TARİHİ TÜRK EĞİTİM. Prof. Dr. Yahya AKYÜZ M.Ö M.S Gözden Geçirilmiş 12. Baskı

Transkript

1 TÜRK EĞİTİM TARİHİ M.Ö M.S Prof. Dr. Yahya AKYÜZ Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi Gözden Geçirilmiş 12. Baskı i

2 Prof. Dr. Yahya AKYÜZ TÜRK EÐÝTÝM TARÝHÝ M.Ö M.S ISBN , Pegem Akademi Bu kitabýn basým, yayýn ve satýþ haklarý Pegem Akademi Yay. Eðt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Þti ye aittir. Anýlan kuruluþun ve yazarýn yazýlý izni alýnmadan kitabýn tümü ya da bölümleri, kapak tasarýmý, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayýt ya da baþka yöntemlerle çoðaltýlamaz, basýlamaz, daðýtýlamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlýðý bandrolü ile satýlmaktadýr. Okuyucularýmýzýn bandrolü olmayan kitaplar hakkýnda yayýnevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayýnlarý satýn almamasýný diliyoruz. Gözden geçirilmiþ 12. Baský: Mart 2008 Yazým ve düzenleme: Ahmet Oðuz Akyüz - Gürsel Avcý Kapak Tasarýmý: Hakký Uslu Dizgi-Grafik Tasarým: Gürsel Avcý Baský: Baran Ofset (Ankara )

3 Yahya AKYÜZ, Çanakkale'nin Yenice ilçesi, Hamdibey kasabasında doğdu (1941). Biga Sakarya İlkokulunu (1953), Biga Orta Okulunu (1956) ve İstanbul Erkek Lisesini (1959) bitirdi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinden mezun oldu (1963). Fransa'da Yüksek Lisans ve Doktora yaptı (1967). Ocak 1968'de Ankara Üniversitesi Eğitim (Bilimleri) Fakültesine Asistan olarak girdi. 1972'de Doçent oldu. Askerlik görevini tarihleri arasında Balıkesir'de ve Bursa Işıklar Askerî Lisesinde yaptı. Nisan 1980'de Profesör oldu. Yahya AKYÜZ'ün Türk eğitim tarihi ile ilgili ilk kitabı 1966'da Fransa'da yayınlanmıştır. O zamandan beri esas olarak Türk eğitim tarihi ve inkılâp tarihi alanında araştırma yapıyor ve Ocak 1968'den beri de Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesinde öğretim üyesi olarak bulunuyor. Yahya AKYÜZ, öğretim yılında kendi olanakları ile ABD de University of Central Florida Eğitim Fakültesinde Misafir Profesör olarak bulunmuş, araştırmalar ve yayınlar yapmıştır Kasım ve Aralık aylarında Tokyo University of Foreign Studies in daveti üzerine Türkçe Bölümünde Japon öğrencilere Türk eğitim ve inkılâp tarihi konularında dersler ve konferanslar vermiştir. Kitapları ve önemli yayınları bu kitabın Kaynaklar bölümünde gösterilmiştir. iii

4 Saygı duyduğum M. Sadullah ÖZTÜRK Beyefendiye iv

5 ÖNSÖZ KİTABA VE TÜRK EĞİTİM TARİHİNE İLİŞKİN ÖNEMLİ AÇIKLAMALAR Bu kitap, ilk kez 1982'de basılmıştır. Bu alanda çeşitli ve değerli araştırmalar var ve yapılmakta ise de, halen, kitabımızın temel özelliği olan, eğitimimizi zaman ve konu bütünlüğü içinde ele alıp analiz ve sentezlere gitme, geçmişle günümüz arasında bağlantılar kurma ve dersler çıkarma niteliğine sahip, kapsamlı ve aynı adı taşıyan bir başka kitap bulunmamaktadır. Ayrıca bu yalnızca Türk Eğitim Tarihi alanında bir ders kitabı değil, Türk milletinin üç bin yıllık insan yetiştirme düzenini ve bundaki dönüşümleri eleştirel bir gözle araştırıp değerlendiren, her düzeydeki araştırmacı ve okuyuculara da hitap eden bir fikir eseridir. Okuyuculara kitabımızı ve Türk Eğitim Tarihine yaptığı özgün katkıları değerlendirmelerinde ışık tutabilmek için onun temel özelliklerini maddeler halinde kısaca belirtmeyi gerekli görüyoruz: 1. Kitabın Türk Eğitim Tarihi ile ilgili temel bilgilerin tümünü kapsaması amaçlanmış, böylece, zaman bakımından, Tarihimizin en eski dönemlerinden günümüze, başka deyişle M.Ö den M.S e kadar geçen üç bin yıllık bir süre içinde muhteva bakımından en geniş anlamda eğitimle ilgili kurum, olay, düşünce, deneyim ve bunların gelişmeleri incelenmiştir. Böylece kitabın temel özelliği, eğitimimizi zaman ve konu bütünlüğü içinde ele alıp, birçok yerde fikir ve olayların günümüzle bağlantılarını ve sonuçlarını ortaya koymasıdır. Başka deyişle, ilk kez, Türk Eğitim Tarihinin konularının tarihî süreklilik ve bütünlük içinde belirlenmesine, bunların açıklanıp yorumlanmasına ve günümüzle ilişkilerinin kurulmasına gidilmiştir. Kitabımızın bu temel özelliğini başka ifadelerle şöyle açıklayabiliriz: Kitabımız yalnızca, geçmişten günümüze eğitimdeki olayları ve gelişmeleri vermekle yetinmemekte, bir Anadolu kiliminin örgüsü gibi, olayların ve gelişmelerin hem dönemleriyle, hem birbiriyle, hem de sonraki dönemlerle ilişkilerini, etkileşimi ve yorumunu, önemini eleştirel bir gözle ortaya koymaya çalışmaktadır. Kitabımızın bu özelliğine en güzel örneklerden biri, soru 150 de incelediğimiz şu güncel konuda görülebilir: Türkiye nin Avrupa Birliğine girme çabaları ve küreselleşme Türk eğitim tarihi açısından nasıl değerlendirilebilir? Bunların Türk eğitimine etkileri nelerdir? Bu konu, Osmanlının Avrupa ya yönelişinden 2006 da Türkiye Cumhuriyeti nin AB ne girme çabalarına kadar eğitim-siyaset-ekonomi- v

6 yenileşme boyutları açısından ve tarihî gelişim süreci içinde işlenmiş, geçmişle bugün arasında benzerlikler ve bugün ortaya çıkan dersler açıklanmıştır. Okuyucu, böyle bir konunun Türk eğitim tarihi açısından ilk kez dile getirildiğini ve incelememizin bir fikir yazısı niteliği taşıdığını da görecektir. 2. Konular sorular halinde belirlenerek işlenmiştir. Kısmen Sokrat'ın öğretim yöntemine benzeyen ve öğrenciye bir konuyu öğretme bakımından geçerli olan bu yöntem, çok geniş ve dağınık alanların incelenmesinde de işe yarar görünmektedir. 3. Yararlanılan kaynakların tümü, ayrıntılı olarak verilerek hem okuyucunun kaynaklara ilişkin geniş ölçüde bilgilendirilmesi sağlanmış, hem de bilimsel araştırma yönteminin gereği titizlikle yapılmıştır. 4. Bir devlet ya da dönemdeki eğitim ele alınmadan önce, kısaca tarihî ve siyasî açıklamalar yapılmış, sonra, eğitimin temel özellikleri maddeler halinde gösterilmiş, böylece konuya önce kuşbakışı bir yaklaşıma gidilmiştir. Daha sonra da devlet ya da dönemin özelliklerine göre çeşitli eğitim konularına geçilmiş, bunlar da mantıkî bir düzen içinde, önce örgün, sonra yaygın eğitimle ilgili olarak sıralanıp ele alınmıştır. 5. Kitaba, bizim hazırladığımız ve Akif Ergin in klişesini çizdiği Asya'da eski Türk devlet ve toplumlarını, bölgeleri, kentlerini gösteren özgün bir harita konmuştur. 6. Eğitim tarihimizin bazı önemli ve özgün belgelerinin metin içinde klişeleri verilerek okuyucunun bunlarla doğrudan ve görsel teması sağlanmıştır. 7. Atatürk'ün 1930'da Samsun Orta Okulunda girdiği bir derse ilişkin çok anlamlı bir fotoğraf verilmiştir. 8. Dilin ve anlatımın açık, sade ve akıcı olmasına, mümkün oldukça yabancı kelime kullanılmamasına özen gösterilmiştir. Ülkemizde bazen rastlanan bir eser anlaşılmıyorsa bilimsel olduğu içindir gibi bir görüş çok yanlıştır. Bizim inancımıza göre, en karmaşık konular bile iyi incelenirse, Türkçeyi özenle kullanma sorumluluğu taşınırsa ve açık yazmak için çaba harcanırsa berrak ve sade yazılabilir. Asıl zor olan budur ve böyle bir anlatıma ulaşmak amaçlanmalıdır. Eskiden buna başarılması çok zor olan kolaylık (sehl-i mümteni) denirdi. 9. Bir bilim dalının gelişmesinde, ilgili terimlerin belirlenmesi, açıklanması çok önem taşır. Bu düşünceden hareketle, eski eğitim terimlerimiz, ilk kez, Türk Eğitim Tarihi Terimleri Sözlüğü başlığı altında kitabın sonunda toplanıp açıklanmıştır. Bu sözlük, gerek kitabımızın, gerek eski eğitim metinlerinin anlaşılmasında okuyucuya çok yardımcı vi

7 olacaktır. 10. Eğitim Tarihimizdeki gelişmeler, bazı önemli siyasî gelişmelerle ilişkili olarak Zaman Çizgisi başlığı altında tablo halinde verilmiştir. Bu tablo da bu haliyle ilk kez yapılmaktadır. 11. Eğitim Tarihimizde fikir, düşünce, kurumsal gelişme, uygulama alanında çok önemli bir tecrübe birikimi vardır. Bu birikimin olumlu, olumsuz, dikkate değer ya da pek değer taşımayan yönleri bulunmaktadır. Kitabımızda bu zengin birikimi eleştirel bir gözle değerlendirip tartışarak öğrenci ve okuyuculara tanıtmak, onlara Eğitim Tarihimizin değerini göstererek bu alanda ve millî eğitimimizi geliştirme yolunda araştırma zevki vermek, bağımsız yaşama özelliğimizle ilgili geçmişten gelen dersleri göstermek de amaçlanmıştır. 12. Her baskıda kitabın güncelleştirilip yeni araştırmalarla zenginleştirilmesi onun bir başka özelliğidir. Böyle olunca da kitabın hacmi giderek artmaktadır. Ancak bu doğaldır: En eski tarihlerden günümüze kadar eğitimsel fikir, düşünce, kurum ve tecrübelerimizi ve bunlardan çıkan dersleri konu alması, bugünkü eğitim sorunlarını çözmekte bize ışık tutması gereken Türk Eğitim Tarihi gibi geniş kapsamlı ve çok önemli bir ders, Üniversite düzeyinde, basit bir kitap veya teksir, kısa notlar ve birkaç fotokopi ile okutulup öğretilemez. Bu asla doğru ve yararlı olmaz. Böylesine önemli bir konu, ciddî, sistemli, bilimsel olarak ele alınırsa yararlı olabilir. Kitabımızda bu amaçlanmaktadır. Öğrencilerin ayrıca, bir kitapla yetinmemeleri de gereklidir. 13. Her baskıda, kitabın tümü tekrar tekrar gözden geçirilmektedir. Az yukarıda, kitabın sürekli güncelleştirilip yeni araştırmalarla zenginleştirildiği şeklinde belirtilen özelliğine gelince: Bir baskıdan ötekine gidilirken, bu arada yapılan ciddî yayınlar, doktora tezleri vs. ve kendi yayınlarımız özetle değerlendirilmektedir. 14. Eğitim Bilimleri ile Eğitim Fakültelerinin amacı, öğrencilere çeşitli eğitim bilgileri kazandırmakla sınırlı kalamaz. Öğrencilere, Türkiye'nin ve Türk dünyasının eğitim sorunlarını tarihî derinlik ve bütünlük içinde kavratmaya çalışmak ve onları, geçmiş tecrübelerden ders alarak çözüm arayışlarına yöneltmek de gerekir. Oysa, eğitimimiz, zaman ve konu bütünlüğü içinde en geniş biçimde incelenmez, öğrenilmez ve algılanmazsa, eğitimimizi bugün geliştirmek için yeni fikirler üretilemez. Bu da ancak Türk Eğitim Tarihi dersinin yardımı ile sağlanabilir. Kitabımızın temel amacı budur. Bu nedenle, sözü geçen Fakültelerde ve onların tüm Bölümlerinde böyle bir dersin okutulması gereklidir. Biz, her geçen gün Türk Eğitim Tarihinin öneminin daha çok anlaşılması gerektiğine inanıyor, kitabımızın ve çalışmalarımızın bunda payı olacağını düşünüyoruz. vii

8 Ancak YÖK, 4 Kasım 1997 tarihli Eğitim Fakültelerinin "yeniden yapılandırılması" programlarında Türk Eğitim Tarihi dersine yer vermemiştir (Bu konunun değerlendirilmesi kitabımızın SONUÇ kısmında yapılmıştır). O tarihten beri, gerek bilimsel sempozyumlarda, gerek makalelerimizde Türk Eğitim Tarihi dersinin mutlaka ve zorunlu olarak okutulması gerektiği gerekçeleriyle tarafımızdan birçok kez açıklanmış ve savunulmuştur. Nihayet YÖK ün Mart 2006 da başlattığı Eğitim Fakültelerindeki programların güncelleştirilmesi çalışmalarında bu ders bazı programlara tekrar alınmıştır (Temmuz 2006). Ayrıca seçimlik dersler içinde de daha yaygın bir açılma imkânına kavuşmuştur. 15. Kitabımızın, Türk Eğitim Tarihi dersi yanında, Türk Tarihi ve Kültürü, İnkılâp Tarihi, Türk Eğitim Sistemi, Eğitim Bilimine Giriş, Eğitim Hukuku ve Yönetimi, Türk Eğitim Düşünürleri gibi dersler ve konularda da Eğitim Fakülteleri öğrencilerine, ayrıca tüm öğrenci, öğretmen, aydın, yazar, araştırmacı ve devlet adamlarına da yararlı olacağına inanıyoruz. Kitabımızın 12. Baskısını gerçekleştiren Pegem Akademi yöneticileri Servet SARIKAYA ve Gürsel AVCI'ya, ayrıca Baran Ofset çalışanlarına içten teşekkür ederim. Ankara, Mart 2008 Prof. Dr. Yahya AKYÜZ Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi 1. Baskı : 1982 Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay. 2. Baskı : 1985 (Genişletilmiş) 3. Baskı : 1989 (Genişletilmiş) 4. Baskı : 1993 (Genişletilmiş ve yeniden yazılmış) İstanbul Kültür Koleji Yay. 5. Baskı : 1994 (Gözden geçirilmiş) 6. Baskı : 1997 (Genişletilmiş) İstanbul Kültür Üniversitesi Yay. 7. Baskı : 1999 (Genişletilmiş) ALFA Basım Yayım Dağıtım. San. 8. Baskı : 2001 (Genişletilmiş) 9. Baskı : 2004 (Gözden geçirilmiş) Pegem A Yayıncılık 9. Baskı : 2005 (Bazı eklerle tıpkı basım) 10. Baskı : 2006 (Genişletilmiş ve yeniden yazılmış) 11. Baskı : 2007 (Gözden geçirilmiş) 12. Baskı : 2008 (Gözden geçirilmiş) Pegem Akademi Yayıncılık viii

9 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ: KİTABA ve TÜRK EĞİTİM TARİHİNE İLİŞKİN ÖNEMLİ Sayfa AÇIKLAMALAR...V GİRİŞ 1. Türk eğitim tarihinin amacı nedir? Türk eğitim tarihi ne zaman başlar, hangi dönemlere ayrılır, hangi konuları kapsar?... 1 I. KISIM TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE * Dönemin eğitiminin temel özellikleri... 5 HUNLAR 2. Hunlarda eğitim hakkında neler biliyoruz?... 6 GÖKTÜRKLER 3. Göktürklerde eğitim hakkında neler biliyoruz? Orhun Anıtlarının Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? UYGURLAR 4. Uygurlarda eğitim hakkında neler biliyoruz? Eski Türklerin eğitimi başka kültürlerden etkilenmiş midir? Eski Türklerde öğretim araç gereçleri nelerdi? Matbaa biliniyor muydu? II. KISIM TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN SONRA * Dönemin eğitiminin genel özellikleri I. BÖLÜM İÇ ASYA MÜSLÜMAN TÜRKLERİ, KARAHANLILAR * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Karahanlılarda eğitim, medreseler ve öğretimleri hakkında neler biliyoruz? Farabi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? İbni Sina'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Balasagunlu Yusuf'un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Kaşgarlı Mahmut'un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Ahmet Yesevî ve Edip Ahmet bin Mahmut Yüknekî'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ix

10 II. BÖLÜM SELÇUKLULAR, ANADOLU BEYLİKLERİ * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Selçuklularda eğitim hakkında neler biliyoruz? Anadolu Selçukluları ve Beyliklerindeki başlıca medreseler hangileridir? Selçuklularla çağdaş Avrupa'da eğitimin durumu nedir? Ahilik ve Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Nizamülmülk'ün Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Mevlâna Celâlettin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Âşık Paşa'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Nasrettin Hocanın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? III. BÖLÜM OSMANLILAR * Dönemin eğitiminin genel özellikleri A) KURULUŞTAN EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİNE KADAR ( ) * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Osmanlıların ilk dönemleri ile, onlarla çağdaş beyliklerde ve Türk Devletlerinde eğitim hakkında neler biliyoruz? Fatih ve Süleymaniye medreselerinin kuruluş ve öğretim düzeni nasıldır? Klâsik Osmanlı medrese düzeni nasıldır? Okutulan bilimler nelerdir? Avrupa'da yüzyıllarda üniversiteler ve bilim, Osmanlılara göre neden ve nasıl farklı bir gelişme göstermiştir? Meslek ve ihtisas medreseleri nelerdir? Medreselerin toplumdaki etkinliği nasıl ortaya çıkıyordu? Medreselerin bozulma nedenleri ve bozulma biçimleri nelerdir? Medreselerin ıslahına çalışılmış mıdır? Medrese sisteminin 20. yüzyıl eğitim düşüncesi ile karşılaştırılabilecek yönleri var mıdır? Osmanlılarda ilköğretim nasıldı? Osmanlılarda sıbyan mektebi öğretmenleri nasıl yetişiyor ve toplumu nasıl etkiliyorlardı? x

11 31. Osmanlılarda saray eğitim ve öğretim kurumları nelerdir? Osmanlı hükümdarları nasıl yetişiyordu? Osmanlılarda askerî eğitim ve öğretim kurumları nelerdir? Osmanlılarda azınlık ve yabancı okulları nelerdir? Osmanlılarda memur yetiştiren kurumlar nelerdir? Osmanlılarda halk eğitimi çalışmaları nelerdir? Osmanlılarda eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldı? Vakıfların Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Kabusname'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Gülistan ve Bostan'ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Amasyalı Hüseyinoğlu Ali'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Hacı Bayram Velî, Yazıcıoğlu Mehmet ve Ahmet'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Kınalızade Ali'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Kâtip Çelebi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Mustafa Âli ve Koçi Beyin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Lütfi Paşa, Naimâ, Sarı Mehmet Paşa nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Nabi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Osmanlılarda matbaanın kuruluşu nasıl gerçekleşmiştir? Matbaanın ve İbrahim Müteferrika'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? B) EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİ DÖNEMİ ( ) * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Yenileşme döneminde açılan askerî okullar nelerdir? Yenileşme döneminde açılan sivil okullar nelerdir? Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi nedir? İlköğretim zorunluluğu nasıl getirilmiştir? Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa nın eğitim ıslahatı nedir? Bunun Osmanlı hükümeti üzerinde etkisi olmuş mudur? Avrupa'ya öğrenci gönderilmesi ve bunun toplumdaki etkileri nelerdir? Sümbülzade Vehbi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? xi

12 C) TANZİMAT DÖNEMİ ( ) * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Tanzimat döneminde eğitimde yenileşmenin dayanakları nelerdir? Tanzimat döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Tanzimat döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Tanzimat döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Tanzimat döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Tanzimat döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir? Tanzimat döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? Tanzimattan sonra okullara giren müsbet bilim dersleri ile geleneksel dinî derslerde öğrenciler çelişkili biçimde etkilenmiş midir? Tanzimat döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? Tanzimat döneminde bazı devlet adamlarının eğitimin gelişmesine katkıları nelerdir? Tanzimat döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? Ziya Paşa ve Ebüzziya Tevfik'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Namık Kemal'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Ali Suavî'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Selim Sabit Efendi nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Usûl-i cedîd hareketi nedir? Yeni eğitim görüşleri ve öğretim yöntemleri ile ilgili ilk kitaplar nelerdir? Türk eğitim tarihinde okul binaları ve başlıca öğretim araç gereçlerinin gelişimi nasıl olmuştur? D) I.MEŞRUTİYET DÖNEMİ ( ) * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Kanun-i Esasî'de eğitimle ilgili hükümler nelerdir? E) MUTLAKIYET DÖNEMİ ( ) * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Mutlakıyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Mutlakıyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? xii

13 78. Mutlakıyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Mutlakıyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Mutlakıyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir? Mutlakıyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Mutlakıyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? Mutlakıyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? Yönetimin okullara, programlara, öğretmenlere müdahaleleri nelerdir? Mutlakıyet döneminde Maarif Nezaretinin kitap yasaklanmasına ilişkin girişimleri nelerdir? Gizli hürriyet hareketlerine katılan ve çevrelerine yeni fikirler aşılayan öğretmenler kimlerdir? Atatürk Mutlakıyet dönemi öğretmenleri için ne demiştir ve O'nu yetiştiren başlıca öğretmenler kimlerdir? Münif Paşa nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Sait Paşa nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Ahmet Mithat Efendi nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Ahmet Rıza Bey in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? F) II.MEŞRUTİYET DÖNEMİ ( ) * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Meşrutiyet döneminde okul öncesi eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Meşrutiyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Meşrutiyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Meşrutiyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Meşrutiyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Meşrutiyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir? Meşrutiyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Meşrutiyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabalan nelerdir? Meşrutiyet döneminde medreselerin ıslahı çalışmaları nelerdir? Meşrutiyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? xiii

14 101. Öğretmenler ilk kez ne zaman meslek örgütleri kurmuşlardır ve bunların etkinliği nedir? Meşrutiyet döneminde öğretmenlerin çıkardığı başlıca meslekî dergiler nelerdir? Balkan ve I.Dünya Savaşlarının Türk eğitim tarihindeki etkileri ne olmuştur? Meşrutiyet döneminde köy eğitimi için ileri sürülen fikirler nelerdir? Meşrutiyet döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? Emrullah Efendi nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Satı Beyin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Tevfik Fikret'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Ethem Nejat'ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Mehmet Âkif'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Ziya Gökalp'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Ömer Seyfettin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Prens Sabahattin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? IV. BÖLÜM KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ ( ) * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Millî uyanış ve örgütlenmeye öğretmenlerin katkısı ne olmuştur? Cephede öğretmenlerin etkisi ne olmuştur? İşgal altındaki bölgelerde okul ve öğretmenlerin durumu nedir? Kurtuluş Savaşı döneminde eğitimde kurtuluş bilinci nasıl görülür? Kurtuluş Savaşı döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? Maarif Kongresi ve önemi nedir? Kurtuluş Savaşı döneminde azınlık ve yabancı okulların durumu nedir? Kurtuluş Savaşı döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? Kâzım Karabekir'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? xiv

15 V. BÖLÜM TÜRKİYE CUMHURİYETİ (1923'ten sonraki dönem) * Dönemin eğitiminin temel özellikleri Tevhid-i Tedrisat nedir? Cumhuriyet döneminde eğitimin resmî temel amaçları ve ilkeleri nelerdir? Atatürk'ün Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Yazı, dil, tarih ve kültür inkılâplarının eğitimimizdeki yeri nedir? Cumhuriyet döneminde okul öncesi eğitiminde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Cumhuriyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Cumhuriyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Cumhuriyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Cumhuriyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Cumhuriyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir? Özel dersanelerin eğitimimizdeki yeri nedir? Cumhuriyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? Cumhuriyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? Köy Enstitülerinin kuruluşu, programları ve çalışmaları nasıldır? Köy Enstitülerinin ve yetiştirdiği öğretmenlerin etkileri ne olmuştur? Karma eğitim ne zaman ve nasıl gerçekleşmiştir? Cumhuriyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? Cumhuriyet döneminde heyet-i ilmiyeler, eğitim şûraları ve ele aldıkları temel konular nelerdir? Cumhuriyet döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? Cumhuriyet döneminde yabancı uzmanların Türk eğitimi ile ilgili raporları nelerdir ve bunların etkisi ne olmuştur? Cumhuriyet dönemindeki başlıca eğitimciler kimlerdir? Eğitim bilimi ve akımlarındaki gelişmeler nelerdir? Mustafa Necati'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? xv

16 146. Hasan Âli Yücel ve İsmail Hakkı Tonguç un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? Eylül 1980 rejiminin eğitim ve öğretmenler konusundaki görüşleri ve istekleri nelerdi? Cumhuriyet döneminin gelişim çizgisi içinde ve bugün başlıca eğitim ve öğretmen sorunları nelerdir? Öğretimde ezbercilik ve kaynakları nelerdir? Türkiye nin Avrupa Birliğine girme çabaları ve küreselleşme Türk eğitim tarihi açısından nasıl değerlendirilebilir? Bunların Türk eğitimine etkileri nelerdir? VI. BÖLÜM GÜNÜMÜZÜN ÇEŞİTLİ TÜRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERİNDE EĞİTİMİN TARİHİNE BİR BAKIŞ 151. Çeşitli Türk Toplumları ve yeni Türk Devletlerinin eğitim tarihleri nasıl bir gelişme göstermiştir? SONUÇ 152. Türk eğitim tarihinin genel bir değerlendirilmesi nasıl yapılabilir ve bu tarihten bugün için ne gibi temel dersler çıkarılabilir? ABSTRACT THE HISTORY OF TURKISH EDUCATION (1000 B.C.-A.D.2006) ZAMAN ÇİZGİSİ 153. Türk eğitim tarihindeki başlıca olaylar, gelişmeler zaman çizgisi üzerinde nasıl gösterilebilir? KAYNAKLAR TÜRK EĞİTİM TARİHİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ KONU DİZİNİ KİŞİ ADLARI DİZİNİ xvi

17 Belge No BELGELER Sayfa 1. Asya'da eski Türk Devletleri Atatürk Samsun Orta Mektebinde bir Tarih dersinde (1930) tarihli bir Avrupa gravüründe Hipokrat, Galenos ve İbni Sina Edirne de II. Bayezid Darüşşifası (Suluboya, Yahya Akyüz, 2004) (Metin dışı) Bursa medreselerinde disiplin alanında bozulma ve bazı kişilerin cezalandırılmaları ile ilgili bir belge (1794) Padişah II.Mahmut'un İstanbul sıbyan mektepleri öğrencilerine bahşiş verilmesi ile ilgili fermanı (1809) Tarîku l Edeb'ten bir sayfa (1453) Darülmuallimîn Nizamnamesi (1851) Darülmuallimîn Nizamnamesi ile ilgili açıklayıcı yazı (1851) 'de Darülmuallimîn-i Rüşdî ve Mülkiye Mektebinin dersleri Darülmuallimîn öğrencilerinin Sadarete verdikleri şikâyet dilekçesi Kamış kalemi açma ve yazarken tutma yöntemini açıklayan bir belge ( ) II. Meşrutiyet döneminde Edremit İdadîsinde verilmiş bir Âferin ödül kâğıdı (1917) Maarif Nazırı Zühtü Paşanın Protestan okulları hakkında Abdülhamit'e sunduğu tezkere'den bir kısım (1893) Maarif Nazırı Haşim Paşanın imzasını taşıyan, ders programları konusunda Saraya yazılmış bir belge (1906) II. Meşrutiyet dönemi başında Manisa İdadîsinde verilmiş bir Şehadetname (1910) Kasım 1914'te, İstanbul'da bir azınlık okulu hakkında ilân 'te bir kahvehane ve Üniversiteye giremeyen öğrenciler Asya'da bağımsızlıklarına kavuşan yeni Türk Devletleri Bir öğrenci mektubu xvii

18 TABLOLAR Tablo No Sayfa 1. Bağdat Nizamiye medreselerinin dersleri Anadolu Selçuklularında ve Beyliklerindeki başlıca medreseler Klâsik Osmanlı medreselerinin dereceleri, ders kitapları, bilim dalları Enderun Mektebi'nde odalar ve hizmetleri Mühendishane-i Berri-i Hümayûn'un kuruluşundaki ders programı Mekteb-i Harbiye'nin kuruluşunda 1. ve 2. kısım dersleri Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre Darülfünûnun şubeleri ve dersleri 'te İstanbul Darülmuallimîni şubeleri ve dersleri 'de İstanbul ve kasaba ilkokulları dersleri 'de köy ilkokulları dersleri 'te ilkokul programları öğretim yılında ülkede yeni ve eski tip ilkokulların sayısal durumu yıllarında vilâyetlerde mektep talebelerinin sayısının vilâyet nüfusuna oranı 'da Rüşdiye ve İdadîlerin dersleri 'de Darülfünûnun şubeleri ve dersleri 'de İstanbul Darülmuallimîni İptidaiye Şubesinin programı ve haftalık ders saatleri 'de İstanbul Darülmuallimatının programı ve haftalık ders saatleri 'de taşrada bulunan Darülmuallimînler, öğretmen ve öğrenci sayıları Erkek Sultanîleri ve İstanbul Kız Sultanîsinin 1915'lerde ders programları 'te Darülmuallimîn-i İptidaînin ders programları Balkan Savaşları sırasında ya da az sonra yayınlanan önemli kitaplar Cumhuriyet döneminde resmî ve özel ana okullarında sayısal gelişmeler xviii

19 öğretim yılı ilkokul haftalık ders dağıtım cetveli Cumhuriyet döneminde resmî ve özel ilköğretimde sayısal gelişmeler 'de genel orta okul ve Liselerin haftalık ders dağıtım çizelgesi 'de genel orta okul ve Liselerin haftalık ders dağıtım çizelgesi Cumhuriyet döneminde resmî ve özel orta okullarda sayısal gelişmeler Cumhuriyet döneminde resmî ve özel Liselerde sayısal gelişmeler Haziran 1982'de yüksek öğretim kurumlarının sayısal durumu Temmuz 1982'deki düzenlemeye göre Üniversiteler ve bunlara bağlı Eğitim Fakülteleri ile Eğitim Yüksek Okullarının sayıları öğretim yılında başlıca örgün meslekî ve teknik orta öğretim kurumları öğretim yılında özel öğretim okulları öğretim yılında özel eğitimin durumu 'te İlk Darülmuallimînler ve İlk Darülmuallimatların programı ve haftalık ders saatleri ders yılında İlköğretmen okullarının programı ve haftalık ders saatleri 'lerde ilkokul öğretmenlerinin bazı illere göre dağılımı 'de sınıf öğretmeni yetiştiren 2 yıllık Eğitim Enstitülerinin programı ye haftalık ders saatleri Açılış tarihlerine göre Köy Enstitülerinin yerleri Köy Enstitülerinin 1943 tarihli programına göre ders grupları ve dersleri Millî Eğitim Bakanlığı merkez teşkilâtı şeması Heyet-i İlmiyeler, Millî Eğitim Şûraları ve ele aldıkları temel konular T.C. eğitimi hakkında rapor veren başlıca yabancı uzmanlar ve ele aldıkları temel konular xix

20 GİRİŞ 1. Türk eğitim tarihinin amacı nedir? Türk eğitim tarihi ne zaman başlar, hangi dönemlere ayrılır, hangi konuları kapsar? Türk eğitim tarihinin amacı, en eski tarihlerden günümüze kadar Türk milletinin ürettiği, benimsediği, geliştirdiği eğitim ve öğretimle ilgili düşünceleri, kurumları, uygulamaları ortaya koymak, insan yetiştirme düzenini ve nasıl bir insan tipi yetiştirilmeye çalışıldığını araştırmak, Türk toplumlarının mutluluğu ve mutsuzluğu ile eğitim ve öğretimlerinin ilişkisini araştırmak, bugünkü eğitim sorunlarımızı en iyi biçimde çözebilmek için geçmişten bir takım dersler çıkarılıp çıkarılamayacağını tartışmaktır. Kuşkusuz, geçmiş tecrübelerden ders çıkarılıp onlardan günümüzde yararlanılması kolay değildir. Bu, uzun ve ciddî araştırmaları gerektirir. Türk eğitim tarihi, genel Türk tarihi içinde yer alan, eğitim ile ilgili bir Tarih bilimidir. Türk eğitim tarihi, tarihi bilinen ilk Türk toplumları ile başlar. Türkler için şöyle denmiştir: "Oğuz toplumunun göçüp yürümediği yol var mı? Evini tutup oturmadığı yurt var mı?" 1 Gerçekten Türkler çok geniş bir yayılma göstermiştir ve çeşitli devletler kurmuşlardır. Fakat, bu kadar dağınıklık ve çeşitlilik i- çinde bir takım temel devletler vardır ki onların bağımsız yaşama geleneğinde kesintisiz bir çizgi oluşturur ve Türk tarihinin en önemli kısmını teşkil ederler. Bu devletler, sıra ile şunlardır: Hun, Göktürk, Uygur, Karahanlı, Selçuklu, Osmanlı Devletleri ve Atatürk'ün kurduğu, ebediyen yaşayacak olan Türkiye Cumhuriyeti Devleti. Kitabımızda bu devletlerdeki eğitimi ele alacağız. T.C. Devletindeki eğitimi de günümüze kadar inceleyeceğiz. Günümüzün çeşitli Türk toplumları ve devletlerinde eğitimin tarihî gelişimine de değineceğiz. Türk eğitim tarihi hangi konuları kapsar? Bir milletin eğitim tarihi, öğretim ve eğitiminin tarihidir. Şu halde bu konuların belirlenmesi, öğretim ve eğitim terimlerinin açıklanması ile kolaylaşabilir. Bazan birbirine karıştırılan bu terimler aşağıdaki gibi tanımlanabilir: Öğretim (Osm.: tedris, tâlim/fr.-ing.: enseignement, instruction): Teşkilâtlı ve düzenli olarak genellikle bir öğretim kurumunda (okul vs.) öğretmenler tarafından, öğrencilere, araç gereç kullanılarak bilgi aktarılması ve öğretilmesi çalışmalarının tümüdür. Başka deyişle öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi için girişilen düzenli, teşkilâtlı, plânlı çabaların tümüdür ve bazan örgün eğitim olarak da adlandırılır. Öğ- 1 Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, s