DELTALAR. Prof Dr. Şükrü Ersoy. Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

Transkript

1 DELTALAR Prof Dr. Şükrü Ersoy Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

2 Sunumun ipuçları Deltanın tanımı Deltalar Deltalar nerelerde oluşur? Delta Ortamları Deltaların yaşları Delta sınıflaması

3 Deltanın tanımı Nil deltasındaki şekle atfen Yunancadaki Δ, harfinden gelmektedir Delta kelimesi ilk kez, Heredot tarafından günümüzden 2450 yıl önce Nil nehrinin Akdeniz e boşalttığı üçgen şekilli çökel topluluğu için kullanılmıştır.

4 Deltalar geçişli kıyı ortamlarıdır. Ne bütünüyle denizel, ne de karasaldır. Nehirlerin ağızlarında bu çökel topluluğu kıyıda dalgaların, gelgitlerin etkisi altındadır. Nehir, dalga ve gelgitler deltaları çeşitli ölçülerde etkilerler. Deltalar en iyi düşük enerjili kıtasal düzlüklerde gelişir. Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

5 Deltanın 3 Boyutlu Görünüşü ve Enine Kesiti

6 Deltalar ile Haliçlerin Benzerlikleri Dalga, gelgit ve nehirlerden etkilenirler Her ikisinde de gelgit düzlüğü, bataklıklar bulunur Jeolojik olarak genç yapılardır Yersel ve östatik deniz düzeyi değişimlerinden etkilenirler Bazı nehirler haliç içinde delta oluşturabilir Kıyı morfolojisi açısından bu terimler birbirine terstir. Çünkü haliçler okyanusun nehir yataklarına sokulduğu yerlerdir. Deltalar ise nehirlerin karaların okyanuslara uzandığı yerlerdir Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

7 Deltalar nerede oluşur? Çok farklı iklim kuşaklarında, fakat jeolojik durumları genellikle birbirine benzeyen her kıtada delta oluşur Tektonik olarak duraylı, pasif kıta kenarlarında delta oluşumu daha da uygundur. Ama, bazen durum farklı olur. Nehirler taşıdıkları çökelleri haliçlere boşaltır ve böylece büyük deltalar oluşmayabilir. Kıyıya ulaşan malzemeler de gelgitlerle dağıtılabilir. Sözgelimi, ABD, Chesapeake ve Delaware körfezleri. Büyük dalga, gelgitler olmadığı Kenar Denizi kıyıları da büyük deltalar oluşturur. Sözgelimi, Mississippi, Rhone, Po, Ebro ile Güney Çin Denizi ndeki deltalar gibi. Doğu Pasifik teki aktif kıta kenarı kıyıları delta için en elverişsiz yerlerdir Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

8 Deltalar nerede oluşur?...devam Hidrolik eğim fazlaysa nehirler dik bir topografya içinden geçtiği zaman kıyılara daha fazlaca çökel malzeme birikir. Kıyı platformu yeterince geniş değilse, gelen malzeme ne kadar bol olursa olsun ve dik bir yarla bitiyorsa, bu durumda nehirle denizin birleştiği yerde delta oluşmaz. Sözgelimi, Doğu Pasifik in en büyük akarsularından biri olan Kolombiya nehri çok fazla çökel yükünü kıyıya taşımasına rağmen bu malzeme güçlü dalgalar tarafından sürüklenir ve delta oluşmaz. Ayrıca nehir ağızlarındaki denizaltı kanyonları çökellerin kıyıdaki sörf kuşağı yerine derin denize taşınmasına neden olur.

9 Delta adı Ülke Döküldüğü havza 1 Amu Derya Rusya Aral Gölü 2 Baram Malezya Güney Çin Denizi 3 Burdekin Avustralya Mercan Denizi 4 Chao Phraya Tayland Tayland Körfezi 5 Colville Alaska Beaufort Denizi 6 Tuna Romanya Karadeniz 7 Dinyeper Rusya Karadeniz 8 Ebro İspanya Akdeniz 9 Fly P. YeniGine Pasifik Okyanusu 10 Ganj- Brahmaputra Hindistan /Bangladeş Bengal Körfezi 11 Grijalva Meksika Meksika Körfezi 12 Krishna Hindistan Bengal körfezi 13 Godavari Hindistan Bengal Körfezi 14 Huang He (Sarı) Çin Sarı Deniz 15 İndus Pakistan Arab Denizi 16 Irrawaddy Miammar (Burma) Andaman Denizi 17 Klang Malezya Malaka Boğazı 18 Lena Rusya Leptev Denizi 19 MacKenzie Kanada Beaufort Denizi 20 Magdelena Kolombiya Karayipler Denizi 21 Makaham Endonezya Makassar Boğazı Delta adı Ülke Döküldüğü havza 22 Mahanadi Hindistan Bengal Körfezi 23 Mangoky Madagaskar Hint Okyanusu 24 Mekong Vietnam Çin Denizi 25 Missisippi ABD Meksika Körfezi 26 Nijer Nijerya Atlantik Okyanusu 27 Nil Mısır Akdeniz 28 Ord Avustralya Joseph Bonaparte Körf 29 Orinoco Venezuela Atlantik Okyanusu 30 Parana Arjantin Atlantik Okyanusu 31 Pechora Rusya Barents Denizi 32 Po İtalya Adriyatik Denizi 33 Pungoe Mozambik Hint Okyanusu 34 Red Vietnam Tonkin Körfezi 35 Salenga Rusya Baykal Gölü 36 Sao Francisco Brezilya Atlantik Okyanusu 37 Senegal Senegal Atlantik Okyanusu 38 Şattül Arab Irak Basra Körfezi 39 Volga Rusya Hazar Denizi 40 Yangze-Kiang Çin Doğu Çin Denizi 41 Yukon Kanada Bering Boğazı 42 Zambezi Mozambik Hint Okyanusu

10 Nehir Dünya nın Büyük Deltaları Boyut Yıllık çökel boşalımı Kıta Döküldüğü havza

11 Dünya daki önemli çökel yığınlarını oluşturan drenaj alanları

12 Drenaj havzası Beslenme Havzası

13 Drenaj havzası Beslenme Havzası

14 Drenaj havzası Beslenme Havzası Strahler, A. and Strahler, A., Physical Geography. Wiley, NY.

15 Akdeniz e dökülen Ebro (İspanya) deltasının yanındaki kanat biçimli kıyı okları

16 Deltalar Kaç Yaşındadır? Deltaların çoğu çok gençtir. Bazıları birkaç yüzyıl yaşındadır. Çünkü, son buzul dönemi sonrası kıyılar değişmiştir. Eski kıyılar deniz altında kalmıştır. Eskiden kıta düzlüğü üzerinde akan nehirler taşıdıkları malzemeleri kıta yokuşlarından aşağı türbidit denilen yoğunluk akıntıları ile daha ileriye (derinde) taşımaktaydı. Sonuç olarak, su yükselimi son 7000 yılda yavaşlamış ve kıyılar şimdiki şeklini almış ve nehirlerin delta oluşturmasına uygun kıyılar gelişmeye başlamıştır. Bu yüzden nehirlerin bazıları birkaç bin yıllıktır. Mississippi ve Nijer deltalarının altında birkaç milyon yıllık eski delta bulunur. Birkaç bin yıllık yenileri ise bunların üzerindedir. Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

17 Mississippi deltasının 3000 ile 6000 yıllık yeni 16 lopu. En yenisi 600 yıllıktır. New Orleans şehri bunun üzerinde 1717 de kurulmuştur.

18 Yarılma şiddetli taşkınlar sırasında nehirde büyük değişim olur

19 New Orleans şehri Mississippi nehrinin deltası üzerine kurulmuştur Eski New Orleans

20 Deltanın alt ortamları yarık çökelleri Delta düzlüğü Delta kanalları Delta yamacı Swamps Dağıtıcı kanallar arası koy sulu Ağız barı Delta üstü ortamlar Delta önü ortamlar Ön delta

21 Delta Ortamları Dağıtıcı kanallar (distributary channels) sözgelimi, Huang He (Sarı nehir, Çin) her litresinde 80 gr çökel taşır Delta ovası ya da düzlüğü (delta plain) Dağıtıcı kanal arası koylar ve bataklıklar (interdistrubutary bay and marsh) Doğal sed = Seki (banks = natural levee) Gedik ve yarıklar (crevasse) Yarık çökelleri (crevasse splay) Taşkın ovası = düzlüğü (floodplain) Nokta barı = dirsek sedi = nokta sedi (point bar) Mangrove bataklıkları (Mangrove marsh) (sıcak iklimlerde)

22 Delta Ortamları Dağıtıcı kanallar (distributary channels): Akarsuyun denize vardığı alanda nehir kollara ayrılır. Dağıtıcı kanal adı veriler bu kollar ince taneli çökelleri kıyı taşımaya devam eder. Çin de Sarı nehrin dağıtıcı kanalların arasında sürekli sular altında kalan topraklarda pirinç yetiştirilmesi yaygındır.

23 I. Akarsu Nehir sistemleri Nehirler genellikle menderesli ya da örgülüdür. Örgülü nehirler çökel yükü fazla, yüksek eğimli, değişken akım sistemli ve duraysız bitki banklları (setleriyle) içerirler. Menderesli nehir sistemleri bunların tersidir Nehirler 23

24 Taşkın Ovası Taşkın düzlüğü Taşkın düzlüğü

25 Alaska daki örgülü nehir

26 Akarsu Ortamları Yarık Çökelleri Taşkın Ovası Sed Nokta barı çökelleri Kanal Çökeli Yanal Birikme

27 Taşkın düzlüğü (ovası) Taşkınlar sırasında kanala bitişik suyun bastığı alanlara verilen addır. Taşkın ovaları aşağıdakilerle oluşur nokta barında yanal yığışmayla ve büklümün kesilmesiyle Bankları (tümsek) aşan birikmeyle

28 Menderesli nehrin taşkın düzlüğü terk edilmiş büklümlerle oluşur önceki taşkın düzlükleri üzerindeki sırtlar : yığışma topografyası Bazı terk edilmiş kanallar içinde durgun sudan oluşan göller (oxbow lakes) bulunur.

29 Terk edilmiş büklüm taşkın düzlüğünün güncel bir parçasıdır

30 Örgülü kanal içi Briggs, D. and Smithson, P., Fundamentals of Physical Geography. Hutchinson, London.

31 Doğal sedler (Levee) Briggs, D. and Smithson, P., Fundamentals of Physical Geography. Hutchinson, London.

32 Akarsularda, mevsimsel yağışlar aşırı olursa, akarsu yatağının kenarındaki sular banklardan taşar ve dönemsel sel/su baskınları oluşur. Taşkınlar A- Taşkın öncesi B- Taşkın sırası Taşkın evresi su düzeyi Suları bankları aşmasından sonra hız düşer ve kenarlarda (banklarda) çökeller birikir ve pekçok sellenme sonucu banklarda doğal sedler oluşur Kanalın kenarlarında kalın ve kaba çökeller birikir B- Pekçok Taşkın sonrası Doğal Sedler Kanalın kenarlarında Taşkın düzlüklerinde Az ve ince çökeller birikir

33 Akıntı yükü Eriyik yükü Asılı yükü yuvarlanma kayma yatak yükü Strahler, A. and Strahler, A., Physical Geography. Wiley, NY.

34 Nokta Barı İstifi Taşkın ovasının ince çökelleri çapraz tabakalar Çakıl tabakası Erozyon

35 Taşkın ovaları Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

36 Taşkın ovaları Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

37 Mississippi delta düzlüğündeki kanallardan taşınan çökellerin kanalı tıkamasıyla her iki yanda dağıtıcı kanallar arasında bataklık ve koy dolgu alanları gelişir Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

38 Bitki şeritleri, Mississippi deltasının dış kısmında taşkınlar sonucu oluşan çok sayıdaki doğal kanal bariyerini (natural levee) göstermektedir. Bu doğal sedlerin yarıldığı yerlerde yarık (crevasse) çökelleri birikmiştir. Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

39 Yarık (crevasse splay) çökellerinin oluşumuyla dağıtıcı kanallar boyunca deltanın büyümesi Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

40 Nehirle Denizin çekişmesi Eğer nehir akışı egemense, deniz işlemler pasif kalır ve yeterince çökel denize taşınır ve delta ilerler ve büyür Eğer denizel işlemler baskınsa bu kez çökeller uzağa taşınır ve delta aşınır ve büyümez Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

41 Taşınan çökel miktarı nelere bağlıdır? Yağış ve su miktarı İklim Zeminin durumuna Topografya Nehir yatağının eğimi Drenaj havzasının büyüklüğü Uzun süren kuraklık (Ord nehri, KB Avustralya) İnsan aktivitesi (barajlar, kum taşıma, yerleşim vs) Ve yerel pekçok değişken faktör Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

42 Deltaların sınıflandırılması Orton ve Reading (1993) sınıflandırması Çakıl Akarsu egemen Kum Çakıl Ve Kum Dalga egemen Kil Ve silt Silt Ve kil Gelgit egemen

43 Deltaların sınıflandırılması Orton ve Reading (1993) Ren sınıflandırılması Mississippi Amazon Dalga egemen Akarsu egemen Kil Ve silt Silt Ve kil Gelgit egemen Kum Çakıl Ve Kum Nijer Çakıl Ganj-Brahmaputra Death valley

44 Deltaların sınıflandırılması Mississippi: Nehir egemen Nil: orijinal delta 20 km 50 km Ganj- Brahmaputra: Gelgit egemen 10km Ren : Dalga egemen 10 km

45 Death Valley alüvyon yelpazesi

46 Delta Sınıflandırılması Nehir egemen Dalga egemen Gel-git egemen William Galloway, 1975 DELTA ÜÇGENİ Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

47 Nehir egemen delta River kanalı Delta düzlüğü Delta (dağıtıcı) kanal Yarık çökeli dağıtıcı Kanallar arası koy Doğal setler (Levees) Dağıtıcı kanallar arası koy Ağız barı (suyun altında)

48 Nehir egemen delta Dalga ve gelgit hareketi zayıf olduğunda bu tip dalga oluşur. Nehir leveelerle havzaya boşalır ( kuş ayağı delta olarak da adlanır) 20km Sözgelimi : Mississippi deltası

49 Nehir (birikme) egemen deltalar İyi gelişmiş delta ovalarına sahiptir Kuş ayağı şekilli dağıtıcı kanallara sahiptir Meksika Körfezinde Mississippi Karadeniz de Tuna Adriyatik te Po Sarı Deniz de (Çin) Huang (Yellow River)

50 Nehir (birikme) egemen delta Mississippi Deltası

51 Deltada lob açılması Mississippi Delta N 100 km terkedilmiş delta lobları Güncel aktif delta lobu

52 Mississippi nehri Kuzey Amerika nın dağlık olan geniş bir alanından çökel taşır

53 Nehir (kısmen dalga) egemen Çarşamba ve Bafra deltaları Bafra KARADENİZ Çarşamba

54 Nehir (kısmen dalga) egemen Çarşamba ve Bafra deltaları yüksek enerjili Kızılırmak ve Yeşilırmak nehirlerinin taşıdığı çökellerle oluşmuştur

55 Gelgit egemen delta nehir Kanalı Üst delta düzlüğü (gelgitle değil) Alt delta düzlüğü (gelgit çamur düzlüğü) Gelgit kanalları Gelgit kum barları Gelgit akıntısı

56 Gelgit egemen delta Gelgitin güçlü olduğu yerde oluşur: çamurlar ve kumlar gelgit akıntılarıyla işlenir. Sözgelimi : Ganj- Brahmaputra deltası 10 km

57 Gel-git egemen deltalar Bu tip deltalar, gelgit aralığının fazla olduğu yerlerde kıyıya dik akıntılarla gelişir Buralarda dalga yüksekliği orta veya az olduğundan kıyıboyu akıntılar da zayıftır Güçlü gelgit akıntıları nehrin akışına paralel; kıyının genel gidişine dik uzunlamasına kum sırtları geliştirir Gelgit akıntılarıyla kara içlerine kadar taşınan denizel çökeller nehir çökellerine göre daha baskın olur ve tuzlu bataklıklar ile tipik gelgit düzlükleri gelişir Bu tip deltalar bataklık ve gelgit düzlükleri gibi yerler içerdiklerinden haliçlere benzerler

58 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Gelgit egemen delta Bengladeş, Dacca yakınındaki Ganj ve Brahmaputra Deltası

59 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Gelgit egemen delta Ganj Deltası Delta, Bengal körfezine akan iki büyük nehirle beslenir. Gelgit aralığı 3 metredir. Mevsimsel çökel yükü şiddetli muson yağmurları döneminde kurak dönemlerden 10 kat daha fazladır. Şiddetli gelgit akıntıları çok sayıda büyük kanal oluşturur

60 Dalga egemen delta nehir kanalı Delta düzlüğü Ağız barı (suyun altında ) Kıyısal kum barı GÜÇLÜ DALGA ETKİSİ

61 Dalga egemen delta Dalganın güçlü olduğu yerde oluşur. Nehir ağzındaki kumlar dalgalarla tekrardan işlenir ve kıyıya paralel kumullar oluşur. 10km Sözgelimi : Ren deltası

62 Dalga egemen deltalar Düzgün bir sahil çizgisine sahiptir İyi gelişmiş plaj ve kumullar (dûn) vardır Delta ovasında birkaç dağıtıcı kanal ya da bazen tek bir kanal vardır Diğer tip deltalardan daha küçüktür Kıyıboyu akıntılar çökelleri sürükleyerek delta önünü düzleştirir Dalgalar yeterince güçlü ise delta küçülür ve hatta yok olabilir

63 Dalga egemen deltalar 1. TİP Brezilya da Atlantik okyanusuna dökülen Sao Francisco nehrinin deltası tek kanallı bir deltadır. Deltanın her iki yönünde litoral sürüklenme (drift) güçlü olmadığından genel şekil düzgün bir cuspate biçimindedir.

64 Dalga egemen 2. TİP deltalar Afrika nın Atlantik kıyısındaki Senegal nehri farklı tip bir deltadır. Baskın rüzgarların oluşturduğu dalgalar kıyıda kuzeyden güneye doğru akıntılar oluşturur ve bunun sonucu litoral sürüklenme kıyıda 50 km lik uzun kıyı okları oluşturur

65 Dalga egemen Küçük Menderes deltası EGE DENİZİ

66 Dalga egemen Küçük Menderes deltası

67 Dalga egemen Küçük Menderes deltası

68 Dalga egemen Küçük Menderes Deltası

69

70 Seyhan, Ceyhan ve Tarsus nehirlerinin oluşturduğu birleşik dalga egemen delta

71 Adana Tarsus Akdeniz

72 Seyhan, Ceyhan ve Tarsus ırmaklarının oluşturduğu dalga egemen birleşik delta

73 Karışık Delta Tipleri

74 Karışık Delta Tipleri Borneo Kıyılarında pasifik okyanusuna akan güçlü Mahakam nehri çok sayıda dağıtıcı kanala sahiptir. 3 metrelik gelgit akıntılarından da oldukça etkilenir. Dalga hareketi zayıftır. Kuş ayağı şeklindeki dağıtıcı kanallar denize doğru uzanan çıkıntılar oluşturur. Bu kuş ayağı şeklinin parmak kısmından gelgitler etkili olur Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi

75 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Karışık Delta Tipleri Nil deltası hem dalganın hem de birikmenin etkin olduğu bir yerdir. Az sayıda, fakat çok iyi tanımlanmış dağıtıcı kanallar Akdeniz e doğru uzanırlar. Gelgit etkisi önemsiz derecededir. Dalgalar kıyı düzleştirmede hayli etkindir. Plajlar ve kum tepeleri çamurlu bataklıklar ve gelgit düzlükleriyle ayrılmıştır.

76 Karışık Delta Tipleri Batı Afrika da Gine körfezinde Nijer deltası nehrin, gelgitin ve dalganın ortak etkili olduğu bir yerdir. Delta ovasında nehrin etkili olduğu karmaşık bir dağıtıcı kanal sistemi gelişmiştir. Geniş alt düzlükte çok sayıda gelgit kanalı vardır. Gelgit aralığı 2.8 metredir. Yüksek enerjili dalgalar delta önünü düzleştirmiş ve plaj sırtları oluşturmuştur

77 Kontroller Tektonik Delta ortamlarını kontrol eden faktörler ve fasiyeler Ardülke karakteristikleri Yamaç Rölyef Aşınma Tane boyu tayini İklim (Bitki örtüsü) Östatik Deniz düzeyi değişimleri Delta rejimi Delta morfolojisi Havza karakteristikleri Derinlik kontrolü Çökme dalga, gelgit Tekrardan taşınmış sediment Delta fasiyesi

78 Fasiyes - tanımlama Fasiyes, oluştuğu özel koşulları yansıtan bir kaya kütlesidir. Kısaca çehre demektir. Fasiyes tanımı aşağıdaki karakteristikleri içerir litoloji doku sedimenter yapılar fosil içeriği

79

80

81

82

83 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Deltalar üzerinde insan etkileri Deltalar periyodik su baskınlarına rağmen insanların önemli yerleşme alanlarıdır. İlk çağlardan beri deltalar hem toprağın kullanılması, hem de balıkçılık açısından önemli bölgelerdir. Üstelik denizlere ulaşmak hem askeri, hem de ticaret anlamında bazı avantajlar sağlamaktadır.

84 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Deltalar insan etkileriyle genişleyebilir Ormanların yok edilmesi ve bu bölgelerin tarım alanlarına dönüştürülmesi deltaların biraz da genişlemesine yol açmaktadır. Bunun en uç örneğini Amazonlar da görmekteyiz. Bu örnekler ormansızlaşmayla birlikte hızla artmaktadır.

85 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Deltalar insan etkileriyle küçülebilir Tarım ve şehirleşme için tatlı suyun yoğun kullanımı nedeniyle deltaların boyutları gitgide küçülmektedir

86 Barajlar ve Deltalar 1970 de biten Asuan Barajı ile 1 milyon dönümlük çöl toprağı tarım alanı haline gelmiştir. Buradan elektrik üretimi ve 22 km2 lik baraj gölünde balıkçılık ta yapılmaktadır. Verimli toprak baraj gövdesinde toplandığından delta giderek küçülmekte, eski taşkın alanları çoraklaşmaktadır. Nil in Akdeniz e ulaştığı yerde balıkçılık gerilemektedir. Deltadaki bataklıklar her gün biraz daha yok olmaktadır.

87 Deltalar üzerinde insan etkileri Kaliforniya Denizi nin kuzey ucundaki Kolorado nehri deltası, Rocky dağlarından taşınan çökellerin çok sayıdaki baraj ve göletle tutulması sonucu, güçlü gelgit akıntılarıyla hızla aşınmaktadır.

88 Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Deltalar üzerinde insan etkileri Taşkın koşullarının sık sık yaşandığı New Orleans şehrinin 1890 yılındaki hali. Bu durum şimdi kontrol altına alınmıştır.