SHELL YENİ MERCEK SENARYOLARI

Transkript

1 SHELL YENİ MERCEK SENARYOLARI DEĞİŞMEKTE OLAN DÜNYAYA FARKLI BAKIŞ AÇILARI

2 Yeni Mercek Senaryoları, yöneticilerin gelecekteki iş ortamına dair bakış açılarını sorgulamak için Shell de 40 yıldır kullanılmakta olan bir sürecin parçasıdır. Makul varsayımlara ve ölçümlere dayanan bu senaryolar, yöneticileri gerçekleşme olasılığı çok düşük olayları bile dikkate almaya sevk etmek için tasarlanmıştır. Dolayısıyla, yatırımcılar, gelecekteki muhtemel olayları veya sonuçları öngörmek gibi bir hedefle oluşturulmamış olan bu senaryolara dayanarak, Royal Dutch Shell plc hisse senetlerine ilişkin yatırım kararı almamalıdır.

3 İÇİNDEKİLER Önsöz 05 Giriş 06 Yeni Bir Dönem İçin Yeni Mercekler 09 Paradokslar 10 Önümüzdeki Yollar 12 Genel Durum: Yeni Mercek Senaryoları 16 YENİ Mercek Senaryoları İÇİNDEKİLER 01 Dağlar 22 Dağlar Senaryosuna Genel Bakış 23 Batıdan Doğuya Jeopolitik Değişim 26 Ekonomik Yolların İniş Çıkışları 30 Doğal Gazın Yükselişi ve Enerji 34 Okyanuslar 46 Okyanuslar Senaryosuna Genel Bakış 47 Kıyı Çeşitliliği 50 Ekonomik Dalgalanmalar 56 Enerji Talebinin Yarattığı Büyük Dalgalar 59 Gelişim ve Sürdürülebilirlik Üzerine Görüşler 70 Kapanış Notları 78 Ekler: Senaryo Karşılaştırmaları, Özet Rakamsal Tablolar, Sözlük, Veri Kaynakları 80 Zaman Çizelgesi 92

4 İstikrarsız değişimlerin hüküm sürdüğü günümüzde, yarının dünyasına tek bir mercekten bakmayı önermek gerçekçi bir yaklaşım olmaz. Güç ağlarından siyasi gündemin değişim hızı ve kaynakların durumuna kadar temel etmenlere yönelik algımızı değiştirecek olan bakış açımızdır. Bize bu bakış açısını sunan yeni merceklerimiz, gelecekteki iki farklı dünyayı keşfetmemizi ve bugün yaptığımız seçimlerin muhtemel sonuçlarına daha net odaklanmamızı sağlayacaktır.

5 DAĞLAR Bu, nüfuz sahibi aktörlerin statüko gücünü sıkıca ellerinde tuttuğu bir dünyadır. En büyük ödül, istikrardır. Tepedekiler, kaynakları sadece mevcut arz ve talebe göre değil, aynı zamanda kendi çıkarlarını da gözeterek, dengeli ve temkinli bir şekilde piyasaya sunmaktadır. Sonuç olarak sistemde ortaya çıkan katılık, ekonomik dinamizmi azaltıp, sosyal hareketliliği bastırmaktadır. OKYANUSLAR Okyanuslar dünyasında etki dört bir yana yayılmaktadır. Güç devredilmiş, rakip çıkarlar bağdaştırılmış ve uzlaşı en önemli etmen hâlini almıştır. Ekonomik verimlilik büyük reform dalgaları ile arttırılırken, sosyal uyumun kaybedildiği, siyasi istikrarın bozulduğu zamanlar da görülmektedir. Bu durum, ikincil derecede kalkınma politikalarının durağanlaşmasına, anlık piyasa gelişmelerinin daha fazla önem kazanmasına neden olmuştur. YENİ Mercek Senaryoları DAĞLAR VE OKYANUSLAR 03

6 ÖNSÖZ KIRK YILDIR GELECEK VİZYONUNU ŞEKİLLENDİRİYORUZ

7 Kısa bir süre önce, Shell in senaryo planlama uygulamasının 40. yılını kutladık. Geriye dönüp, onlarca yıldır devam eden senaryo çalışmalarını ve çalışmalarımıza katkıda bulunan çok sayıda yetenekli insanı düşündüğümüzde, bu senaryoların, çarpıcı ölçüde çeşitlilik taşıyan meseleleri, müzakereleri ve iş kararlarını nasıl etkilediğini gördük. Geçmişe baktığımızda, 70 li yılların başındaki iş ortamı ile şimdiki arasında, küresel ekonomi ve belli politik sistemlerdeki değişkenlik gibi birçok benzerlik olduğunu görüyoruz. Diğer taraftan, benzerliklerin yanı sıra, tüm kaynak sistemlerindeki karmaşık güçlükleri öne çıkaran ve ilerleme sürecinde bizim gibi kurumların yaratıcı güçlerini zorlayacak yeni etmenler de söz konusu. Örneğin 2011 yılında, strateji ekibimizden su, enerji ve gıda zincirini (biz buna Baskı Zinciri diyoruz) incelemelerini istedim. Shell i ve daha genel anlamda toplumu başarıya ulaştıracak olanın hep birlikte daha iyi şekilde çalışmak olduğu kanaatindeyim. İşletmeler olarak uzun yıllardır, yenilik ve iş verimliliği sağlarken, kârımızı da olumlu yönde etkileyen ticari ortaklıklar kurarak insanlara hizmet ediyoruz. Fakat, çok daha etkin ve hızlı bir şekilde gerçekleştirmemiz gereken, bütün ekonomik sektörlerdeki diğer şirketlerin yanı sıra, dünyanın dört bir yanındaki devletler ve sivil toplumlarla iş birliğimizi geliştirmektir. Ancak bu sağlandıktan sonra, sistem seviyesinde iş birliğiyle elde edilecek verimliliğin avantajlarından faydalanabiliriz. Yeni Mercek Senaryoları nda belirtildiği üzere, 2030 yılına kadar su, enerji ve gıda gibi kritik kaynaklara yönelik ihtiyacın %40-50 oranında artmasını bekliyoruz. Çevreye ciddi hasarlar vermeden bu talebi karşılamak için, alışılagelmiş uygulamalar yerine, alışılmamış olana kaymamız gerekecek. Bu nedenle, ortaklıklarımızı güçlendirmek ve enerji sistemi dönüşümündeki faal rolümüzü sürdürmek için, önümüzdeki dönemde planlarımızı daha çok paylaşma yoluna gideceğiz. Bu yeni senaryolar, önümüzdeki güçlükleri irdelerken, daha düşünceli, duyarlı ve dayanıklı bir iş ortamını nasıl oluşturabileceğimize yönelik düşündürücü sorular soruyor. Bu senaryoların paylaşılması ve içerdikleri meseleler etrafında tartışma ortamlarının yaratılması, sürecin önemli kısımlarını oluşturmaktadır. Önümüzdeki birkaç yıl müddetinde düzenli olarak sizlere sunacağımız ek yayınların bu süreci daha da geliştireceğine inanıyorum. Umuyorum ki bu senaryoların içeriğini düşündürücü bulursunuz. Geçtiğimiz 40 yıl boyunca birçok kişinin yaptığı şekilde, sizin de bu senaryo tartışmasının bir parçası olmanızı temenni ediyorum. n Peter Voser CEO, Royal Dutch Shell plc, Mart 2013 YENİ Mercek Senaryoları ÖNSÖZ 05

8 GİRİŞ SENARYOLARIN GÜCÜ

9 Hepimiz, sonuçları yıllar hatta on yıllar boyunca geleceğimizi etkileyecek seçimlerle karşı karşıyayız. İster yeni fırsatlar yaratıyor, ister ciddi tehlikeleri öngörüyor olalım, kararlarımızı geleceğe yönelik bakış açımızı temel alarak veriyoruz. Bu nedenle bilinmeyen geleceği şekillendiren ve farklı aktörlerin bakış açılarına göre çok farklı biçimler alabilecek etkenleri, eğilimleri, belirsizlikleri, seçimleri ve döngüleri mümkün olduğunca etkin şekilde kavramamız büyük önem taşıyor. Gelecek ne bütünüyle öngörülebilir ne de bütünüyle rastlantısal olabilir. Gelecekte gerçekleşmesi muhtemel durumlar üzerine yapılacak anlamlı bir incelemenin alternatif özellikleri veya modelleri öne çıkarması kaçınılmazdır. Shell, kırk yılı aşkın bir süredir geleceği daha kapsamlı bir şekilde değerlendirmemize ve stratejik düşünce yapımızı derinleştirmemize yardımcı olacak, birbirlerine karşıt senaryolar geliştirip uygulamaktadır. Bu dönem içinde, karşılaştığımız ortak zorluklara ve seçeneklere yönelik toplumsal diyaloğun geliştirilmesine katkıda bulunacağını düşündüğümüz bütün zamanlarda, bu çalışmaların özetlerini dünyayla paylaştık. Bu senaryolar, gittikçe daha alışılmadık hale gelen ve zorlaşan koşullar karşısında Shell yöneticilerine çok boyutlu fikirler ve ortak bir dil sunmaktadır. İnsanları düşünmeye iten ve aynı zamanda oldukça makul olan senaryolar, hâlihazırda ön planda yer alan sorunların yanı sıra, gün yüzüne çıkarılması gereken arka plandaki gelişmelerin de altını çizmeyi hedefliyor. Bu alternatif bakış açıları etkili bir şekilde kullanıldığında, aralarında derin fikir ayrılıkları söz konusu olsa bile, kurumların iş birliği içinde incelemeleri gereken zorlu durumların üstesinden gelmelerine yardımcı olabilir. bu bakış açılarının etkin bir biçimde ele alınmasına yönelik ihtiyaca ve başkalarının aldığı kararların kendi gelecekleri açısından taşıdığı öneme ilişkin farkındalıklarını da arttırır. Bu bakımdan, senaryolar yalnızca ekonomik, siyasi ve sosyal gelişmeler gibi görünüşte kişisel olmayan konular değil, insanlara ve davranışlarına odaklandıkları için de insani bir tarafa sahiptir. Diğer bir ifadeyle, Shell de de deneyimlediğimiz, stratejik düşünme süreçleri, analiz modu, katılım ve etkiye yönelik sosyal süreçler ve en önemlisi, birey ve grup bazında inceleme ve keşif olanağı tanıyan etkenlerin birleşiminden oluşan bir senaryo simyasına sahibiz. Bu bakımdan, söz konusu senaryolarla ilgili olarak, senaryo çalışmasının fonksiyonlarından birinin, bilmediğimizi bilmediğimiz şeyleri ortaya çıkaracak şekilde insanları bir araya getirerek araştırma yapmalarına imkân tanıması olduğunu söyleyen ABD nin eski Savunma Bakanı Donald Rumsfeld in sözlerini hatırlayabiliriz. Bu keşif çalışmalarının asıl amacı, her ne kadar hoş olsalar da, şık kitapçıklar veya raporlar üretmek değil, içinde yaşadıkları dünyayı daha kapsamlı bakış açılarıyla değerlendirmeye sevk ederek insanları daha iyi seçimlere yöneltecek bir yolculuğa çıkarmaya yardımcı olmaktır. Bu yolculuk zorlu geçebilir. Filozof Schopenhauer un ifade ettiği gibi, ortaya yeni çıkmış gerçekler ya gözardı edilir ya da bu gerçeklerle dalga geçilir. Ardından, bu gerçeklere şiddetli bir şekilde karşı çıkılır. En nihayetinde ise, aşikâr oldukları kabul edilir. Farklı noktalarda senaryolar alakasız, saçma, rahatsız edici, hatta gereksiz bulunabilir. Fakat, Shell olarak elde ettiğimiz deneyimler, bu yolculuğun şirketimiz açısından taşıdığı değeri ortaya koymaktadır. n YENİ Mercek Senaryoları GİRİŞ 07 Bu tür bir yaklaşım, karar vericilerin; başkalarının sahip olabileceği çok farklı bakış açılarına, Jeremy Bentham İş Ortamı Başkan Yardımcısı Shell Senaryolar Başkanı

10

11 YENİ BİR DÖNEM İÇİN YENİ MERCEKLER Daha önce yayınlanan Shell Senaryo çalışması, ekonomik, siyasi ve sosyal açıdan olduğu kadar, enerji ve çevre sistemlerinde de, istikrarsızlığın ve farklı dönüşümlerin yaşandığı bir döneme girdiğimizin altını çizmişti: n 1980 lerin ortasından 2000 lerin ortasına kadar süren ve ileri sanayi ekonomilerinde büyük moderasyon olarak adlandırılan döneme zemin teşkil eden koşulların değişmesi sebebiyle şiddetlenen iktisadi döngüler. n Kısmen ekonomik belirsizliklerle tetiklenen, artan siyasi ve sosyal istikrarsızlık. n Çok taraflı kurumlar ekonomik güç dengelerinde görülen değişimlerle mücadele eder ve diğer düzenlemeler hızla gelişirken, uluslararası düzende görülen gerginlikler. n Bazı bölgelerde nüfusun geneli yaşlanırken, bazı bölgelerde genç nüfusun artması ve hem gelişmekte olan hem de daha az gelişmiş ekonomilerde kentleşmenin aralıksız sürmesi nedeniyle gerçekleşen önemli demografik dönüşümler. n Her bileşen için düşük arz ve yüksek talep nedeniyle, su-enerji-gıda Baskı Zinciri nden doğan sıkıntılar da dâhil olmak üzere, daha da belirgin bir şekilde ortaya çıkan ve ciddi anlamda zorlanan ekolojik sınırlar. Bu bileşenler birbirleriyle bağlantılı olduğundan, her biri diğerini besler ve baskının birleşik olarak artışını hızlandırır. Bu gelişmeler karşısında, makul bakış açılarının karmaşık ve eksik görünmesi kaçınılmazdır. Bununla birlikte, bir dizi yeni merceğin alışkın olduğumuz durumlara farklı açılardan bakmamıza yardımcı olarak, muhtemel gelecek senaryolarına odaklanmamızı sağlamaya yardımcı olacabileceğini gördük. Paradoks ve Önümüzdeki Yollar adını verdiğimiz bu mercekler, eğilimlere ve itici etmenlere detaylı olarak odaklanmamızı sağlarken, Panoramik senaryolarımız gelecekte ortaya çıkması muhtemel durumlara daha geniş bir açıdan yaklaşmaktadır. YENİ Mercek Senaryoları YENİ BİR DÖNEM İÇİN YENİ MERCEKLER 09 n Artan nüfus ve refah düzeyiyle değişen enerji ihtiyacı, eski kaynaklara yönelik taleplerin karşılanmasında zorluk çekilirken yeni enerji kaynaklarının ortaya çıkması ve özellikle kömür tüketimindeki yükselişle sera gazı emisyonunun artması. n Gerçekleşen teknolojik gelişmelerin, örneğin Kuzey Amerika da, şeyl gazı ve sıvı bakımından zengin şeyller gibi kaynaklarda yaşanan hızlı büyümede rol oynaması; bu etki dünyanın her yerine yayılırken, diğer bölgelerde ne gibi sonuçlar doğuracağının belirsiz olması. Fotovoltaik güneş enerjisi gibi yenilenebilir kaynaklarının kullanılmasına imkân tanıyacak teknolojiler gelişirken, küçük fakat istikrarlı bir kaynaktan tedariğin hızla artması. HER ŞEYİN OLDUĞU GİBİ KALMASINI İSTİYORSAK, HER ŞEYİ DEĞİŞTİRMELİYİZ. GIUSEPPE TOMASI DI LAMPEDUSA Leopar

12 PARADOKSLAR ÜÇ PARADOKS MERCEĞİNDEN BAKARAK, GELİŞMEKTE OLAN DURUMLARIN EN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİNİ DAHA İYİ ŞEKİLDE ÖNE ÇIKARABİLİRİZ. BAĞLANTI PARADOKSU Gelişen küresel bağlantı olanakları bir yandan yaratıcılığı teşvik ederken diğer yandan fikrî mülkiyet haklarını riske atmaktadır. Bağlanabilirlik, bireylerin kendilerini ifade etmelerine ve motive olmalarına imkân tanısa da, aynı zamanda sürü psikolojisini teşvik eder, güven ve talepteki dalgalanmaları arttırır. Bilgiye her geçen gün daha kolay ulaşılması şeffaflığı beraberinde getirip, olayların iç yüzünü görmemizi sağlarken, bilgi bombardımanı aynı ölçüde karmaşa ve belirsizlik yaratır. Birçok açıdan, Bağlantı Paradoksu diğer iki paradoksu tetiklemektedir. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin yaygın kullanımı ekonomik küreselleşmeye yön veren bir etken hâline gelirken; ticaret, finans, araştırma bağlantılarını genişletip derinleştirmekte ve liderlik mücadelelerine neden olmaktadır. Ekonomik, siyasi ve sosyal istikrarsızlığın dünyada hep varolduğu öne sürülebilir REFAH PARADOKSU Ekonomik kalkınma yüz milyonlarca insanın yaşam standardını yükseltirken, aynı zamanda, refahın getirdiği bazı avantajları geri planda tutabilecek çevresel, kaynaklara yönelik, finansal, siyasi ve sosyal sıkıntıları da beraberinde getirir. Şahsi kazançlar artarken toplumsal maliyetler yükselebilir ve bugün yaşadığımız rahat hayat, gelecekte daha fazla risk altında olmamıza neden olabilir. Küreselleşme, ülkeler arasındaki gelir farklılığını azaltma eğilimi gösterirken, ülkelerin kendi içlerindeki eşitsizliğin artmasına neden olmaktadır. Artan verimlilik tüketimde artışı da tetikleyebilir. Belirli bir noktadan sonra ise, artan refah düzeyi kişilerin farklı anlayışlarına göre olan refah seviyelerini yükseltmez, hatta düşürebilir. Örneğin, refah düzeyleri yükseldikçe veya başkalarının refah düzeyinin yükseldiğini gördükçe, insanların hem kendileri hem çocukları için istek ve beklentilerinin yanı sıra, memnuniyetsizliklerinin artması da muhtemeldir. LİDERLİK PARADOKSU Küresel gerginliklere çözüm bulmak, sayıları artan farklı karar mekanizmaları arasında koordinasyon sağlamayı gerektirir. Fakat sürece katılan grupların çeşitliliği arttıkça, mevcut sistemden çıkar sağlayan gruplar ilerlemeye engel olmaya yönelir. Bir Afrika atasözü der ki: Hızlı gitmek istiyorsan yalnız git, uzağa gitmek istiyorsan beraber. Artan gerginliklerle mücadele etmek, hem hızlı hem de uzağa gitmemizi gerektirirken, bu durum yalnız gitmekle birlikte gitmek arasında çelişkili bir ihtiyacı beraberinde getirmektedir. Bildik ulusal, kamusal-özel ve endüstri-sektör sınırlarını aşan yeni iş birliği modellerine gereksinim duymamızla birlikte, bu türden iş birlikleri için önümüzde iyi örnekler mevcut değildir ve farklı taraflar şahsi öncelikli mesele ve sorumluluklarına odaklandığı için bu tür örneklerin yaratılması da son derece zordur. Günümüzde bütün ulusların liderleri derin siyasi ikilemlerle karşı karşıyadır. Hükümetler, doğaları gereği, çağdaş yaşamın çoğu zaman gerektirdiği hıza ayak uyduramaz. Seçimlerle yetki sahibi olmuş kişiler genellikle uzun vadeli, karmaşık veya rağbet görmeyen meselelerin yönetimini koz olarak kullanır.

13 fakat daha önce benzeri görülmemiş bu bağlantı düzeyi, bireysel aktörlere sağladığı güç nedeniyle sıradışı bir durum yaratmaktadır. Örneğin, yoksul bir işportacı Orta Doğu daki hükümetleri devirmek için fitili ateşleyebilir. Bir bilgisayar korsanı tek başına büyük bir şirketin ve devlet teşebbüslerinin çalışmalarını alt üst edebilir. Anonymous adlı küçük bir hacktivist grup, şirketlerin milyon dolarlar kaybetmesine neden olabilir. Kilise korosunda şarkı söyleyen bir İskoç, TV programı için çekilen eleme videosunun internette yayılmasıyla bir gecede yıldız olabilir ve albümü dünya çapında en çok satanlar listesinde birinci sıraya yükselebilir. KAYNAKLARIN BASKI ZİNCİRİ BM ve Shell analizine göre, 2030 yılına kadar dünyanın su, gıda ve enerji ihtiyacı %40 ile %50 arasında oranlarda artacaktır. Bu kaynakların birbirine bağlı olması Baskı Zinciri istikrarsızlığı da arttırmaktadır: Daha fazla enerji için daha fazla su; daha fazla gıda ve su için daha fazla enerji gerekir. İklim değişikliği, uzun süreli kuraklık dönemleri ya da şiddetli seller gibi tarım ve geçim kaynaklarını etkileyebilecek sıradışı hava koşullarının oluşmasına neden olabilmektedir. Susuzluk, sosyal ve siyasi istikrarsızlığı güçlendirebilir, ihtilaflara neden olabilir, çevreye telafisi olanaksız zararlar verebilir. YENİ Mercek Senaryoları PARADOKSLAR 11 REFAH PARADOKSU İnsanların beslenme düzenlerinde karbonhidratların yerini proteinlerin alması sonucunda gıda ihtiyacının artmasıyla, gıda kaynaklarının kapladığı alan (toprak, su, enerji) önemli ölçüde artabilir. Toplumun karşılaştığı sorunlar çoğalıp daha teknik bir hâl aldıkça, hükümetlerin, ticaret sektörü ve diğer sektörlerin yardımı olmadan sorunları tek başına çözme yetisi de aynı ölçüde düşüş gösterir. İleri demokrasilerde, ortak çıkarlara sahip kişilerin bir araya gelerek hükümeti etkileme gücü ne kadar artarsa, hükümetin kamu yararına çalışması o kadar zorlaşır. Dünyanın birçok yerinde, yeni medya teknolojilerinin insanlara sağladığı güç artarken, hükümetlerin vatandaşlarını izleme ve denetleme gücü de artmaktadır. Küreselleşmenin kendisi de, hükümet liderleri için başlı başına bir paradoks unsurudur: Küreselleşme gücü arttıkça ulusal hükümetlerin özerk gücü azalmaktadır. Benzer şekilde, acil tehlike durumları haricinde, liderler de insan doğasından kaynaklanan bir paradoksla karşı karşıyadırlar: Uzun vadeli ortak çözümlere olan ihtiyaç arttıkça, bireysel, kısa vadeli fedakârlık isteği azalmaktadır. n LİDERLİK PARADOKSU Hükümetler, bileşenlerin birbirine bağımlı olduğunu ve muhtemel istenmeyen sonuçları tam olarak anlamasalar da, Baskı Zinciri nin bütün alanlarına yönelik politikalar geliştirmek durumundadır. Yakıta karşı gıda anlayışı, gıda ve yakıt miktarının eşit ve aralarında doğrudan bir mübadele olduğunu öne sürse de, ortadaki meseleler çok daha karmaşıktır ve müzakereleri paydaşların çıkarları belirler. BAĞLANTI PARADOKSU Birçok ülke gıda, enerji ve sudan oluşan Baskı Zinciri nde tam anlamıyla kendi kendisine yetecek durumda değildir. Ulusal gıda ile enerji güvenliği arasındaki denge ilişkisi nasıldır? İstikrarsızlık arttığında küresel emtia piyasası ulusal kaynak güvenliğini ne yönde etkiler? Diğer taraftan, karşımıza çıkardığı zorlu durumların yanı sıra, Baskı Zinciri fırsatları da beraberinde getirmektedir. Şu an ortak olacaklarını düşünemediğiniz taraflar arasında bile ne türden iş birlikleri geliştirilebilir?

14 ÖNÜMÜZDEKİ YOLLAR HAREKET ALANI Finansal, sosyal, siyasi veya teknolojik sermaye erken harekete geçmeyi teşvik eder ve bu durum etkili değişiklik/reformla sonuçlanır. ZORLU DÖNÜŞÜM Finansal, sosyal, siyasi veya teknolojik kapasitenin baskı etmenlerine dayanmakta yetersiz olduğu ortaya çıkmıştır. Davranışsal tepkilerin değişikliği geciktirmesi, en nihayetinde zorunlu olarak başlangıç durumuna dönülene ya da çöküş yaşanana dek, koşulların daha da kötüleşmesine neden olur. Üç paradoksun yapısında da varolan gerilimler, günümüzde yaşanan dönüşümleri körüklemektedir. Dünyanın farklı coğrafyalarındaki ülkeler ekonomik modelleri, siyasi rejimleri ve sosyal düzenlerinde zorluklarla karşılaşmaktadır. ABD, göreli küresel güç olarak uzun vadeli bir düşüşle mücadele ederken, iktisadi durgunluktan çıkış süreci beklenenden çok daha yavaş kalmış ve siyasi sistem çıkmaza girmiştir yılında daha dayanıklı olduğu görülen Çin ve gelişmekte olan diğer büyük ekonomiler, günümüzde istikrar ve sürekli büyümeye yönelik arayışlarında karşılarına çıkan yeni belirsizliklerle mücadele etmektedirler. Baskı arttığında ve kriz çıktığında, bazı aktörler duruma uyum sağlamalarına ve yeni düzenlemeler gerçekleştirmelerine imkân tanıyacak şekilde direnç gösterebilir. Fakat diğerleri, kriz geniş kapsamlı ve sıkıntılı bir yeniden yapılanmayı gerektirecek veya çöküşe sebep olacak boyutlara ulaşana dek mücadeleye devam eder. Shell olarak, geçiş ve dönüşüm süreçlerinin ilk dönemlerini araştırırken, konu hakkında daha net ve derinlemesine bilgi sahibi olmamızı sağlayan iki prototipik Yol merceği bulduk. Bunlara Hareket Alanı ve Zorlu Dönüşüm diyoruz. ÖNÜMÜZDEKİ YOL MERCEKLERİ Hareket Alanı Sekteye Uğrayan Reform Artan Baskı Sapma Erken Kriz Sapma/ Düşüş Sistemi Tehdit Eden Kriz Parçalanma/ Çöküş Zorlu Dönüşüm Zorlu Dönüşüm Borçların Silinmesi & Yeniden Başlangıç Artan Baskı Sapma Erken Kriz Sapma/ Düşüş Sistemi Tehdit Eden Kriz Parçalanma/Çöküş

15 Yakın geçmişten birkaç örnek vermek gerekirse: n Küresel ekonomik krizin neden olduğu türbülansa kapılmış olmalarına rağmen, Hindistan, Çin ve Brezilya gibi ekonomiler, hiç değilse krizin hemen sonrasında dayanıklılıklarını kanıtladılar. Düştükleri duruma karşılık vermek ve reform yapmak için gerekli finansal, sosyal, siyasi veya kaynaklara yönelik sermayelerini kullanarak, kendilerine özgü yöntemlerle Hareket Alanı yolunu izlediler. n Aynı dönemde bu direnç seviyesinde olmadığını gösteren Avrupa Birliği (AB) ise, krizin çıkışından itibaren Zorlu Dönüşüm yolunu izlerken, liderler siyasi ve sosyal boyutlarda kendilerine nefes alabilecekleri alanlar açmaya çalıştılar. Bu nedenden ötürü AB de, en sonunda (örneğin yönetiminin paylaşımı doğrultusunda) önemli finansal ve siyasi sermayelerin silinmesini kapsayan yeni bir döneme geçişle veya Avro nun çöküşüyle sonuçlanabilecek, ara ara mini krizlerin görüldüğü, devamlı bir sürüklenme durumu yaşanmaktadır. Elbette ki, bütün ülkeler veya aktörler yalnızca tek bir Zorlu Dönüşüm veya Hareket Alanı yolunu takip etmeyecekleri gibi, karşılaşılan tüm zorluklar içinde her zaman tek bir yolda da ilerlemeyecekler. Aslına bakılacak olursa, bazı aktörlere hareket alanı gibi görünen bir durum, diğerlerine zorlu dönüşüm gibi görünebilir. Tıpkı, aynı odaya kapatılmış bir kediyle farenin farklı bakış açıları gibi. Bununla birlikte, Önümüzdeki Yollar merceği daha geniş bir panorama içerisinde tekrarlanan modellere dikkat çekmektedir. DÖNÜŞÜM DİNAMİKLERİ Sistemlere yönelik bir bakış açısıyla dönüşüm, mevcut durum ile istenilen durum arasında boşlukların ortaya çıkmasıyla olur. Bu boşluklar, endişe ve memnuniyetsizliğe neden olarak, yeni veya geliştirilmiş yaklaşımların uygulanmasını tetikler. Fakat, bu süreçte birçok gecikme yaşandığı gibi, engelleyici etmenler de yer almaktadır. Örneğin, endişenin yeni yaklaşımları teşvik etmesi kadar, inkâr ve tutukluğa sebep olması da muhtemeldir. Sosyal, entelektüel ve siyasi sermaye olmaksızın, yeni yaklaşımlar geliştirip uygulamak için mevcut sistemden menfaati olan gruplarla mücadele etmek gerekir ve bu da oldukça zorlu bir engeldir. Diğer önemli engelleyici etmenler ise kurumsal yetersizlik, eşitsizlik ve güvensizliktir. Dönüşüm sürecinde ilerleme kaydedilecekse, sistem genelindeki bütün bu engelleyici etmenleri dengeleyecek kolaylaştırıcı etmenler olmalıdır. Felç durumunun üstesinden gelmek için elde edilecek hızlı başarılar ya da mevcut sistemden menfaati olan gruplarla mücadele etmek için yeterli düzeyde sosyal ve siyasi sermaye gelişimi, kolaylaştırıcı etmenlere iki örnek olarak verilebilir. Dönüşümü şekillendiren, engelleyici ve kolaylaştırıcı etmenlerin dinamik dengesidir; bu denge aktörlere ve dönüşüm süreçlerine göre farklılık gösterir. Denge, engelleyici etmenlerden yana olursa dönüşüm engellenir. Yeterli düzeyde kolaylaştırıcı etmen ise, hareket alanı açar. n YENİ Mercek Senaryoları ÖNÜMÜZDEKİ YOLLAR 13 Ülkeler, şirketler ve hatta şahıslar birbirinden farklı yollarla karşılaşırlar. Hareket Alanı yolunu takip ederek, karşılaştıkları zorluklara uyum ve reformla mı cevap verecekler? Yoksa, değişikliğin ertelenmesi sonucunda, bütünüyle yeni bir döneme geçiş veya kaçınılmaz bir şekilde çöküşe dek, Zorlu Dönüşüm mü yaşanacak?

16 KENTLER ÜZERİNE YENİ BİR MERCEK 2050 de dünya nüfusunun yaklaşık yüzde yetmiş beşinin kentlerde yaşayacağı tahmin ediliyor. Bu süre zarfında kentsel nüfus açısından en büyük gelişim Çin, Hindistan, Nijerya ve ABD de olacak. En çarpıcı büyüme ise, kısa zaman içerisinde kentlere dönüşecek olan binlerce küçük kasabada gerçekleşecek. Bu yeni kentlerin altyapısının büyük bir bölümü henüz tasarlanmış değil. Booz & Company (WWF Dünya Yaban Hayatı Koruma Vakfı için yapılan bir çalışmada) gelecek otuz yıl içinde kentsel altyapıya ve ilintili operasyonlara yapılacak toplam yatırımın 350 trilyon dolar gibi astronomik rakamları geçeceğini tahmin ediyor. Bu pastada en büyük pay, gelişmekte olan piyasaların olacak. Söz konusu yatırımı finanse etmek çok zor olacağından, bu durum küresel ekonomide önemli yeniliklere gidilmesini gerektirecek. Bu ihtiyaçlar karşılandığı takdirde, uzun bir süre boyunca dünya ekonomisi için büyük bir toplu talep kaynağı oluşacak. Günümüzde, kentler dünyadaki toplam enerjinin % 66 sını kullanıyor. Önümüzdeki 30 yıl içinde bu rakam yaklaşık % 80 seviyesine yükselebilir. Geçmişte kentsel gelişim, enerjinin nispeten daha düşük fiyatlara sunulacağına yönelik varsayımlarla şekillenmişti. Güvenli enerji tedariğine ve planlama politikaları geliştirmeye yönelik ihtiyaçların zamanında fark edilememesi, çarpık kentleşmeye ve enerji verimsizliğine yol açtı. REFAH PARADOKSU Zengin kaynaklara sahip sağlıklı kentler organik olarak büyürse, düzensiz büyüme eğilimi gösterir ve bu durum da ciddi ölçülerde enerji verimsizliğine neden olur. Daha yoksul ve kalabalık kentler de aynı riski taşımaktadır. Bu kentler kısa vadede ekonomik açıdan daha verimli olan organik yolu seçtiği takdirde, ciddi altyapı verimsizliği riskiyle karşı karşıya kalacaktır. LİDERLİK PARADOKSU Belediye yönetimleri, sorunların çözümünün çok zor olduğuna ve olası çözümlerin uygulamaya alınacak kadar destek görmeyeceğine kanaat getirirse, kentlerdeki baskı unsurları yaşamı tehdit eder hâle gelene dek gözardı edilecektir. Altyapı inşası için gereken zamanla siyasi yetkililerin iktidarda kaldığı zaman arasındaki fark oldukça fazladır. Fakat sağlıklı bir gelişim için bu zaman aralığının kapatılması gerekmektedir. BAĞLANTI PARADOKSU Kentsel gelişim sorununu çözmek için toplumun her kademesi birlikte çalışmalıdır: Akıllı gelişim için hükümet daha iyi teşvikler ve yaptırımlar sunmalı; herkesin lehine bir altyapı sisteminin kurulabilmesi ve toplumda mal talebinin azaltılması için insanlar yönlendirilmeli; ticari kuruluşlar daha akıllıca ve daha entegre altyapı, konut ve trafik çözümleri yaratmalıdır. Bu çok zor bir hamle olduğundan, başarıya ulaşılabilmesi için bütün grupların koordinasyon içinde çalışması gerekmektedir. HAREKET ALANI n İleri görüşlü liderlik koalisyonları gelişimi şekillendirir. n Yetkililer baskı unsurlarını öngörür ve arazi, nakliye, enerji, su ve atık için entegre planlama süreçleri uygular. n Kompakt kentsel gelişim ve toplu taşımayı da içeren, yapısal ve enerjinin etkin kullanıldığı çözümler geliştirilir. n Bilgi paylaşılır ve önemsenir. ZORLU DÖNÜŞÜM n Büyüme sürecini belirleyen yalnızca piyasa güçleridir. n Yetkililer sorunların baş edilemeyecek kadar zor ve çözümlerin hayata geçirilemeyecek kadar halkın tepkisini çekecek özellikte olduğunu düşünür. n Baskı unsurları kentsel yaşamı tehdit edene dek gözardı edilir ve altyapının yeniden inşa edilmesi zordur. n Münferit, geçici çözümler geçerlidir.

17 YENİ Mercek Senaryoları ÖNÜMÜZDEKİ YOLLAR 15 Mounting Stress City growth virtuous cycle VERİMLİ Kentsel Büyüme Döngüsü Ticari rekabet avantajı Ticari avantajların devam eden gelişimi Avantajlar şunlar olabilir: Ticaret merkezi Uzmanlık kümesi Özel ekonomik bölge Yeteneklerin ilgisinin çekilmesi ve yetenek havuzu oluşturulması Yatırım Şirketler, avantajlardan yararlanmak için yatırım yapar: Üretimin genişletilmesi Daha verimli teknoloji Yeni ürünler Hizmet sektörleri Hükümet altyapıya yatırım yaparak daha etkin iş faaliyetlerine olanak sağlar ve imkânları geliştirir Ulaştırma Hizmetler İmkânlar İletişim Eğitim İş ve refah fırsatları kent dışından işçileri çekerek, işgücü havuzunu ve iç pazarın genişliğini arttırır Artan eğitim ve vasıf kazandırma yetenekli insanların ve girişimciliğin önünü açar

18 GENEL DURUM YENİ MERCEK SENARYOLARI Siyasi belirsizliğin fazla olduğu, daha değişken bir jeopolitik ortama girdikçe, fikir ayrılıklarının giderek artacağı bir dünya ile karşılaşmamız muhtemeldir. Önümüzdeki 10 ila 20 yıl içinde yaşanacak olan jeopolitik geçiş sürecinde dört önemli konu öne çıkmaktadır. ABD-ÇİN İLİŞKİSİ Bu dönemde ABD yine diğer ülkelerden daha önde olacak fakat aynı zamanda daha çoğul bir dünyayı kabul etmek zorunda da kalacaktır. Farklı değerlere ve hedeflere sahip diğer güçlerle sonuçları müzakere etme ihtiyacı duymaktadır. Diğer bir ifadeyle, ABD nin, tek taraflı hareket etmek yerine değişimi sağlamayı öğrenmesi gerekmektedir. Uluslararası düzenin dayandığı küresel kamu mallarını tek başına sunma arzusu gütmeyecek veya bunu yapmaya müktedir olmayacaktır. Başka bir ülkenin dünyaya öncülük etmeye veya ABD nin, diğer ülkelerin kendisine denk seviyede durmasına izin vermeye hazır olmaması hâlinde, bir liderlik boşluğu ortaya çıkabilir. Gelişen bir ekonomik güç merkezi olarak Çin, küresel ölçekte daha büyük bir rol üstlenmeye hazır olmadığı gibi, çıkarlarını spesifik ve dar ulusal şartlar çerçevesinde belirlemeye devam etmektedir. ABD ile Çin arasındaki temel yapısal farklılıkların öne çıktığı alanlar, ticaret, kendi aralarındaki döviz kuru ilişkileri ve zaman içerisinde oluşan ekonomik dengesizliklerdir. Diğer taraftan, Japonya nın teknoloji, yatırım ve sağladığı önemli dış yardımlar ile Asya-Pasifik bölgesinde ciddi bir nüfuza sahip olmasına rağmen, ABD ve Çin arasındaki jeopolitik rekabet bu bölgede de artmaktadır. ABD nin kapasitesi zorlanırken ve Çin, bölgesel çıkarlarının peşinde, kendine aşırı güvenerek gücünün yetmeyeceği durumlarla karşı karşıya kalma riskini taşırken, bu iki küresel güçten biri diğerine göre daha fazla nüfuza sahip olabilecek mi? Yoksa ortak çıkarlar doğrultusunda birlikte çalışmanın bir yolunu mu bulacaklar?

19 YENİ ULUSLARARASI SİSTEMDE DOĞUYA KAYMA İkinci önemli özellik, Çin ve Hindistan gibi yükselmekte olan yeni güçlerin kurulmasını istediği uluslararası sistemin niteliğidir. Çin uluslararası hedeflerini her zaman için tehlike arz etmeyen barışçıl yükseliş gibi terimlerle betimlemiş ve geleneksel imparatorluk haraç sisteminde, diğer ulusların içişlerine asla müdahale etmediğini öne sürmüştür. Fakat haraç sistemi, eşit özerk devletlerin oluşturduğu bir dünya ortaya koymuyordu; bu sistem her zaman, üstün devlet olarak Çin merkezliydi. Diğer bütün devletler, Çin le iyi ilişkiler kurmak için ona tabi oldu, haraç ödedi ve politikalarını bu doğrultuda şekillendirdi. Böyle bir sistemin günümüzün jeopolitik düzenine uyarlanması çok zordur. Çin yönetiminin etkisi altına girmek birçok ulus için cazip bir seçenek değildir. Potansiyel olarak iki farklı Asya hikâyesi olduğunu söyleyebiliriz: Asya, küresel ekonominin en dinamik bölgesi olmaya devam da edebilir, küresel düzenin en istikrarsız ve ihtilafa meyilli bölgesine de dönüşebilir. THUCYDIDES KAPANI Harvard daki John F. Kennedy Siyasal Bilimler Fakültesi Profesörü Graham Allison, önümüzdeki on yıllarda küresel düzen üzerine tanımlayıcı sorunun, Çin ve ABD nin Thucydides kapanından kurtulup kurtulamayacağı olduğunu öne sürmektedir. Tarihçi Allison un kullandığı bu metafor, yükselen bir güç, egemen bir güce rakip olduğunda, iki tarafın da karşı karşıya kaldığı tehlikelere atıfta bulunmaktadır. Bu türden karşılaşmaların büyük çoğunluğu ihtilafla sonuçlanır. Barışçıl çözümler, her iki ülkenin hükümetlerinin ve halklarının yaşayış tarzında büyük değişiklikler yapmasını gerektirmektedir. Antik çağda Atina nın etkileyici yükselişi, bölgenin büyük gücü olarak kabul edilen Sparta da şiddetli bir etki yaratmıştı. Korkunun sonucunda rekabet, fikir ayrılığı ve en nihayetinde ihtilaf ortaya çıktı. Ve 30 yıl sonra her iki güç de yok olmuştu. Thucydides bu olayı şu şekilde kaydetti: Bu Atina nın yükselişiydi ve bunun Sparta da yarattığı korku, savaşı kaçınılmaz kıldı. Allison, Çin in yükselişinin ABD de rahatsızlık ve korku yarattığını dile getirerek, günümüzde buna paralel bir tespitte bulunmaktadır. YENİ Mercek Senaryoları GENEL DURUM 17 DAHA FAZLA İNSANİ OTORİTE SERGİLEYEN ÜLKE KAZANACAKTIR. Yan Xuetong Tsinghua Üniversitesi Siyasal Bilimler Profesörü ABD-ÇİN REKABETİ ABD ile Çin arasında rekabet kaçınılmazdır. Her iki ülkenin liderleri de, iyimser bir şekilde, rekabetin küresel düzeni tehdit eden ihtilaflara yol açmadan yönetilebileceğini ileri sürmektedir. Akademik analistlerin çoğu ise bu konuda o kadar iyimser değil Çin ile Amerika nın siyasal sistemleri arasındaki farka bakılacak olursa, kötümserlere göre savaş ihtimali çok daha yüksek bile olabilir... [Fakat] etik, siyasi güçler arasındaki uluslararası rekabeti şekillendirme sürecinde ve kazananları kaybedenlerden ayırmada önemli rol oynayabilir Bu, insanların kalplerini ve zihinlerini fethetmek için verilen bir savaştır; bunu başaran savaşı kazanacaktır. Ve Çin in kadim filozoflarının öngördüğü gibi, daha fazla insani otorite sergileyen ülke kazanan taraf olacaktır. Yan Xuetong Tsinghua Üniversitesi Siyasal Bilimler Profesörü Çin, Amerika yı Nasıl Yenebilir?, New York Times, 2011

20 ULUSLARARASI KURUMLAR İÇİN ENGEBELİ YOLLAR Yeni jeopolitik geçiş döneminin üçüncü önemli özelliği, mevcut uluslararası kurumların ticaretin korunması, iklim değişikliği ve nükleer silahsızlanma gibi küresel sorunlarla başa çıkmada her geçen gün daha da yetersiz kalmasıdır. Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan devletlerin Yirmiler Grubu nda (G20) hükümet liderleri seviyesinde temsil edilmesi, devam eden küresel ekonomik krize karşı atılan bir adımdır. G20, aralarında en büyük sekiz ekonomiden Çin ve Brezilya nın yer almadığı, daha içine kapalı Sekizler Grubu na (G8) kıyasla, gerçek küresel gücün pozisyonunu daha iyi temsil etmektedir. Bununla birlikte, şeffaflığı ve hesap verebilirliği sorgulanan G20, henüz ciddi anlamda kalıcı bir kuruma dönüşmemiştir. IMF ve Dünya Bankası nın müdahaleler açısından karmaşık bir başarı geçmişine sahip olmasının yanı sıra, kurumsal idare yetileri ekonomik üstünlük taşıdıkları geçmiş dönemde saplanıp kalmış durumdadır. Buna rağmen, teknokratik seviyede, uluslararası iş birliği veya koordinasyon hâlen korunmakta ve hatta giderek daha da genişletilmektedir. İNSANLIK TARİHİNİN BÜYÜK BİR KISMI, BİR ŞEYLERE SAHİP OLANLARLA OLMAYANLAR ARASINDAKİ EŞİT GÜCE DAYANMAYAN ÇATIŞMALARDAN OLUŞUR. Jared Diamond Tüfek, Mikrop ve Çelik: İnsan Topluluklarının Yazgıları ENGELLENMİŞ BÜYÜME VE SIFIR TOPLAM ALGILARI Jeopolitik geçişin dördüncü önemli özelliği, mali krizle mücadele sürecinde gelişmiş ülkelerin, 2008 den önce küresel örnek teşkil eden liberal kapitalist modele göre ciddi farklılıklar içeren alternatifler sunmayı gerekli görmemiş olmalarıdır. Bir taraftan, yurt içindeki ekonomik ve sosyal politikaların şekillendirilip yönlendirilmesinde devlet eskisi gibi etki sahibi olabilir. Diğer taraftan, ekonomik durgunluk dönemleri veya ortalamanın altında büyüme evresinin uzaması hükümetlerin hareket alanını daraltır. Dağıtılacak kâr payı yoktur ve siyaset, düzenlemelerin yükünün paylaştırılmasına odaklanmayı sürdürür. Bu durumda en kritik siyasi soru şudur: Büyüme yavaşladığında ve paylaştırılan pasta küçüldüğünde, kimler kazanır, kimler kaybeder? Bu soru, hükümetlere güvenin azaldığı bir dönemde büyük bir gerginliğe yol açabilir ve tehlikeli derecede belirsiz sonuçları olan istikrarsız siyasi dönüşümlere neden olabilir. İster gelişmiş ister gelişmekte olan olsun, küresel ekonomiye entegre olan tüm ülkeler siyasi meşrutiyeti ve sosyal istikrarı sürdürmek için eninde sonunda büyümeye gerek duyar. Tehlikeli olan ise güvensizlikteki artışın, günah keçisi aramaya yönelik popülist bir yaklaşımdan güç alan yeni köktenci ideolojilere yol açabilecek olmasıdır. Gelişmiş ülkelerde kırılma noktası çalışan veya işsiz yoksullarla değil, artan küresel rekabetin baskısı altında olan ve hayat standartları düşen orta sınıfla yaşanabilir. Almanya da 1918 sonrasındaki siyasi aşırılık için uygun zemini hazırlayan orta sınıfın çöküşü olmuştu. Çin, Hindistan ve Brezilya gibi gelişmekte olan ülkelerdeki yeni orta sınıfın artan talepleri, kendi hükümetleri üzerinde farklı, fakat bir o kadar da tehlikeli baskılar oluşturabilir. Rakip yönetim modelleri (Washington Konsensüsü ne karşı Pekin Konsensüsü) üzerine yapılan tartışmada nasıl bir sonuca ulaşılırsa ulaşılsın, siyasi ilerleme, en nihayetinde, bir tarafın çıkarlarının diğerinden üstün tutulması yerine, çatışan çıkarlar arasında daha fazla müzakereye imkân veren siyasi yapılara doğru bir hareket olarak karakterize edilebilir.