Kültürel Miras - Cultural Heritage TETKİK-İ MESÂHİF-İ ŞERÎFE VE MÜELLEFÂT-I ŞERİYE DAİRESİ DEFTERLERİ VE TAŞ BASKI KUR AN-I KERİMLER*

Transkript

1 Kültürel Miras - Cultural Heritage Kur'an-ı Kerim Taş Baskı Kalıpları TETKİK-İ MESÂHİF-İ ŞERÎFE VE MÜELLEFÂT-I ŞERİYE DAİRESİ DEFTERLERİ VE TAŞ BASKI KUR AN-I KERİMLER* Sultan II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı matbuat hayatının çok canlı ve hareketli olduğu bir dönemdir. Bu dönemde yeni açılan okulların yanı sıra, Tanzimat tan beri gelişen fikir akımları ve muhalif hareketlerin propaganda faaliyetleri, II. Abdülhamid dönemi matbuat hayatını hareketlendirmiş ve beraberinde hem siyasi hem de dini muhtevalı eserler sıkı bir denetimden geçirilmeye başlanmıştır. Bu dönemde gazeteler ve mecmualar basılmadan önce matbuat idaresince ve Maarif Nezareti bünyesinde kurulmuş olan Encümen-i Teftiş ve Muayene heyetince gözden geçirilir ve basılıp basılamayacağı hakkında görüş bildirilirdi. Bu heyetin görevleri: Osmanlı devletinde basılacak olan kitapları, risaleleri, çeşitli fenni ve edebi eserleri gazete ve mecmuaları kontrol etmek; ayrıca yabancı memleketlerden Osmanlı devletine gelen eserleri ve içeriği belli olmayanları kontrol ederek ülkeye girmesinde bir mahzur bulunup bulunmadığını tespit etmekti. Osmanlı ülkesi dışında basılmış Türkçe ve Arapça kitaplar memlekete gireceği zaman, gümrük ve posta idarelerinde bulundurulan muayene memurlarının tetkikinden geçmeden memlekete sokulmazdı.

2 Dini muhtevalı eserlerin kontrolü için ise, 1306/1889 yılında Bâb-ı Meşihat ta bir reis ve üç azadan müteşekkil Tetkik-i Müellefât Encümeni kurulmuştur. Bu encümen, Maarif Nezareti bünyesinde bulunan Encümen-i Teftiş ve Muayene heyeti ile işbirliği içerisinde çalışıyor ve Maârif Nezareti, kontrol ettiği dinle alâkalı kitapları Bâb-ı Meşihat a gönderiyor ve Bâb-ı Meşihat taki Tedkik-i Müellefât Encümeni bu eserleri inceleyerek basılıp basılamayacağı hakkında görüş bildiriyordu[1]. Tedkik-i Müellefat Encümeninin kurulmasından bir müddet sonra Osmanlı Devleti tarafından Kuran-ı Kerim basımının serbest bırakılması, matbu Kuran nüshalarının da kontrol edilmesini gerektirmiş ve 1309/ 1892 tarihinde bir reis, sekiz aza ve bir kâtipten teşekkül eden Teftiş-i Mesâhif-i Şerife Meclisi bu görevi ifa etmeye başlamıştır. İcra ettikleri görevlerin birbirine yakınlığı dolayısıyla Tedkik-i Müellefat ile Teftiş-i Mesahif-i Şerife Encümenleri birleştirilerek Tedkiki Mesahif ve Müellefat-ı Şeriyye Meclisi ismiyle yeniden kurulmuştur[2]. Tedkik-i Mesahif ve Müellefat-ı Şeriyye Meclisi nin teşkilâtlanmasından sonra, tüm üyeleriyle beraber haftada üç gün toplanılması ve diğer günlerde kütüphanede ilmi faaliyetlerde bulunulması kararlaştırılmıştı. Son zamanlara kadar (1340/ ), böyle devam etmiş fakat işlerin yoğunlaşmasından dolayı bu karardan vazgeçilerek hafta da üç gün yedi üye ile toplanılacak, diğer günlerde nöbetleşe bir reis ve en az iki aza ile bir araya gelinip haftanın her günü görev yapılmış olacaktı[3] yılına ait Devlet Salnamesi ne göre, Meclis bir reis, yedi aza ve iki kâtibe sahip bulunuyordu.

3 Kur ân-ı Kerim Basımları: Bilindiği gibi Kur ân-ı Kerim, nazil olduğunda bizzat Peygamber Efendimiz tarafından vahiy kâtiplerine yazdırılmaktaydı. Fakat yazdırılan bu Kuran-ı Kerim sayfaları dağınık halde bulunduğundan Hz. Ebubekir in halifeliği sırasında bir araya toplanarak bir cilt haline getirildi. Halife Hz. Osman döneminde ise bu Mushaf tekrar gözden geçirilip kopyaları çıkarılarak belli başlı İslam merkezlerine gönderildi. İslam âleminde kitap haline getirildikten kısa bir süre sonra, Kuran-ı Kerim yazmak, onları süslemek, ciltlemek büyük değeri olan bir sanat kolu haline gelmiştir. İslam memleketlerinde ve bilhassa İstanbul da elle yazılan, ciltli, tezhipli Kuran-ı Kerim ler pek makbul tutulmuştur. Elle yazılan bu Kuran-ı Kerim ler uzun zaman aldığı için ve de artan ihtiyacı karşılayamadığından zamanla matbaada da basımına izin verilmiştir[4]. Matbaanın doğudaki İslam memleketlerinde, özellikle Türkiye de kuruluşundan çok önce, Avrupa da Arap harfleriyle bir takım kitaplar basılmış ve İslam ülkelerine gönderilmiştir. Batı da Arap harfleriyle Arapça, Farsça, Türkçe eserlerin basımına 1514 yılında başlandığı bilinmektedir. Padişah III. Murad yayınladığı bir fermanla yabancı ülkelerde basılan Arapça kitapların Osmanlı ülkesinde satılmasını serbest bırakmıştır. Diğer yönden, XVII. Yüzyılın başlarında Hıristiyan misyoner ve papazlar tarafından Suriye, Lübnan gibi Osmanlı İmparatorluğunun birer parçası olan memleketlerde Müslüman olmayan halkı uyandırmak için matbaalar açıldığı bilinmektedir. Başlangıçta hoş karşılanan bu faaliyetler sonradan Osmanlı Devletinin aleyhine gelişmiştir. Osmanlı devletinde ilk dini kitap 1218/ 1803 te yayınlanabilmiştir. Bu eser Birgivi nin Risale-i Birgivi adlı akaid kitabıdır. Dini eserlerin basılması bundan sonra devam etmiştir. Ancak 1291/1874 te her türlü dinî kitap basma yasağının

4 kaldırıldığı bilinmektedir. Osmanlı devletinde matbaacılık ve kitap basımı Tanzimat tan sonra gelişmiş ve hızlanmıştır[5]. Fakat matbaada Kur ân-ı Kerim basılması daha sonraki tarihlerdedir. Önceden de belirtildiği gibi Kuran-ı Kerim in elde yazılmasının uzun zaman alması, çok pahalıya mal olması ve giderek artan ihtiyacı karşılayamaması matbaada basılmasını zaruret haline getirmiş ve bu yüzden Kur an ın basımına izin verilmiştir. Avrupa da Kuran-ı Kerim basılması uzun zamandır yapılmaktaydı. Bildiğimize göre ilk Kur'an (H. 1106/M. 1694) tarihinde Hamburg'ta basılmıştır. Buralarda Kuran-ı Kerim in Arapça basımları, her şeyden önce ekonomik, siyasi çıkarlar ve menfaat çabalarını başarıya ulaştırabilmek maksadıyla yapılmıştır. Mısır ve Hindistan gibi İslam ülkelerinde Kuran-ı Kerim in matbaa da basımları Türkiye dekinden daha önce olmuştur. Fakat en çok Kuran-ı Kerim İstanbul da basılmıştır. İstanbul da ilk Kur an-ı Kerim basımı (H. 1288/ M. 1871), Hafız Osman hattı ile ikincisi (H. 1291/ M. 1874) Ahmet Cevdet Paşa nın gözetiminde, daha sonraki yıllarda ise özellikle din eğitimi yapılan okulların ihtiyacını karşılamak için matbaalar tarafından her yıl çeşitli taş ve harf basımları şeklinde gerçekleştirilmiştir. Taş baskı Kur ân-ı Kerimler: Şer'i Siciller Arşivi'nin sağ tarafında, Ağa kapısının şeyhülislamlığa tahsisinden önce Yeniçeriler tarafından mahzen olarak kullanılan tünelvari kapalı bir alan bulunmaktadır. Burada; Osmanlı döneminde Kur'an-ı Kerim basımında kullanılan, 54 x 37, 72 x 50 ve 94 x 63 ebatlarında yaklaşık 440 kadar taş baskı kalıbı mevcuttur. Her bir parçasını bir insanın kaldırmakta güçlük çektiği ve

5 üzerinde Kur'an ayetlerinin yazılı bulunduğu bu taşlar konuşan birer tarihtir. Burada, kenarında tefsiri olan, süslemeli ve tezhipli baskı kalıpları da mevcuttur. Bu Kuran-ı Kerim kalıplarının bulunduğu mahzen, İstanbul Büyükşehir Belediyesinin yardımıyla 2007 tarihinde restore edilmiş; mekânın gerekli havalandırma ve ışıklandırma gibi teknik donanımları sağlanmış, ayrıca bu taş baskı kalıpları da restore edilerek Arkeoloji müzesindeki gibi çelik raf, ahşap kaplama dolaplara yerleştirilerek uygun depo koşullarına kavuşturulmuştur. Şuan bu kalıplarla bir uzman ilgilenmekte, gerekli bakım ve kontrolü yapılmaktadır. Ayrıca bu mahzende cep Kuran- Kerim i şeklinde düzenlenmiş kurşun karışımı metal baskı kalıpları da mevcuttur. Bu metal kalıplarla zamanında cep Kuran-ı Kerim leri basılmıştır. Bu kalıpların restorasyonu devam etmekte olup zamanla sergilenerek ziyarete açılacaktır. Tedkik-i Mesâhif ve Müellefat-ı Şeriyye Dairesi Defterleri: İstanbul Müftülüğü Meşîhat Arşivinde toplam 10 adet Tetkik-i Mesahif-i Şerife Dairesi ne ait defter bulunmakta olup, Matbaacılık Tarihi ve Basın-Yayın Tarihi açısından önemli bilgiler içermektedir: 1. Defter: tarihlerini kapsamakta olup 185 belgeden ibarettir. Maarif Nezaretince Tedkik-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer iyye Dairesi'ne gönderilen dinle alâkalı kitaplar bu kurul tarafından incelenip basılıp basılamayacağı hakkında görüş bildirilirdi.

6 İlk defter bu kararları ihtiva etmektedir. Defterin 7. varağında Fetvahanece tab ına ruhsat verilmeyen fakat taşrada basılmış olan bir kitabın derhal toplattırılmasıyla alâkalı bir karar vardır. Yine 8. varakta Ehl-i sünnet akaidine muhalif fikirler ihtiva ettiğinden dolayı basılmış olan bir kitabın derhal toplattırılması ile ilgili Zabtiye Nezareti ve Maarif Nezareti'ne bildirildiğine dair karar vardır. 9. varakta, Maliye Ketebesinden Mehmet İzzet Efendi Rehber İslam isimli eseri neşretmek için izin istediği fakat mezkür kitap kurulca incelenip Şer-i Şerife muhalif olduğundan dolayı basımına izin verilmediği ve bir daha böyle şer-i şerife muhalif kitap tertip etmemesi kendisine tenbih edildiğine dair kayıt vardır. 86. varakta, Fetva-i Üsküp isimli eserin basılıp basılamayacağı sorulmuş fakat eser fetvahaneyi ilgilendirdiğinden dolayı oraya havale edildiği bildirilmektedir. 2. Defter: tarihlerini kapsamakta olup ilk defterle aynı özelliktedir. Yine ilk defterdeki gibi Maarif Nezaretinden dinle alâkalı olan eser ve risalelerin basılıp basılamayacağı hakkında Tetkik-i Mesahiften görüş istenmektedir. Defterin 29. varağında "Basımı için izin istenen bir kitabın, Ulûhiyet, Nübüvvet, Vahdaniyet gibi konularda eğitime yeni başlayan talebelerin kafalarını karıştıracak muhalif bilgiler içerdiğinden dolayı basımı caiz değildir" denilmiştir. Bu dönemdeki müracaatların büyük çoğunluğu olumlu karşılanmış ve basımına müsaade edilmiştir. Basılmasına müsaade edilmeyenler genelde Ehl-i sünnet ve l-cemaat e muhalif fikirler ihtiva eden eselerdir.[6] 3. Defter: 4 Rabîü l-evvel 1309 tarihinden 12 Kanûni sani 1327 tarihleri arasında Tedkik-i Meahif-i Şerife ye gelen evrakın kayıt defteridir. Evrakın nereden geldiği, tarihi ve özeti gibi bilgiler yer almaktadır.

7 4. Defter: Mart Şubat 1327 tarihlerini kapsayan evrak kayıt defteridir. Dini kitap ve Mushaf basımı ve yayınlamasıyla ilgili müracaatların kayıtlı olduğu defterdir. 5. Defter: 1 Mart Şubat 1341 tarihlerini kapsayan, Tedkik-i Mesâhif ve Müellefat-ı Şeriyye Meclisi Evrak Kayıt Defteridir. Kitap veya risale bastırmak için kurula müracaat edenlerin dilekçelerinin kayıtlı olduğu defterdir. Defterde Mushaf basımı ve diğer dini kitapların basımıyla ilgili kayıtlar mevcuttur. 6. Defter: 9 Mart 1327 tarihli Tetkik-i Mesâhif e tetkik için gönderilen cüzlerin kayıt defteridir. Defter de Tetkik-i Mesâhif e Hürriyet Matbaası'nda basılıp incelemeye getirilen ve denetimden sonra tekrar geri iade edilen cüzlerin kayıt edildiği ve hangi hatla ne kadar basıldığı da bildirilmektedir. Defterin en sonunda 1946 tarihli Bozkurt matbaasının bastığı 20 bin adetin tamamının kontrol edilip mühürlendiği kaydı vardır. 7. Defter: 8 Cemâziye l-ahire 1332 tarihli Tetkik-i Mesâhif-i Şerife evâmir, tamim ve tezkire dosyasıdır. Gerek bu kurumla gerekse diğer dairelerle ilgili çıkan tamim ve tezkirelerin toplandığı dosyadır. 8. Defter: 1 Mayıs 1336 tarihli olup, Tedkik-i Mesâhif-i Şerife Kütüphanesinde mevcut olan kitapların isim listesidir. Toplam 395 adet kitap ve risalenin bulunduğu, bunların isimleri, ne tür kitap oldukları, basıldığı matbaa, basan kişinin ismi kütüphaneye geliş tarihi gibi bilgileri içermektedir.

8 Defterin 25. sayfasında 1932 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Mushaflar Tetkik Meclisi kütüphanesinde mevcut kitapların isim listesini havidir kaydı ve kitap listesi yer almaktadır. 9. Defter: 24 Haziran Mayıs 1926 tarihlerini kapsayan Tetkik-i Mesâhif in karar defteridir. Defterde 57 numaralı şu ilginç karar yer almaktadır. Kurumun mührünü taklid ederek Mushaf basmış olan kitapçı esnafından Hacı Hüseyin Efendi nin, meclis kararıyla basmış olduğu Mushaflar toplattırılmış, fakat aynı şahıs başka bir bölgede yine mührü taklid ederek tekrar Mushaf basmaya devam etmiştir. Bu şahsın bastığı her iki Mushaf ın da sahte ve hatalı olduğunu, bu durumun gazete ve mecmualarda ilan edilerek halkın onları almamasını Adliye ve Dâhiliye Nezaretleri'ne bildirildiğini içeren kayıt yer alır. Bu defter çoğunlukla Mushaf basımını içeren kayıtları ihtiva etmektedir. 219 nolu karar 1926 yılında basımına müsaade edilen 90 bin adet Mushaf ın tashih ve tasdik edilerek mühürlendiğini ve hangi matbaalarda basıldığını göstermektedir. Defterin sonunda Tedkik-i Mesâhif-i Şerife Meclisine ait olan fakat en sonki yangında yanan defterlerin isim ve miktarları kayıtlıdır. 10. Defter: Haziran 1338 tarihli olup Tedkik-i Mesahif-i Şerife Meclisi nin müsvedde karar defteridir. Bu defterin 50 numaralı kararında basımı için izin istenen, Ahmet Hamdi nin yazdığı peygamber ve evliyaların hayali resimlerini içeren Mumsik-i Suleha adlı eserin incelendiği fakat basımının şer an caiz olup olmadığına fetvahanenin karar vereceğini, o açıdan fetvahaneye havale edildiğini bildiren kayıt yer almaktadır. Bu defter serisi Meşihat Arşivinde bulunmakta olup yerli ve yabancı araştırmacıların istifadesine sunuluştur.

9 Kaynakça: 1. İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi, Tetkik-i Mesahif-i Şerife ve Müellefat-ı Şeriyye Dairesi Defterleri, Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, cilt III. 3. Aydın, Bilgin, Yurdakul, İlhami, Kurt, İsmail, Bab-ı Meşihat Şeyhülislamlık Arşivi Defter Kataloğu, İstanbul, 2006, 4. Gündüz, Mahmut, Matbaanın Tarihçesi ve ilk Kur an-ı Kerim Basmaları, Vakıflar Dergisi, XII, (1978), s * Yazar: Ayhan Işık [1] Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, III, 844. [2] Bilgin Aydın, İlhami Yurdakul, İsmail Kurt, Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi Defter Kataloğu, İstanbul, 2006, s [3] Meşihat Arşivi, Tetkik-i Mesâhif-i Şerife Defteri No: 10, son sayfa, 31. karar. [4] Mahmut Gündüz, Matbaanın Tarihçesi ve ilk Kur an-ı Kerim Basmaları, Vakıflar Dergisi, XII, (1978), s [5] Gündüz, a.g.m., s [6] Tetkik-i Mesâhif-i Şerîfe ve Müellefât-ı Şer iyye Dairesi Defteri, no: 2, s. 45. Not: Bu yazı istanbulmuftulugu.gov.tr adresinden alınarak A. Dursun tarafından PDF biçimlendirmesiyle sunulmuştur.

10 ***** Kur'an-ı Kerim'in bilinen en eski kopyalarından biri İngiltere'nin ünlü müzesi British Museum'da sergileniyor. İngiliz Millî Kütüphanesi (British Library) tarafından Londra'daki ünlü British Museum'a geçici olarak ödünç verilen tarihi Kur'an-ı Kerim Mekke'ye Hac Yolculuğu'nu anlatan müzenin ilk en büyük sergisinde yer alacak. Müze yetkilileri 'İslam'ın kalbi Mekke'ye Hac Yolculuğu' adlı sergide yer alacak olan Kuran-ı Kerim'in en eski kopyasını görmek isteyenlerin müzeyi 26 Ocak - 15 Nisan tarihleri arasında ziyaret edebileceğini duyurdu. Yetkililer birçok İslam araştırmacısının tarihi Kur'an-ı Kerim-i görmek çin sabırsızlandığını bunun için uzun mesafelerden geldiklerini ifade etti. 14 Ocak 2012 ******

11 Suudi Arabistan'da 1300 yıl öncesine ait en eski Arapça yazılı metin bulundu. (Kasım 2008)

12

13 Hicretin 4. yılında vahiy olunan Kur'an-ı Kerim'in ayetlerinin yazıldığı taşlar (Mekke Müzesi, Mekke)

14 İlk Kur anlar kabul edilenlerden görünüm. Resimler ve bilgiler derleme yapılarak sunulmuştur. ********* Meşihat Arşivi İstanbul Müftülüğü cümle kapısının girişinde sol tarafta iki katlı kârgir binanın alt katı Meşîhat Arşivi, üst katı ise Meşîhat Kütüphanesi dir. Yazma ve matbu muteber fetva kitapları başta olmak üzere zengin fıkıh eserleri ile Şeyhülislâmlık defter ve belge koleksiyonları burada bulunmaktadır. Meşîhat Arşivi nin üzerindeki kitâbe bize buranın kütüb-i fıkıh ve fetvâya mahal olmak üzere yaptırıldığını gösterir.

15 1826 yılında Ağa Kapısının Şeyhülislâmlara, 1836 yılında da kazaskerler, nakîbü l-eşrâf ve İstanbul kadılıklarına sabit bir mekân olarak tahsisinden sonra ilmiye sınıfına mensup yüksek dereceli bu bürokratlar resmi faaliyetlerini burada sürdürmüşlerdir. Onlara ait defter ve belge koleksiyonları da burada muhafaza edilmiştir. Meşîhat Arşivi nde, Şeyhülislâmlık Defterleri, Sicil-i Ahvâl Müdüriyeti Defterleri, Nakîbü l-eşraflık Defterleri, Anadolu ve Rumeli Kadıaskerliği Defterleri, Mühür Tatbik Defterleri, Sicillât-ı Şer iyye Kayıt Defterleri ve 19. yüzyılda Şeyhülislâmlıkta teşekkül eden meclis ve dairelere ait toplam 5211 defter mevcuttur. Ayrıca son dönem Osmanlı ulemasına ait yaklaşık altı bin civarında tercüme-i hâl (sicil) dosyası mevcuttur. Bu dosyalar içerisinde kadı, naib, müderris, dersiam, vaiz gibi görevlilere ait çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu sicil dosyalarında şahsın ismi, soyu, doğum yeri ve tarihi, eğitim gördüğü okullar, memuriyete tayininden emekli oluncaya kadarki serüveni, icazetnamesi, varsa yazdığı risaleler gibi muhtelif bilgiler bulunmaktadır. Bu sicil dosyaları Sicil-i Ahvâl Defterleri'yle beraber incelendiğinde daha teferruatlı bilgilere ulaşılabilmektedir. Meşihat Arşivi ndeki Defter Serileri 1.I. BÖLÜM Bu bölümde toplam 602 adet defter mevcut olup şu başlıklar altında özetlenebilir: 1) Şeyhülislâmlık Defterleri 1.1. Meşihat Arzları ve İradelere Mahsus Kayıt Defterleri: Meşihat tan Sadaret e yazılmış arzlar ile bunlara binaen çıkan iradelerin kaydedildiği altı defterden oluşan ve yılları arasındaki kayıtları ihtiva eden bir seridir.

16 1.2. Telhis Defterleri: Meşihat tan Sadaret e yazılmış telhisleri ihtiva etmekte olup dört adettir Tarik Defterleri: İlmiye sınıfına mensup idari görevliler ile mevleviyet kadıları ve müderrislerin tayin ve terfi tarihlerinin sırayla kaydedildiği defterlerdir Müftü Defterleri: Anadolu ve Rumeli vilayet ve kazalarındaki müftülerin tayin muamelelerini göstermektedir Medrese Defterleri: Yüksek rütbeli müderrislerin tayin kayıtları bulunmaktadır. 2) Sicil-i Ahval Müdüriyeti Defterleri: Ulemaya ait Sicil-i Ahval Defterleri; kadı, müderris, müftü, naib ve mahkeme görevlilerinin tercüme-i hâl varakalarından derlenmiş bilgileri ihtiva etmektedir. 3) Nakîbüleşraf Defterleri Hz.Peygamber in soyunun kayıtlarını içeren defterlerdir. Defterlerde seyyid ve şeriflerin isimleri ve kendileri için düzenlenmiş siyâdet hüccetlerinin suretleri kayıtlıdır. İstanbul Müftülüğü Meşîhat Arşivi'nde toplam 39 adet Nakîbü'l-eşrâf Defteri mevcuttur. 4) Anadolu ve Rumeli Kazaskerliği Defterleri Anadolu ve Rumeli Kazaskerlerinin XVI. yüzyıldan itibaren idarî ve kazaî (yargı) faaliyetleri sonucu ortaya çıkmış olan defterler, Meşihat Arşivi nin önemli

17 serilerinden bir bölümünü oluşturmaktadır. Kazaskerlerin kaza (yargı) faaliyetlerine ait defter serileri Şer iyye Sicilleri Arşivi'nde Rumeli ve Anadolu Kazaskerlikleri sicilleri, idarî görevlerine ait defterler ise Ruznamçe Defterleri olarak kayıtlıdır. Anadolu ve Rumeli Kazaskerliği Defterleri arasında yer alan Mühür Tatbik Defterleri sancak ve kaza kadılarının mühürlerinin basılı bulunduğu kâğıtların defterlere yapıştırılması suretiyle hazırlanmıştır. 5) Sicillât-ı Şer iyye Dairesi Defterleri İstanbul Mahkemeleri ne ait sicillerin tek bir çatı altında toplanması maksadıyla kurulan Şeriyye Sicilleri Arşivi faaliyetlerine 1894 yılında başlamıştır. Arşiv Bab-ı Meşihat a bağlı olarak tesis edildiği için mahkeme sicillerinin arşive intikalini sağlamak ve arşivlere bakmak üzere Sicillat-ı Şeriyye Dairesi isimli bir daire teşkil edilmiştir. 1.II. BÖLÜM Bu bölümde 19. yüzyılda Şeyhülislâmlıkta teşekkül eden meclis ve diğer dairelere ait toplam 3635 adet defter mevcut olup, şu başlıklar hâlinde özetlenebilir: 2.1. Meclis-i Tetkîkât-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Tüm vilayetlere ait dava temyiz defterleridir Mahkeme-i Temyiz-i Şer iyye Dairesi Defterleri Şeyhülislâmlığa bağlı temyiz mahkemesinin karar özetleri kayıtlıdır.

18 2.3. Fetvahane-i Âli Defterleri Osmanlı hukukunda fetva, hususi şahısların dinî konularda karşılaştıkları sorunları çözümlemenin yanısıra Osmanlı kaza (yargı) sistemi içerisinde ve devletin siyasi ve idari kararlarında da önemli bir yere sahipti Bâb-ı Fetva Sicill-i Ahval Dairesi Defterleri Ulemaların biyografilerini içerir Bâb-ı Fetva Memurîn Kalemi Defterleri Bab-ı Meşihat ta bir yüzyıl boyunca teşekkül eden muhtelif daireler, bu müessesedeki personel sayısını büyük oranda artırmıştı. Müessesenin teşkilat yapısındaki genişlemeye paralel olarak personel işleri ile ilgilenecek bir daireye ihtiyaç duyulmuş ve bu gayeyle Memurin Müdüriyeti ismiyle yeni bir daire kurulmuştur Evrak Odası Defterleri Şeyhülislâmlığa gelen ve giden evrak kayıtlarını içerir Mektubi Kalemi Defterleri Mektubi Kalemi Defterleri; Müzekkire, Muharrerat Müsvedde Defterleri ve Evrak Hulasa Kayıt Defterleri olmak üzere üç grupta toplanmıştır Tevliyeti Şeyhülislâmlığa Ait Vakıf Defterleri Yönetimine Şeyhülislâmlığın baktığı vakıflara ait defterlerdir Sicillât-ı Şer iyye Dairesi Defterleri

19 Şer iyye sicil defterlerinin katalog bilgilerini içerir Meclis-i Meşâyih Defterleri Tekke, zâviyeler ve buralara atanacak görevlilerle ilgili kayıtları içerir Tetkik-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Osmanlı Devleti tarafından Kur ân-ı Kerîm basımının serbest bırakılmasından sonra, matbu Kur an nüshalarının kontrol edilmesi gerekmiş ve 1309/1892 tarihinde bir reis, sekiz aza ve bir kâtipten teşekkül eden Teftîş-i Mesâhif-i Şerîfe Meclisi bu görevi ifa etmeye başlamıştır Dâru'l-Hikmeti'l-İslâmiyye Defterleri Meclisin halkın dini konulardaki problemlerini çözmenin yanı sıra, Batı da İslâm aleyhtarı propagandalara cevap vermek ve Osmanlı basınında İslâm aleyhinde çıkan yazıları doğrudan cevaplandırıp bunların önüne geçmek gibi görevleri bulunmaktaydı Şûra-yı İlmiyye ve Encümen-i Islahât-ı İlmiyye Defterleri Şûra-yı İlmiyye, şer î mahkemeler ve Bâb-ı Fetva'daki meclislere ait kanun ve nizamnameleri hazırlar bunlarla ilgili olarak ortaya çıkacak meseleleri tedkik eder; medrese, mahkeme ve eytam işleriyle ilgili ıslahatı yapar, ilmiye memurlarının kanunların tatbikinde karşılaştıkları güçlüklerde onlara yardımcı olur, emvâl-i eytam ve intihab-ı memurine ait işlerde takip edilecek usulü tespit ederek gerekli muameleleri yürütürdü Meclis-i İntihâb-ı Hükkâm-ı Şer iyye Defterleri 5 Nisan 1855 (17 Recep 1271) tarihinde kadılık sistemine yeni bir düzenleme getirilmiştir. Mahkemelerdeki işleyişi, naiblik statüsündeki kazaların ve naiblerin

20 yeni bir sınıflamaya tabi tutulması ve naiblerin tayin, terfileriyle ilgili düzenlemelerin icrası için kurulan bu meclis naiblerin seçimini yapar ve verdiği kararlar da Şeyhülislâmın denetiminde yürütülürdü Ders Vekâleti ve Meclis-i Mesâlih-i Talebe Defterleri Medrese ve öğrenci kayıtlarını içerir Muhasebe-i İlmiyye Dairesi Defterleri 19. yüzyılın sonlarına doğru kadı ve naibler için düzenli bir maaş sisteminin oluşturulmaya çalışılması, Bab-ı Meşihat ta bu işlemleri takip edecek bir dairenin varlığını zorunlu hale getirmiştir ve Muhasebe-i İlmiye Dairesi bu gelişmenin sonunda teşekkül etmiştir Emvâl-i Eytâm ve Beytülmal Müdüriyeti Defterleri 1851 yılında Emvâl-i Eytâm Nezareti'nin kuruluşuyla başlayan ve taşrada eytam müdürlüklerinin tesisiyle devam eden süreç sonunda, 1874 yılında bu iki birimden bağımsız olarak şeyhülislâm nezaretinde yetim mallarıyla ilgilenmesi kararlaştırılan meclistir. III. BÖLÜM 3.1. Zabt-ı dava Cerideleri Şer iyye mahkemelerinde bir davanın seyrine ait kayıtların yer aldığı dava tutanaklarına Zabt-ı dava Cerideleri ismi verilmiştir. Şer î belgelerin tanzimi esnasında zabt-ı dava cerideleri esas alınırdı. XIX. yüzyılda, davaların şeyhülislâmlığa temyiz için gönderilmesi durumunda, mevcut ilamın temyizinin

21 yapılabilmesi için zabt-ı davalara ihtiyaç duyulmaktaydı. Şeyhülislâmlık temyiz talebinde bulunan kaza veya vilayetlerden davanın zabt suretini istemekteydi İzinname ve Münâkehat-Mufârakat Defterleri İstanbul, Bilâd-ı selâse ve bunlara bağlı nâibliklerde evlilik ve boşanma muamelelerine ait kayıtlar; izinname, münâkehat-mufârakat vs. isimlerle anılan hususi defterlerde toplanmıştır. Bunlardan günümüze ulaşan en eski defter Üsküdar Kadılığı nın ( ) yılları arasındaki nikâh kayıtlarını ihtiva eden nikâh defteridir. XIX. yüzyılın ilk yarısına ait kayıtları da ihtiva etmesiyle dikkat çeken bu defterler, Osmanlı ictimâî hayatına ait yeni kaynakların bulunduğuna da işaret etmektedir. ARŞİVDEN YARARLANMA Arşivimizde araştırma yapmak isteyen T.C. vatandaşları kimlik fotokopisi ve arşiv yararlanma formunu doldurarak müracaat edebilecekleri gibi, (bu e-posta adresi spam robotlarından korunuyor, görebilmek için JavaScript etkinleştirilmelidir) adresinden yoluyla da müracaat edebilirler. Ayrıca yabancı uyruklu araştırmacılar T.C. Dışişleri Bakanlığı kanalıyla başvurabilir veya pasaportlarıyla birlikte bizzat arşivimize de müracaat edebilirler. Araştırmacıların talepleri en kısa sürede değerlendirilip aynı gün içerisinde araştırma yapmalarına müsaade edilmektedir.

22 Arşivimizde yirmi beş kişilik araştırma salonu mevcut olup, mesai saatleri içerisinde, uzman personelimiz nezaretinde yerli ve yabancı araştırmacılara, tarihî mekânda araştırma hizmeti sunulmaktadır. **** Devlet Arşivlerinde Araştırma Ve İnceleme Yapmak İsteyen Türk Ve Yabancı Uyruklu Gerçek Veya Tüzel Kişilerin Tâbi Olacakları EsaslarBakanlar Kurulu Kararı:31/1/ /3681 Resmî Gazete: /24682 Amaç Madde 1- Bu Esasların amacı, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ve araştırma hizmeti veren diğer arşivlerde araştırma, inceleme yapmak ve örnek almak isteyen Türk ve yabancı gerçek ve tüzel kişilerin tâbi olacakları usul ve esasları tespit etmektir. Kapsam Madde 2- Bu Esaslar, tasnif edilmiş ve son işlem tarihi üzerinden en az otuz yıl geçmiş arşiv malzemesi üzerinde Türk uyruklu gerçek veya tüzel kişiler ile Türkiye'ye girmesi yasak olmayan yabancı uyruklu gerçek veya tüzel kişiler tarafından yapılacak araştırma ve inceleme faaliyetlerine ilişkin usul ve esasları kapsar. Müracaat şekli Madde 3- Türk Arşivlerinde araştırma ve inceleme yapmak isteyen gerçek veya tüzel kişilerden Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olanlar ve bunların vekilleri ile Türkiye'ye yasal yollardan girmiş yabancılar ve bunların vekilleri, Devlet Arşivlerinde Araştırma Talebinde Bulunanlar İçin Müracaat Formu ve Taahhütname yi (EK-1) doldurmak suretiyle bir adet fotoğraf ve nüfus cüzdanı

23 (yabancılar için pasaport ve kimlik) örneğiyle, vekil ise vekâletname ile birlikte doğrudan araştırma ve inceleme yapacağı arşivin veya arşivlerin bağlı olduğu idareye bizzat veya posta ile müracaatta bulunurlar. Ayrıca bu müracaat, yurt dışında Türkiye Cumhuriyeti büyükelçilik veya başkonsolosluklarına da yapılabilir. Bu temsilcilikler, yapılan müracaatı Dışişleri Bakanlığı vasıtasıyla Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü'ne ya da araştırmanın yapılacağı arşivin bağlı bulunduğu idareye gönderirler. Vekilleri vasıtasıyla araştırma ve inceleme yapmak isteyen Türk veya yabancı uyruklu gerçek veya tüzel kişilerin önceden müracaatlarının olması gerekmektedir. Müracaatların işleme konulması ve cevaplandırma süresi Madde 4- Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü'nde yapılacak her türlü araştırma, inceleme ve örnek alma talepleri bu Genel Müdürlükçe, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü dışındaki araştırma hizmeti veren diğer arşivlere yapılacak talepler ise, söz konusu arşivin bağlı olduğu bakanlık veya kuruluşça işleme konulur ve en geç iki iş günü içerisinde sonuçlandırılır. Silahlı Kuvvetler arşivlerine yapılan müracaatlar otuz gün içerisinde sonuçlandırılır. Dışişleri Bakanlığı; yurtdışındaki Türkiye Cumhuriyeti büyükelçilikleri ve başkonsoloslukları kanalıyla, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü'nde ve araştırma hizmeti veren diğer arşivlerde araştırma ve inceleme talebinde bulunan Türk veya yabancı uyruklu gerçek veya tüzel kişiler ile vekillerine, müracaatlarının sonucunu otuz gün içerisinde duyurur.

24 Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ile birinci fıkrada belirtilen ilgili bakanlık ve kuruluşlar; bu Esaslarda öngörülen hükümleri de göz önünde bulundurmak suretiyle, araştırma ve inceleme taleplerini aynen veya sınırlandırmak suretiyle kabul veya reddedebilirler. Müracaatların reddini gerektiren durumlar Madde 5- Araştırmacıların; a) Tasnifi tamamlanmamış ve en son işlem tarihi üzerinden otuz yıl geçmemiş arşiv malzemesi ile yararlanılamayacak derecede hasara uğramış arşiv belgesi üzerinde, b) Araştırma ve inceleme talebinde bulunan kişinin onsekiz yaşından küçük olduğu veya medenî hakları kullanma ehliyetine sahip bulunmadığı durumlarda, c) Müracaat formundaki bilgilerin eksik veya yanlış olması ve müracaat için gerekli belgelerin eksik veya sahte olduğunun anlaşıldığı hallerde, arşivlerde araştırma ve inceleme talepleri reddolunabilir. Taahhütname, araştırma süresi ve giriş kartı Madde 6- Araştırmacılara, arşivdeki çalışmalarında uymak zorunda bulundukları şartlar ve yükümlülükler bildirilir ve kendilerine bu yükümlülüklere uyacaklarını tevsik eden bir taahhütname (EK-1) imzalatılır. Araştırmacılar için, "Arşive Giriş Kartı" tanzim edilir ve bu kart arşivde muhafaza edilir. Arşiv giriş kartları, arşive her girişte bir kimlik belgesi karşılığında araştırmacıya teslim edilir. Araştırmacı, arşivde bulunduğu sürece bu kartı görünebilecek şekilde üzerinde taşır.

25 Araştırma ve incelemelerde uyulacak esaslar Madde 7- Araştırma ve incelemelerde aşağıdaki esaslar uygulanır: a) Tasnifi tamamlanmamış arşiv malzemesi veya yararlanılamayacak derecede hasara uğramış belgeler incelemeye verilmez. Ancak, bu malzeme ve belgelerin, bir devlet hizmetinin görülmesinde veya bir hakkın korunmasında ve ispatında delil olarak kullanılacağının anlaşılması halinde, görevli personelin nezaretinde incelemeye verilebilir. b) Kataloglarda kayıtlı bulunsa dahi, onarıma alınmış arşiv malzemesi ile revize edilmekte olan fonlara ait malzemeler, bu işlemler bitene kadar araştırmacılara verilemez. c) Araştırma ve inceleme, ilke olarak arşiv malzemesinin fotokopisi, mikrofilmi veya elektronik ortam üzerinden yapılır. Bununla birlikte, fotokopi ve mikrofilmin temin edilememesi, elektronik ortamın sağlanamaması halinde araştırma ve inceleme evrakın aslı üzerinden de yapılabilir. d) Araştırmacılar, ancak kendi konuları ile ilgili arşiv malzemesi üzerinde araştırma ve inceleme yapabilirler. Bu çalışmalar sırasında, ilgili konulara ait arşiv malzemesinin tamamını kendi adlarına ayırttıramazlar. e) Arşiv malzemesi talepleri, araştırmacı yoğunluğu dikkate alınarak makul ölçüler içinde tarih ve saatine göre sıraya konularak karşılanır ve istenen belgelerin hangi gün ve saatte verilebileceği araştırmacıya bildirilir.

26 f) Araştırmacıların bir iş günü içerisindeki belge talepleri, günlük talep yoğunluğu ve iş gücüne göre idarece sınırlandırılabilir. Bu sınırlandırma, dosya envanter sistemiyle tasnif edilmiş fonlardan 2 dosya, analitik usulle tasnif edilmiş fonlardan 25 belge ve defter fonlarından 5 defterin altında olamaz. g) Araştırmacılar, kendilerine teslim edilen belgelerin tamamını iade etmeden yenilerini talep edemezler. Ancak, alınmış olan belgelerle ilişkisi bulunan ve birlikte incelenmesi gereken diğer bir kısım belgelerin talep edilebilmesi için, ilk alınanlardan aynı sayıda belgenin iade edilmesi ve yeniden sıraya girilmesi gerekir. h) Araştırmacılar belgeleri sayarak teslim alırlar ve aynı şekilde teslim ederler. Kendilerine teslim edilen belgenin kaybolması halinde sorumluluk araştırmacıya aittir. ı) Araştırmacı, kendisine teslim edilen arşiv malzemesini başka bir araştırmacıya veremez, belge üzerinden kopya çıkaramaz ve fotoğraf çekemez. i) Araştırmacı, kendisine teslim edilen arşiv malzemesini her türlü tahribat ve tahrifattan korumak zorundadır. j) Araştırma ve incelemelerde sadece kurşun kalem ve silgi kullanılır. Ancak portatif yazı makinası ve bilgisayar arşiv yönetiminin uygun göreceği mahallerde kullanılabilir. k) Araştırma mahalline çanta, fotoğraf makinası, dijital kamera, tarayıcı, cep telefonu, palto, dolma kalem, tükenmez ve renkli tükenmez kalem ve benzeri eşyalarla girilemez.

27 l) Arşiv malzemesi, hiçbir şekilde araştırmacılara tahsis edilen mahalden dışarıya çıkarılamaz. m) Araştırmacılara tahsis edilen mahalle, görevlilerden ve araştırmacılardan başkası giremez. n) Çalışmalarına bir haftadan fazla ara verecek araştırmacı, elindeki belgeleri, arşiv depolarındaki asli yerlerine konulmak üzere iade etmek zorundadır. Yukarıdaki şartlardan birinin ihlali halinde araştırma durdurulur ve araştırmacı hakkında mevzuat uyarınca gerekli işlem yapılır. Araştırmacıların mükellefiyeti Madde 8- Türk veya yabancı uyruklu araştırmacılar, yaptıkları çalışmalar neticesinde hazırladıkları ve yayımladıkları eserlerden ilgili arşiv idaresine birer nüsha vermek zorundadırlar. Yabancı araştırmacılar ayrıca Dışişleri Bakanlığı'na da bir nüsha gönderirler. Belge kopyası verilmesi Madde 9- Araştırma ve inceleme yapan Türk veya yabancı uyruklu kişilere araştırma ve incelemeye açılan belgelerin fotokopi, dijital kopya veya mikrofilm şeklindeki kopyaları belirlenen ücret karşılığında verilir veya gönderilir. Bu şekilde edinilen kopyalar hiçbir şekilde çoğaltılıp ticarî amaçla satılamaz. Ancak, bir fonun, bir dosyanın veya bir defterin tamamının kopyasının verilip verilmeyeceği konusunda izin verme yetkisi ilgili arşiv idaresine aittir.

28 Yürürlükten kaldırma Madde 10-23/6/1989 tarihli ve 89/14269 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan Devlet Arşivlerinde Araştırma ve İnceleme Yapmak İsteyen Türk veya Yabancı Uyruklu Gerçek veya Tüzel Kişilerin Tabi Olacakları Esaslar yürürlükten kaldırılmıştır. Yürürlük Madde 11- Bu Esaslar yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme Madde 12- Bu Esasları Başbakan yürütür. Arşivlerden yararlanma formu aynı sayfada ayrıca ekte sunulmuştur.