ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Alihan ÇOKKIZGIN GÜNEY VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDEN TOPLANAN BAZI KIRMIZI MERCİMEK (Lens culinaris MEDIK.) YEREL GENOTİPLERİNİN BİTKİSEL VE TARIMSAL ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÜNEY VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDEN TOPLANAN BAZI KIRMIZI MERCİMEK (Lens culinaris MEDIK.) YEREL GENOTİPLERİNİN BİTKİSEL VE TARIMSAL ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Alihan ÇOKKIZGIN DOKTORA TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu tez 26/10/2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği / Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza İmza İmza Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza a İmza Prof. Dr. Veyis TANSI Yrd. Doç. Dr. B. Tuba BİÇER ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma, Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2004D33 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ GÜNEY VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDEN TOPLANAN BAZI KIRMIZI MERCİMEK (Lens culinaris MEDIK.) YEREL GENOTİPLERİNİN BİTKİSEL VE TARIMSAL ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Alihan ÇOKKIZGIN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Yıl : 2007, Sayfa : 127 Jüri : Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Prof. Dr. Veyis TANSI Yrd. Doç. Dr. B. Tuba BİÇER Bu araştırma Güney ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden toplanan mercimek (lens culinaris Medik.) yerel genotiplerinin bitkisel ve tarımsal özelliklerini belirlemek amacıyla, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Deneme Alanında ve yetiştirme dönemlerinde yürütülmüştür. Araştırmada 40 yerel mercimek genotipi ile çeşitli yerlerden temin edilen 3 tescilli çeşit (Kafkas, Seyran-96, Yerli Kırmızı) kullanılmıştır. Araştırmada, çıkış süresi gün, çiçeklenme süresi gün, olgunlaşma süresi gün, bitki boyu cm, ilk bakla yüksekliği cm, ana dal sayısı adet/bitki, yan dal sayısı adet/bitki, metrekaredeki bitki sayısı bitki/m 2, dolu bakla sayısı adet/bitki, boş bakla sayısı adet/bitki, bitkideki tane sayısı adet/bitki, tek bitki verimi g/bitki, 100 tane ağırlığı g, tane verimi kg/da, hasat indeksi % 24.6-% 47.7 arasında değişim göstermiştir. İki yıllık ortalama sonuçlara göre bitki boyunda % 11.99, ilk bakla yüksekliğinde % 17.98, ana dal için % 20.59, yan dal için % 63.84, dolu bakla sayısında % 36.51, boş bakla sayısında % 71.36, bitkideki tane sayısında % oranında varyasyon saptanmıştır. Path analizi sonucunda, ilk bakla yüksekliği, dolu bakla sayısı ile 100 tane ağırlığının, tane verimi üzerindeki doğrudan etkisi diğer olumlu etkilere oranla daha yüksek, bitkideki tane sayısının etkisi doğrudan, ancak olumsuz bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Mercimek, Genotip, Korelasyon Katsayısı, Path Katsayısı I

4 ABSTRACT PhD THESIS A RESEARCH ON DETERMINATION OF BOTANICAL AND AGRONOMIC PROPERTIES OF LOCAL GENOTYPES OF SOME LENTILS (Lens culinaris MEDIK.) SELECTED FROM SOUTH AND SOUTHEASTERN ANATOLIAN REGIONS IN TURKEY Alihan ÇOKKIZGIN DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Year : 2007, Pages : 127 Jury : Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Prof. Dr. Veyis TANSI Asst. Prof. Dr. B. Tuba BİÇER This research conducted to determining botanical and agronomical characteristics on some local genotypes of lentil (Lens culinaris Medik.) collected from South and Southeastern Anatolian Regions during growing seasons of and in KSU, Faculty of Agriculture, Field Crops Department experimental area. In this research, 40 lentil local genotypes and 3 lentil cultivars (Kafkas, Seyran-96, Yerli Kırmızı) were used. On the research, number of days to emergence, number of days until flowering, plant height, first pod height, the number of main branches per plant, the number of lateral branches per plant, number of plant per square meter, the number of filled-pod per plant, the number of non filled-pod per plant, number of seed per plant, seed yield per plant, 100 seed weight, seed yield and harvest index varied between days, days, cm, cm, number per plant, number per plant, , number per plant, number per plant, number per plant, g, g, kg/da, 24.6%-47.7% respectively. Variation Coefficients based on two-year-average were calculated as 11.99% for plant height, 17.98% for the height of the first pod, 20.59% for the number of main branches per plant, 63.84% for the number of lateral branches per plant, % for the number of filled-pod per plant, 71.36% for the number of non filled-pod per plant and 47.67% for the number of seed per plant. Results of the Path analyze showed that the direct effect of the height of the first pod, the number of filled-pod per plant and 100 seed weight on the seed yield were found higher in comparison with the other positive impacts while the effect of the number of seed per plant was direct but negative. Key Words: Lentil, Genotype, Correlation Coefficient, Path Coefficient II

5 TEŞEKKÜR Bu çalışmayı yapmamı sağlayan, bilgi ve tecrübeleriyle her aşamada yardım eden danışman Hocam Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL a, bana her zaman yol gösteren değerli Hocam Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN e ve sürekli yardımlarını gördüğüm Hocam Prof. Dr. Veyis TANSI ya öncelikle teşekkür ederim. Saygı değer Hocam Prof. Dr. Hasan GÜLCAN a, ÇÜ ve KSÜ Tarla Bitkileri Bölümümüz Hocalarına, arazi çalışmalarım sırasında bana yardımcı olan her iki Üniversitede Tarla Bitkileri Bölümünde görev yapan Asistan arkadaşlarıma, Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü Personeline, DSİ XX. Bölge Müdürlüğü Personeline, ayrıca isimlerini tek tek yazamadığım ancak tezde emeği geçen tüm arkadaşlarıma ve Aileme teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... X SİMGELER VE KISALTMALAR... XI 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOT Materyal Araştırma Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Toprak Özellikleri Metot Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi Bakım İşlemleri Araştırmada İncelenen Özellikler Verilerin Değerlendirilmesi BULGULAR VE TARTIŞMA Çıkış Süresi Çiçeklenme Süresi Olgunlaşma Süresi Bitki Boyu İlk Bakla Yüksekliği Bitkide Ana Dal Sayısı Bitkide Yan Dal Sayısı Metrekaredeki Bitki Sayısı Dolu Bakla Sayısı Boş Bakla Sayısı IV

7 4.11. Bitkideki Tane Sayısı Tek Bitki Tane Verimi Tane Ağırlığı Tane Verimi Hasat İndeksi Düşük Sıcaklık Zararı Gözlemleri Bitkilerde Yatma Hassasiyeti Gözlemleri Çiçek Rengi Testa (Tohum Kabuğu) Rengi Testa Deseni Kotiledon Rengi Yaprakçık Büyüklüğü Özellikler Arası İlişkiler Path Katsayısı Analizi SONUÇ VE ÖNERİLER... KAYNAKLAR... ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Araştırmada Kullanılan Standart Çeşitler ve Yerel Genotiplerin Temin Edildiği Yerler Çizelge 3.2. Araştırmanın Yürütüldüğü ve Yetiştirme Dönemlerinde Kahramanmaraş İline Ait Bazı İklim Verileri Çizelge 3.3. Deneme Yeri Topraklarının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Çizelge 4.1. Mercimek Yerel Genotiplerinde Çıkış Süresine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.2. Mercimek Yerel Genotiplerinde Çıkış Süresine (gün) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.3. Mercimek Yerel Genotiplerinde Çiçeklenme Süresine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.4. Mercimek Yerel Genotiplerinde Çiçeklenme Süresine (gün) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.5. Mercimek Yerel Genotiplerinde Olgunlaşma Süresine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.6. Mercimek Yerel Genotiplerinde Olgunlaşma Süresine (gün) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.7. Mercimek Yerel Genotiplerinde Bitki Boyuna İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.8. Mercimek Yerel Genotiplerinde Bitki Boyuna (cm) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.9. İki Yıllık Ortalamaya Göre Mercimek Yerel Genotiplerinin Bitki Boyu (cm) Değerlerine ait Bazı İstatistiki Veriler ve Varyasyon Katsayıları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde İlk Bakla Yüksekliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde İlk Bakla Yüksekliğine (cm) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar VI

9 Çizelge İki Yıllık Ortalamaya Göre Mercimek Yerel Genotiplerinin İlk Bakla Yüksekliği (cm) Değerlerine ait Bazı İstatistiki Veriler ve Varyasyon Katsayıları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Bitkide Ana Dal Sayısına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Bitkide Ana Dal Sayısına (adet) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge İki Yıllık Ortalamaya Göre Mercimek Yerel Genotiplerinin Bitkide Ana Dal Sayısı (adet) Değerlerine ait Bazı İstatistiki Veriler ve Varyasyon Katsayıları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Bitkide Yan Dal Sayısına (adet) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Bitkide Yan Dal Sayısına (adet) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge İki Yıllık Ortalamaya Göre Mercimek Yerel Genotiplerinin Bitkide Yan Dal Sayısı (adet) Değerlerine ait Bazı İstatistiki Veriler ve Varyasyon Katsayıları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Metrekaredeki Bitki Sayısına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Populasyonlarında Metrekaredeki Bitki Sayısına (adet) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Dolu Bakla Sayısına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Dolu Bakla Sayısına (adet) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge İki Yıllık Ortalamaya Göre Mercimek Yerel Genotiplerinin Bitkide Dolu Bakla Sayısı (adet) Değerlerine ait Bazı İstatistiki Veriler ve Varyasyon Katsayıları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Boş Bakla Sayısına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları VII

10 Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Boş Bakla Sayısına (adet) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge İki Yıllık Ortalamaya Göre Mercimek Yerel Genotiplerinin Bitkide Boş Bakla Sayısı (adet) Değerlerine ait Bazı İstatistiki Veriler ve Varyasyon Katsayıları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Bitkideki Tane Sayısına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Bitkideki Tane Sayısına (adet) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge İki Yıllık Ortalamaya Göre Mercimek Yerel Genotiplerinin Bitkide Tane Sayısı (adet) Değerlerine ait Bazı İstatistiki Veriler ve Varyasyon Katsayıları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Tek Bitki Verimine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Tek Bitki Verimine (g) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde 100 Tane Ağırlığına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde 100 Tane Ağırlığına İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Tane Verimine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Tane Verimine (kg/da) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Hasat İndeksine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Hasat İndeksine (%) İlişkin Ortalamalar ve Oluşan Gruplar Çizelge Mercimek Yerel Genotiplerinde Testa Rengi, Testa Deseni, Yaprakçık Büyüklüğü ve Yatma Hassasiyeti VIII

11 Çizelge İki Yıllık Ortalamaya Göre Ait Mercimek Genotiplerinin Özellikler Arası Korelasyon Katsayıları Çizelge Mercimek Genotip ve Çeşitlerinde Tane Verimi ile Bazı Önemli Özellikler Arasındaki Doğrudan ve Dolaylı Etkilere İlişkin Path Katsayıları Çizelge Mercimek Genotip ve Çeşitlerinde Tane Verimi Üzerine Bazı Önemli Özelliklerin Doğrudan ve Dolaylı Etki Oranları (%) IX

12 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Deneme Parsellerinin Erken Dönemdeki Genel Görünümü (24 Mart 2006) Şekil 3.2. Deneme Parsellerinin Genel Görünümü (11 Nisan 2006) Şekil 3.3. Denemede Şırnak/Silopi-Başaran (Soldaki) ve Şanlıurfa/Merkez- Doğanlı Köylerinden (Sağdaki) Gelen Populasyonun 17 Nisan 2006 daki Görüntüleri Şekil 3.4. Çalışmada, Erken Çiçeklenen Şırnak/Silopi-Başaran (Sağdaki) ve Kahramanmaraş/Merkez-Köseli Köyünden (Soldaki) Gelen yerel Populasyonların 17 Nisan 2006 Tarihindeki Durumu Şekil 3.5. Şanlıurfa/Merkez-Karpuzlu Genotipi (Soldaki) ve Sivas/Kangal İlçesine Ait Genotipin (Sağdaki) Görünümü Şekil 3.6. Araştırmanın Olgunlaşmaya Başladığı Dönemden Bir Görünüm (19 Mayıs 2006) X

13 SİMGELER VE KISALTMALAR da: Dekar ha: Hektar g: Gram kg: Kilogram m: Metre n: Örnek Sayısı S: Standart Sapma S Χ : Standart Hata VK: Varyasyon Katsayısı Χ : Ortalama XI

14 1. GİRİŞ Alihan ÇOKKIZGIN 1. GİRİŞ Besin değerleri yönünden oldukça zengin olan yemeklik tane baklagillerin bitkisel üretim içinde önemli bir yeri vardır. Yemeklik tane baklagillerin kuru taneleri; bileşiminde % protein içermesinin yanında vitamin ve mineral maddelerce de zengin olup, mutlak gerekli aminoasitler yönünden tahıllara göre daha üstün durumdadır. Dünyada insan beslenmesindeki bitkisel proteinin % 22 si, karbonhidratların % 7 si; hayvan beslenmesindeki proteinlerin % 8 i ve karbonhidratların % 5 i yemeklik tane baklagillerden sağlanmaktadır (Wery ve ark, 1983). Bunun yanı sıra yemeklik tane baklagiller A, B, C ve D vitaminlerince, fosfor, demir ve potasyum elementlerince de zengindirler (Şehirali, 1988). Yakın zamana kadar baklagiller, eskiden beslenme alışkanlığı olarak kullanılan besinler olarak bilinmekteydi. Ancak modern temel besin maddelerinin gündeme gelmesiyle bu düşünce değişmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde yerel tüketim azalırken, bazı zengin ülkelerde baklagil ürünlerine karşı olan ilgi artış göstermiştir. Bunun nedeninin de baklagillerin besin değerlerinin tam olarak ortaya çıkmasından olduğu sanılmaktadır (Devos, 1988). Yemeklik tane baklagil bitkileri değerli besin maddeleri içermeleri yanı sıra, toprak verimliliğine olumlu katkıda bulunan ekim nöbetinde yer alması gereken bitkilerdir. Yemeklik tane baklagil kökleri % 5-20 oranında azot içermekte olup toprakta yüksek azot içerikli organik maddelerin daha kısa zamanda ayrıştığı bilinmektedir. Yapılan çalışmalar C:N oranı 13:1 olan baklagil köklerinin parçalanma süresinin uygun koşullarda bir yada iki hafta olduğunu göstermiştir (Akçin,1988). Bir baklagil bitkisi olan mercimek köklerinde ortak yaşayan Rhizobium leguminosarum bakterileri sayesinde, havanın serbest azotunu toprağa bağlaması sonucu, kendisinden sonra ekilecek bitkiye azotça zengin bir toprak bırakmaktadır. Öte yandan köklerinde bulunan N, Ca, P, K gibi besin maddeleri de ayrışma sonucunda toprağın kök bölgesinde kalmaktadır (Sepetoğlu, 2002). Simbiyotik yolla toprağa bağlanan azot miktarı cinslere göre farklılık göstermektedir. Bu miktar baklada 21.6 kg/da ile en fazla 6.4 kg/da ile fasulyede en 1

15 1. GİRİŞ Alihan ÇOKKIZGIN azdır. Mercimekte ise 8.4 kg/da dır (Sepetoğlu, 2002). Mercimeğin toprak verimliğine katkıda bulunmasının yanı sıra, sap ve samanında (kes) en az selüloz içeren bitki olması nedeniyle hayvan beslenmesinde de öncelikli olarak tercih edilmektedir (Aydoğan, 2001). İnsan ve hayvan beslenmesinde önemli bir yere sahip olan mercimek en eski kültür bitkilerinden birisidir, tarımının 8000 yıl öncesinden beri yapıldığı bilinmektedir (Pellet, 1988). Mercimeğin ilk kültüre alındığı yerin verimli yarım ay denilen, Mezopotamya ve Güney Türkiye olduğu tahmin edilmektedir (Özdemir, 2002). Yemeklik tane baklagil bitkilerinin en önemlilerinden birisi olan mercimek besin değeri bakımından çok değerli özelliklere sahip olup %23-31 dolayında protein, A, B, C ve K vitaminlerini içermekte ve kalori yönünden soya fasulyesine eşittir (Akçin, 1988). Ayrıca mercimek proteininde bulunan threonine ve lycine amino asitleri miktarı da nerdeyse sığır etindeki değerlere yakındır (Aydoğan, 2001). Dünya da 2005 yılı mercimek ekim alanı ha, üretimi ton ve ortalama verimi ise kg/da olarak gerçekleşmiştir (Anonymous, 2006a). Mercimeğin en fazla üretim ve tüketim yeri Türkiye ve Hindistan olup, Ülkemiz ekim alanı ve üretim bakımından dünyada Hindistan ve Kanada dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır (Anonymous, 2006a). Ülkemizde yeşil mercimek 52 ilde, kırmızı mercimek ise 29 ilimizde üretilmektedir. Yeşil mercimek daha çok İç Anadolu da yetiştirilmekte olup, en fazla ekim alanına sahip illerimiz Yozgat, Çorum, Konya, Ankara ve Aksaray dır. Güneydoğu Anadolu bölgemizde yaygın olan kırmızı mercimek, Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin, Gaziantep, Adıyaman illerimizde yaygınlık göstermektedir (Çiftçi, 2004). Ülkemizde 1980 li yıllarda başlatılan NAD (Nadas Alanlarının Daraltılması) projesi ile kuru tarımda mercimek ve nohudun kullanılmasına yönelik araştırmalara yoğun biçimde başlanmış günümüze kadar gelmiştir. NAD projesi başladığında ülkemizde yoğun şekilde uygulanan nadas ın azaltılmasında önlem faktörü olan ekim nöbetinde tek yıllık baklagillerin kullanılması gerektiği bildirilmektedir (Bakır, 1984; Kalaycı, 1999). 2

16 1. GİRİŞ Alihan ÇOKKIZGIN Ancak son zamanlarda Güneydoğu Anadolu bölgesinin sulanabilen alanlarının genişlemesi sonucu kuru alanlarda yetiştirilen mercimek gibi bitkilerin yerine sulanabilen daha karlı bitkiler yetiştirilmeye başlanmıştır. Bu durum Güneydoğu Anadolu bölgesinde yemeklik tane baklagil bitkilerinin ekim alanlarının daralmasına neden olmuştur (Tekinel ve ark., 1990). Mercimeğin ülkemiz açısından önemli bir yanı yemeklik tane baklagiller arasında ihracatta en yüksek paya sahip olmasıdır (Çiftçi, 2004). Kırmızı mercimek dış pazarımızı koruyabilmek için en uygun çözüm alternatif ekim alanları bulmak olup, ülkemizde bu konuda en uygun alanın Orta Anadolu olduğu belirlenmiştir (Küsmenoğlu ve ark., 1995; Aydoğan, 2001). Ülkemizde mercimek 2005 yılı istatistiklerine göre, ha alanda ekilmekte olup, ton üretim ve kg/da verim değerine sahiptir (Anonymous, 2006a). K.Maraş ta kırmızı mercimek, Pazarcık ilçesi başta olmak üzere ha alanda ekilmektedir. Üretimi ton olup verimi ise ortalama kg/ha dır. Yeşil mercimeğin ise 2005 yılı tarım il müdürlüğü istatistiklerine göre bu ilimizde ekimi yapılmamıştır (Anonymous, 2006b). Ekonomik verimliliği arttırmak amacıyla yapılan ıslah çalışmalarının başarıya ulaşması en iyiyi seçmekle ortaya konabilir. Mercimekte de belli çevre koşullarında çeşit ya da bitki populasyonları içinde üstün verimli olanları seçmede bitki verimine olumlu etkide bulunan morfolojik ve fizyolojik özelliklerin (verim kriterlerinin) önceden belirlenmesi temel esas oluşturur. Yerel genotipler o bölgede uzun süre yetiştirildiği için bölgeye adaptasyon sağlamışlardır. Bu sebeple bitki ıslahı ve çeşit geliştirme çalışmalarında önemli bir kaynaktırlar. Özellikle kendine döllenen bitkilerde genetik özelliklerin korunması sebebiyle araştırmanın başarısını artırmaktadırlar. Çok az da olsa yabancı döllenme (% ) görülse de mercimek kendine döllenen bir bitkidir (Wilson ve ark. 1972). Bitkilerde verim fizyolojik ve morfolojik karakterlerin karşılıklı etkileşimi sonucu oluşmaktadır. Verime etkili bu özelliklerin ve birbirleri üzerindeki etki paylarının tanımlanması, ıslah çalışmaları açısından son derece önemlidir. Verim 3

17 1. GİRİŞ Alihan ÇOKKIZGIN öğeleri arasındaki karşılıklı ilişkileri açıklamakta kullanılan korelasyon katsayısı, ayrıntılı bilgi vermemekte olup, birçok özellik verim üzerine dolaylı olarak etki yapmaktadır. Doğrudan ve dolaylı yoldan verimi etkileyen özelliklerin belirlenmesi için ilk kez Wright (1921) tarafından ortaya konulan, path katsayısı analizi tekniğinden yararlanılmıştır. Path katsayısı analizi bir değişkenin diğer bir değişkene olan doğrudan ve dolaylı etkisini ortaya çıkaran bir analiz metodudur. Birçok araştırıcı tarafından da (Kırtok ve ark., 1985; Anlarsal ve ark., 1989; Biçer, 2001; Yücel ve ark., 2006) uygulanan bu metot çalışmada temel unsurlardan biri olarak yer almıştır. Bu araştırma, Kahramanmaraş yöresinde kırmızı mercimekte ilerde yapılacak çeşit geliştirme çalışmalarına temel olabilecek bazı bilgilerin elde edilmesi amacıyla yürütülmüştür. Bu amaç doğrultusunda, değişik illerimizden toplanan kırmızı mercimek yerel genotiplerinin bazı önemli morfolojik ve tarımsal özellikleri ile bu özellikler arası ilişkiler ve varyasyonlar ortaya konulmuştur. 4

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Alihan ÇOKKIZGIN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Eser (1970), Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi nde Türkiye genelinden toplanan 333 mercimek materyalinde yürüttüğü çalışmasında, materyallerin tane çapı büyüklüğü ve kotiledon rengine göre; İri tohumlular (tane çapı 6 mm den büyük olanlar) ve kotiledon rengi sarı, Orta büyüklüktekiler (tane çapı 5-6 mm arasında olanlar) ve kotiledon rengi sarı, Küçük yeşil tohumlular (tane çapı 5 mm den küçük olanlar) ve kotiledon rengi sarı, Küçük kırmızı tohumlular (tane çapı 5 mm den küçük olanlar) ve kotiledon rengi turuncu-kırmızı olmak üzere 4 grupta toplandığını ve tohum büyüklüğü ile 100 tane ağırlığı arasındaki korelasyonun yüksek olduğunu belirtmiştir. Singh ve ark. (1971), Mercimekte bitki verimi ile birlikte yan dal sayısı, bitkide bakla sayısı ve baklada tane sayısı arasında güvenilir, olumlu ilişki bulduklarını ve bu nedenle de yukarıda anılan özelliklerin, yüksek verimli mercimek genotiplerini seçmede kriter olarak ele alınması gerektiğini bildirmişlerdir. Muehlbauer (1974), 19 iri taneli ve 26 adet küçük taneli olmak üzere toplam 45 mercimek çeşidi ile yaptığı araştırmasında verim ile bin tane ağırlığı arasında güvenilir ve olumsuz ilişki saptadığını ve küçük taneli çeşitlerde verimin daha yüksek olduğunu bildirmektedir. Malhotra ve ark. (1975), 47 mercimek genotipi ile yaptıkları çalışmalarında yüksek verimli döllerin seçilmesinde verim ile güvenilir olumlu ilişkiler gösteren bitki boyu, bitkide birincil dal ve meyve sayısı özelliklerinin üzerinde önemle durulması gerektiği sonucuna varmışlardır. Singh ve ark. (1976), Mercimekte yüksek verimli döl seçmelerinde, bitkide ana dal ve baklada tane sayısı ile tane iriliğinin önemli kriterler olduğunu tespit etmişlerdir. Pomogaeva ve ark. (1977), Mercimekte düşük varyasyon değerleri gösteren bitki boyu ile bin tane ağırlığının verim kriterleri olarak kabul edilebileceğini vermektedir. Singh (1977), Hindistan da 28 adet mercimek çeşit ve hattıyla yürüttüğü çalışmasında, bitki verimi ile bitki boyu, bitkide bakla sayısı, birincil ve ikincil dal 5

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Alihan ÇOKKIZGIN sayısı arasında güvenilir olumlu; bin tane ağırlığı arasında ise güvenilir olumsuz ilişkiler saptamıştır. Kumar ve ark. (1983), Mercimekte bitki tane verimi ile bitki boyu, bitkide bakla sayısı, biyolojik verim, bitkide dal sayısı, hasat indeksi ve bitkide tane sayısı arasında önemli ilişkiler olduğunu tespit etmişlerdir. Sinha ve ark. (1984), Hindistan Rajendra Ziraat Fakültesinde 270 mercimek hattını farklı morfolojik ve kantitatif karakterler açısından değerlendirdikleri çalışmalarında; hatlarda büyüme şekli, çiçek rengi ve tane rengi yönünden birbirleri arasında çok az farklılıklar görüldüğünü; bitki boyu, çiçeklenme gün sayısı, 100 tane ağırlığı ve verim gibi kalititatif karakterler açısından da seleksiyon yapabilmeyi sağlayan yeterli değişkenliğin olduğunu ortaya koymuşlardır. Balyan ve ark. (1986), 48 mercimek genotipi ile yürüttükleri araştırmalarında; bitki boyu, bitki başına bakla sayısı, 100 tane ağırlığı, olgunlaşma gün sayısı ve bakla sayısı özelliklerinin verim ile olumlu ve önemli ilişki gösteren karakterler olduğunu bildirmişlerdir. Erskine ve ark. (1986), Yemen yerel mercimeklerinden rasgele seçtikleri 568 hat ve 31 yerel mercimek populasyonunda; çiçeklenme zamanı, olgunlaşma zamanı, bitki boyu, fidede antosiyan birikimi yönünden populasyonlar içi, populasyonlar arası ve hatlar arası varyasyonu önemli bulmuşlar fakat en önemli varyasyonun populasyonlar arasında olduğunu belirtmişlerdir. Şehirali (1988), Sıcaklığa bağlı olarak çıkış süresinin değişebildiği, toprak ve hava sıcaklığının 5 o C nin altında olması durumunda çıkışın günde gerçekleşmesine karşın, sıcaklık 20 o C civarında olduğunda çıkışın 5-6 günde gerçekleşeceğini bildirmektedir Erskine ve ark. (1989), Mercimekte bölgesel adaptasyon kabiliyetinin anlaşılması amacıyla 14 büyük üretici ülkeden sağlanan çeşitlerde, 10 kantitatif morfolojik karakterde; çeşitler arasındaki farkın ortaya konmasında en önemli kıstasların olgunlaşma zamanı, bakla sayısı ve bin tane ağırlığı olduğunu bildirmişlerdir. Ramgiry ve ark. (1989), Hindistan Jabalpur da 21 yerel mercimek çeşidinde karakterler arası ilişkileri incelemek amacıyla yaptıkları araştırmada; bitkide ana dal 6

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Alihan ÇOKKIZGIN sayısı, bitki tohum verimi ve hasat indeksi açısından çeşitler arasında önemli farklılıklar görüldüğünü, tohum verimine bitki ağırlığının hasat indeksine ise bitkide ana dal sayısının ve bitkide bakla sayısının olumlu ve doğrudan etkileri olduğunu belirtmişlerdir. Zaman ve ark. (1989), Bangladeş te mercimekte çeşitlilik ve korelasyonu belirlemek amacıyla 1986 yılında 190 yerli mercimek genotipini kullanarak yaptıkları çalışmada; en yüksek değişim katsayısının % 64 ile tane veriminde olduğunu bildirmişlerdir. Luthra ve ark. (1990), bitki boyu ile bitkide ana dal, yan dal ve bakla sayısı arasında olumlu ve önemli ilişkiler olduğu belirlemişlerdir. Bukhtiar ve ark. (1991), Pakistan da 9-6 (küçük taneli) ve AARIL 335 (iri taneli) mercimek çeşidinde, sulanabilen koşullarda; 20, 30, 40 kg/ha tohum miktarının verim ve verim öğelerine etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada; 30 kg/ha tohum miktarında 9-6 çeşidinde, verimin kg/ha, hasat indeksinin % 45.5, bitki boyunun 37.1 cm, bitkide bakla sayısının 92.1, baklada tane sayısının 1.7, bitki tohum veriminin 2.4 g/bitki, bitkide dal sayısının 14.9 ve 100 tane ağırlığının 20.3 g olduğunu bunun yanında; 40 kg/ha tohum miktarında AARIL 335 çeşidinde, verimin kg/ha, hasat indeksinin % 45.5, bitki boyunun 31.5 cm, bitkide dal sayısının 8.7, bitki tohum veriminin 1.1 g ve bitkide bakla sayısının 36.8 olduğunu belirtmişlerdir. Yaptığı çalışma sonucunda 30 kg/ha tohum miktarının küçük tohumlular için, 40 kg/ha tohum miktarının ise büyük tohumlular için Pakistan koşullarında uygun olacağı sonucuna varmışlardır. Hamdi ve ark. (1991), ICARDA da mercimekte ekonomik karakterler arasındaki ilişkileri inceledikleri çalışmalarında; tane verimi ile saman verimi arasında olumlu, tanedeki protein içeriği ile tane veriminde önemsiz ve olumsuz, protein ile saman verimi arasında ise olumlu bir ilişkinin olduğunu tespit etmişlerdir. Jain ve ark. (1991), Hindistan da 6 mercimek çeşidinde verim ve verime etki eden öğeleri belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada; bitki boyu, bitkide ana dal sayısı ve bitkide bakla sayısının verime doğrudan olumlu etkisi olduğunu saptamışlardır. 7

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Alihan ÇOKKIZGIN Bajpai ve ark. (1992), 160 mercimek genotipinde verim ve 100 tane ağırlığı arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla laboratuvar koşullarında yaptıkları çalışmada; 100 tane ağırlığının verimle olumsuz bir ilişki gösterdiğini belirlemişlerdir. Erman (1992), Van ekolojik koşullarında 2 si yerli, 7 si Türkiye nin değişik yerlerinden getirilen 9 mercimek çeşit ve hattını kullandığı çalışmasında tane verimi ile verim öğelerinin tane verimi üzerine etkilerini araştırmıştır. Çeşitlere ait verimlerin kg/da arasında değiştiğini, Yerli Alaköy (68 kg/da), Kırmızı-51 (64.3 kg/da) ve Erzurum-89 (55.3 kg/da) çeşitlerinin, yüksek verimli olduğunu bildirmiştir. Bitkide tane sayısı, metrekarede bitki sayısı, tek bitki verimi ve bitkide bakla sayısının, tane verimi üzerine etkisinin olumlu, baklada tane sayısı ve 1000 tane ağırlığının, tane verimi üzerine etkisinin olumsuz olduğunu saptamıştır. İncelenen özelliklerdeki değişimin genetik faktörlerden kaynaklandığı ve çeşitlere göre değiştiği bildirilmektedir. Solanki ve ark. (1992), Hindistan da farklı orijinli ve değişik morfolojik özelliklere sahip 100 mercimek materyali ile 8 kantitatif karakter arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmada; tane verimini doğrudan etkileyen özelliklerin; bitki boyu, 100 tane ağırlığı, bitkide bakla sayısı ve bitkide ana dal sayısı olduğunu ortaya koymuşlardır. Chahota ve ark. (1993), Hindistan da 40 iri taneli ve 40 küçük taneli mercimek genotipinde 14 verim öğesini kıyaslamak ve incelenen özellikler arası ilişkileri belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada; tohum verimini, bitkide bakla sayısı ve baklada tohum sayısının doğrudan ve kuvvetli bir şekilde etkilediğini vurgulamışlardır. Günel ve ark. (1993), 8 mercimek çeşidinde fenolojik ve morfolojik özellikleri araştırmışlardır. Çeşitlerin çıkış süresi gün, çiçeklenme süresi gün, vejetasyon süresi gün, bitki boyu cm, metrekaredeki bitki sayısı adet, ana dal sayısı adet, yan dal sayısı adet, bitkide bakla sayısı adet ve bitkide tane sayısının ise adet arasında değişim gösterdiğini bildirmişlerdir. Russell (1994), Yeni Zelanda da bir standart çeşit (Titore) ve bir yeni mercimek çeşidi (Rajah) ile yaptığı çalışmasında; Rajah ve Titore çeşitlerinin 8