МЕТОДЫ РЕГИОНАЛЬНАЯ ДИАГНОСТИКА ВЕРОЯТНЫХ НАПРАВЛЕНИЙ ЗАИМСТВОВАНИЯ ТЕХНОЛОГИЙ В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

Transkript

1 МЕТОДЫ РЕГИОНАЛЬНАЯ ДИАГНОСТИКА ВЕРОЯТНЫХ НАПРАВЛЕНИЙ ЗАИМСТВОВАНИЯ ТЕХНОЛОГИЙ В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ Б. А. Сатывалдиева, доцент, кандидат экономических наук, Институт управления и бизнеса КНУ им. Ж. Баласагына, REGIONAL DIAGNOSIS OF PROBABLE DIRECTIONS OF TECHNOLOGY IMPORT IN THE KYRGYZ REPUBLIC B. A. Satyvaldieva, Associate professor, PhD, Kyrgyz National University named by G.Balasagyn, Institute of Management and Business Abstract In the proposed article is discussed the preliminary diagnosis probability of borrowing technologies based on the definition of agricultural productivity and individual industries among regions of the Kyrgyz Republic. Введение Использование основных факторов развития регионов отстает по технологиям и практикам организации производства. Но в то же время такое отставание может дать большие возможности для повышения производительности труда за счет внедрения зарубежных технологий. При этом риски заимствования имеющихся технологий ниже, нежели риски создания совершенно новых технологий. Некоторая общая идея заимствования видится в том, что заимствованные технологии могли бы быть начаты, применены на региональном уровне. Вопрос о том, каков институциональный механизм реализации данного процесса, раскрыт в работах Полтеровича [6]. В частности, описан институт, который служит неким «локомотивом» для тех отраслей, которые могли бы перейти к новым технологиям. Другой, не менее важной проблемой является то, как выбрать технологии? Поскольку регионы в Кыргызстане [3] дифференцированы по уровню развития, то для каждого региона необходимо индивидуально на отраслевом уровне определять наиболее подходящие технологии и их доноров. Для этих целей определим степень развития отдельных отраслей промышленности, применяя показатель производительности. Взглянем 32 на проблему с двух сторон: с одной стороны, сегодняшнее положение отраслей экономики свидетельствует о высокой технологической отсталости. С другой стороны, мировая практика и опыт развития таких стран мира, как Китай, Япония, Франция и другие показал модель возможного догоняющего развития за счет заимствования технологий. Предполагается, что более высокий уровень производительности подразумевает и более высокий уровень технологий (качество капитала, практик хозяйствования, организации труда). Соответственно, отрасли отстающего региона необходимо ориентировать на более эффективные аналоги при поиске технологий для заимствования: либо на отечественные, либо на зарубежные. 1. Производительность труда в регионах Кыргызстана Опишем результаты расчетов средней производительности труда, с отраслевой классификацией по регионам Кыргызской Республики на 2013 г., а также выделим особенности, которые необходимо учитывать при анализе производительности. Выясним для исходного анализа, чем определяется производительность труда как

2 показатель эффективности трудового потенциала? Так, в работе В.А. Бессонова и др. [1] она определяется как совокупная производительность, то есть величина производительности валового внутреннего продукта в расчете на одного работника. Для того чтобы валовый внутренний продукт был выше, занятость должна быть выше, а непроизводительные потери труда ниже. В Кыргызстане отмечается недостаток глубинных исследований по оценке производительности как в целом по республике, так и по отдельным ее регионам. Отдельные аспекты производительности по Кыргызской Республике были исследованы в работах Д.К. Конокбаевой, Т.С. Бобушева, Ч.Р. Кулуевой и др. [2, 6, 7]. При анализе полученной производительности, рассчитанной по стандартному способу, необходимо учесть, что стоимость жизни различается по регионам, а это требует корректировки на уровень цен в регионе. Таким образом, наряду с производительностью труда, дополнительно рассчитана реальная производительность труда на каждый сом заработной платы. Однако ограничение использования данного показателя связано с тем, что чем ниже уровень заработной платы, тем выше производительность отрасли, рассчитанная по данному показателю, то есть в некоторых случаях высокий показатель реальной производительности может говорить просто о заниженном уровне заработной платы, а не о высокой эффективности производства. Рассмотрим производительность труда в девяти крупнейших регионах (по ВРП) Кыргызстана (табл. 1). Регионы ранжированы по убыванию производительности труда. Таблица 1 Производительность труда в регионах Кыргызской Республики (2013 г.) Регион, областгиона Доля ВРП ре- Производитель- Производитель- Рейтинг по п.п. в ВВП ность труда, ность труда на сом реальной Кыргызстана, % сом. на занятого заработной платы производительности 1 Баткенская 4, ,1 10, Джалал- 11, ,2 8,7 7 Абадская 3. Иссык- 11, ,7 14,6 2 Кульская 4. Нарынская 2, ,7 10, Ошская 8, ,9 7, Таласская 3, ,5 10, Чуйская 13, ,1 13, г. Бишкек 38, ,3 23, г. Ош 5, ,6 1,6 9 Источник: расчеты на основе данных Нацстаткомитета КР. Как видно из приведенного рейтинга реальной производительности, наиболее высокий показатель имеют г. Бишкек и добывающий регион Иссык-Кульской области. Интересен тот факт, что полученный рейтинг незначительно отличается от рейтинга по ВРП. Если рассматривать регионы с достаточно высоким уровнем производительности, то данные регионы имеют высокий уровень заработной платы, что свидетельствует о высокой эффективности производства в отраслевом разрезе. Однако необходимо учесть и фактор теневой, скрытой экономики. Как правило, в регионах с высокой долей теневой экономики стоит ожидать завышенные показатели реальной производительности, и по той же причине заниженную начисленную заработную плату. Для рассмотрения эффективности производства в отраслевом разрезе обратимся к анализу производительности трех основных сфер экономики. 1. Отраслевой анализ производительности труда в Кыргызстане Многие возможные изменения в производительности труда в регионах будут видны при рассмотрении ее в отраслевом разрезе. 33

3 Как видно из табл. 2, Чуйская, Таласская, Баткенская и Иссык-Кульская области обладают большими уровнями производительности труда среди сельскохозяйственных регионов Кыргызской Республики. В определенной мере уровень производительности труда свидетельствует о конкурентоспособности продукции в регионах. Однако второй показатель, рассчитанный на сом заработной платы, имеет один существенный недостаток: чем ниже заработная плата, тем выше показатель производительности. Таблица 2 Производительность труда в сельском хозяйстве (2013 г.) Регион, область Доля объема Производитель- Производитель- Рейтинг по п.п. отрасли регионость труда, ность труда на сом реальной на в общем сом. на занятого заработной платы производительности объеме республики, % 1 Всего по ,7 46,1 КР 2. Баткенская ,2 81, Джалал- 18, ,8 50,7 5 Абадская 4. Иссык- 12, ,0 55,4 4 Кульская 5. Нарынская 7, ,0 43, Ошская 19, ,5 35, Таласская 8, ,7 61, Чуйская 23, ,2 28, г. Бишкек 0, ,8 19,4 8 г. Ош 0, Источник: расчеты автора на основе данных Нацстаткомитета КР. 34 Наиболее высокий показатель производительности в отрасли сельского хозяйства сложился в Чуйской области. Это объясняется более низкой заработной платой в сельском хозяйстве по сравнению со средним уровнем по республике, а не высокой эффективностью производства за счет использования совершенной технологии. Эффективность сельского хозяйства определяется интенсивностью используемых факторов в сельском хозяйстве. Наиболее производительными регионами в добыче полезных ископаемых являются Нарынская, Джалал-Абадская и Ошская области. Данные области сохраняют лидирующие позиции. Если анализировать рейтинг производительности труда (табл. 3), то интересен тот факт, что Иссык-Кульская область, где в настоящее время находится главное месторождение по добыче золота, имеет более низкий рейтинг и находится лишь на 6-м месте по реальной производительности. Обрабатывающая промышленность в Кыргызстане представлена статистикой одиннадцати подотраслей различной направленности. Исходя из этого важно понимать, какие подотрасли доминируют в том или ином регионе. Как видно из расчетов (табл. 4), первые позиции как по номинальной, так и по реальной производительности труда значительно отличаются. Так, Иссык-Кульская область, имеющая наиболее высокую номинальную производительность, по реальной производительности занимает лишь 5-ю позицию. При диагностике регионов для заимствования технологии необходимо отобразить регионы по крайней мере со схожей структурой обрабатывающей промышленности. Верхние позиции по реальной производительности труда занимают Чуйская область, г. Ош, Таласская и Ошская области. В данных регионах доминируют металлургическое производство и производство готовых металлических изделий, производство пищевых продуктов, включая напитки, и табака, производство прочих неметаллических минеральных продуктов, чем и объясняется высокая производительность в регионах.

4 Таблица 3 Добыча полезных ископаемых (2013 г.) Регион, Доля объема Производительность Производитель- Рейтинг по п.п. область отрасли региона труда, ность труда на сом реальной в общем сом. на занятого заработной платы производительности объеме республики, % 1. Всего по ,6 59,0 КР 2. Баткенская 0, ,9 18, Джалал- 84, ,2 47,2 2 Абадская 4. Иссык- 0, ,0 18,8 6 Кульская 5. Нарынская 1, ,3 146, Ошская 8, ,5 41, Таласская 0, ,4 31, Чуйская 2, ,0 35, г. Бишкек 2,04 775,2 0,15 8 г. Ош Источник: расчеты на основе данных Нацстаткомитета КР. Таблица 4 Производительность труда в регионах Кыргызской Республики. Обрабатывающие производства (2013 г.) Регион Доля объема Производительность Производитель- Рейтинг по п.п. отрасли региона, труда, ность труда на сом реальной в общем сом. на занятого заработной платы производительности объеме республики, % 1 Всего по ,7 58,7 КР 2. Баткенская 0, ,8 71, Джалал- 4, ,8 51,1 7 Абадская 4. Иссык- 24, ,7 72,5 5 Кульская 5. Нарынская 0, ,8 17, Ошская 1, ,5 100, Таласская 0, ,4 105, Чуйская 40, ,8 187, г. Бишкек 23, ,5 37,7 8 г. Ош 1, ,5 111,8 2 Источник: расчеты на основе данных Нацстаткомитета КР. Таким образом, для многих отраслей можно найти более развитые аналоги среди отечественных регионов, при этом заимствования будут дешевле и легче заимствовать и адаптироваться, нежели ориентироваться на зарубежные технологии. В данной статье приведен лишь первоначальный этап диагностики возможных направлений заимствований технологии. 35 Использованные источники 1. Бессонов В.А. [и др.]. Производительность труда и факторы долгосрочного развития российской экономики [Текст] / В.А. Бессонов, В.Е. Гимпельсон, Я.И. Кузьминов, Е.Г. Ясин. М.: ГУ ВШЭ, 2009.

5 1а. Bessonov V.A. [I dr.]. Proizvoditel nost truda i factory dolgosrochnogo razvitiya rossiyskoy ekonomiki [Text] / V.A. Bessonov, V.E. Gimpel son, Ya.I. Kuz minov, E.G./ Yasin. M.: GU VShE, Бобушев Т.С. Современные проблемы развития и размещения производительных сил Кыргызской Республики. Экономическое районирование [Текст] / Т.С. Бобушев. Бишкек, а. Bobushev T.S. Sovremennyje promblemy razvitija i razmetshenija proizvoditel nyh sil KR. Ekonomicheskoye rayonirovaniye [Text] / T.S. Bobushev. Bishkek, Дмитриева О. Г. Региональная экономическая диагностика [Текст]. СПб.: Изд-во Санкт-Петербург. ун-та экономики и финансов, a. Dmitrieva O.G. Regional naya ekonomicheskaya diagnostika [Text] / O.G. Dmitrieva. SPb.: Izd-vo Sankt-Peterburg. Un-ta ekonomiki i finansov, Дыйканбаева Т.С. [и др.]. Межрегиональное неравенство и его влияние на экономическое развитие Кыргызской Республики [Текст] / Т.С. Дыйканбаева, С.Ш. Саякова, Э.С. Джапарова, А.С. Алымкулова. Б., с. 4a. Dykanbaeva T.S. [i dr.]. Mezhregional noye neravenstvo i ego vliyaniye na ekonomicheskoye razvitiye KR [Text] / T.S. Dykanbaeva, S.Sh. Sayakova, E.S. Japarova, A.S. Alymkulova. B., s. 5. Кузнецова О.В. [и др.]. Системная диагностика экономики региона [Текст] / О.В. Кузнецова, А.В. Кузнецов. Либроком, a. Kuznetsova O.V. [i dr.]. Sistemnaya diagnostika ekonomiki regiona [Text] / O.V. Kuznetsova, A.V. Kuznetsov. Librokom, Конокбаева Д.К. Бедность и проблемы эффективности использования сельских трудовых ресурсов Кыргызской Республики [Текст] / Д.К. Конкбаева // Вестник Карагандинского университета. 5. С а. Konokbaeva D.K. Bednost i problem effektivnosty ispol zovaniya sel skih trudovyh resursov KR [Text] / D.K. Konokbaeva // Vestnik Karagandinskogo universiteta. N 5. S Кулуева Ч.Р. Состояние трудовых ресурсов Кыргызской Республики [Текст] / Ч.Р. Кулуева // Научно-технические ведомости Санкт-Петербургского государственного политехнического университета. Экономические науки. Санкт-Петербург, С a. Kulueva Ch.R. Sostoyaniye trudovyh resursov KR [Text] / Ch.R. Kulueva // Nauchno-technicheskiye vedomosty Sankt- Peterburgskogo gosudarstvennogo politehnicheskogo universiteta. Ekonomicheskiye nauki. Sankt-Peterburg, S Лексин А.Н. Региональная диагностика: сущность, предмет и метод, специфика применения в современной России [Текст] / А.Н. Лексин // Российский экономический журнал a. Leksin A.N. Regional naya diagnostika: sutshnost, predmet I metod, spetsifika primeneniya v sovremennoy Rossii [Text] / A.N. Lexin // Rossiyskiy ekonomicheskiy zhurnal Маккинзи. Эффективная Россия. Производительность как фундамент роста [Текст] / Маккинзи. М., a. Makkinzi. Effektivnaya Rossiya. Proizvoditel nost kak fundament rosta [Text] / Makkinzi. M., Полтерович В.М. [и др.]. Стратегия модернизации российской экономики [Текст] / В.М. Палтерович. Алетейя, a. Polterovich V.M. [i dr.]. Strategiya modernizatsii rossiyskoy ekonomiki [Text] / V.M. Palterovich. Aleteya, Сидоренко О.В. Факторы формирования урожайности зерновых культур [Текст] / О.В. Сидоренко // Зерновое хозяйство России (14). 11a. Sidorenko O.V. Faktory formirovaniya urozhaynosty zernovyh kul tur [Text] / O.V. Sidorenko // Zernovoye hoz aystvo Rossii N 2(14). 12. Шнипер Р. И. Регион. Диагностика и прогнозирование [Текст] / Р.И. Шнипер / Отв. ред. В.В. Кулешов. Новосибирск: Рос. акад. наук, Сиб. отд-ние, ИЭИОПП, a. Shniper R.I. Region. Diagnostika I prognozirovaniye [Text] / R.I. Shniper / Otv. Red. V.V. Kuleshov. Novosibirsk: Ros. Akad. Nauk, Sib. Otd-niye, IEIOPP, Aghion P., Howitt P. Capital, innovation, and growth accounting. Oxford Review of Economic Policy, Volume 23, Number 1, 2007, pp

6 14. Esfandiary F., Aghaie G., Mehr A.D. Wheat Yield Prediction through Agro Meteorological Indices for Ardebil District. World Academy of Science, Engineering and Technology 49, Solow R. Technical Change and the Aggregate Production Function, Review of Economics and Statistics, 39, Wajid A., Hussain K. Simulation modeling of growth, development and grain yield of wheat under semi arid conditions of Pakistan. Pak. J. Agri. Sci., Vol. 44(2), KIRGIZİSTAN IN MUHASEBE KÜLTÜRÜ Yard. Doç. Dr. N. Tetik, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi (Ġnönü Üniversitesi) ACCOUNTING CULTURE İN KYRGYZSTAN Asst. Assoc. Dr. N. Tetik, Kyrgyz-Turkey Manas University (Inonu University) Abstract With the Collapse of Soviet Union several Turkish rooted republıcs have emerged in the central Asia. One of them is Kyrgyzstan. This study is trying to explore evolutıon and development of Kirgiz accountıng culture. However almost all newly established Turkish rooted countries are mostly still applying the rules and regulations determined by soviet Russia before the perestroika. Since 1991, when the Kirgiz government had freedom, government is trying to adapt its economy to free market economy, they are still in transition. Whereas, it is difficult to conclude they have reached to required degree of dynamism in accounting profession standards and rules and regulations. Businesses in area are still using the program called 1-C (in russian Odin Es ) which is designed and applied by Russia after perestroika. This is quite detailed accounting program. Whole Central Asian Turkish countries, including Kyrgyzstan, have changed and revised some of the details in according to their rules and regulations in that program and they are using them as base for the accounting records. Key words: Central Asian Turkish Republics, Accounting, Kyrgyzstan, Auditing Jel Classification: F,M41, M42, M49 Anahtar Kelimeler: Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, Kırgızistan, Muhasebe, Denetim, Mesleğin Özellikleri JEL Sınıflandırması: F, M41, M42, M49 1. Giriş 1991 de SSCB nin dağılmasıyla bağımsızlığına kavuģan ülkelerden biri olan Kırgızistan ın, kapalı ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçiģ yapması muhasebe sisteminin de küresel muhasebe sistemine uyumlu ve dinamik yapı kazanmasını zorunlu kılmıģtır. Diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile karģılaģtırıldığında Kırgızıstan muhasebe kültür ve yapısı daha güncel ve geliģmelere açık olmakla birlikte arzu edilen seviyede değildir. Belirli ölçekli iģletmeler, Rusya nın oluģturduğu oldukça ayrıntılı 1-C Rusçası Odin Es paket programını kullanmaya devam etmektedir. Kıgzistanın da dahil olduğu bütün Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, sadece belli ölçülerde paket programlarda kendi ülke kanun ve yönetmeliklerine paralel revizeler yapmaktadır. Özellikle Kırgızistan da muhasebe mesleğinin yasal yapısı ve çalıģma koģullarına yönelik, ekonomik hayatın geliģimine uyumlu yeni kanuni düzenlemeler ve uygulamalar sınırlı seviyede de olsa yapılmaktadır. 37

7 Bu çalıģmada Kırgızistan ın bağımsızlık sonrası muhasebe sisteminin yapısı, hesap düzeni, muhasebe denetimi, muhasebecilerin mesleki yapısı ve ülke üniversitelerindeki muhasebe derslerinin eğitim müfredatındaki yeri incelenmeye,değerlendirilmeye çalıģılacaktır. 2. Genel Olarak Kırgızistan Muhasebe Sistemi Kırgız muhasebe hukukunun dayanağını oluģturan yasal düzenlemeler, bağımsızlık öncesinde ve bağımsızlık sonrasında amaç ve kapsam itibariyle birbirinden farklılıklar göstermektedir. Bağımsızlık öncesi, Kırgızistan da muhasebe hukukunun dayanağını oluģturan yasal düzenlemeler, merkezi olarak Sovyetler Birliği tarafından oluģturulmuģ ve Sovyetler Birliği ne bağlı diğer ülkelerde olduğu gibi Kırgızistan da da uygulanmıģtır. Bu dönemde özellikle merkez tarafından,denetim ve kontrol fonksiyonuna yönelik olarak çeģitli yasal ve hukuksal düzenlemeler yapılmıģtır. Ancak muhasebe hukukunun temel çerçevesini oluģturan bir Muhasebe Kanunu oluģturulamamıģtır. ÇeĢitli kanunların içerisinde dağınık bir biçimde muhasebe uygulamalarını yönlendiren düzenlemeler yapılmakla birlikte, Sovyet hükümeti tarafından onaylanan ve tüm üye ülkelerin uygulamak zorunda olduğu bir Muhasebe Yönetmeliği de hazırlanmıģtır (Akay - Nacimudinova, 2008: ). Bu yönetmelikte; muhasebenin temel kavramları, finansal tablolarla ilgili ilkeler ve düzenleme kuralları, değerleme kuralları, muhasebe uygulama standartları, hesap planı, kayıt ve belge düzeni ile ilgili düzenlemeler, denetim standartları ve muhasebe mesleği ile ilgili düzenlemeleri içeren konular ayrıntılı biçimde yer almıģtır (Akay-Pirimbayev, 2006: 211). Kırgız Cumhuriyeti de dahil eski Sovyet Birliği nde muhasebe, istatistik ve vergi yetkililerinin ihtiyaçlarını karģılamak için hazırlanmıģtır. Bu yapı, piyasa ekonomisindeki Ģirketler ve Ģirketlerin yöneticileri için gerekli olan bilgileri sağlayamamıģtır (Anvaripour - Reid - Jusupbekov, 2004: 37). Bağımsızlık sonrası, Kırgızistan da muhasebe hukukunun dayanağını oluģturan yasal düzenlemelere bakıldığında, bağımsızlığın gerçekleģtiği yıl olan 1991 den 1996 yılına kadar serbest piyasa ekonomisine geçiģ, özelleģtirme, Ģeffaflık, uluslararası yatırımların ülkeye girmesi 38 ve benzeri konularda ilerleme kaydetmek için muhasebe uygulamalarında yenilikler yapılması gerektiği kabul edilmesine rağmen, herhangi ciddi bir çalıģma yapılmamıģtır döneminde eski Sovyet Sistemi, bir çok açıdan aksayan bir biçimde uygulanmaya çalıģılmıģtır yılında CumhurbaĢkanı tarafından, Maliye Bakanlığı na resmi bir görevle muhasebe uygulamalarının iyileģtirilmesi için gerekli çalıģmaların yapılması noktasında görevlendirme yapılmıģtır. Bu görevlendirmenin sonucu olarak, Maliye Bakanlığı tarafından üniversite öğretim üyelerinden, uygulamacı meslek mensuplarından ve Maliye Bakanlığı yetkililerinden oluģan ve USAID (United States Agency for International evelopment) danıģmanlığında bir komisyon oluģturulmuģ ve komisyon 1997 yılında 22 adet UMS içeren ve UMS ile uyumlu Kırgız Muhasebe Standartları ile Kırgızistan için yeni Hesap Planını oluģturmuģtur(karakaya, 1999: 106). Ancak Maliye Bakanlığı tarafından emir niteliğinde yayınlanan bu çalıģmalar, uygulamacılar tarafından bu günde tam kabul görmediği için istenilen seviyede yaģama geçirilememiģtir yılları arasında ayrıca Kırgız Merkez Bankası tarafından bankacılık sisteminde Uluslararası Muhasebe Standartlarının talebine uygun olarak çeģitli düzenlemeler yapılmıģtır. Nisan 2000 de CumhurbaĢkanlığı nezdinde Finansal Raporları Düzenleme Ulusal Komisyonu (FRDUK) isimli bir ulusal komisyon oluģturulmuģtur. Bu komisyon, Muhasebe Kanununu hazırlamak ve ayrıca Kırgızistan daki muhasebe uygulamalarının genel çerçevesinin nasıl olması gerektiğini belirlemek adına çalıģmalara baģlamıģtır. 3 Nisan 2000 tarihinde Uluslararası Finansal Raporlama Standartlarına (UFRS) geçiģ kararı alınmıģ ve 3 Temmuz 2001 tarihinde UFRS nın tamamen kullanılmasına izin verilmiģtir.tüzel kiģilerin UFRS na geçiģ zamanlaması,ģirketlerin sermaye yapı ve tutarları kriter alınarak yılları arasına yayılmıģtır. Ancak bu uygulama da tabanda tam kabul görmediğinden bugün de tatbikatı sağlanamamıģtır Aralık 2000 de FRDUK,CumhurbaĢkanlığı nezdinden ayrılarak Kırgız Cumhuriyeti Hükümeti nezdinde çalıģmalarına devam etmiģtir ve komisyonun ismi de Finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonuna dönüģtürülmüģtür. Bu komisyon tarafından hazırlanan Muhasebe Kanunu, 2 Nisan 2002 tarihinde Kırgız Parlamentosu tarafından kabul

8 edilmiģ ve 29 Nisan 2002 de Kırgızistan CumhurbaĢkanı tarafından onaylanmıģtır (Akay- Nacimudinova, 2006: 58-61). Söz konusu, Muhasebe Kanunu, dört bölümden oluģmaktadır ( Finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonu, 2002: 1-20). Birinci bölümde genel Ģartlar, ikinci bölümde muhasebe organizasyonunun gereklilikleri, üçüncü bölümde finansal raporlama, dördüncü bölümde muhasebe mevzuatına muhalefet edenlerin sorumluluğu ve Kanunun yürürlüğe giriģ tarihi yer almaktadır. Birinci bölüm altı maddeden oluģmaktadır. Bu maddeler de yer alan düzenlemeler temel baģlıklar altında Ģu Ģekildedir: 1. Madde: Muhasebe ve Metodolojik Temelleri 2. Madde: Muhasebenin Amaçları 3. Madde: Muhasebenin ve Finansal Raporlamanın Ġlkeleri 4. Madde: Muhasebe Konusundaki Mevzuatlar 5. Madde: Kanunun Kapsamı 6. Madde: Muhasebenin Devlet Tarafından Düzenlenmesine ĠliĢkin Yetki Kanun un ikinci bölümü, üç maddeden oluģmaktadır. Bu maddelerde yer alan düzenlemeler aģağıdaki gibidir: 7. Madde: Muhasebenin Organizasyon Düzeni ve Sorumluların Belirlenmesi 8. Madde: Muhasebe Belgeleri 9. Madde: Aktiflerin ve Pasiflerin Envanteri Kanun un üçüncü bölümü, altı maddeden oluģmaktadır. Bu maddelerde yer alan düzenlemeler aģağıdaki gibidir: 10. Madde: Finansal Raporların Biçimsel ve Ġçerikleri 11. Madde: ġirketlerin Tasfiyesi Sırasındaki Finansal Raporlar ve Kurallar 12. Madde: Finansal Raporların Verilme Süresi ve Yerleri 13. Madde: Mali Yıl 14. Madde: Finansal Raporların Yayınlanması 15. Madde: Muhasebe Belgelerinin Saklanması Kanun un dördüncü bölümü, iki maddeden oluģmaktadır. Bu maddelerde yer alan düzenlemeler aģağıdaki gibidir: 16. Madde: Muhasebe Mevzuatına Muhalafet Edenlerin Sorumluluğu 17. Madde: Kanunun Yürürlüğe GiriĢ Tarihi 39 Kırgız Cumhuriyeti Hükümeti çatısı altında faaliyette bulunan Finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonu 18 Kasım 2002 tarihinde 28 nolu Kararname ile Kırgızistan için bir Tekdüzen Hesap Planı oluģturmuģ olup bugünde varlığını devam ettirmekle birlikte,uygulamada arzu edilen baģarıyı sağlayamamıģtır.aynı Komisyon tarafından kabul edilen Uluslararası Muhasebe Standartları (41 adet standart), Kırgızistan da uygulanması için Adalet Bakanlığı tarafından kayıt altına alınmıģtır,ancak istenilen seviyede tatbikatı sağlanamamıģtır. 3. Kırgızistan da Muhasebe Denetimi Finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonu tarafından hazırlanan Denetim Kanunu,28 Haziran 2002 tarihinde Kırgız Parlamentosu tarafından kabul edilmiģ ve 30 Temmuz 2002 de Kırgızistan CumhurbaĢkanı tarafından onaylanmıģtır. Denetim Kanununun çatısı üç bölüm ve on beģ maddeden oluģmaktadır. Birinci bölümde genel Ģartlar,ikinci bölümde denetim faaliyetleri düzenlemeleri, üçüncü bölümde denetimin performansı yer almaktadır(finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonu, 2002: 1-15). Kanun un birinci bölümü, yedi maddeden oluģmaktadır. Bu maddelerde yer alan düzenlemeler aģağıdaki gibidir: 1. Madde: Denetim Faaliyeti 2. Madde: Denetim Standartları 3. Madde: Kanuni ve Ġsteğe Bağlı Denetim 4. Madde: Denetçiler 5. Madde: Denetim Firmaları 6. Madde: Denetçilerin Raporu 7. Madde: Bilgilerin Gizliliği Kanun un ikinci bölümü, üç maddeden oluģmaktadır. Bu maddelerde yer alan düzenlemeler aģağıdaki gibidir: 8. Madde: Denetim Faaliyetleri Konusunda Hükümet Düzenlemesi 9. Madde: Denetim Yeterlilik Sertifikası Ġçin Bireylerin Uygunluğu 10. Madde: Denetim Yeterlilik Sertifikasının Geri Alınması Kanun un üçüncü bölümü, beģ maddeden oluģmaktadır. Bu maddelerde yer alan düzenlemeler aģağıdaki gibidir: 11. Madde: Denetim Performansının Sınırları 12. Madde: Denetletenlerin, Denetçilerin ve Denetim Firmalarının Sorumluluğu

9 13. Madde: Denetçilerin ve Denetim Firmalarının Yükümlülüklerinin Sigortalanması 14. Madde: Mesleki Denetim KuruluĢları 15. Madde: Kanunun YasallaĢma Prosedürleri Denetim yasası,mali denetimi ve performans denetimini açık bir Ģekilde tanımlamakta ve denetimin uluslararası standartlara göre yürütüleceğini belirtmektedir. Ancak, pilot denetim aģamasındaki birkaç denetim çalıģması hariç tutulursa, Kırgız SayıĢtayı nın ( tarihli, 117 nolu Kırgız Cumhuriyet Kırgız SayıĢtayı Kanunu, Madde 5 göre Kırgız SayıĢtayı, Kırgız Cumhuriyeti nde kamuya ait olan tüm merkezi yerel kuruluģların, iģletme ve kurumların denetçisi olarak tanımlanmaktadır) çalıģmalarının genellikle sınırlı ve katı bir uygunluk denetimi çerçevesinde yürütüldüğü görülmektedir. Sovyet sisteminden kalan anlayıģla denetim, tekil iģlemlere ve mevzuata aykırılıkların tespit edilmesine odaklanmıģtır. Denetim bulguları, bu sorunları üreten sistemle iliģkilendirilmemektedir. Denetlenen kurumlara yapılan öneriler genellikle fazla ödenen tutarların tahsilâtına iliģkindir ve izleme çalıģmaları da sadece tahsilâtın gözetiminden ibarettir (Karamollaoğlu, 2011: 144). Genel olarak Kanun metni incelendiğinde ve uygulanmasına bakıldığında, denetim faaliyetlerinin de bağımsızlık öncesi veya bağımsızlık sonrası Rusya yı taklit tarzında bir düzenleme ve uygulamalar olup iģlerliğinde aksaklıklar yaģandığını söyleyebilmek mümkündür. kuruluģlarının temsilcileri ile üniversite öğretim üyelerine yer verilmiģtir. ĠĢ grubu tarafından hazırlanan ve komisyon tarafından da kabul edilen Hesap Planında dört rakamlı olarak, Hesap Sınıf ve Grupları ile Ana Hesaplara yer verilmiģtir. Ayrıca Kullanım Kılavuzunda da Hesap Grupları ile Ana Hesaplar tarif edilmiģ ve onların yapısı, amacı ve iģleyiģ biçimleri açıklanmıģtır ve örnek kayıt biçimlerine de yer verilmiģtir (Akay - Nacimudinova, 2006: 61-62). Kırgız Tek Düzen Hesap çerçevesinde, 9 adet hesap sınıfı olup ilk beģ hesap sınıfı bilanço hesaplarından, son dört hesap sınıfı ise gelir tablosu hesaplarından oluģmuģtur. Üretim ve maliyet hesap sınıfları bulunmamaktadır. Nazım hesaplar için de ayrı bir hesap sınıfı olmamakla birlikte, Bilanço DıĢı Hesaplar baģlığı altında iģletmeler isterlerse ihtiyaçlarına göre bilanço dıģı hesapları ekleyebilirler. Tekdüzen Hesap Planında bölüm olarak isimlendirilen dokuz baģlıktaki hesap sınıfları Ģu Ģekildedir (Hakikat tecüme, 2012: 8-176): 1000 DÖNEN VARLILAR 2000 DURAN VARLIKLAR 3000 KISA VADELĠ YÜKÜMLÜLÜKLER 4000 UZUN VADELĠ YÜKÜMLÜLÜKLER 5000 SERMAYE 6000 OLAĞAN FAALĠYET GELĠRLERĠ OLAĞAN FAALĠYET GĠDERLERĠ 8000 GENEL YÖNETĠM GĠDERLERĠ 9000 OLAĞAN DIġI FAALĠYET GELĠR VE GĠDERLERĠ. 4. Kırgızistan Tek Düzen Hesap Planı Kırgız Cumhuriyeti Hükümeti nezdinde faaliyette bulunan Finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonu, 18 Kasım 2002 tarihinde 28 nolu Kararname ile Uluslararası Finansal Raporlama Standartlarına uygun olarak Kırgızistan daki mali kesim dıģında kalan tüm iģletmelerde kullanılmak üzere bir Tek Düzen Hesap Planı ve Kullanım Kılavuzu oluģturmuģtur.bu tekdüzen hesap planı Uluslararası Finansal Raporlama Standartları uygulamalarının gereklilikleri göz önüne alınarak oluģturulmaya çalıģılmıģtır. Bu hesap planının oluģturulması sırasında Finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonu tarafından bir iģ grubu oluģturulmuģtur. Bu iģ grubunda; alanında uzman devlet memurları, profesyonel muhasebeciler ve denetim Kırgız Cumhuriyeti nde Muhasebe Mesleği ve Muhasebe Eğitimi Müfredatı Kırgız Cumhuriyeti muhasebe ve denetim kanunları çerçevesindeki düzenlemelerin ıģığında muhasebe mesleği, Bugalter ve Auditer olmak üzere iki baģlık altında toplanabilir. Serbest muhasebeciliğin karģılığı olabilen bugalterlerin,muhasebe bürosu açabilmeleri için dört yıllık herhangi bir fakülte mezunu olmaları yeterlidir. Vergi dairesine tescil yaptırmak koģulu ile ilgili ünvanı alarak defter tutabilirler. Diğer taraftan, defter tutmada imza Ģartı olmadığından,beyannameye dayalı herhangi bir iģ yeri mükellefi isterse kendi defterini kendisi tutabilir. Muhasebe mesleğinin ikinci türü Auditerdir. Denetçi anlamına gelen bu mesleki kelime,statüsü bakımından mali müģavirin üstünde,yeminli mali

10 müģavirin (Kırgızistan da yeminli mali müģavir kavramı ve statüsü yoktur) altında bir görev ve yetkiye sahiptir.auiterlerin ĠĠBF mezunu olmaları Ģarttır. Auditerler kamu ve özel auditer olarak ikiye ayrılır. Devlet kurumlarını ve özel Ģirketlerini, her açıdan denetleme yetkisine sahip olan kamu auditerin atanması maliye bakanlığındaki yetkili makamlarca belirli imtihanlar yapılarak gerçekleģtirilir. Özel auditerler,mali denetim kurumundan lisans belgesi almaları ve belirli sürelerle staj yapmaları koģulu ile büro açabilirler. Özel auditerler defter tutarlar ve özel Ģirketleri isteğe bağlı denetlerler. Muhasebenin bir uzantısı olan vergilendirme yapısı da,kırgız Cumhuriyeti nde bazı açılardan farklılık arzetmektedir.kırgız vergilendirme modelini üç baģlık altında toplayabiliriz. Birincisi, Türkiye deki basit usulün benzeri olan ve ülkede çoğu iģletmenin bu kapsamda olduğu Patent belgesi alınarak gerçekleģtirilen vergilendirme modelidir.yıllık belirli bir cironun altındaki çok küçük iģletmeler,söz konusu modele dahil olup defter tutmazlar, yıllık belirli tutarda hesaplanan vergileri aylık olarak vergi dairesine yatırırlar.ġkincisi,defter tutma zorunluluğu olan (Türkiye deki iģletme hesabı esasına benzer olup basit olarak gelir giderleri gösteren T cetveli Ģeklindedir). ÇP diye isimlendirilen, ikinci sınıf tüccarlar diyebileceğimiz, yıllık cirosu belirli bir seviyenin üstündeki beyana dayalı mükelleflerdir. Bu tür iģletmeler, iģin niteliğine göre oldukça farklı vergilendirme standartlarına tabidirler. Üçüncüsü, en üst seviyede cirolara sahip,rusça terminolojide OSOO, OAO Ģirket yapısında olan birinci sınıf tüccar diyebileceğimiz mükellefler ise Türkiye deki yapıya kısmen benzer vergilendirmeye tabi tutulurlar. Bu vergilendirme modeli kapsamındaki iģletmeler, bilanço esasına benzer defter tutmak zorundadırlar. Vergi mükelleflerinin vergi denetimi, senede bir defadan fazla olmamak, müddeti 30 günü geçmemek ve ilçe,ģehir, bölge veya ülke vergi dairesi Ģubelerinin biri tarafından yapılmak Ģartıyla, denetim yapılacak Ģirketin adı, denetime tabi tutulacak sorular ve denetim süresi belirtilmiģ olan Vergi Dairesi BaĢkanının yazılı olarak verdiği emir esasınca yapılır. Gerekirse denetim süresi, vergi dairesi yöneticilerinin yazılı izni ile 10 güne kadar uzatılabilir. Eğer, daha önce denetime tabi tutulan vergi mükellefinin denetimi sırasında tespit edilmeyen vergi kaçakçılığını kanıtlayan belgeler vergi dairesince elde edilmiģ ise, vergi dairesinin, ilgili kuruluģun baģkanına söz konusu 41 belgeler hakkında bilgi verdikten sonra tüm denetim kurallarına uyarak 10 günden fazla olmayan bir süre içerisinde vergi mükellefini tekrar denetime tâbi tutma hakkı vardır. Her denetim sonuçları, vergi dairesinin bu konuda yetkili olan görevlileri tarafından zabıt veya rapor Ģeklinde hazırlanır ve denetime katılan tüm kiģilerce imzalanır. Denetim yapıldığını tasdik eden belgenin bir nüshası,denetime tabi tutulan kuruluģun görevlisine teslim edilir. Denetime tabi tutulan kiģinin, denetim raporunu kabul etmeyi ve imzalamayı reddetmesi halinde, söz konusu rapora durumla ilgili yazı yazılır (Öz, Gülten, Yusufoğlu, 2014: ). Kırgız Cumhuriyeti ndeki yüksek eğitim kurumlarında yürütülen muhasebe eğitim müfredatı hakkında, özet olarak Ģunları söyleyebiliriz. Kırgızistan da yüksek öğretim yapan yerli ve yabancı üniversiteler, Kırgızca, Türkçe, Rusça, Ġngilizce dillerinde eğitim yapmaktadırlar. Muhasebe dersleri genelde, finansal (genel) muhasebe, maliyet muhasebesi, envanter ve bilanço ders isimleri altında verilmektedir. Bazı üniversitelerde denetim, Ģirketler muhasebesi, yönetim muhasebesi ve mali tablolar analizi dersleri de verilmektedir. Bunlarla birlikte, bazı üniversitelerde ĠĠBF altında 4-5 yıllık eğitim yapan Muhasebe ve Denetim bölümleri bulunmaktadır. Bu bölümlerde yukarıda sayılan derslere ek olarak, muhasebe teorisi, muhasebecilik, muhasebe tarihi, muhasebenin esas modelleri, 1-C muhasebesi, uluslararası finansal raporlama standartları,vergi muhasebesi ve raporlama, bütçe muhasebesi ve raporlama, denetim teorisi, iflas eden iģletmelerin muhasebesi ve analizi, uygulamalı denetim,adli muhasebe, sigorta iģletmelerinde muhasebe, ileri muhasebe, dıģ ekonomik faaliyetlerin muhasebesi, ticarette ve küçük iģletmelerde muhasebe isimleri altında oldukça ayrıntılı muhasebe dersleri okutulmaktadır. Üniversitelerin eğitim dillerine paralel olarak, muhasebe dersleri de, o dilin kaynağını oluģturan muhasebe kitap ve dökümanlarıyla anlatılmaktadır. Örneğin Türkçe eğitim yapılan bir muhasebe dersinde, Türkiye muhasebe sistemi çerçevesinde konular iģlenmektedir. Rusça eğitim yapılan bir üniversitede muhasebe, Rus muhasebe sistemi temel alınarak müfredat Ģekillendirilmektedir. Ġngilizce eğitim yapılan üniversitelerde, Amerikan muhasebe sistemi anlatılmakta, Kırgız dilinde ise genel muhasebe Rus sistemi esas alınarak, sadece genel muhasebe mantığı verilerek iģlenmektedir.

11 Muhasebe eğitiminde yaģanan söz konusu oldukça çok baģlıklı farklı tarz ve yöntemler, pratik hayatta çeliģkileri beraberinde getirmektedir. Kırgız Cumhuriyeti nde defter tutma 1-C denilen ve Rusçası Odin Es olarak adlandırılan paket programla yapıldığından, paket programı kullanmak isteyenlerin, ayrıca bu program hakkında eğitim alması zorunlu olmaktadır. 6. Sonuç Bir geçiģ ekonomisi olan Kırgızistan, SSCB nin dağılmasıyla birlikte 1991 yılında bağımsızlığını kazanarak yeni bir siyasi ve ekonomik dönüģüm, yenilenme sürecine girmiģtir. Bu amaçla 1996 yılından itibaren baģlatılan ekonomik ve mali reform çalıģmaları uluslararası mali kuruluģların gözetiminde devam etmektedir. Kırgızistan da defter tutma mükellefiyetindeki iģletmeler, Rusya nın oluģturduğu oldukça ayrıntılı 1-C Rusçası Odin Es paket programını kullanmaya devam etmektedir. Kırgızistan ın da dahil olduğu bütün Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, sadece belli ölçülerde paket programda kendi ülke kanun ve yönetmeliklerine paralel revizeler yapmaktadır. Bununla birlikte Kırgız Cumhuriyeti, muhasebe kültürünün yasallaģması, kurumsallaģması ve dinamik bir yapıya kavuģması içinde yoğun çalıģmalarda bulunmaktadır. Uluslararası Finansal Raporlama Standartlarının uygulanmaya konulması,ülke geneli için Tekdüzen Hesap Planı ve Denetim Kanununun hazırlanması,üniversitelerin ön lisans, lisans, yüksek lisans ve doktora programlarında farklı muhasebe derslerinin okutulması söz konusu çalıģmalara örnek verilebilir. Hiç kuģkusuz sistemleri teoride kısa sürede değiģtirebilirsiniz, ancak her yönüyle kültürün değiģmesi oldukça uzun zaman alır. Bir ülkede muhasebe kültürünün de zaman içersinde oluģturulmasında, tesis edilmesinde ekonomik hayatın iģlevselliği, karar alıcı mekanizmaların sağlıklı, bağımsız ve tutarlı olması son derece önemlidir. Öte yandan, bağımsızlık sonrası Kırgızistan da 2005 yılında ihtilal olması, komģu ülke Kazakistan la olan yoğun ticari iliģkilerin, Kazakistan da 2007 tarihinde yaģanan ekonomik krizden oldukça olumsuz etkilenmesi, 2008 deki küresel finansal kriz, 2010 yılında tekrarlanan ihtilal, 2011 de parlamenter sisteme geçiģ, 2013 sonlarında yaģanan yaklaģık %13 lük 42 devalüasyonun 2014 yılında da artarak süreklilik arzetmesi, belirli ölçülerde muhasebe kültürünün oluģum hızını yavaģlatmıģtır. Bu açıdan bakıldığında, Kırgızistanda muhasebe kültürünün arzu edilen seviyede küresel boyut kazanması ve dinamik bir yapıya kavuģması için, öncelikle ülke içerisindeki birtakım olumsuzlukların ve kısıtların kaldırılması zorunludur. Bu kayıtların baģlıcaları: ekonomik yapının nitel ve nicel olarak yetersizliği, yerli ve yabancı yatırımcının reel sektördeki yatırım azlığı, coğrafik olumsuzlardan dolayı bölgesel iģbirliğinin yetersizliği, yolsuzluklar, doğrudan veya dolaylı olarak yapılan iç ve dıģ politik müdahaleler, bürokrasi fazlalığı ve ağır iģleyen karar alma mekanizmaları, kurum ve kanunlardaki kurumsal yönetim ilkelerinin eksikliği ve son olarak istikrarlı, sürdürülebilir ekonomik ve siyasi yapının oluģturulamamasıdır. Bu eksiklik ve yetersizliklerin ortadan kaldırılması derecesinde, ülkede bütün boyutlarıyla muhasebe kültürünün daha rasyonel, geliģimlere açık bir yapıya kavuģacağını ve hayata geçirilebileceğini söyleyebiliriz. Kaynaklar Akay, Hüseyin Nacimudinova, Seyil, Kırgız Tekdüzen Hesap Planı ve Kırgız Tekdüzen Hesap Planının Türk Tekdüzen Hesap Planı Ġle KarĢılaĢtırılması, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Sayı:16, s , Akay, Hüseyin Nacimudinova, Seyil, Kyrgyz Accounting Law in Soviet and Ġndependence Period, 12th World Congress of Accounting Historians, Congress Proceedings Vol: I, July 20-24, s , 2008, Ġstanbul- Türkiye. Akay, Hüseyin Pirimbayev, Cusup, Kırgızistan da Muhasebe Eğitimi ve Uluslararası Muhasebe Standartlarının Muhasebe Eğitimindeki Rolü Üzerine Bir AraĢtırma, XXV. Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu Kitapçığı, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Nisan, 2006, s , 2006, Bodrum-Türkiye. Anvaripour, Neside Tas Reid, Barry Jusupbekov, Aybek, Diagnostic Study of Accounting and Auditing Practices in Kyrgyz Republic, Asian Development Bank, 2004, Philippines. Finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonu, Denetim Kanunu, 2002, BiĢkek-Kırgızistan.

12 Hakikat, Tercüme, Kırgızistan Tek Düzen Hesap Planı, Hakikat tercüme Limited ġirketi, 2012, BiĢkek-Kırgızistan. Karakaya, Mevlüt, Studies on Accounting Standards in Kyrgyzstan, Gazi Üniversitesi, Ġ.Ġ.B.F. Dergisi, Sayı 3, s , Karamollaoğlu, A Ömer, Kırgız SayıĢtayının Kapasite GeliĢtirme Faaliyetleri, SayıĢtay Dergisi, Sayı: 81, s , Nisan-Haziran, Kırgızistan Muhasebe Kanunu, Finansal Raporlama ve Denetim Standartları Devlet Komisyonu, 2 Nisan, 2002, BiĢkek-Kırgızistan. Öz, Ersan-Gülten, Selçuk-Yusufoğlu, Arkan, Kırgızistan da GiriĢimcilik Faaliyetlerinin Finansal ve Vergisel Yönleri, 6. Uluslararası GiriĢimcilik Kongresi (ICE 14), Nisan- 2014, s , 2014, BiĢkek-Kırgızistan. 117 nolu Kırgız Cumhuriyet Kırgız SayıĢtayı Kanunu, , BiĢkek-Kırgızistan. TEKSTIL ÜRÜNLERI TÜKETIMININ LOGIT MODELI YÖNTEMIYLE ANALIZI Prof. Dr. A. Urdaletova, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, ĠĠBF, ĠĢletme ABD <aurdaletova@rambler.ru> Prof. Dr. E. Çağlayan, Marmara Üniversitesi, Ġktisat Fakültesi, Ekonometri Anabilim Dalı, Ġstanbul, Türkiye <caglayanebru@hotmail.com> Öğr. Gör. G. Karadeniz, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Meslek Yüksekokulu <gulnara.karadeniz@gmail.com> LOGİT MODEL ANALYSİS OF THE CONSUMPTİON OF TEXTİLE PRODUCTS Prof., Dr. A. Urdaletova, Kyrgyzstan-Turkey Manas University, Economics and Administrative Sciences <aurdaletova@rambler.ru> Prof., Dr. E. Caglayan, Marmara University, Faculty of Economics, Department of Econometrics, Istanbul, Turkey <caglayanebru@hotmail.com> G. Karadeniz, <gulnara.karadeniz@gmail.com> Kyrgyzstan-Turkey Manas University, Professional High School Abstract The textile industry has been revived in recent years in Kyrgyzstan, and become one of the outcoming sector which was given priority in investment by the country. In light of these developments, the country's garment attitudes and buying behavior of consumers Explaining are gaining importance. For this purpose, the study of factors affecting consumer buying behavior was identified with statistical models in this study. The study examined consumers' decision making approach, brand and fashion focus explanatory variables affecting the size is determined. Due to the conformity to the nature of the dependent variable and the explanatory variables the relationships between them were investigated by sequential logit model. Analysis of the results "brand and fashion focus" of the explanatory variables in the model of gender, income and the environment grows coefficients of the variables were found to be statistically significant at the 1% significance level. Giriş Tüketici davranıģlarını açıklamak için farklı modeller ortaya atılmıģtır. Bu model ve yaklaģımların ortak noktası, tüketici davranıģlarını 43 etkileyen değiģkenlerin gruplanmasıdır. Hawkins, Best ve Coney (1998), müģteri ihtiyaçlarını müģterinin öz konsept ve hayat tarzı olarak gruplanabilen çeģitli iç ve dıģ faktörlerin bir

13 sonucu olarak görmüģtür. DıĢsal faktörler olarak kültür, alt kültür, demografik yapı, sosyal sınıf, danıģma grupları, aile ve pazarlama faaliyetleri yer alırken, içsel faktörler grubunda algılama, öğrenme, bellek, güdülenme, kiģilik, duygular ve tutumlar gibi konular yer almaktadır. Bu çalıģmada dıģsal faktörlerden demografik, ekonomik ve coğrafi değiģkenlerinin tüketici karar verme yaklaģımına olan etkisinin modellenmesi öngörülmüģtür. Tüketici karar verme yaklaģımının belirlenmesinde kullanılacak veriler Sproles ve Kendall ın (1986) ölçeği ile derlenmiģtir. Sproles ve Kendall ın (1986) tüketici stili ölçeği (TSÖ) tüketicilerin karar verme yaklaģımlarını sekiz boyutta sınıflandırmaktadır. BiĢkek için uygulanan çalıģmada, açıklayıcı ve doğrulayıcı faktör analizleri sonucu dört boyut belirlenmiģtir. Belirlenen boyutlar marka/moda odaklılık, yenilik odaklılık, zaman odaklılık ve kalite odaklılık olarak sınıflandırılmıģtır (Urdaletova, Çağlayan ve Karadeniz, 2013). Bu araģtırmada BiĢkek hazır giysi tüketicilerinin marka/moda boyutuna yönelik davranıģları ele alınarak, anketten elde edilen nitel ve nicel değiģkenlerin yapısına uygunluğu nedeniyle, aralarındaki iliģkiler Sıralı Logit modeli ile belirlenmiģtir. 1. Sıralı logit modeli GenelleĢtirilmiĢ Doğrusal Modeller ailesinin bir üyesi olan Logit modellerde, kategorik bağımlı değiģkene iliģkin odds un doğal logaritması; bağımsız değiģkenlerin doğrusal bir fonksiyonu olarak ifade edilmektedir (Barak, 2005:9). Logit model, ayrıntılı ve özel alternatifler setinden yapılan bir seçimi modellemede kullanılan süreksiz bağımlı değiģkenli modellerdir. Logit model karar vericinin alternatifler seti içinde en yüksek faydayı veren alternatifi seçtiğini varsayar. Bağımlı değiģken kategorisinin ikiden fazla olması durumunu incelemek amaçlı geliģtirilen yöntemlerden biri Sıralı Logit modelleridir. Bu modelde bağımlı değiģken ikiden çok kategoriye sahip olup, bu kategoriler kendi aralarında sıra takip etmektedir. Mj (j=1,2,, M) seçenekli bir olayda i bireyi için her bir seçeneğin yapıldığı seçim, 44 olarak ifade edildiğinde, ifadedeki ilk seçenek için kodlama 1, ikinci seçenek için kodlama 2 Ģeklindedir ve bağımlı Yi değiģkeni oluģturan değerler için bir sıra söz konusudur. Sıralı logit analizi gözlenebilen, aralıklı ve sıralı kategorilere sahip Yi bağımlı değiģkeninin ardında gözlenemeyen ve sürekli bir değiģkenin olduğu düģüncesine dayanmaktadır. Dolayısıyla bu * değiģken Yi Ģeklinde ifade edilir ve Gizli DeğiĢken adını alır. Bu gizli değiģken X ik bağımsız değiģkenleri aracılığıyla açıklanır ve Ģu Ģekilde gösterilir: Y * i K k 1 k X ik i k 1,2,..., * AnlaĢılacağı üzere Yi hiçbir zaman doğrudan gözlenemeyen verileri temsil eden bir alternatiftir ve doğrusal regresyon modeline benzeyen bu modelde yapılacak yorumlar da buna benzer Ģekilde yapılmaktadır. Hata terimini ifade eden i nin ise 0 ortalamaya sahip ve simetrik dağılımlı olduğu varsayılır (Akın ve ġentürk, 2012). Kesme parametresini ifade eden kesme noktası, bağımlı değiģken ile gizli değiģkenin iliģkisinin ifade edilmesini sağlamaktadır. Burada τ i ile ifade edilen kesim noktaları ( ; ) arasında değerler almaktadır. Yani ( ; ) arasındaki aralık τ i kesim noktalarına ayrılmakta. Bağımlı değiģken ile gizli değiģken aģağıdaki ifadede gösterildiği gibi ifade edilmekte Y i 1 2 : : M 1 Y : : Y * i * i M 1 2 Y τ i kesim noktaları yardımıyla Y i bağımlı değiģkenine ait çıkarsamalarda bulunulur. Dolayısıyla model kurulumu τ i noktalar aracılığıyla incelenmektedir. Sıralı Logit modelinde paralel regresyon varsayımının incelenmesi için Brant (1990) tarafından önerilen Wald testi kullanılmaktdır. Brant tarafından önerilen Wald testi ile eğim parametrelerinin tümünün veya tek tek değiģkenlerin katsayılarının eģitliğinin testi mümkündür. Lojistik Regresyonda R 2 değeri uygun olmamaktadır. Lojistik Regresyon Analizinde uyum iyiliği için çeģitli ölçütler kullanılmakla birlikte genelde daha çok Ki kare Ġstatistiği, Sapma Değer ve farklı değerleri 1 * i K

14 Ailede çalıģan sayısı Ailede kiģi sayısı Eğitim durumu Meslek YetiĢtiği çevre Dini inançlar Medeni durum Cinsiyet YaĢ Ailenin aylık geliri tercih edilmektedir. Bu nedenle uyum iyiliğinin ölçümü olarak Pseudo- R 2 değerinin yanında sıralı logit modelleri için varyanslara dayanan McKelvey ve Zavoninan ın önerdiği ölçü de kullanılmaktadır (Çağlayan ve Metin, 2005). Sıralı logit modelde katsayıları yorumlamanın değiģik yolları bulunmaktadır. Bu yöntemler; standartlaģmıģ hale getirilen katsayıların yorumu, faktör ve yüzde değiģmeleri dikkate alarak oluģturulan katsayıların yorumu olarak değiģmektedir. 2. Araştırma uygulaması 2.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi ÇalıĢmanın amacı, hazır giyim tüketicilerin karar verme yaklaģımından marka ve moda odaklılık boyutuna etki eden genel faktörlerin belirlenmesi ve analiz edilmesidir. Ankete katılan tüketicilerin karar verme yaklaģımlarına etki eden faktörler Sıralı logit modeli ile incelenmiģtir. ÇalıĢmanın pratik önemi, araģtırma analizleri sonucunda elde edilen bulguların tüketim malları ve hizmetleri sunan hem yerli hem yabancı organizasyonlar tarafından pazar odaklı strateji ve taktiklerini geliģtirmede, Kırgızistan hazır giysi pazarına yönelik araģtırma yapmada ve rekabet gücü tasarımının nasıl yapabileceği sorusu çerçevesini belirlemede kullanılabilir olmasıdır. Tablo 1 Sıralı Logit Modelinde Yer Alan Açıklayıcı DeğiĢkenler ve Aldıkları Değerler Açıklayıcı DeğiĢkenler Açıklayıcı DeğiĢkenlerin alt kategorileri Açıklayıcı DeğiĢkenler Açıklayıcı DeğiĢkenlerin alt kategorileri 18 ile ,000(som) 23 ile 30 10,001-20,000(som) 31 ile 40 20,001-30,000(som) 41 ile 50 30,001-40,000(som) 51 ve üstü 40,001-50,000(som) Erkek Kadın Ġnancım var 50,001 ve üzeri Evli Bekar Ġnancım yok BoĢanmıĢ/Dul ġehir Kamu çalıģanı Ġlçe Özel sektör çalıģanı Köy Çiftçi Okula gitmedi ĠĢçi Temel eğitim Serbest meslek Yüksek okul(2 yıl) Emekli Üniversite Ev hanım Yüksek lisans ĠĢsiz Doktora Uluslar arası kuruluģ 1 Diger ve üstü 7 ve üstü AraĢtırmanın tüketici karar verme yaklaģımını belirlemede gerekli olan veriler Sproles ve Kendall ın (1986) ölçeği ile derlenmiģtir. AraĢtırmanın hipotezleri Ģu Ģekilde oluģturulmuģtur. 45 H1: Demografik değiģkenler (yaģ, cinsiyet, din, medeni hal, eğitim, meslek, ailede çalıģan sayısı, ailede kiģi sayısı) marka ve moda odaklılığı boyutunu etkiler

15 H2: Ekonomik değiģkenler (ailenin aylık toplam geliri) marka ve moda odaklılığı boyutunu etkiler H3: Cografi değiģkenler (büyüdüğü çevre) marka ve moda odaklılığı boyutunu etkiler Araştırmanın kısıtları ve kavramsal çerçeve AraĢtırmanın ana kütlesini BiĢkek teki hazır giyim tüketicileri oluģturmaktadır. Seçilen örneklemin evreni temsil ettiği ve ankete katılanların yanıtlarının gerçeği yansıttığı varsayılmaktadır. Kırgız Cumhuriyeti mevzuatı (kg.spinform.ru/capital.html) 2012 yılına ait bilgilerine göre BiĢkek nüfusu kiģidir. Bu verilere göre örneklem büyüklüğü %95 güven aralığında 384 olarak hesaplanmıģtır. Tüketicilerin hazır giyim tüketiminde sergiledikleri karar verme yaklaģımının açıklanabilmesi amacıyla, değiģkenler arasındaki regresyon değerlerinin geçerlilik ve tutarlılığı analiz edilmiģtir. Sıralı Logit modellerinde yer alan açıklayıcı değiģkenler ve bu değiģkenlerin alt kategori değerleri Tablo 1 de verilmiģtir. Tahmin edilen sıralı logit modellerinde katsayıların anlamlılığı ve testler 0.10 hata payına göre incelenmiģtir Veriler ve verilerin toplanması AraĢtırmada öncelikle konuyla ilgili kaynak taraması yapılarak tüketici davranıģlarında etkili olan değiģkenler belirlenmiģtir. ÇalıĢma verilerinin toplamasında anket yöntemi kullanılmıģtır. Anket formunun geliģtirilmesinde, tüketicilerin karar verme yaklaģımı ölçümü için 40 öğeden oluģan Sproles ve Kendall ın (1986) tüketici yaklaģımı ölçeği kullanılmıģtır. Ölçeğin öğelerinin ölçümü için beģli Likert ölçeği uygulanmıģtır. Burada 5 tamamen katılıyorum ifadesini 1 ise kesinlikle katılmıyorum ifadesini temsil etmektedir. Anket öğeleri Rusça diline çevrilerek esas anlamları kayba uğratılmadan tekstil sektörüne uyarlanmıģtır. Anketin güvenilirliğini belirlemek amacıyla baģlangıçta (60 anket dağıtılarak) toplam 51 katılımcıya pilot çalıģma uygulanmıģtır. Pilot çalıģması sonucu uygulanan değiģiklikler sonucu anket formunun son hali hazırlanmıģ ve araģtırma örneklemine dağıtılmak üzere anketin son hali oluģturulmuģtur. Dağıtılan 600 anketten uygulama sonucunda 457 geçerli ve 6 geçersiz olmak üzere toplam 463 anket geri dönmüģtür. Tablo 2 Ankete Katılanların Demografik DeğiĢkenlere Göre Dağılımı YaĢ Frekans % Eğitim Frekans % ,2 Temel eğitim , ,0 Okula gitmedi 2 0, ,1 Yüksek okul 54 11, ,5 Üniversite , ,2 Yüksek lisans ,1 Toplam Doktora 11 2,4 Meslek Frekans % Belirtmeyen 3 0,7 Kamu ,9 Toplam Özel 70 15,3 Gelir Frekans % Çiftçi 2 0,4 0-10,000 som ,3 ĠĢçi 20 4,4 10,001-20,000 som 92 20,1 Serbest meslek 79 17,3 20,001-30,000 som 81 17,7 Emekli 3 0,7 30,001-40,000 som 48 10,5 Ev hanımı 15 3,3 40,001-50,000 som 41 9,0 ĠĢsiz 24 5,3 50,001 ve üstü 77 16,8 Uluslar arası Belirtmeyen 8 1,8 iģletme 7 1,5 Diğer 54 11,8 Toplam Belirtmeyen 4 0,9 Toplam