Kırbaşoğlu, İstanbul, (Kitabın tamamı bu konuyla ilgili olduğundan sayfa numarası verilmemiştir.) 13 İ.H. Ünal, İmam Ebu Hanife nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara, 1994, s İbn Kuteybe, Te vil-i Muhtelefi l-hadîs, Beyrut, 1973 (Kitabın tamamı bu konuyla ilgili olduğundan sayfa numarası verilmemiştir.) İbn Salâh, s. 257; Itr, s. 337; İ. L. Çakan, Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, İstanbul, 1982 (Kitabın tamamı bu konuyla ilgili olduğundan sayfa numarası verilmemiştir.) Literatür hakkında geniş bilgi için bkz. Kettanî, s

5 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği 1123 İbn Hamza nın eserleri vardır. 16 Bu iki eserden yararlanılarak Türkçe yazılan Hadîsler ve Ortaya Çıkış Sebepleri 17 adlı eser, doğrudan Türk okuyucusuna hitap etmektedir. Temel İslâm bilimleri içinde hadîs ilmi müstakil bir ilim olsa da tefsir, fıkıh, kelâm gibi bilimlerden bağımsız değildir. Sünnetin, hadîs ilminin tekelinde olması da söz konusu değildir. 18 Nitekim Hadîs ve sünneti anlamak için, yeni bir metodoloji arayışı içinde olan bilginler, sosyal bilimlerden istifâde edilmesi gerektiğini önemle vurgulamışlardır. 19 Hadîs ilminde sosyal bilimlerden ve sanat türlerinden yararlanma fikri çağımızda daha fazla dillendirilmekte; disiplinler arası bir çalışmaya gidilmesi zorunlu görülmektedir. 20 Hadîslerin daha iyi anlatılması konusunda, ilgisi ölçeğinde, sanat dallarından da yararlanmak gerekir. Geçmişte hüsnü hat sanatı bağlamında âyet ve hadîsler mimarî eserlerin uygun mekânları alt yapı kabul edilerek yazılmıştır. Kitap sayfaları levha gibi kullanılarak zamanın albümleri oluşturulmuştur. Yazının görsel sanata dönüştürüldüğü bu levhalar seyredilmiştir. Çünkü kendisi meşhur bir hattat olan Kazasker İzzet Efendi (ö.1876) Hüsn-ü hattı okumak, lâleyi koklamak gibidir 21 demiştir. Karikatür görsel bir sanat olmakla birlikte mesaj verme konusunda yazıya benzemektedir. Karikatür, diğer sanatlar içinde aldığı yeri bir şekille hatırlatmak isteriz. Aşağıdaki şekilde görüleceği üzere sanat, ayrıntılı bir gruplandırma ile algısal, kavramsal, algısal ve kavramsal olmak üzere üç kategoriye ayrılmaktadır. Algısal sanat ise görsel, işitsel, görsel ve işitsel olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Hat sanatı görselin iki boyutlu kısmına girmektedir. Karikatür ise, algısal-kavramsal bölümün görsel-kavramsal kısmında görüntü sanatları dalında yer almaktadır. 22 Bu manada, ele aldığımız çizgilere anlamın görseli ya da kavramsal karikatür diyebiliriz. Edebiyat içinde şiir kavramsal-yazılı sanat dallarından biridir. Hz. Peygamber, şiirle kendisine saldırana, şâir Hassan b. Sabit i (ö.60/680) övüp özendirmek ve dua etmek suretiyle, şiirle karşılık verdirmiştir. Hassân, Hz. Peygamberi, ashabını ve İslâm dinini müşriklerin hicivlerine karşı şiirleriyle savunduğu için şairu n-nebî unvanıyla tanınmıştır. 23 O na şiirle saldıran kişi, kendini yine şiirle affettirmiş; bu olaydan Kasîde-i Bürde 24 gibi bir şaheser doğmuştur. 15 Itr, s C. Suyutî, Esbâbu Vurûdi l-hadis =el-lum a fî Esbâbi l-hadis, (thk. Yahya, İ. A.) Beyrut, 1984, (Kitabın tamamı bu konuyla ilgili olduğundan sayfa numarası verilmemiştir.) İbn Hamza Hüseynî, el-beyan ve t-ta rif fi Esbâb-ı Vürudi l- Hadîs, Beyrut, 1982 (Kitabın tamamı bu konuyla ilgili olduğundan sayfa numarası verilmemiştir.) 17 S. Cihan, Hadisler ve Ortaya Çıkış Sebepleri, Ankara, 2008 (Kitabın tamamı bu konuyla ilgili olduğundan sayfa numarası verilmemiştir.) 18 Kırbaşoğlu, s Görmez, s. 200; Ayrıca bk. Kırbaşoğlu, s Bkz. N. Yatkın, Hadisi Anlamada Yöntem, İstanbul. 2013, s M. Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB. İstanbul, 1993, II/ Erişim tarihi: (Bkz. Şekil:1) 23 Bkz. Elmalı, E., Hassân b. Sâbit, DİA, İstanbul, 1997, XVI/ Kâ b b. Züheyr'in (ö.24/645) Hz. Peygamber'e sunduğu ünlü kasidesi için bkz. K. Demirayak, Kasidetü l-bürde, DİA, İstanbul, 1995, 24/

6 1124 Mustafa IŞIK Şekil 1 Hüsnü hat algısal-görsel-çift boyutlu bir sanat olması hasebiyle, geçmişte bu sanattan yararlanılmış; hadîs metinleri kitabelere, mabed duvarlarına, levhalara, kitaplara sanatkârane bir şekilde yazılmıştır. 25 Böylece bu hadîs metinleri estetik, okuma ve anlama bakımından gündemde kalmış; mesaj vermişlerdir. Bu metinlerin sanatkârane bir şekilde insanlara sunulmasının faydaları olmuştur. Ancak hadîste çizgi sanatından yararlanma fikri yeni bir düşüncedir; bu yüzden bazı tepki ve direnişleri beraberinde getirecektir. Bunu normal karşılıyor ve görsel okuma becerisi ders müfredatına konulan kuşakların şu anda üniversitede okuduklarını hatırlatmak istiyoruz. Asrımızda karikatür krizi 26 diye uluslararası düzeyde bir hâdise meydana gelmiştir. Medyadaki yankıları ve verilen tepkiler 27, az-çok, bilinmektedir. Yarın tekrar bir kriz daha doğabilir. Allah Rasûlü nün sözlerini çizgiyle öğrenir, öğretir; gündemde tutabiliriz. Karikatür bir sanattır. Bilim ve sanatın etkinliği için iki ucu keskin bir bıçak benzetmesi yapılmaktadır. Karikatür sanatını olumlu yönde kullanmamak; karikatürün gücüyle İslâm a yapılan saldırıya başka yöntemlerle cevap vermeye çalışmak düşmanın silahıyla silahlanmamak olur. Yukarıda şiir konusunda geçtiği üzere, Hz. Peygamber in metoduyla örtüşmez. Hadîsleri öğretmede çağın imkânlarından tam anlamıyla yararlandığımız söylenemez. Mesela, Allah Elçisi nin kuma çizerek anlattığı insan-emel-ecel konulu hadîsi -telif, tercüme ve şerhler dâhil- hâlâ profesyonel bir çizimle ortaya konamamıştır Kültür Bakanlığı nın çıkardığı Kırk Hadis albümü, hadislerin hüsnü hat ölçüsünde, sanatkârane bir şekilde sunulmasının somut bir örneğidir. A. Karahan, Kırk Hadis, Ankara, yılında Danimarka nın Jyllands Posten gazetesinin açtığı Hz. Muhammed karikatürleri yarışması karikatür krizi doğurmuş; 100 den fazla kişi ölmüştü yılında Norveç te Dagbladet gazetesi bu karikatürleri tekrar yayınlamıştır. İnternet, arama motorlarında bu haberlerin kaynaklarına ve ayrıntısına ulaşmak mümkündür. Bkz. erişim tarihi: Bu krizin Türkiye toplumundaki yansımalarını inceleyen bilimsel bir anket çalışması için bkz. V. Uysal-A. Ayten, Karikatür Krizi Bağlamında Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlık, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 29 (2005/2), Buhârî, Sahih, VII/171, (Rikak 3), Çağrı, İstanbul, 1992; İbn Mâce, Sünen, II/1414 (Zühd 27), Çağrı, İstanbul, 1992; Darimî, Sünen, I/700 (Rikak, 20), Çağrı, İstanbul, 1992; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1/293, 316, 385, 435, 465, III/397, Çağrı, İstanbul, 1992; Ramehurmuzî, Kitabu Emsali l-hadis, s , Beyrut, 1988; (Hadis metni şöyledir: "Rasûl (s.a.s.) bir gün değnekle kuma bir kare çizdi. Sonra, ortasına bir çizgi çekti, onun dışında da bir çizgi çizdi. Bu hattın ortasından itibaren bu ortadaki hatta dayanan bir kısım küçük çizgiler attı. Bu çizdiklerini şöyle açıkladı: Şu çizgi,

7 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği 1125 Hadîs/sünneti anlatmada sosyal bilimlerden yararlanmayı özellikle dile getirenlerden Kırbaşoğlu Sünnetin bir dünya görüşü ve zihniyet olarak ortaya konması gereğini kavramış olan ve dikkatleri buna çekenler, günümüzün klasik anlamdaki hadîs âlimlerinden ziyade hadîs dışında çeşitli alanlarda çalışmakta olan ilim ve özellikle fikir adamlarıdır 29 demektedir. Nitekim çağdaş çizer Hasan Aycın ın yaptığı Kırk Hadîs Kırk Çizgi 30 çalışması da bu tip bir gayretin somut örneğidir. Anladığımız kadarıyla hadîsler, Hz. Peygamber ve sahabîleri arasındaki iletişimin sonraki kuşaklara aktarılmasını sağlayan metinlerdir. Bu diyalog, metinler halinde, yine sahabelerin diliyle bize ulaşmıştır. Beden dilinde Bir iletişimin yapılandırılmasında ortalama olarak kelimeler % 10, ses tonu % 30 ve beden dili % 60 rol oynar. 31 denilmektedir. Görüldüğü gibi, metnin yeri son derece az olmaktadır. Bunu çoğaltmanın yollarından biri de görselliği devreye sokarak; anlama ve anlatmayı somutlaştırmaya çalışmaktır. Çizginin yabancı dili olmayacağından; verilen mesajı anlama sorunu yoğun bir şekilde yaşanmayacaktır. Nitekim örnek gösterdiğimiz Kırk Çizgi Kırk Hadîs albümü kısa sürede birçok yabancı ülkede yayınlanmış olması 32 bunun somut bir delili sayılabilir. Karikatür Kavramı Üzerine Kısa Bir Alt-Yapı Çalışması Türk Dil Kurumu ve Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü nde, Fransızca bir kelime olan (caricature) karikatür: İnsan ve toplumla ilgili her tür olayı konu alarak abartılı bir biçimde belirten, düşündürücü ve güldürücü resim 33 olarak tarif edilmiştir. Karikatürün çok çeşitli tanımları yapılmakta; çizgi, abartı, düşünce, mizah gibi unsurlar bunların içinde yer almaktadır. Ancak çizgi, bunların içinde ortak paydadır. Karikatür sanatı son çözümlemede, bir çizgi sanatıdır. 34 Biz, bu anlamını esas alıyoruz. Nitekim çizer Hasan Aycın, bu çalışmasına Kırk Hadîs Kırk Çizgi adını vermiştir. Yani çizgiler kullanılarak resimler yapılmıştır. Bu çalışma, bildiğimiz kadarıyla, sahasında bir ilktir. Çizgi sanatı uzmanları tarafından Karikatür yeni bir sanat Her yeni sanat gibi kendisini oluşturdukça tanımı da değişmekte, yeni sanatçılar devir devir yeni ufuklar açmakta bu sanata. 35 denilmektedir. Karikatür bir sanat olunca, onun sanat unsurları içermesi kaçınılmaz olmaktadır. Biz, açılan bu yeni ufuklardan birinin de bu çizgi hadîs albümü olduğunu düşünüyoruz. Bu albümden yararlanarak, ilköğretim ve sonrasında, bazı hadîslerin daha iyi öğretilmesini somut örneklerle ortaya koymaya çalışacağız. insandır. Şu, onu kuşatan kare çizgisi de eceldir. Şu dışarı uzanan çizgi de insanın emelidir. Emel çizgisini kesen şu küçük çizgiler de başa geleceklerdir. Bu oklardan biri hedef saparak insana değmese bile öteki değer. O da değmezse ecel oku değer. buyurdu). Şekiller için bkz. İ. Canan, Kütüb-i Sitte Muhtasarı, Tercüme ve Şerhi, İstanbul, t.y: II / Kırbaşoğlu, s H. Aycın, Araştırmamıza örnek aldığımız albümün yayıncısı olarak Eğitim Danışmanlığı Araştırmaları Merkezi, bu çalışmasını çıkarttığı çocuk dergisinde, her sayıda bir kare olarak yayına başlamış; bir yıl sonunda hedef yaş grubunca yeterince çekici olmadığı anlaşılınca çizgiler albüme dönüştürülmüştür. 1. baskısını Eylül-2007, 2. baskısını Mart -2008, 3. baskısını Haziran-2008 de yapmıştır. 31 N. Hortaçsu, İnsan İlişkileri, Ankara, 1997, s Eylül 2007 de basılan albümün Arnavutça baskısı, Mart-2008 de; Gürcüce (4. Baskı) 2011 de yapılmıştır. 40 civarında diğer Türk ve dünya dillerine çeviri programa alınmıştır. 33 Komisyon, Türkçe Sözlük, Ankara, 1988, II/ Komisyon, Başlangıçtan Bugüne Türk Karikatürü, İstanbul, 1971, s Başlangıçtan Bugüne Türk Karikatürü, s. 6.

8 1126 Mustafa IŞIK Karikatürün Eğitim/Öğretimde Kullanılması Eğitim-öğretimde görselliğin etkili oluşu yeni bir buluş değildir. Hadîs Edebiyatı nda çok kullanılan Duymak, görmek gibi değildir 36 sözü bunun belgesidir. Ancak görselliğin öneminin son yüzyılda daha da arttığı, dijital teknoloji ürünlerine paralel olarak, görülmektedir. Eğitimde Program Geliştirme hususunda yeni yönelimler içinde yapılandırmacılık yöntemi yer almaktadır. 37 Milli Eğitim Bakanlığı nca da, eğitim-öğretimde Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı 2005/2006 öğretim yılında uygulamaya konulmuştur. Bu yaklaşım, bireyin bilgiyi zihninde etkin olarak kendisinin yapılandırmasını öngörür. Bilginin öğretmenden öğrenciye doğrudan aktarılmamasını, öğrencinin kendisi tarafından aktif bir şekilde yapılandırılmasını esas alır. 38 Çoklu Zekâ Teorisi, 1983 yılında Howard Gardner tarafından ortaya atılmıştır. Gardner ise, tek çeşit zekâ olduğunun aksine, zekânın çoğul bir olay olduğuna karar vermiştir. Onun teorisine göre, her birey sekiz çeşit zekâya değişik oranlarda sahiptir. Bunlardan Görsel-Uzamsal Zekâ araştırma konumuzun alanına girmektedir. Resimler, imgeler, şekiller ve çizgilerle düşünme, üç boyutlu nesneleri algılama, muhâkeme etme ve bunları sanatsal formlara dönüştürebilme yeteneğidir. Görsel imajları yaratma ve onları görsel olarak sunma (bilgiyi en iyi resimlerle) konusunda yetenekli olmayı içerir. Görsel zekâsı yüksek olan insanlar, bilgiyi en iyi, resimlerle ve görsellik kullanarak işleme yeteneğine sahiptir. Görsellik, uzamsal zekâya göre, öğrenmenin temel taşıdır. 39 Burada öğrenmede görsel okumanın önemi temel taşı olarak ortaya çıkmış olmaktadır. Karikatürü eğitimde farklı kılan, kullanılmaya başlanmasının yeni olması, görsel olması ve bir sayfalık metni bir resim karesine sığdırmasıdır. Karikatürler, gözlemleyerek en ince detaylara kadar incelenen ve sonra bu detayların sadeleştirilerek olayların tanımlanmasıyla oluşturulan vurucu mesajlar içerir. Bu nedenle yere sağlam basan karikatürün, bilgilendirme ve düşündürme işlevi de karikatürün eğitimdeki etkisini artırır. 40 Çizgi görsel bir nesne olduğundan, mesajı anlamak görsel okuma ile ilgilidir. Sosyal bilimler içinde, bünyesinde en çok görsel öğe barındıran bilim, coğrafyadır. Bu konuda, yakın zamanda yapılan bir çalışmada görsel okur yazarlığın gerekliliği üzerinde durulmuş, insanlar için kolay algılama ve anlatma biçimlerinden biri olduğu belirtilmiştir. Görsel okuryazarlık ilk kez John DEBES (1968) tarafından; İnsanın görerek ve diğer algılama deneyimleriyle bütünleştirerek geliştirebileceği bir grup görme yetisi olarak tanımlanmıştır. Meydana gelen değişimlere bağlı olarak görsel okuryazarlık kavramının anlamı daha da genişleterek günümüzde; görsel mesaj üretme, okuma ve yorumlayabilme yeteneğini barındıran farklı bir dil olarak tanımlanmaktadır Görseller; öğrencinin dikkatini çekmede, öğrenciyi güdülemede, öğrenciye ipuçları vermede ve soru sormada, öğrenciye dönüt (geri bildirim yapma imkânı) vermede, öğrenmede bilgi kaynağı olarak, bilginin yeniden yapılandırılmasında yardımcı olmaktadır..betimsel analiz yöntemiyle, 20 coğrafya öğretmenleriyle yapılan ankette Neden görsel okuryazarlık gereklidir? sorusuna verilen farklı cevaplar dikkat çekmektedir. Öğretmenlerin 36 Ahmed b. Hanbel, Müsned, İstanbul, 1992, I/ 215, 271; İbn Hibbân, Tekâsîm ve l-enva, (thk. M. Ali (ليس الخبر كالمعاينة) Sönmez-H. Aydemir) Beyrut, 2012, IV/77-78; Sahih, (thk. Ş. Arnavut), Beyrut, 1993, XIV/ 97; İbn Hacer, İthafu l- Mehere, Medine, 1994, V/416; Suyutî, Camiu s-sagîr, Beyrut, 2004, II/464; Aclûnî, Keşfu l-hafâ, Beyrut, 1988, II/ Ö. Demirel, Eğitimde Program Geliştirme, Ankara, 2007, s Komisyon, İmam-Hatip ve Anadolu İmam-Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretim Programları, Ankara, 2010, s Çocuk Gelişimi ve Eğitimi, Bilişsel Gelişim, s. 41, 47; Ayrıca bkz. Bayhan-Artan, s A. Uslu, Karikatürün Eğitim Kaygısı, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Ankara, 2007, cild: 7, sayı: 84, s. 37.

9 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği si soyut olan konuların somutlaştırılmasında önemli olduğunu, 3 ü ise üniversite sınav sorularında görsellerin kullanıldığı ve öğrencilerin soruları çözebilmeleri için gerekli olduğunu 41 belirtmiştir. Görsel okuma kavramının 60 lı yıllarda konuşulmaya başladığı düşünülürse, 50 yıldır görsel okuryazarlık kavramı ve alanı eğitim-öğretim süreçleri içinde varlığını ve ağırlığını hissettirmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı nca, 2004 den beri İlköğretimde görsel okuma kavramı üzerinde durulmakta ve Türkçe dersi müfredatı içinde karikatürde verilen mesajı algılar denilmektedir. Eğitim programında görsel unsur: resim, fotoğraf, karikatür, çizim, görsel tasarım gibi tamamen görmeye dayalı öğeler olarak tarif edilmektedir /2006 eğitim- öğretim yılından itibaren Türkçe Dersi Öğretim Programı MEB e bağlı tüm ilköğretim okullarında uygulanan programdır. Görsel okuma ve görsel sunu ilk kez burada ele alınan beceri alanlarıdır. Görsel Okuma; yazılı metinlerin dışında kalan resim, sembol, şekil, renk vb. ile doğa ve sosyal olayları anlamlandırma ve yorumlamadır. Görsel Sunu; duygu, düşünce ve bilgilerin resim, şekil, sembol vb. görsellerle anlatılmasıdır. 43 Tarih öğretiminde karikatür kullanımının öğrenci başarısına etkisi geleneksel öğretim yöntemiyle karşılaştırılarak, incelenmiş; karikatür kullanılarak yapılan öğretim yöntemi ile öğrenim gören öğrenciler geleneksel öğretim yöntemiyle öğrenim gören öğrencilerden daha başarılı oldukları görülmüştür. 44 Karikatür; istenirse eğitim-öğretimi ilginç hale getirebilir. Neden? Bir kere karikatür görseldir, sevimlidir, ilgi çekicidir, üzerinde tartışma fırsatı yaratabilecek bir malzemedir. 45 Karikatür her derste ve her konuda yararlanılabilecek bir araçtır. Çünkü karikatür insanı ve yaşamı konu alır. Tüm derslerde karikatürden yararlanmak olasıdır. Tabi ki buradan bütün derslerde ve ders saati boyunca sadece karikatürle ders işlenmelidir anlamı çıkmamalı 46 diye düşünüyoruz. Eğitim/öğretimde bu sanat dalı için şöyle denilmektedir. Karikatür doğrudan doğruya öğretmez. İçinde üç öğeyi taşıdığı için diğer sanatlarla farklılık gösterir. Bu üç öğe de çizgi, mizah ve düşüncedir. 47 Nitekim anahtar deliğinden başkasını izleyen kişin izlendiğini görmek eğlencelidir. (Bkz. Şekil:10) Çizgi hadîs metnini, çizerin ustalığı ölçüsünde, vermektedir. Hadîs metinleri bağlayıcı olduğu için mizah duygusunu yakalamak zor olsa da, düşüncenin çizgiyle verilmesi nden olabildiğince yararlanmak mümkündür. Eğitim/öğretimin etkili ve verimli olması için erkenden başlaması ideal olsa da aslında eğitimin yaşı ve zamanı yoktur. Her an eğitime katkı sağlanabilir. Bu yüzden beşikten mezara kadar ilim öğrenme 48 prensibinden hareketle, her yaştaki insan karikatürün verdiği görsel 41 M. F. Kaya, Öğrencilerde Görsel Okuryazarlık Becerilerinin Geliştirilmesine Yönelik Coğrafya Öğretmenlerinin Görüş ve Uygulamaları, Turkish Study, Turkey, 2011, Volume 6/2, Spring, p İlköğretim Türkçe Dersi ( sınıflar) Öğretim Programı, s. 286, 29, 35, 56; Topuz, s a.g.e., s. 443l; Ayrıca bkz. erişim tarihi: Avşar, tez özeti. 45 A. Özer, Karikatür Yazıları, Eskişehir, 2007, s H. Uslu, Eğitimde Karikatür, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Ankara, 2007, cild: 7, sayı: 84, s. 16; Nitekim örnek olarak sunduğumuz Kırk Hadis Kırk Çizgi çalışmasının piyasaya çıktığı 2007 yılı sonrasında, İmam- Hatip Lisesi hadis derslerinde, bu çizgileri zaman zaman kullandık. Öğrencinin ilgisine bizzat şahit olunca öğretim açısından ölü zamanlar olarak bilinen son ders, tatil öncesi/sonrası günlerdeki dersleri bu malzemeyle değerlendirdik. 47 Uslu, s Halk dilinde hadis diye dolaşıp söylense de bu tip sözleri içeren eserlerde bile geçmemektedir. K. Çelebi, Keşfü'z- Zünûn an Esâmi'l-Kütüb ve'l-fünûn, Beyrut, t.y. I/ 46, 51, A. R. Karabulut, 33(otuzüç) Konuda Ayrı Ayrı Kırk Hadis, Kayseri, 2008, s. 123.

10 1128 Mustafa IŞIK mesajdan yararlanabilir. Bu anlamda, hayatın her safhasına hitap eden karikatür sanatının kullanılarak -genelde insanlığın özelde Müslümanların bilgisine sunulmuş- hadîs metninin daha iyi öğretilmesine katkıda bulunması sağlanmalıdır. Din daha çok soyut kavramlar içerdiğinden çocukta Soyut İşlemler Dönemi başlangıcı önem arz etmektedir. Ülkemiz açısından düşündüğümüzde, hadîs dersleri sadece Anadolu/İmam- Hatip Liselerinde Ortaöğretim 10. sınıfta verilmektedir. Bu yaşta ise soyut işlemler dönemi aşılmış; bilişsel düzeyde üst seviyeye ulaşılmış olmaktadır. Kırk Hadîs Kırk Çizgi çalışmasında, yayıncı tarafından seçilen hedef kitle 9-13 yaş arasıdır. Psikolog Piaget e göre (ö.1980) Soyut İşlemler Dönemi on bir yaşından başlayıp ergenlik boyunca devam etmektedir. Birey on beş yaş civarına geldiğinde zihinsel olgunluğa ulaşarak bilişsel faaliyetlerde en üst düzeydedir. 49 Karikatür somut olsa da çizgi Hadîsler soyut kavramlar içerecektir. Çalışmanın bu kısmında Kırk Hadîs Kırk Çizgi örneği incelenecektir. Kırk Hadîs Kırk Çizgi (Tesbit ve Teklifler) 50 Örnek gösterdiğimiz bu albüm, eğitim/öğretim hizmeti yolunda faydalı olması umulan bir girişimdir. Bu yüzden yapılacak tesbit ve teklifler ileriye dönük olarak daha iyiye ve güzele ulaşmak amacına yöneliktir. Kırk Hadîs Kırk Çizgi, bir derneğin yaptığı, özgün bir ekip çalışmasıdır. Tahric ve tercümeyle ilgili olarak şu açıklama yapılmaktadır: Hadîslerin Arapça metinleri ilk zikredilen kaynakta geçtiği şekilde verilmiştir. Diğer kaynaklar hadîsin aynı ifadeyle ya da benzeri bir şekilde yer aldığı farklı kaynakları göstermektedir. Hadîsler genellikle serbest tercüme edilmiş, metne manevi olarak sadık kalınmıştır. 51 Yayınlanan albüme önsöz yazılmadığı için, eserde yapılmak istenen şeyin sözlü açıklaması yoktu. Bu yüzden, cevapsız kalan bazı sorular cevabını bizzat yayıncıdan aldık: S:- Alanında ilk olan bu çalışmaya götüren nedenler nedir? C: Hz. Peygamber in getirdiği ilahi mesajı yenileyerek yinelemek bağlamında yayınlanmıştır. S:- Hedef kitle olarak kimler seçilmiştir? C:- Hedef kitle, 9-13 yaş çocuklarıdır. Çizgi hadîsler, derginin ilk 12 sayısında, Peygamberimiz Diyor ki adıyla yayımlandı. Bu yaş grubunda soyut işlem evresi ya başlamadığı ya da henüz başlamış olduğu için, dergideki yayınına son verilip çizgi sayısı 40 a tamamlanarak bu albüm 13 yaş üzeri ve yetişkinlere yönelik olarak üretilmiştir. 52 Kırk Hadîs 53 geleneği çok eski olup Hadîs edebiyatında çok yer tutmaktadır. Hadîs edebiyatında çok sayıda 40 Hadîs çalışması vardır. Sadece İslâm-Türk Edebiyatı nda yüzlerce Kırk Hadîs örneği bulunmaktadır Çocuk Gelişimi ve Eğitimi, s. 40; Jean Piaget, ( ) İsviçreli bir psikologdur. Ona göre çocukta bilişsel yapı, dört evrede gerçekleşir. Soyut işlemler dönemi, 4. evredir. Bayhan-Artan, s. 61; Ayrıca PDF olarak bkz: erişim tarihi: Makalenin okunması sırasında eserin/albümün tamamı görülmek istenirse e-kitap olarak internet ortamında dolaşmaktadır. Mesela, erişim tarihi: Aycın, s Ağustos 2011 tarihinde, yayıncıdan aldığımız yazılı mesaj metninden hareketle yazılmıştır. 53 Bkz. Kettanî, s Bkz. A. Karahan, İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadis, Ankara, 1991.

11 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği 1129 Burada da, bize göre, Kırk Hadîs geleneğinden yola çıkılmıştır ancak bu çalışmayı özgün ve farklı kılan, kırk çizgi oluşudur. 55 Karikatürler genelde, çizerler tarafından çeşitli şekillerde uygulanmaktadır. Burada kırk çizgi tek bir kareden oluşan karikatür olarak çizilmiştir. Çizgide üst düzey anlama ve anlatma şekli olan tek karenin hedef kitleye göre erken olduğunu düşünüyoruz. Önsöz yerine Sözlerin en güzeli Allah ın kitabı, yolların en güzeli Muhammed in yoludur hadîsinin sadece metni konulmuştur ki kırk hadîs demetinin ilk sırasındadır. 56 Çizgiyle konuşan bir çalışmada önsöz ün olmayışı, sözü kısa kesmek adına, anlamlı bir davranış olabilir ancak önsöz ün yokluğu, bazısını yukarıda sorduğumuz muhtemel soruların cevapsız kalmasına neden olabilmektedir. 57 Buraya kadar anlatılanlar, makalenin konusu olan yeni alanda, okuyucuya alt-yapı oluşturmak için sunulmuş bilgilerden ibarettir. Şekil 2 01 Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil:2) Önsöz e konan Hadîs metni burada tekrar 01 Nolu hadîs olarak çizilmiştir. 58 Hadîsi tekrarlamak yerine 32 Nolu (Şekil:3) Selamı/ barışı aranızda yayınız 59 hadîsinin başa konması, bize göre, daha uygun olurdu. Çünkü İslâm kültür ve geleneğinde iletişim, selamla başlar. İlk hadîs metni 60 siyah zemin üzerine beyaz olarak çizilmiştir. Bize göre, Allah ve Rasûlü nün karanlıklardan aydınlıklara çıkarması 61 vurgulanmıştır. Rahle üzerindeki Kitap, Allah ın yolunu sembolize etmektedir. Kitab/ Kur an ın içeriği, -ay/güneş sembolü gibi- nûr olarak gösterilmiştir. Soyutun ifadesinin zorluğu, malumdur. Kur an ın bir adı da Nûr dur. 62 Çizerden aldığımız yorum 63 siyah (karanlık) zeminde 55 Yayıncının belirttiğine göre, Arnavutça baskısı, Mart-2008; Gürcüce (4. Baskı) 2011 de yapılmıştır. 40 civarında diğer Türk ve dünya dillerine çeviri programa alınmıştır. İnternette ise çok miktarda çoğaltıldığı görülmektedir. 56 Albümde hadis numarasıyla sayfa numarası örtüştüğü için, hadis numarasını verirken tekrar sayfa numarası vermeyeceğiz. 57 Çizgilerin tamamı için yapılan yorum, makalenin ölçeği göz önüne alınarak, 10 çizgiyle sınırlandırılmıştır. Örnekleri seçme konusunda zorlandığımızı söyleyebiliriz. 58 Kırk Hadis sayısını sabit tutmak için böyle yapılmış olabilir. Aslında kırk sayısı çokluğu ifade etmektedir. Mesela, Kırk Hadis Edebiyatı içinde önemli bir yeri olan Nevevî nin (ö.676/1277) Kırk Hadis indeki hadis sayısı 42 dir. NEVEVÎ, Kırk Hadis, çev. Ahmed Naim, Ankara, el-musannef, thk. H. Rahman Azamî, Pakistan, 1972, X/385, 386; İshak b. Raheveyh, Müsned, thk. A. Abdulhak el- Belûşî, Medine, 1991, I/372, 459; Abd b. Humeyd, Müntehab, (thk. Subhi el-bedri es-samarraî-m. M. Halil es-saidî), Kahire, 1988, s. 63, 179; Buharî, el-edebu l-müfred, (thk. Semir b. Emin el-zühri), Riyad, 1998, I/137; Müslim, Sahih, I/84 (İman 93), İstanbul, 1992; Tirmizî, Sünen, IV/286, 664 (Et ime 45, Kıyame 56), İstanbul, 1992; İBN MÂCE, II/1218 (Edeb 11), İstanbul, 1992; Ahmed b. Hanbel, I/165, 167, II/391, 442, 447, 495, 512, İstanbul, 1992; İbn Hibban, Tekâsim, I/475, 506, II/37, Beyrut, 2012; Sahih, I/472, II/242, 245, Beyrut, Buharî, VII/96, VIII/139 (Edeb 70, İ tisam 2); Müslim, I/592 (Cuma 43 ); Nesâî, III/188 (İydeyn 22); Darimî, Sünen, 1992: I/69 (Mukaddime 23); Ahmed b. Hanbel, III/319; Aclûnî, I/ İbrahim 14/1; Bakara 2/ İ. Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, Ankara, 197, s. 36; M. Paçacı, Kur an a Giriş, İstanbul, 2006,s. 77, Kur an ın bir suresinin adının da Nur olduğu malumdur. 63 Çizer, Sayın Hasan Aycın a, çizgiler hakkında sorduğumuz sorulara tarihinde aldığımız cevapta kaynak tekrarı yoluna gidilmeyecektir.

12 1130 Mustafa IŞIK rahle, üstünde açılmış Kuran dan (Allah ın ipi) 64 doğan ışık (nûr). Işık, kitabın ortasındaki ayraç ipidir; ayraç ipi ise uzanıp yol oluyor. Rahle nin muallimi, Hazreti Muhammed dir. Burada hadîs metninin anlaşılmasında diğer metinlere referansların önemi ortaya çıkmaktadır. Bir cümlenin ya da tekil bir birimin (rivâyet, hadîs) anlamı, ancak diğer metinlerle (Hadîs, ayet, selef sözü) ilişkisi içerisinde anlaşılabileceği kabulü vardır. 65 Bu karede, metinler arası okuma, renk ve sembollerden yararlanılmıştır Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil: 4) Hadîs metni 67 siyah zemin üzerine beyaz olarak çizilmiştir. 68 Arka-planda gök kubbe cami olarak sembolize edilmiştir. Hz. Peygamber in Yeryüzü bana mescit kılındı 69 hadîsine gönderme yaptığı görülmektedir. Kubbede alem kullanılarak çizgi mabede yaklaştırılmıştır. Diğer çizgilerde de geleceği üzere çizer gök kubbe sembolünü çok kullanmıştır. Bunlardan bir kısmında alem/hilal kullanarak sembolü camiye yaklaştırmış; bir kısmında ise sade gök kubbe kullanmıştır. 70 Bize göre, hayatın her anının ve halinin kulluk olduğu anlatılmak istenmiş olmalıdır. Bu karede de hadîs metninin anlaşılmasında diğer metinlere referansların önemi ortaya çıkmaktadır. Öğreten ve öğrenenin yarım karede bütünleşmeleri, öğrenci olmazsa öğretenin; öğreten olmazsa öğrenmek istemenin boşuna olduğunu; ikisinin bir bütün oluşturduğunu anlatmak için olmalıdır. Çizere göre, gök kubbenin altında Kuran ı öğrenen ve öğreten insan anlatılmak istenmiştir. Şekil 3 64 Âl-i İmrân, 3/ S. Özer, Hadis Metninin Anlaşılmasında Diğer Metinlere Referansların Önemi ya da Hadiste Metinler arasılık ve Metinler arası Okuma, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2008, C:VIII, sayı:1; s Her hadis sonunda söylenen bu kısa cümleler, işaretle yetinmek; sözü uzatmamak içindir. 67 Buharî, Sahih, V/108 (Fezâilü l-kur an 21); Tirmizî, Sünen, V/73 (Sevabu l-kur an 15); Darimî, Sünen, I/833 (Fezailü l-kur an 2). 68 Bu durum 24 adet karede geçtiğinden anlamına gönderme yapan ayet tekrar vurgulanmayacaktır. 69 Buharî, I/86, 113, IV/136 (Teyemmüm 1, Salât 56, Enbiyâ 40); Nesaî, I/210, II/56 (Gusl 26, Mesâcid 42); İbn Mâce, I/188 (Tahâre 90); Darimî, I/620, 333 (Siyer 29, Salât 111); Ahmed b. Hanbel, V/145, 1 48,161, Albümde, gök kubbe ve mabet sembolünü 12 karede kullanmıştır. Bkz. Aycın, s. 2, 6, 12, 20, 22, 24, 26, 28,31, 32, 33, 37.

13 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği 1131 Bu karede, metinler arası okuma, renk ve sembollerden yararlanılmıştır. 03 Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil: 5) Hadîs metninin tamamı verilmemiştir. 71 Ancak kısaltılarak alınan kısmı da Her çocuk Müslüman doğar diye tercüme edilmiştir. Burada yayıncının "Hadîsler genellikle serbest tercüme edilmiş, metne manevi olarak sadık kalınmıştır açıklamasını hatırlıyoruz ancak çok serbest kalındığını görüyoruz. Fıtrat kelimesi Kuran da ve aynı adla anılan hadîste geçmektedir. 72 Bize göre burada fıtratın İslâm la özleştirilmesinden sonra müslüman doğar denilmesinin sebebi, tedavülde bulunan tercümelerde İslâm fıtratı tamlamasının kullanılmasıdır. 73 Yeni kuşaklar için anlaşılması zor olan bu tamlama müslüman doğar denilerek; yanlış anlaşılır hale getirilmiştir. Bu ise, hadîsi yanlış anlama ve anlatmadır. Doğru anlama şekli ise (61 Şekil 4 Nolu dipnotta geçen) Abdulkadir Evgin in İslâm Fıtratı Söyleminin Tenkidi isimli makalesinde açıkça ortaya konmaktadır. Karanlık zemin üzerinde yayılan aydınlık, Müslüman olmaya müsait olarak doğan ferdin potansiyel olarak aydınlığa gebe olduğunu anlatmak içindir diye düşünüyoruz. Kundaktaki çocuk kucaktadır ve annesinin gonca gül olarak sembolize edilmiştir. Her anne-baba Gül Yetiştiren Adam konumundadır. Ana kucağı deyiminin dilimizde çok özel bir yeri vardır. Küçükken anne kucağı görmemek, sevgi ve şefkat duygularından uzak kalmak olarak yorumlanmaktadır. Anneden sonra, bebeği kucağına alan herkes, bebeği tutmaktadır. Ancak bebeği tutmakla kucaklamak arasında çok büyük bir fark vardır. Kucaklamak, sevgiyle bağrına basmaktır diye düşünüyoruz. Çizer, Bir kadın/anne bir gül bebe doğurmuş ve onu Şekil 5 71 Ebû Ali el-karî, Şerhu Müsned-i Ebî Hanife, Beyrut, 1985, s ; A. Evzaî, Sünenü l-evzaî, Beyrut, 1993, s. 3; Abdurrezzak, el-musannef, thk. H. Rahman Azamî, Pakistan, 1972, XI/119; Buharî, II/97, 104, VII/211, V/20, (Cenaiz 80, Kader 3, Tefsir, Sure 30/1); Müslim, III/2047, 2048 (Kader 22, 23, 24, 25); Tirmizî, V/447 (Kader 5); Malik, Muvatta, I/241 (Cenaiz 52); Humeydî, el-müsned, II / ; İbn Kuteybe, Beyrut, 1973, s , 5; Ahmed b. Hanbel, II/233, 275, 315, , 393, 410, 481; III/ 353, 435; IV/24; İbn Hibban, Tekâsîm, V/40-42; Sahih, 1/336, 337, 339, 341, 342; Taberanî, Mu cemu l-kebir, thk. A. Abdulmecid es-silefî, Irak, 1978, 1/ Geniş bilgi için bkz. H. Hökelek, Din Psikolojisi, Ankara; 1993, s ; Y. Kurt, Samsun, 2005, Kur ân da Fıtrat Kavramı Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, c: V, Sayı: 2, s ; A. Evgin, Hadislerde Fıtrat Kavramı ve İslâm Fıtratı Söyleminin Tenkidi, Kahramanmaraş, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, 1/2003, s Mesela, Cumhuriyet Dönemi ilk resmî hadis tercümesi, Diyanet İşleri Başkanlığı yayını olan Tecrid-i Sarih çokça kullanılmaktadır. Orada ilgili hadisin tercümesi şöyledir: Her doğan çocuk muhakkak İslâm fıtratı üzerine doğar. A. Naîm, Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, Ankara, 1976, IV/529. Bkz. erişim tarihi:

14 1132 Mustafa IŞIK kundaklayıp şefkatle kucaklamış; öpüp kokluyor. Etrafa gül kokusu yayılıyor. yorumunu yapmaktadır. Bu çizgide, sembollerden ve beden dilinden yararlanılmıştır. 04 Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil: 6) Hadîsin 74 mesajı, hasta doktor ilişkisi içerisinde anlatılmıştır. Kur an, kendi ifadesiyle, şifa dır. 75 Hz. Peygamberi tanıtan ve tanımlayan ifadelerden biri de Tabîbu'l-Kulûb (Kalplerin doktoru) tamlamasıdır. İnsanları fizikî görünümleriyle tanıyıp değerlendirme yapar; gönül dünyalarına inerdi. Tasavvuf geleneğinde, Allah Rasûlü nün bu özelliğinden hareketle, mürşidlere de bu ünvan verilmiştir. 76 Şekil 6 Çizer in yorumu, Kibir bu çizgide, bir hastalık olarak görülüyor. Kibirli insan/hasta (yüzündeki ifadeden de belli oluyor) doktora gitmiş; doktor, kalp filminde onun hastalığını inceliyor şeklindedir. Hadîs metni ilk duyulduğunda suç ve ceza dengesizliği 77 akla gelmekte ancak çizgi konuyu daha anlaşılır hale getirmektedir. Çağımızın hastalığı kanser hücresinin vücudun bir yerinde bulunması ve organa dağılması artık somut hale gelmiştir. Kanser hücresinin gözle görülemeyecek kadar küçük olmasının hiç önemi yoktur. Çizgide Kalbinde minicik kibir olan kimse organının birinde gözle görülmeyecek kadar kibir olan kimse ile özdeşleştirilmiştir. Hadîsin anlaşılması ve anlatılmasında sembolik olarak hasta-doktor ilişkisi vurgulanmış, beden dilinden yararlanılmıştır. 08 Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil: 7) Karanlığı yararak yol açan, önderdir. Beden dilinde "Önde yürümek yüksek statünün işaretidir 78 İzinden gidenler aydınlığın devamını sağlamaktadır. Her yaş ve tipteki insanlar önderin arkasından gidenleri temsil etmektedir. 74 Müslim, I/92 (İman 147, 148, 149); İbn Ebî Şeybe, el-musannef fi l-ehadis ve l-asar, Beyrut, 1994, IX/189; Ahmed b. Hanbel, I/399, 412, 416, 451; IV/133, 134; Ebu Davud, Sünen, IV/351 (Libas 29); Tirmizî, IV/361 (Birr 61); Hâkim el- Müstedrek, Riyad, t.y. I/26; İbn Hibbân, Tekâsîm, VI/286; Sahih, I/460; XII/ Yunus, 10/57; İsra, 17/82; Fussılet, 41/ A. Münâvî, Feyzü'l-Kadir Şerhi'l-Câmii's-Sagir, Beyrut, 1994, III/687; Bkz. N. Tan, Derlemeler Makaleler, y.y. 2007, I/94; M. Keskin- M. Hülagü, Geçmişteki İzleriyle Kayseri, t.y.; Keskin, Türkçeci Bir Bilge Önder: Şeyh İbrahim Tennûrî, s Ünal, Hadis, s. 58; M.Y. Kandemir, Mevzu Hadisler, Ankara, 1984, Ü. Dökmen, İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul, 1995, s. 23.

15 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği 1133 Kur an da Kıyamet gününde herkes önderiyle birlikte çağrılacaktır 79 buyrulmaktadır. İyiliğe önderlik eden sevap, kötülüğe önderlik eden de aynı şekilde günah kazanacaktır. Şekil 7 Şekil 8 18 Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil: 9) 18 Nolu 81 karede, (Şekil: 9) başkasına eliyle zarar vermek isteyen kişiye öteki beden diliyle engel olmaya çalışmaktadır. Çizerin ifadesiyle, Bu sahne (bir insanın diğerini eliyle, diliyle tacizi/ziyana uğratması/ öldürmesi) yeryüzünde ilk kez Kabil ile Habil arasında yaşanmıştı. 82 İnsanlık tarihi boyunca da yaşana gelmektedir. Parmağıyla gösterdiği levhada Müslüman ın tanımı yapılmaktadır. Yanlış eylemin bu levha altında gerçekleşmesi yaman bir çelişkidir. Burada karikatürün mizah gücü devreye girmektedir. Yasak levhasını altında yasağı delmeye çalışan kişilerin fotoğraflanması/ çizilmesi fikrinden yararlanılmıştır. Sigara içmek, yasaktır levhasının altında sigara içmek gibi. Bize göre, metnin Arapça yazılması, Türk Çizer, Bir adamın karanlığın/kaosun içinde, apaydınlık bir yol/ iyilik yolu açtığını ve o yolda kadınerkek, çoluk-çocuk, genç-yaşlı insanlar güven ve esenlik içinde yürüdüklerini ifade etmektedir. Burada hadîsin anlaşılması/anlatılmasında renkler ve metinler arası ilişki den yararlanılmıştır. 11 Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil: 8) Hadîsin metni, 80 yılan ya da sokma özelliği olan başka bir haşaratın deliğinden bahsetmektedir. Konu güncelleştirilmiş; çocuklar açısından merak konusu ve el altında olan elektrik prizi olarak çizilmiştir. Sonuçta, merak yüzünden, bir deliğe parmak sokuluyor ve zarar görülüyor. Buna rağmen ders almayıp tekrar parmağın deliğe sokulması müminin yapacağı iş değildir. Çizgide mesaj, elektrik prizi sembolüyle, başarılı bir şekilde verilmiştir. okuyucusuna verilen mesajı zayıflatmaktadır. Hadîsin Türkçe, Şekil 9 79 İsra, 17/ Buharî, VII/183 (Edeb 83); Müslim, III/2295 (Zühd 63); Ebu Davud, V/185 (Edeb 34); İbn Mâce, II/1318 (Fiten 13); Darimî, I/716 (Rikak 65); Ahmed b. Hanbel, II/115, 379; İbn Hibban, Tekâsîm, IV/500; Sahîh, II/ Buharî, I/89 (İman 4,5); Müslim, I/65 (İman 64, 65); Ebu Davud, III/9 (Cihad 2); Tirmizî, IV/661, V/17 (Kıyame 52, İman 12); Nesaî, 8/105, 107 (İman 8, 9, 11); Darimî, I/695, 696 (Rikak 4, 8); Ahmed b. Hanbel, II/ 160, 163, 187, 191, 192, 195, 205, 206, 209, 212, 215, 224, 379; İbn Hibban, Tekâsîm, V/500, Sahîh, I/406, 467, II/ Maide, 5/27 31.

16 1134 Mustafa IŞIK İngilizce v.b. dillerde yayınlanması halinde levhadaki metnin ilgili dilde yazılması gerekir. Hadîsin anlaşılması ve anlatılmasında metinler arası okuma, beden dili ve mizah gücünden yararlanılmıştır. 23 Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil:10) Hadîsin tamamı verilmiştir ancak tercümede metne bağlı kalınmamıştır. Metin, "Sizden biri, kendisi için istediğini kardeşi için de arzu etmedikçe gerçek imana eremez" 83 şeklindedir. Siyah zemin üzerine beyaz olarak çizilmiştir. Anahtar deliğinden izlemek, meraklı tipini anlatır. Kapalı kapılar ardında neler olduğunu öğrenmek, anahtar deliğinden izlemekle sembolize edilir. Bu davranış meraklı davranışı ve gizlilikleri öğrenme girişimidir. Geniş beyaz zemin de anahtar deliği şeklinde çizilmiş olup sonuçta izleyen de izlenmektedir. Kendisinin anahtar deliğinden izlenmesine razı olmayan kişi, bu işi başkasına yapmamalıdır. Hadîs, her hususta empati yapmamızı istemektedir. Çizer, bu sembolü seçmiştir. Çizer in karelere yazdığı tarihe göre, ilk çizgi hadîs budur. Hadîsin anlatılmasında gizlilikler öğrenme merakını simgeleyen anahtar deliği imajı ve renklerdendan yararlanılmıştır. Şekil Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil:11) Hadîsin tamamı verilmemiştir. Rasûl (s.a.s.) bu sözü minberde, sadakadan, çekinerek istememekten ve istemekten bahsederken söylemiştir. 84 Siyah zemin üzerine beyaz olarak çizilmiştir. Verilen nesne konusunda, ilk olarak aklımıza para gelse de, sevginin sembolü kalp 85 çizilerek verenin sevdiği bir şeyi isteyerek verdiği 86 alanın severek aldığı ifade edilmiştir. Çizer in ifadesiyle, o kişi pıt pıt atan bir kalbiyle/kalpten olanı vermektedir. Beden dilinde "Açılmış eller, dilek jestidir. Bir şey dileyen, çok geçmeden bir şey isteyecek" 87 denilmektedir. 83 Buhari, I/9 (İman 7); Müslim, İman 71, 72 (V/67-68); Tirmizi, IV/667 (Kıyame 59); Nesaî, VIII/ (İman, 19); Darimî, I/703 (Rikak 29); Ahmed b. Hanbel, III/176, 206, 251, 272, 278, 289; İbn Hibban, Tekasim, I/466, Sahih, I/ 470, Buhari, II/117, 130, VII/176, III/189, VI/190 (Zekât 18, 50, Rikak 11, Vesaya 9, Nafakât 2; Müslim, I/ , 731 (Zekât 94, 95, 96, 97, 106); Ebu Davud, II/298 (Zekât 28); Tirmizi, IV/573, 641 (Zühd 32, Kıyame 29); Nesaî, V/60, 61, 62, 101 (Zekât 50, 52,53, 93); Malik; II/998 (Sadaka 8); Darimî, Sünen, I/389 (Zekât 22); Ahmed b. Hanbel, II/4, 67, 98, 122, 243,278, 288, 319, 362, 394, 434, 476, 476, 480, 501; III/ 330, 346, 403, 434; 5/262; İbn Hibban, Tekasim, V/417, I/250, Sahih, VIII/148, 151; Aclûnî, I/ Çizer, sevginin sembolü kalbi albümde 5 karede kullanmıştır. (Bkz. Aycın, s. 4, 7, 14, 15, 27). 86 Bkz. Ali-İmran 3/ W. Zielke, Sözsüz Konuşma, (çev. Esat Mermi), İstanbul, 1993, s. 51.

17 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği 1135 Fizikî görünüm olarak bakıldığında, veren el daima üsttedir; alan el aşağıda, alttadır. Hadîsin anlaşılması/ anlatılmasında beden dilinden, renk ve sembollerden yararlanılmıştır. 31 Nolu Hadîsin İncelenmesi (Şekil: 12) Hadîsin metni 88 siyahbeyaz zemin üzerine çizilmiştir. Siyah zemin geceyi, beyaz zemin gündüzü; Şekil 11 Şekil 12 ikisi birlikte hayatı, hayatın her anının kulluk olduğunu anlatmak istemiş olmalıdır. Arka-planda ay, hilal şeklinde olmasının ötesinde ışık saçan bir nesnedir. Aynı sembol, cami olarak sembolize edilen gök kubbenin alemi olarak kullanılmıştır. Hadîs metninde kullanılan somut kavram tarağın sapı saf tutan Müslümanlar olarak gösterilmiştir. Tarağın dişleriyle saftaki kişilerin eşitliği özdeşleştirilmiştir. Hayatın başka safhalarında bu eşitliğin görülmesi bu denli mümkün değildir. Yıldızlarla süslenmiş gökyüzünde yıldızların parlaklığı, gök kubbede uçuşan kuşların özgür uçuşu, böyle bir toplumun mutlu olacağının görsel anlatımıdır. Çizer e göre, Müslüman toplumun kimliğini parlayan hilâl, dört yıldız ve diğer yıldızlardan rahatça anlıyoruz; bilenlerin malumudur ki, hilâl Hazreti Peygamberi, dört yıldız hulefâ-i râşidîni ve diğer yıldızlar diğer sahâbe-i kirâmı simgelemektedir. Bu durumda Ashabım yıldızlar gibidir; hangisine uyarsanız doğru yolu bulursunuz 89 hadîsine gönderme yapılmış olmaktadır. Hadîsin anlaşılması/anlatılması konusunda semboller, renk ve metinler arası okumadan yararlanılmıştır. Değerlendirme ve Sonuç Geçmişten günümüze Hadîs/sünnetin anlaşılması ve anlatılması için çok şey yapılmış, yapılanlar Hadîs tarihi ve metodolojisi içinde yerini almıştır. Bu konuyla ilgili, Garîbu l-hadîs, Fıkhu l-hadîs, Muhtelifu l-hadîs, Esbâbu Vurûdi l-hadîs gibi geleneksel ilim dalları oluşmuştur. Zamanın geçmesi ve insanlığın ufkunun gelişmesi sonucunda yeni imkânlar doğmaktadır. Bunlardan da yararlanarak hadîslerin çağın insanına sunulması gerekmektedir. Hadîs edebiyatı içinde oluşan, anlama/anlatmayı kolaylaştıran bu geleneksel ilimler, hadîslerin sıhhati ile uğraşmaz; bunların verileri zayıf hadîse güç katmaz, sahih hadîsi zayıflatmaz. 88 Hicrî 4. Yüzyıl ve sonrası eserlerde, zayıf ve mevzu hadis içeren eserlerde geçmektedir. Hatib Bağdadî, Tarihu Bağdat, t.y. VII/57; M. Kuzaî, Müsned-i Şihab, Beyrut, 1986, I/145; C. Suyutî, el-leâlii l-masnua fi l-ehadisi l-mevzua, Beyrut, 1975, II/290; A. Muttakî, Kenzu l-ummâl, Beyrut, 1989, IX/38; İbn Cevzî, Kitabu l-mevzu ât Min Ehadîsi l-merfâ a, thk. N. B. Şükrî, Riyad, 1997, III/273; İbn Asâkir, Tarihu Medinet-i Dımaşk, Beyrut, 1995, X/363; Aclûnî, II/ İbnu l-esîr, Câmiu l-usûl min Ehâdîsi'r-Rasûl, (thk. Ş. Arnavut), Beyrut, 1972, VIII/556; Aclûnî, 1/132; Ahmed b. Hanbel de Yerdeki âlimlerin konumu gökte yıldızların konumu gibidir sözü daha geniş bir çerçeve çizer. Ahmed b. Hanbel, III/157. Çizer, albümde bu sembolü, 6 çizgi hadiste kullanmıştır. Bkz. Aycın, s.12, 21, 29, 31, 34, 38.

18 1136 Mustafa IŞIK Hadîsleri statik ve sabiteleri olan metinler olmaktan dışarı çıkartmaz. Sadece hadîs metinlerinin daha iyi anlaşılmasını/anlatılmasını, öğrenilmesini/öğretilmesini kolaylaştırır. Biz de çağdaş bilim ve sanatlardan yararlanarak hadîs/sünnetin daha iyi anlaşılması/anlatılması ve öğrenilmesi/öğretilmesi için gayret göstermeliyiz. Öncelikle bazı hadîsleri çizgi sanatından yararlanarak yorumlamak; bu hadîslerin küçükten büyüğe, anlaşılması/anlatılması yönünde çok yararlı olacaktır. Nitekim yukarıda bazılarının sonuçlarına göz attığımız ilk ve orta öğretim derslerinde karikatür kullanımı konularında yapılan akademik çalışmalarda karikatür deneyimlerin olumlu sonuçları görülmüştür. Karikatür sanatında çizgi, ön plandadır. Çoklu Zekâ Teorisi içinde Görsel-Uzamsal Zekâ çeşidini kullanmak durumunda karikatür ana eğitim malzemelerden biri olmaktadır. Sosyal hayatta, her kuşakta biraz daha okumaktan kaçan ve görsele bakan çağımız insanının Hadîsleri görsel okuması, daha iyi anlaması/anlatması açısından, çizgiden yararlanmalıyız. Bunun için çizerin sanatçı özelliği çok önem arz etmektedir. Ayrıca hadîsin tamamının çizer tarafından bilinmesi gerekir. Buna karşılık okuyucu/izleyicinin sadece metnin vurucu kısmını görmesi yetecektir. Çünkü burada hadîsi anlatmak artık yazının değil; çizginin işi olmuştur. Bu tip ekip çalışmalarının başlatılması ve çizginin düşündüren, vurgulayan ve gülümseten özelliklerinden yararlanılması gerekir. Albümün kısa sürede yaptığı baskı sayısı, internet ortamında farklı adreslerde bulunması ve uluslararası düzeye ulaşması bu albüme ilginin yüksekliğini göstermektedir. Okumayı ihmâl eden, görsele önem veren yeni nesillerin öğrenmede dikkat sürelerini artırmak; sade bilgi sunma yerine düşünme ve tartışmayı yoruma açmak, toplumsal olaylara bakış sırasında sanata kapı aralamak çizginin katkısıyla sağlanabilir. Teknolojinin de etkisiyle görselliğin önde gittiği dünyamızda okumadan anlatan, okunandan fazla etki bırakan çizginin hadîslere uygulanması gerekmektedir. Sonuçta görsel okuma da eğitim/öğretimde bir okuma şeklidir. Görsel okumayla çizginin görsel-kavramsal özelliklerin bir araya gelmesi anlama ve anlatmayı kolaylaştıracaktır. Çizginin yabancı dili olmayacağından; çizgi hadîs -dili ne olursa olsun- potansiyel olarak, bütün insanlara sunulmuş olacaktır. Kırk Hadîs Kırk Çizgi, bildiğimiz kadarıyla, sahasında ilk olan bir çalışmadır. Çizerin ifadesiyle hadîslerin ışığında çizilmiş, çizgilerden oluşan bir albümdür. Bu makale, bu albümü somut örnek göstererek, hadîslerin -özellikle yeni kuşaklara- daha iyi anlatılması/öğretilmesi için görsel okuma düşüncesini somutlaştırmak amacıyla, bu konuda atılmış küçük bir adım olacaktır. KAYNAKÇA Abd b. Humeyd, Müntehab, (thk. Subhi el-bedri es-samarraî-m. M. Halil es-saidî), Kahire, Abdulbâkî, M. F. el-mu cemu l-müfehres li Elfazı l-kur ani l-kerîm, Beyrut, t.y. Abdurezzak, el-musannef, thk. H. Rahman Azamî, Pakistan, Abdurrezzak, el-musannef, thk. H. Rahman Azamî, Pakistan, Aclûnî, Keşfu l-hafâ, Beyrut, Ahmed b. Hanbel, Müsned, Çağrı, İstanbul, 1992.

19 Hadîslerin Öğretilmesinde Çizgilerden Yararlanma: Kırk Hadîs Kırk Çizgi Örneği 1137 AKYILDIZ, N., Coğrafya Öğretiminde Karikatür Materyali Kullanımının Öğrenci Başarısına Etkisi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi) Ali el-karî, Şerhu Müsned-i Ebî Hanife, Beyrut, ALKAN, G. Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kavram Karikatürlerinin Öğrenci Başarısına Etkisi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi), Niğde, AVŞAR, S., Tarih Öğretiminde Karikatür İmgesi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi), Ankara, AVVAME, M. Eseru l-hadîsi ş-şerif fi İhtilafi l-eimmeti l-fukaha, Medine, 1988; İmamların Fıkhî İhtilaflarında Hadîslerin Rolü, (Çev. M. H. Kırbaşoğlu), İstanbul, AYCIN, H. Kırk Hadîs Kırk Çizgi, İstanbul, BAYHAN, P. ARTAN, İ., Çocuk Gelişimi ve Eğitimi, İstanbul, Buhârî, el-câmi u s-sahih, Çağrı, İstanbul, Buharî, el-edebu l-müfred, (thk. Semir b. Emin el-zühri), Riyad, CANAN, İ. Kütüb-i Sitte Muhtasarı, Tercüme ve Şerhi, İstanbul, t.y. CERRAHOĞLU, İ. Tefsir Usulü, Ankara, CİHAN, S., Hadîsler ve Ortaya Çıkış Sebepleri, Ankara, COŞKUN, S. A., Fen Bilgisi Öğretiminde Karikatür Kullanımının Başarı, Motivasyon ve Tutumlar Üzerine Etkisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (basılmamış Yüksek Lisans tezi), Isparta, ÇAKAN, İ. L. Hadîslerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, İstanbul, ÇELEBİ, K. Keşfü'z-Zünûn an Esâmi'l-Kütübi ve'l-fünûn, Beyrut, t.y. Darimî, Sünen, Çağrı, İstanbul, DEMİRAYAK, K., Kasidetü l Bürde, DİA, İstanbul, DEMİREL, Ö., Eğitimde Program Geliştirme, Ankara DÖKMEN, Ü., İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul, DURMAZ, B. Yapılandırıcı Fen Öğretiminde Kavram Karikatürlerinin Öğrencilerin Başarısı ve Duyuşsal Özelliklerine Etkisi: Muğla İli Merkez İlçe Örneği, (basılmamış yüksek lisans tezi), Muğla Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Muğla, Haziran DURUALP, E. İlköğretimde Sosyal Bilgiler Öğretiminde Karikatür Kullanımı, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (basılmamış yüksek lisans tezi), Ankara, ELMALI, E. Hassân b. Sâbit, DİA, İstanbul, EVGİN, A. Hadîslerde Fıtrat Kavramı ve İslâm Fıtratı Söyleminin Tenkidi, Kahramanmaraş, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, EVZAÎ, A., Sünenü l-evzaî, Beyrut, GÖRMEZ, M. Sünnet ve Hadîsin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, Ankara, 2000.

20 1138 Mustafa IŞIK Hâkim el-müstedrek, Riyad, t.y. Hâkim Nisâbûrî, Marifetu Ulûmi l-hadîs, (haz. H. Mu zam), Beyrut, t.y. Hatib Bağdadî, Tarihu Bağdat, t.y. HORTAÇSU, N., İnsan İlişkileri, Ankara, HÖKELEK, H. Din Psikolojisi, Ankara, ITR, N., Menhecu n-nakdi l-hadîs, Dımaşk, İbn Asâkir, Tarihu Medinet-i Dımaşk, Beyrut, İbn Cevzî, Kitabu l-mevzû at min Ehadîsi l-merfu a, (thk. N. B. Şükrî), Riyad, İbn Ebî Şeybe, el-musannef fi l-ehadîsi ve l-âsâr, Beyrut, İbn Hacer, İthafu l-mehere, Medine, İbn Hamza el-hüseynî, el-beyân ve t-ta rif fi Esbâb-ı Vürûdi l-hadîs, Beyrut, İbn Hibbân, Tekâsîm ve l-enva, (thk. M. Ali Sönmez-H. Aydemir) Beyrut, 2012, IV/77-78; Sahih, (thk. Ş. Arnavut), Beyrut, İbn Mâce, Sünen, Çağrı, İstanbul, İbn Salâh, Ulûmu l-hadîs, thk. N. Itr, Medine, İbnu Kuteybe, Te vil-u Muhtelefi l-hadîs, Beyrut, İbnu l-esîr, Câmiu l-usûl min Ehâdîsi'r-Rasûl, (thk. Ş. Arnavut), Beyrut, İshak b. Raheveyh, Müsned, (thk. A. Abdulhak el-belûşî), Medine, KANDEMİR, M.Y., Mevzu Hadîsler, Ankara, KARABULUT, A. R. 33 Konuda Ayrı Ayrı Kırk Hadîs, Kayseri, KARAHAN, A. İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadîs, Ankara, KARAHAN, A. Kırk Hadîs, Ankara KAYA, M. F., Öğrencilerde Görsel Okuryazarlık Becerilerinin Geliştirilmesine Yönelik Coğrafya Öğretmenlerinin Görüş ve Uygulamaları, Turkish Study, Turkey, 2011, Volume 6/2, Spring. KESKİN, M. - HÜLAGÜ, M. Geçmişteki İzleriyle Kayseri, t.y. KETTANÎ, M., Hadîs Literatürü, çev. Y. Özbek, İstanbul, KIRBAŞOĞLU, M. H., İslâm Düşüncesinde Sünnet, Ankara, Komisyon, Başlangıçtan Bugüne Türk Karikatürü, İstanbul, Komisyon, Çocuk Gelişimi ve Eğitimi, Ankara, Komisyon, İlköğretim Türkçe Dersi (6.7.8.sınıflar) Öğretim Programı, Ankara, Komisyon, İmam-Hatip ve Anadolu İmam-Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretim Programları, Ankara, Komisyon, Türkçe Sözlük, Ankara, 1988.