VENIDiK TACİRi'NDI. YAPI ÖZELLiKLIRi. Yrd. Doç.Dr. Uğur AKINCI* ÖYKÜ BAGLAMıNDA iıişkiler

Transkript

1 VENIDK TACİR'NDI YAPI ÖZELLKLIR Yrd. Doç.Dr. Uğur AKINCI* Wllam Shakespeare'n Olgunluk Dönem komedyalarındanbr olan Venedk Tadr 'nn t 596-( 597 yılları arasında yazıldığı ve bu dönem oyunlarının bçm ve çerk özellkler açısından Shakespeare'n yazarlık serüvennde öneml br yer tuttuğu blnmektedr. Özellkle öykü oluşumu ve gelşmnde kullanılan teknkler açısından, yazarın lk dönem komedyalarındak kusurlarından kurtulup, kaba güldürüden "yüksel< komedya" denlen türe yönelmes, bu yapıtlarda açıkça gözlenr. Bu dönemn ürünü olan yed komedyanın üçü; Venedk Tadr, Kısa.sa Kısas ve Yeter k Sonu y Btsn*, çerder açısından "problem play" olarak değerlendrlmektedr.türkçe'de "sorunlu oyun", "karanlık komedya" ve "sorun komedyası" gb tanımlarla karşılık bulan bu oyunlar, çözümlenemeyen br sorun ya da sorunlar çermelernden dolayı özel br önem kazanmaktadırlar. Venedk Tac.r'nn öyküsü k ana eksen etrafında oluşur. Bunlardan lk, Porta ve Bassano arasındak aşk serüvenn şleyen "aşk öyküsü"; kncs se, bu aşl< öyküsüne bağlı olarak, Venedld tacr Antono'nun Yahud tefec Shylock'tan aldığı borcu ödeyememes sonucu gelşen "pazarlık öykü"südür. Her k öykü de, çeştl değerlern belrledğ kl ve çoğul lşk brmlerne dayanır. Oyunun dern yapı'sına (anlam) ulaşablmek. bu lşk brmlernn ntelğn neden ve sonuçlarıyla brlkte rdelemelde mümkün olacaldır. ÖYKÜ BAGLAMıNDA ışkler Venedk Tacr 'ndek kl lşk brmler ve bu brmler belrleyen değerler şöyle özetleneblr: PORTIA-BASSANIO, Aşl< İlşl<s PORTIA- BABA ' ' Otorte lşks ANTONfO-BASSANIO Dostluk lşks ANTONIO-SHYLOCK Para (Çıkar) lşks ~ Dokuz Eylül Ünlverstes,Güzel SAnatdr F"'!(lHes, Salıne $.\0.;1(1-"1) Bölümü.

2 JESSICA-lORENZO JESSfCA- SHYlOCK NERlSSA-GRATIANO Aşk lşks Otorte lşks Aşk lşks Bu durumda aşk, otorte, dostluk ve para, lşk brmlern belrleyen temel kavramlar olarak ortaya çıkmaktadır. Aşk lşkler!,'orta-bassano, Jessca-lorenzo ve Nerssa-Gratano çftler arasında I<urulur. Bu üç lşk brmnden Porta-Bassano lşks aynı zamanda oyunun k ana öyküsünden br olan "aşl< öyküsü"nü doğuran temel aşk lşks olması yönünden dğer k aşk jlşksnn üzernde yer alır. Bu yüzden son k aşk lşks, Porta ve Bassano arasındak aşk lşksnn brer zdüşümüdürsank. Bu üç aşk lşksn benzer kılan türlü koşutluklar vardır; Porta-Bassanİo arasındak lşknn gerçekleşeblmesçn bazı engellern aşılması, brtakım koşulların yerne getrlmes gerel<mektedr. Venedk kentnde oturan Bassano, sevdğ kız olan Porta'nın bulunduğu Belmont I<entne gdeblmek çn br mktar para bulmak zorundadır. Para bulup Belmont'a gttğnde se, brazdan açıklayacağımız "Kutu bulma" koşulunu yerne getrdğnde Porta le evleneblecel<tr. Bassano le Belmont'a gelen ve onun dostu olan Gratano, Porta'nın nedmes Nerssa'ya aşık olur. Gratano ve Nerssa'nın evleneblmeler, Porta-Bassano evllğjnn gerçel<leşmesne bağlıdır. Dolayısıylaher k lşknn de "mutlu son"a ulaşmasını sağlayacak koşuııar çakışmaktadır. Öte yandan, bu I< aşk motfın güçlendren üçüncü br 1şkj de, Yahud tefec Shylock'un kızı Jessca le lorenzo adında Hırstyan br genç arasında gerçekleşecektr. Bu üçüncü aşkın gerçekleşeblmesçn de bazı engellern aşılması gerekmektedr. Jessca babasının servetnn hemen hemen tümünü alarak evn terkedecek ve lorenzo le buluşarak, tlpt<ı dğer aşıklar gb, Belmont'a gelecektr. Ne var k, bu k aşığın Belmont'a gelp saklanablmeler ve evleneblmeler Basano'nun Porta le evleneblmesne bağlıdır. Böylece bu üç aşk lşks arasındak en öneml koşutluk, Porta-Bassano lşksnn mutlu son'la btmes üzerne, tüm aşıkların brbrne kavuşmasının gerçekleşecek olması bçmnde kurulmaktadır. Son k lşknn, Porta-Bassano lşksnn brer Zdüşümü gb değerlendrlmesnngerekçes bu koşutluklardan kaynaklanmaktadır. Öykü bağlamındaele alınan lşk brmlernden Porta-Baba ve Jessca-Shylock (Baba) lşklern belrleyen kavram se "otortendr. Porta'nın babası oyun çersnde yer almaz. Fakat, koymuş olduğu br kuraldan ötürü Porta üzerndek baskısı oyun boyunca belrgn br bçmde hssedlr. Porta'nın babası ölmeden önce, brsnde Porta'nın resm bulunan üç kutu bırakmıştır. Yapılacak br sınav sonucunda bu kutuyu bulmayı başaran kjş hem Porta le evleneblecel< hem de ona kalan büyük mrasın sahb olacaktır. Oyunun jknc otorter gücü se Shylock'tur. Shylock da, dğer baba gb, servetn kzlnın kuııanmasına zn vermedğ gb, kızının dledğ kşyle evlenmesn de engeııemeye çalışır. Bu yönleryle her k baba da kızlarının özgür davranmalarını engelleme açısından otorter br

3 kmlk kazanır. Porta ve jessca, kendlern en çok lglendren konularda ble, dledkler gb davranma hakları elnden alınan ve bu yönleryle koşutluk gösteren k oyun kşs olarak karşımıza çıkar: JESS\CA BABA SHYLOCK PORLIA Öykü çersnde yer alan bu farklı lşk brmlernn yanısıra, Antono-Bassano arasında hçbr çıkar gözetlmekszn. fedakarlığa dayalı 'dostluk' lşks le; Antono Shylock arasında tümüyle çıl<ara dayalı para lşks, oyunun karşıtlıklar üzerne kurulmuş dğer lşk brmlerdr. Her k lşknn de eksen kşs Antono'dur: BASSANIO ANTONIO ~SHYLOCK Buraya kadar sözü edlen lşk brmler olumluluk ve olumsuzluk değerlerne göre k karşıt lşk kümes oluşturmaktadır: ı. KÜME (Olumlu lşkler) Aşk lşks Dostluk lşl<s II. KÜME (Olumsuz lşkler) Otorte lşks Para lşks KİŞLER BAGLAMıNDA LşKLER Venedk Ta.cr. öykü bağlamında ncelenen kl lşk brmlernn yanısıra. kşler bağlamındaele alındığında k ya da daha fazla oyun kşsnn yer aldığı "çoğul" lşk brmlern kapsayan br oyun özellğ de göstermektedr. Porta-8assano ve Nerssa-Gratano lşkler olumlu değerler taşıyan aşk lşldlerdr.

4 Dostluk temelnde gelşen Antono-Bassano lşks se, Shylock ve paranın devreye grmesyle olumsuz br değer fade eden "nefren de kapsayacak bçmde boyut kazanır ve yen br lşk brm yaratır. Bu lşk brm çersnde özellkle Antono-Shylock lşks, paranın yarattığı düşmanca lşklern en üst aşamasıdır: ANTONIO-BASSANIO X SHYLOCK.. _ 0. SHYLOeK X ANTONIO (Dostluk) (Para) (Nefret, düşmanltk) Porta ve Bassano arasındak aşk lşks, Antono'nun da devreye grmesyle, dostluk lşksn de kapsayacak bçmde genşler. Bu lşk brım, br öncek lşk brmnde olduğu gb, Shylocl<'un devreye grmesyle para ve nefret kapsayacak bçmnde genşleyen, karşıtlıklar üzerne kurulmuş yen br lşk brmne dönüşür; ANTONIO-BASSANfO-PORTIA (Aşk, dostluk) X SHYLOCK (Para, nefret) )essca-lorenzo lşksyle olumlu boyutu pekştrlen aşk lşks se, bu lşky engellemeye çalışan ve Shylock kşlğnde anlamını bulan otorte kavramıyla karşıt özellk gösterr. Aynı karşıtlık, yne br baba tarafından konulan br kural yüzünden gerçekleşememe tehlkesyle yüzyüze olan Porta-Bassano arasındak aşk lşksnde de kendn gösterr; JEssıCA-LORENZO PORTIA-BASSANIO X SHYLoeK-BABA (Aşl<, duygu) (OtQrt ) Kşler arasında belren son Hşk brm se Porta-Nerssa-Jessca üçıüsü etrafında kurulur. Her üç oyun kşs de aşk ve dostluk lşklerne katkıda bulunmak amacıyla türlü eylemlere grşrler: Porta ve Nerssa [<ılık değştrr, Jessca se evn terkeder. Bu bır anlamda aklın, aşk ve dostluk çn doğru yolda kullanılmasını da fade etmektedr. Çeştl değerlern belrledğ ve kşler bağlamında ncelemeye çalıştığımız lşk brmrer, aşağıdak gb br "Kşler geometrs" oluşturmaktadır:(bkz: Şekl 1) Kşler arasındak lşk brmlern belrleyen aşk, dostluk, para ve otorte gb kavramlar aynı zamanda toplumun asal güçlernn de brer smges olmaktadır. Bu kavramlardan para ve akıı, k yönlü kullanılmaları açısından daha br önem kazanır: OLUMLU AKıL (PORllA) OLUMSUZ AKıL (SHYLOeK)

5 Şekl 1; NERlSSA PORTrA JESSICA ~ GRATIANO ANTONIO SHYLOCK LORENZO BASSANIO Kşler arasındak lşk brmlern belrleyen aşk, dostluk, para ve otorte gb kavramlar aynı zamanda toplumun asal güçlernn de brer smges olmaktadır. Bu kavramlardan para ve akıı, k yönlü kullanılmaları açısından daha br önem kazanır: OLUMLU AKıL (PORTlA) / OLUMSUZ AKıL (SHYLOCK) Olumlu aklın temslcs Porta'dır. Porta, nedmes Nerssa le brlkte genç br hukukçu kmlğne bürünür ve yaptığı savunma le Antono'yu Shylock'un elnden kurtarır. Burada Porta'nın kurnazlığı söz konusudur. Ne var k Porta'nın kurnazlığı, dostluk gb olumlu br değere hzmet ettğ çn bu davranış aklın doğru yolda kullanılmasının gösterges olmaktadır. Shylock da tıpkı Porta gb, aldın! kurnazlık çn kullanır. Fakat Porta'nın tersne Shylock'un bu yönelş dostluk gb olumlu br değer yaşatmak adına yapılmaz. Shylock br nsanın canına kıymak, onu yok etmek çn kurnazlık yapar ve senettek et kesme koşulundan yararlanmaya çalışır. Bu yüzden, Shylock oyunun sonunda cezalandırılarak aklı olumsuz yolda kullanmanın yanlış br eylem olduğu savı pekştrlr. OLUMLU PARA (ANTOMO) / OLUMSUZ PARA (SHYLOCK) Paranın kullanılışı da tıpkı akıl gb. jk farklı amaca hzmet eder. Para, akıı ögesne göre daha karmaşık br ntelğe sahptr. Bu karmaşa, paranın kazanılış ve kullanı\ış yöntemlernde ortaya çıkar. Antono tcaretle uğraşır, Shylock se tefeclkle. Oyunda Antono'nun tcaretten kazandığı para "aklanmakta", Shylock'un tefeclkten kazandığı

6 para se "karalanmaktadır". Tefeclk, Antono'nun rskl ve mal alıp satmaya yönelk tcaret anlayışının karşısında olumsuz br tcar anlayış olarak değerlendrlr. Her ksnn parayı kazanış bçmnde görülen farklılık, paranın kullanılışyöntemlernde daha da belrgnleşr. Antono, Shylocldan borç aldığı parayı yakın dostu Bassano'nun sevdğ kıza kavuşması çn kullanır. Kends keflolduğu halde parayı kullanan Antono'dan hçbr karşıltk beklemez. Antono'nun parayı kullanış bçm dostluk ve yardım duygularından kaynaklanmakta, bu duygular aşk gb olumlu br değern gerçekleşmes yolunda değerlendrlmektedr. Shylock se, kazanılış bçmyle zaten 'kara' br ntelğe sahp olan parasını kullanırken de, olumsuz düşünceler çndedr. Antono'ya borç verrken amacı ona yardım etmek değl, borcunu ödeyemedğ takdrde ondan ntkam almaktır. Hem de o güne kadar görülmemş br yöntemle. borçlunun vücudundan et keserek! Akıl ve paranın bu k farldı kullanılış bçm her k kavramı da kapsayan ama brbrne zıt yol açmaktadır: değerler çeren karşıtlıklara AKıL + AŞK + DOSTLU!( PARA + AŞK + DOSTLUK x X AKıL + KN PARA + NEFRET + DÜŞMANlıK DERİN YArı (ANLAM) Öykü ve kşler bağlamında ncelemeye çalıştığımız lşk brmler ve bu brmler belrleyen özellkler aynı zamanda Venedlk Tacr oyununun 'Dern Yapı' sını da belrlemektedr. Bu özellkler ışığında şu gerçek ortaya çıkmaktadır: "OLUMLU YA DA OLUMSUZ, TOPLUMUN ALTı ASAL GÜCÜ VARDıR" ~ Tcaret.... ~~.~.;;~.~)...,. Olumlu ~.,. 1) PARA SOSYAL,SIYASAL GUç ~ (Shylock) / Tcaret. Olumsuz ~ Düzen kurma Olumlu ~ ~ (Yargıç, Dük) ~ l) OToRİTE SYASAL GÜç ~ (Baba, Shylock) ~ Doğa ve aşk'! nkar... Olumsuz

7 ~ Kurnazlık Olumlu ~ ~ (Porta; doğruya hzmet) ~ 3) AKıL DOGAL GÜç (Shylock; öfke ve nefret aracı) / Kurnazııle Olumsuz ~Hırstyanlık.. Olumlu~ (Antono, Bassano, Porta; aşk. dostluk, yardım) 4) DN TOPLUMSAL ~ SOSYAL GÜç ~ (Shylock; kn, düşmanlık. hle) ~ yahudlk Olumsuz Olumluyu ödüllendrme ~ (Baba, Dük, Yargıç) ~ 5) ADALET~ SOSYAL.sY~.SAL./ SJNIFSALGUÇ (Shylock)./ Olumsuzu cezalandırma 6) AŞK. DOSTLUK Olumlu.sOSYAL. DOGAL GÜç ÇÖZÜMSÜZ ÇÖZÜMLER Venedk Taclr'nde gerek çözüm aşamasına kadar geçen süreçte gerekse çözüm sürecnde, anlama lşkn br takım sorunlar görülmektedr: Kılık Değştrme (Hle) ; Kurnazltk Etme (Hle) ; Öç Alma (Hle) Oyunda Porta le Nerssa mahkemeye gdp Antono'yu kurtarmaya nyetlendklernde. bu ş gerçekleştreblmek çn kılık değştrr ve erker kılığına grerler. Rahatça seyahat etmek, mahkemede kendlern dnletmek ya da amacı daha kolay br şeklde gerçekleştrmekçn yapılan bu eylem, umulan başarıyı sağlar. Fakat neden ve sonuçları ne olursa olsun bu yöntem son aşamada kurnazlığa dayalı br aldatmacayı, dğer br deyşle "hle"y fade eder. Shylock'un yaptıkları ne denl yanlış ve bağışlanamazda olsa,

8 adalete dayanarak yanlış yöntemlere sapma, tıpkı Shy'ock'da olduğu gb, Porta'da da sezlr. Shylock da, Porta da üstün geleblmek çn aynı adalete dayanırlar, adalete dayanarak yasaları tersyüz etmeye kalkışırlar. Her k taraf da adalete sığınarak (!) hle yapar. Adalet saptırmayayönelk bu davranış "öç alma" nyetnde de kendn gösterr. Shylock adalete dayanarak br nsanın vücudundan et kesmeye kall<ışır. Oysa aynı adalet, senet süresnde ödenmezse ble bu süre dışında, üstelk fazlasıyla ödendğnde borçlunun bağışlanmasınaolanak sağlayacak kadar hoşgörülüdür. lk yolu seçen Shylock güvendğ adaletn kendsn zafere götürdüğünü zannederken. k amaçlı kullanılablen adaletn kurbanı otur ve yenlgye sürüklenir. Zor durumda kalan Shylock alacağından vazgeçer ve bağışlanmayı beklerken, adalet temsl eden otorte (Dük), Shylock'u bağışlamakyerne cezalandırmayoluna gder. Hem de dnn değştrme ve tüm malının elnden alınması gb ağır cezalar yükleyerel" Shylock, Porta ve Dük yasalardan yararlanırken amaç ve yöntemlernde koşutluk gösterrler. Ne oyun boyunca olumluğun temslcs olarak gösterlen Porta ve Dük, ne de olumsuzluğun temslcs Shylock, her nedense adaletn bağışlayıcı ve hoşgörülü yanını kullanmayı hç m hç düşünmezler.oyun boyunca süren bu ve benzer sorunlar, sonuçta üç temel soruna kaynaklık eder: I} Kılık değştrenler, Hlecler (Neden 7) Kadınlar, Uşaklar ve Yahudler; l} Hle çözüm sayılır mj 7 ; Adalet hle (oyun) yapar mı 7; 3) Yahudlk = Tefeclk (m 7) ; Hırstyanlık = Doğru tcaret (m 7) Bu sorular etrafında şu temel saptamaya gdleblr: ÇÖZÜM., GEçc OYUNSAL SORUN KAlıCı YAŞAMSAL Sonuçta; "Hle le gelen çözüm, çözümsüzlük (mü) dür 7, "Adaletn gerçekleşmes çn her çözüm (yöntem) ~eşru (mu) dur? gb çeştl mesajlara ulaşılır. ÜST YAPı - DERN YAPI LşKs lşklerden ve değerlerdenyola çıkılarak toplumun bell baş'ı çelşkler serglenr: DOGA X TOPLUM / DOSTLUK X PARA (ÇıKAR) / AŞK X DÜZEN (OTORİTE).... 1) Yüzeyde olan (Oyunsal) ÇOZUM ----2) Dernde (Altta) olan (Yaşamsal)

9 1) YÜZEYDE ÇÖZÜME ULAŞılıR: - Akıı olumlu yönde kullanılır, - Para doğru amaca hzmet eder, - Aşıklar kavuşur, - Hak (Adalet) yern bulur, - Hırstyanlık yüceltlr. 2) DERN YAPıDAK çelşkler ÇÖZÜMSÜZ KAlıR: - Tefeclk Yahudlk (m?). - Doğruluk - Otorte - Adalet Hırstyanlık (mı?), Baskı ve hle (m?). Tarafsız (mı?). SONUÇ Shakespeare'n Venedlk Taclrl'n de kapsayan Olgunluk Dönem komedyalarındaele alınan ve tartışılan temalar brbrne benzerlk gösterr. Bu oyunlarda ya bazı kurumlar ya da bazı değerler rdelenr. Kurumlar kapsamında yönetm, adalet, tcaret, dn vb. gb temalar tartışmaya açıhrken; değerler kapsamında da sevg, dostluk. erdem, zeka, becer. soyluluk ve onur gb temalar gündeme gelr. Bu değerlern ve kurumların çoğu olumlu br şlev üstlenmş olmalarına karşın, kşlern elndek farklı kullanımlarındanötürü km zaman da olumsuz br şlev üstlenrler. Değerlern ve kurumların yanlış ve "yan"" kuuanımlarından ötürü brtakım öneml sorunlar ortaya çıkar. Bu sorunlar çoğunlukla toplumsal yaşamı tehdt edecek boyutlara ulaşır. Sorunların büyük çoğunluğu adaletn katı ve yanlış kullanımında; otortenn baskı ve tehdt unsuruna dönüşmesnde; dnn başka nançlar üzernde br baskı aracına dönüşmesnde ortaya çıkar. Aynı bçmde, dostluk sadakatsizlğedönüştüğündeve br çıkar aracı olduğunda; zeka ve becer "hle" aracı olarak kuııanıldığında toplumda sağlıksız ve yanlış lşklern kurulması da berabernde gelmektedr. Tüm bu değerlern ve kurumların çerdğ olumlu öz gerektğ gb kullanıldığındase sağlıklı lşkler ve sağlıklı br toplumun kurulması hçde zor görünmemektedr. Fakat gözardı edlemeyecek br gerçek var: Yaşamın dyalektğ çnde her değer ve kurum, olumlu ve olumsuz ntelkler br arada barındırmaktadır. Bu değerler ve kavramlar etrafında belren sorunlar oyunda çözülse ble bu çözüm "oyunsal ve geçc". sorunlar se "kalıcı ve yaşamsal" olmaktadır. Lessng'n, "Shakespeare rdelenmek ster" sözünün gerekçes de buradan kaynaklanıyor olsa gerek. Yüzeyde ve oyunda çözülen ama dernde ve yaşamda kalıcı olan sorunlar yüzyıllardır ncelenmekte ve tartışılmakta. Brbrnden karmaşık olan Shakespeare ve dyalektk br arada ele alındığında se, görünen o k, bu tartışma daha uzun süre devam edecek.