KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT)

Transkript

1 TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2012 Mayıs 2013

2

3 T.C. ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2012 Mayıs 2013

4 2012 Yılı Kömür (Linyit) Sektör Raporu; 4 Ekim 2012 tarih ve 2012/38405 sayılı 2013 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Kararnamesi nin ilgili hükümleri uyarınca ve Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 12 Aralık 2012 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 2013 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların Belirlenmesine Dair Tebliğ de belirlenen çerçevede hazırlanmıştır. HAZIRLAYAN BİRİM Stratejik Planlama Koordinasyon Birimi Koordinatör Dr. Nejat TAMZOK, Maden Yük. Mühendisi Stratejik Planlama Ekibi Musa ÖZCAN, Maden Mühendisi Gülsen ÖZEL, Maden Mühendisi Özlem DEMİRKOL, Maden Mühendisi Emre DEMİR, Maden Yüksek Mühendisi S. Seda BABAYİĞİT, Programcı

5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i TABLOLAR... ii ŞEKİLLER... iii KISALTMALAR...iv BİRİMLER...iv 1. GİRİŞ DÜNYADA SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI DÜNYA KÖMÜR ÜRETİMİ DÜNYA KÖMÜR TÜKETİMİ DÜNYA KÖMÜR TİCARETİ FİYATLAR DÜNYA KÖMÜR REZERVLERİ ÇEVRE VE TEKNOLOJİ CO2 EMİSYONLARI TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ TÜRKİYE DE SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI KÖMÜR ÜRETİMİ SEKTÖRÜN YAPISI KÖMÜR İTHALATI KÖMÜR TÜKETİMİ ELEKTRİK ÜRETİMİ AMAÇLI KÖMÜR KULLANIMI REZERVLER ARAMA FAALİYETLERİ SEKTÖR ANALİZİ VE HEDEFLER GZFT ANALİZİ HEDEFLER KURULUŞUN SEKTÖR İÇİNDEKİ YERİ KURULUŞUN YAPISI VE FAALİYETLERİ KURULUŞUN GZFT ANALİZİ, VİZYON, MİSYON VE STRATEJİK AMAÇLARI i

6 4.3. REKABET ANALİZİ KÖMÜR REZERVLERİ ÜRETİMLER DEKAPAJ FAALİYETLERİ SATIŞLAR FAKİR AİLELERE KÖMÜR YARDIMI TKİ NİN ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİNE KATKI SAĞLAMAK ÜZERE YAPTIĞI ÇALIŞMALAR KÖMÜR KALİTESİNİ İYİLEŞTİRME ÇALIŞMALARI KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ ÜZERİNE ÇALIŞMALAR TEŞEBBÜSÜN YERLİ VE ULUSLARARASI RAKİPLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI KAYNAKLAR TABLOLAR Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Arzında Kaynakların Artış Oranları (%)... 4 Tablo 2. Yılda Tonun Üzerinde Linyit Üretimi Yapılan İşletme, Havza ya da İller Tablo 3. Türkiye de Yerli Kömüre Dayalı Termik Santraller Tablo 4. Elektrik Üretimi Amaçlı Kullanılabilecek Başlıca Kömür Sahaları Tablo 5. Yerli Kömür Yakıtlı Termik Santral Projeleri Tablo 6. İşletmedeki İthal Kömür Santralleri Tablo 7. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler (ton) Tablo 8. Kurumlara Ait Linyit Rezervleri, 2013 (ton) Tablo 9. MTA Rezerv Arama Faaliyetleri Tablo 10. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yönleri Tablo 11. Sektörde Fırsatlar ve Beklentiler / Tehditler ve Riskler Tablo 12. Sektör Hedefleri Tablo 13. TKİ Kurumu nun Kömür Sağladığı Termik Santraller Tablo 14. TKİ Kömür Rezervleri (2012 sonu, bin ton) Tablo 15.TKİ Kurumu Kömür Üretimleri (2011, ton) Tablo 16. TKİ Kurumu nda Yeraltı İşletmeciliği Yapılması Planlanan Sahalar, milyon ton Tablo 17. TKİ Kurumu Dekapaj Miktarları (2012, m 3 ) Tablo 18. TKİ Kurumu Kömür Satışları (2012, ton) Tablo 19. Elektrik Üretimi Amaçlı Kömür Üretim Projeleri Tablo 20. Üretim Büyüklüğüne Göre Dünyada İlk 32 Kömür Kuruluşu ii

7 ŞEKİLLER Şekil 1. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı, Şekil 2. Son 10 Yılda Dünya Fosil Yakıt Arzındaki Gelişim... 3 Şekil 3. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Gelişimi, Şekil 4. Dünya Kömür Üretimleri... 5 Şekil 5. Ülkelere Göre 2011 Yılı Kömür Üretimleri... 6 Şekil 6. Dünya Linyit Üretimleri... 6 Şekil 7. Ülkelere Göre 2011 Yılı Dünya Linyit Üretimleri... 7 Şekil 8. Ülkelere Göre 2011 Yılı Dünya Kömür Tüketimi... 8 Şekil 9. Ülkelere Göre 2011 Yılı Linyit Tüketimi... 8 Şekil 10. Dünya Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı... 9 Şekil 11. Çeşitli Ülkelerde Elektrik Üretiminde Kömürün Payı... 9 Şekil 12. Dünya Kömür Ticareti, Şekil 13. İhracatçı Ülkelere Göre Kömür İthalat Maliyetleri Şekil 14. Bazı Ülkelerde Sektörlere Göre Kömür Fiyatları Şekil 15. Dünya Kömür Rezervlerinin Kömür Kategorilerine Göre Dağılımı Şekil 16. Dünya Kömür Rezervlerinde Ülkelerin Payları Şekil 17. Dünya Linyit Rezervlerinde Ülkelerin Payları Şekil 18. Fosil Yakıtlardan CO 2 Emisyonu Şekil 19. Dünya Kömür Kaynaklı CO 2 Emisyonu Şekil 20. Türkiye Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Dağılımı, Şekil 21. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklara Dağılımı, Şekil 22. Türkiye Enerji Tüketimi ve Toplam Enerji Üretimi ile Kömür Üretiminin Payları Şekil 23. Net Birincil Enerji İthalatının Kaynaklara Dağılımı, Şekil 24. Türkiye Taşkömürü Üretimleri Şekil 25. Türkiye Linyit Üretimleri Şekil 26. Linyit Üretiminde Kuruluşların Payı, Şekil 27. Yıllar İtibariyle Yapılan Dekapajın Kuruluşlara Dağılımı Şekil 28. Yıllar İtibariyle Linyit Üretimlerinin Kuruluşlara Dağılımı Şekil 29. Kömür Üretimi Yapılan Başlıca İller Şekil 30. Türkiye Kömür İthalatı Şekil 31. Kömür İthalatında Ülke Payları, Şekil 32. Yıllar İtibariyle Kömür İthalatına Ödenen Döviz ve Ortalama İthalat Maliyetleri Şekil 33. Kullanım Yerlerine Göre Ülkemiz Taşkömürü Tüketimi Şekil 34. Kömür Arzının Sektörlere Göre Tüketim Dağılımı Şekil 35. Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçinde Kaynakların Payı, 2012 Sonu Şekil 36. Yerli Kömürün Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçindeki Payı Şekil 37. Türkiye Linyit Rezervlerinin Dağılımı Şekil 38. TKİ Kurumu Satılabilir Kömür Üretimleri ( ) Şekil 39. TKİ Kurumu Kömür Üretimlerinin İşletmelere Dağılımı Şekil 40. TKİ Kurumu Dekapajlarının İşletmelere Dağılımı Şekil 41. TKİ Kurumu Satışlarının İşletmelere Dağılımı, Şekil 42. Fakir Ailelere Kömür Yardımları Şekil 43. Garp Linyitleri İşletmesi Multi Siklon Kömür Kazanım Ünitesi Şekil 44. Ilgın Hümik Asit Pilot Tesisi Şekil 45. Garp Linyitleri İşletmesi Kömür Gazlaştırma Pilot Tesisi iii

8 KISALTMALAR BP CIF EİGM EPDK ETKB EÜAŞ FAS FOB IEA MİGEM MTA R/P TEİAŞ TKİ TTK TÜİK USD v.y. WCA British Petroleum cost, insurance and freight Enerji İşleri Genel Müdürlüğü Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Elektrik Üretim Anonim Şirketi free alongside ship free on board International Energy Agency Maden İşleri Genel Müdürlüğü Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Rezerv/ÜretimOranı (yıl) Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Türkiye Taşkömürü Kurumu Türkiye İstatistik Kurumu ABD Doları veri yok World Coal Association BİRİMLER tep mtep tek mtek kcal mton kw MW GW TW kwh MWh GWh TWh ton eşdeğer petrol milyon ton eşdeğer petrol ton eşdeğer kömür (=0,7 tep) milyon ton eşdeğer kömür kilokalori (=10 3 kalori) milyon ton kilowatt (=10 3 watt) megawatt (=10 3 kw) gigawatt (=10 3 MW) terawatt (=10 3 GW) kilowatt-saat (10 3 watt-saat) megawatt-saat (10 3 kwh) gigawatt-saat (10 6 kwh) terawatt-saat (10 9 kwh) iv

9 1. GİRİŞ 2012 Yılı Kömür (Linyit) Sektör Raporu; 4 Ekim 2012 tarih ve 2012/38405 sayılı 2013 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Kararnamesi nin ilgili hükümleri uyarınca ve Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 12 Aralık 2012 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 2013 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların Belirlenmesine Dair Tebliğ de belirlenen çerçevede hazırlanmıştır. Söz konusu Usul ve Esaslar ın Kurumsal Verilerin Yayınlanması başlığı altındaki 18. maddesinin 2. fıkrasında Teşebbüsler, faaliyette bulundukları sektörleri takip ederek sektör içindeki yerlerini daha iyi analiz edebilmek ve etkin sektörel politikalar geliştirebilmek veya geliştirilmesine yardımcı olabilmek amacıyla, 2012 Yılı Sektör Raporunu hazırlar. Bu raporlar, 31/5/2013 tarihine kadar internet sitelerinde yayımlanır ve basılı bir örneği ilgili Bakanlık, Müsteşarlık ve Kalkınma Bakanlığına gönderilir. denilmekte ve Sektör Raporları nın asgari aşağıdaki konuları içereceği ifade edilmektedir: a) Dünyada sektörün görünümü, b) Türkiye de sektörün görünümü, c) Teşebbüsün sektör içindeki yeri, ç) Teşebbüsün yerli ve uluslararası rakipleriyle veya benzer faaliyet gösteren kuruluşlarla karşılaştırılmaları. Dolayısıyla, bu raporda yukarıda belirlenen sistematik takip edilmiş ve kömür sektörünün önce dünyadaki daha sonra ülkemizdeki mevcut görünümleri incelenmiş, bu kapsamda kömür rezervleri, üretim, tüketim ve ticareti ile çevre ve teknoloji alanındaki gelişmeler ele alınmıştır. Raporda, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu nun ülkemiz kömür sektörü içindeki yeri, 2012 yılı faaliyetleri de aktarılmak suretiyle ortaya konulmuş; üretim, yatırım ve ihracat büyüklükleri ile rezerv/üretim oranları bakımından yerli ve uluslararası rakipleri ile karşılaştırması yapılmıştır. 1

10 2

11 mtep DÜNYADA SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 2.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI Dünya birincil enerji arzı 1973 ve 2010 yılları arasındaki 37 yılda yaklaşık iki kat artarak 2010 yılı itibariyle mtep (milyon ton eşdeğer petrol) düzeyine ulaşmıştır. Söz konusu dönemde; petrolün payı %46,1 den %32,4 e düşerken, doğal gazın payı %16 dan %21,4 e, nükleer enerjinin payı %0,9 dan %5,7 ye ve hidrolik dahil yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payı ise %1,9 dan %3,2 ye yükselmiştir (IEA 2012a, s.6) (Şekil 1). Aynı dönemde kömürün payı 2,7 puan artışla %24,6 dan %27,3 düzeyine ulaşmıştır yılında dünyadaki toplam kömür arzı mtep olarak gerçekleşmiştir. Biyoyakıt ve Çöp mtep Nükleer 725 mtep Doğalgaz mtep Hidrolik 292 mtep Kömür mtep Diğer 114 mtep Petrol mtep Şekil 1. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı, 2010 Dünya birincil enerji arzındaki son 10 yıllık artış oranı yaklaşık %26 düzeyindedir. Bu dönemde, en dikkat çekici gelişme kömürün toplam enerji arzı içerisindeki payına ilişkindir. Söz konusu 10 yılda petrolün payı %36,2 den %33,3 e, nükleerin payı %6,7 den %5,6 ya ve biyoyakıt payı %10,2 den %10 a düşerken, doğal gazın payı sadece 1 puanlık artışla %20,5 dan %21,5 a yükselmiş, buna karşın kömürün toplam içindeki payı 3,8 puan artışla %23,5 den %27,3 düzeyine artmıştır (IEA 2012b, s.51) (Şekil 2) Petrol Kömür Doğal gaz Şekil 2. Son 10 Yılda Dünya Fosil Yakıt Arzındaki Gelişim 3

12 mtep Uluslararası Enerji Ajansı tarafından, günümüzde mevcut politikaların sürdürüleceği varsayımına göre yapılan tahminlerde; dünya birincil enerji arzının 2010 yılına göre yaklaşık %38 oranında artış göstererek 2030 yılında mtep seviyesine yükseleceği, bu miktarın kaynaklara dağılımında önemli farklılıkların olmayacağı, bununla beraber petrolün birinciliği kaybedeceği öngörülmektedir. Buna göre; 2030 yılında en büyük pay %29,2 ile kömürün olacaktır. Kömürü %27,7 ile petrol ve %22,9 ile doğal gaz izleyecektir. Söz konusu yılda; nükleer enerjinin payı %5,8 ve diğer kaynakların 1 payı ise %14,4 olacaktır (IEA 2012b, s.553) (Şekil 3) Petrol Kömür Doğal gaz Nükleer Diğer Şekil 3. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Gelişimi, Dolayısıyla, Uluslararası Enerji Ajansı, mevcut enerji politikalarının gelecekte de fazla değişmeden sürdürüleceği varsayıldığında, kömürün, dünya enerji bileşimi içerisindeki belirleyici konumunu en azından önümüzdeki yıl içerisinde de arttırarak sürdüreceğini öngörmektedir. Buna göre; döneminde enerji kaynakları için artış oranları; kömürde %115,1, doğal gazda % 92,9, petrolde %32,7, nükleerde %49,9 ve diğerlerinde ise %91,8 olacaktır (Tablo 1). Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Arzında Kaynakların Artış Oranları (%) Dönem Petrol Kömür Doğal gaz Nükleer Diğer ,4 46,1 32,2 6,4 28, ,4 27,1 21,9 23,2 27, ,9 15,8 19,7 14,3 17, ,7 115,1 92,9 49,9 91,8 1 hidrolik, yeni/yenilenebilir, biyoenerji. 4

13 milyon ton 2.2. DÜNYA KÖMÜR ÜRETİMİ Dünya kömür üretimi son otuz yılda yaklaşık iki kat artmıştır. Kömür üretimindeki artış, başta Çin olmak üzere Asya kıtasındaki elektrik enerjisi talebinden kaynaklanmaktadır. Bu ülkenin kömürden elde ettiği elektrik enerjisi 2010 yılında bir önceki yıla göre %10,6 oranında artarak TWh düzeyine yükselmiştir. Kömür tüketiminin, gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre daha fazla artmakta oluşunun nedenleri arasında; yüksek ekonomik büyüme oranları ve artan elektrifikasyon ihtiyacı nedeniyle gelişmekte olan ülkelerin daha kolay ve daha ucuz ulaşabilecekleri kömürü tercih ederken başta Avrupa Birliği olmak üzere gelişmiş ülkelerin özellikle çevresel duyarlılıklar nedeniyle elektrik üretiminde giderek daha fazla doğal gazı tercih etmeleri gelmektedir. Son 12 yıldır kesintisiz artmakta olan küresel kömür üretimi 2011 yılında da bir önceki yıla göre %6,6 oranında artarak milyon ton olarak gerçekleşmiştir (IEA 2012c, s.ii.3). Buhar kömürü üretimi %6,6 artışla milyon ton, kok kömürü üretimi %7,4 artışla 967 milyon ton ve linyit üretimi ise %5,9 artışla milyon ton olmuştur. Toplam üretimin yaklaşık %88 i taşkömürü ve %12 si ise linyit 2 kategorisindedir. Böylelikle, dünya kömür üretimi, son on yılda toplam %55 oranında artmış olmaktadır. Son on yıldaki ortalama yıllık artış oranı ise %4,5 düzeyindedir (BP 2012) (Şekil 4) Şekil 4. Dünya Kömür Üretimleri 2012 yılının tamamına ait kömür üretim verileri uluslararası kuruluşlar tarafından henüz yayınlanmamakla beraber, gelen ilk verilerden, kömür üretiminin 2012 yılı ilk üç-çeyreklik diliminde de artış gösterdiği, ancak artış oranının 2011 yılının aynı dönemine göre %1,6 gibi bir oranla sınırlı kaldığı görülmektedir (IEA 2012d, s ). 2 Uluslararası literatürde, kcal/kg altındaki tüm kömürleri (alt bitümlü ve linyit) kapsayan kahverengi kömür terimi kullanılmaktadır. Bununla beraber, söz konusu terimin ülkemizde yaygın kullanımının bulunmaması nedeniyle, bu çalışmada kahverengi kömür yerine linyit terimi kcal/kg ve altındaki alt ısıl değere sahip linyitlerle birlikte kcal/kg kcal/kg aralığındaki alt bitümlü kömürleri de kapsayacak şekilde kullanılmıştır. 5

14 milyon ton 2011 yılı dünya kömür üretiminin %45,2 sini (3.471 milyon ton) tek başına Çin gerçekleştirmiştir. ABD nin payı %13,1 (1.004 milyon ton), Hindistan ın payı %7,6 (586 milyon ton) ve Avustralya nın payı ise %5,4 (414 milyon ton) oranındadır. Bu ülkeleri; Endonezya (376 milyon ton), Rusya Federasyonu (334 milyon ton) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (253 milyon ton) izlemektedir (Şekil 5). Bu yedi ülkenin küresel kömür üretimi içindeki toplam payları %84 düzeyindedir (IEA 2012c, s.ii.4). Avustralya 414 Hindistan 586 Endonezya 376 Rusya 334 G.Afrika 253 Diğer milyon ton ABD Çin Şekil 5. Ülkelere Göre 2011 Yılı Kömür Üretimleri Genel olarak, kömür üretimleri gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre çok daha yüksek oranda artış göstermektedir. Dünya kömür üretiminde, döneminde en yüksek artış oranı %374 ile Endonezya ya aittir ve 2000 yılında 79,4 milyon ton olan kömür üretimini 2011 yılında 376 milyon ton düzeyine çıkarabilmiştir. Aynı dönemde kömür üretim artışları; Vietnam da %284, Çin de %149, Kolombiya da %119 ve Hindistan da ise %75 olmuştur (IEA 2012c, s.iii.5-iii-6). Buna karşın; İngiltere, İspanya, Yunanistan gibi Avrupa ülkelerinde ciddi üretim düşüşleri yaşanmıştır. Dünya linyit üretimi bir önceki yıla göre %5,9 artarak 2011 yılında milyon ton olmuştur (IEA 2012c, s.ii.5) (Şekil 6). Bu sınıftaki kömürlerin üretimi gelişmiş ülkelerde hızla düşerken gelişmekte olan ülkelerde rekor düzeylerde artmaktadır Şekil 6. Dünya Linyit Üretimleri 6

15 2011 yılı dünya linyit üretiminde en büyük pay Almanya nın olmuştur. Söz konusu yılda Almanya nın linyit üretimi 176,5 milyon ton (%17) düzeyindedir. Almanya yı 136,3 milyon ton ile Çin, 77,6 milyon ton ile Rusya Federasyonu, 73,4 milyon ton ile ABD ve 72,5 milyon ton ile Türkiye izlemektedir yılı dünya linyit üretiminde ülkemiz beşinci büyük üretici konumundadır. Avustralya, Polonya ve Yunanistan da önemli linyit üreticileri arasındadır (IEA 2012c, s.ii.5) (Şekil 7). Türkiye 7,0% Avustralya 6,7% Polonya 6,0% Yunanistan 5,7% milyon ton ABD 7,1% Rusya 7,5% Diğer 30,0% Çin 13,1% Almanya 17,0% Şekil 7. Ülkelere Göre 2011 Yılı Dünya Linyit Üretimleri Linyit üretiminde, son 10 yıllık dönemde Çin ve Hindistan ciddi artışlar sağlamıştır. Bununla beraber; ABD, Rusya, İspanya, Macaristan, Yunanistan ve Çek Cumhuriyeti nde önemli üretim düşüşleri söz konusudur DÜNYA KÖMÜR TÜKETİMİ Dünya kömür tüketimi, son otuz yılda yaklaşık iki kat artmıştır. Son on yıldaki artış oranı %58 düzeyindedir. Tüketim artışı, büyük ölçüde Çin in talebinden kaynaklanmıştır. Bu ülkenin döneminde kömür talep artışı %165 oranındadır. Aynı dönemde Hindistan ın talebi %83, Güney Kore nin talebi %81 ve Türkiye nin talebi ise %28 oranında artış göstermiştir (IEA 2012c, s.iii.17-iii.19). Kömür tüketiminde 2011 yılında gerçekleşen artış oranı ise son derece yüksektir yılında milyon ton olan dünya kömür tüketimi %8,4 oranında artarak 2011 yılı sonunda milyon ton düzeyine yükselmiştir yılı dünya kömür 3 tüketiminin yaklaşık yarısı Çin tarafından gerçekleştirilmiştir. Söz konusu yılda Çin in kömür tüketimi milyon ton olmuştur. Diğer önemli kömür tüketicileri; sırasıyla, ABD (%12,2), Hindistan (%8,6), Rusya (%3,1), Almanya (%3), Güney Afrika Cumhuriyeti (%2,4), Japonya (%2,3), Polonya (%1,9), Güney Kore (%1,7) ve Avustralya (%1,6) şeklindedir (Şekil 8). Ülkemizin dünya kömür tüketimindeki payı da azımsanmayacak ölçüdedir. Türkiye nin, 2011 yılı dünya kömür tüketimi içindeki payı 100,1 milyon ton ile %1,4 düzeyindedir Söz konusu 11 ülkenin küresel kömür tüketimindeki toplam payı %86 oranındadır (IEA 2012c, s.iii.17-iii.19). 3 Antrasitten linyite tüm kömür çeşitleri. 7

16 Avustralya 120 G.Kore 130 Polonya 146 Japonya 175 G.Afrika 183 Türkiye 101 Diğer Çin milyon ton Almanya 230 Rusya 235 Hindistan 655 ABD 925 Şekil 8. Ülkelere Göre 2011 Yılı Dünya Kömür Tüketimi Son on yılda olduğu gibi 2011 yılındaki hızlı kömür tüketim artışının gerisinde de yine Çin bulunmaktadır. Çin deki kömür tüketim artışı 2011 yılında bir önceki yıla göre %18 oranında artmıştır. Söz konusu yılda kömür tüketim artışı Güney Kore de %8 ve Türkiye de ise %6 oranındadır. Buna karşın, tüketim, Avustralya da %14, Japonya da %5, Güney Afrika Cumhuriyeti nde %4 ve ABD de %3 gerilemiştir. ABD elektrik üretiminde kömür kullanımı, bir taraftan doğal gaz rekabeti diğer taraftan elektrik talebindeki genel daralma nedeniyle son yıllarda azalma eğilimine girmiştir. Son ekonomik kriz sonrasında 2009 yılında %12 oranında gerileyen ABD kömür tüketimi 2010 yılında %6 oranında artmış, ancak 2011 yılında tekrar düşmüştür yılı dünya kömür tüketiminin 917 milyon tonu koklaşabilir kömür ve milyon tonu ise buhar kömürüdür. Linyit tüketimi ise toplam milyon ton olmuştur (IEA 2012c, s.iii.23- III.29) yılı linyit tüketiminde ilk sıra 176,3 milyon ton ile Almanya nındır. İkinci sırada bulunan ve tüketimini bir yılda %7,5 oranında artırarak 132,6 milyon ton tüketen Çin, önümüzdeki yıllarda linyit tüketiminin en muhtemel lider adayıdır. Bu ülkeleri 77,8 milyon ton ile Rusya, 73,9 milyon ton ile Türkiye ve 73,9 milyon ton ile ABD izlemektedir (Şekil 9). Diğer 310,6 Almanya 176,3 milyon ton Çin 132,6 Yunanistan 59,7 Rusya 77,8 Polonya 62,7 Avustralya 69,5 ABD 73,9 Türkiye 73,9 Şekil 9. Ülkelere Göre 2011 Yılı Linyit Tüketimi 8

17 G.Afrika Polonya Kazakistan Çin Avustralya Hindistan Çek Cumh. Fas ABD G.Kore Danimarka Almanya İngiltere Japonya Türkiye % Günümüzde, Dünya kömür üretiminin yaklaşık %64,7 si elektrik üretimi amacıyla kullanılmakta, %26,6 sı demir-çelik endüstrisi dahil sanayi sektörlerinde ve %3,6 sı ise ısınma amaçlı olarak tüketilmektedir. Ulaştırma ve diğer alanlarda kullanılan kısmı %4,6 ve sıvı yakıta dönüştürülen kısmı ise binde 5 düzeyindedir (IEA 2012b, s.159). Kömür, elektrik üretimi amacıyla kullanılan yakıtlar arasında en yaygın olanıdır. Kömürün elektrik üretiminde en yüksek oranda kullanılan yakıt olma niteliğinin öngörülebilir bir gelecekte de değişmeyeceği tahmin edilmektedir yılında dünya toplam elektrik üretiminde %37,4 oranında kullanılan kömür 2010 yılı itibariyle %40,6 oranında kullanılmıştır. Uluslararası Enerji Ajansı tarafından, mevcut politikaların gelecekte de değişmeden devam edeceği varsayımıyla yapılan tahminlere göre kömürün elektrik üretiminde kullanım payı 2030 yılında %41,1 düzeyine yükselecektir (IEA 2012b, s ). Söz konusu tahminlere göre, bu alanda ne doğal gazın ne de nükleer enerjinin kömürün yanına yaklaşabilmesi mümkün görünmemektedir (Şekil 10) % 20% 40% 60% 80% 100% Kömür Petrol Doğalgaz Nükleer Diğer Şekil 10. Dünya Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı Elektrik üretiminde kömürü yüksek oranda kullanan çok sayıda ülke bulunmaktadır. Bunlar arasında; Güney Afrika Cumhuriyeti (%93,2), Polonya (%87,7), Kazakistan (%80,7), Çin (%77,8), Avustralya (%74,8) ve Hindistan (%68) en yüksek oranda kullanan ülkelerdir (IEA 2012e, s.iii.8-iii.15) (Şekil 11) ,2 87,7 80,7 77,8 74,8 68,0 58,4 49,4 45,5 43,9 43,8 43, ,5 27,2 26, Şekil 11. Çeşitli Ülkelerde Elektrik Üretiminde Kömürün Payı,

18 Endonezya Avustralya Rusya ABD Kolombiya G. Afrika Kanada Kazakistan Vietnam Moğolistan İspanya Tayland Brezilya Malezya Türkiye İtalya Hollanda İngiltere Almanya Tayvan Hindistan G.Kore Japonya Çin Diğer milyon ton 2.4. DÜNYA KÖMÜR TİCARETİ Dünya kömür ticaretinin yaklaşık tamamı taşkömürüne ilişkindir. Linyit kömürünün ülkeler arasında taşınması ya da ticareti günümüzde ekonomik olmamaktadır. Küresel ölçekte ticareti yapılan taşkömürünün iki ana kullanım amacı bulunmaktadır: Elektrik üretimi (buhar kömürü) ve demir çelik endüstrisinin kullanımı için kok üretimi (koklaşabilir kömür) yılı rakamlarına göre dünya kömür ticaretinin %76 sı buhar kömürü ve %24 ü ise kok kömürüdür (WCA 2011). Son yıllarda buhar kömürünün payının giderek yükselmekte olduğu gözlenmektedir. Dünya kömür ticaret hacmi bir önceki yıla göre %6 oranında artarak 2011 yılında milyon ton düzeyine ulaşmıştır. Söz konusu ticaretin 861 milyon tonluk kısmı buhar kömürü, 276 milyon tonluk kısmı kok kömürü ve 4,8 milyon tonluk kısmı ise linyite ilişkindir. (IEA 2012c, s.ii.9). Dünya kömür ihracatında ilk sıra 2011 yılında değişmiştir. Söz konusu yıla kadar kömür ihracatındaki liderliğini sürdüren Avustralya 2011 yılında liderliği Endonezya ya kaptırmıştır. Endonezya nın 2011 yılı ihracatı bir önceki yıla göre %15,8 artış göstererek 309,5 milyon ton düzeyine yükselmiştir. İhracat hacmi %2,8 oranında gerileyen Avustralya 284,5 milyon ton ile ikinci sıradadır. Diğer önemli kömür ihracatçıları arasında, sırasıyla; Rusya (123,7 milyon ton), ABD (97,3 milyon ton), Kolombiya (75,5 milyon ton) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (71,7 milyon ton) bulunmaktadır (IEA 2012c, s.ii.10) yılında ihracatta olduğu gibi ithalatta da lider değişmiştir. Yeni lider, ithalatı bir önceki yıla göre %16,8 oranında artarak 190,5 milyon tona yükselen Çin dir. İthalatı %5,4 oranında düşen 2010 yılının lideri Japonya ise 175,4 milyon ton ile bu defa ikinci olabilmiştir. Diğer önemli ithalatçı ülkeler, sırasıyla; Güney Kore (129,2 milyon ton), Hindistan (105,7 milyon ton), Tayvan (66,3 milyon ton) ve Almanya (41,3 milyon ton) şeklindedir (IEA 2012c, s.ii.10) (Şekil 12) İthalat İhracat Şekil 12. Dünya Kömür Ticareti, 2011 Dünya buhar kömürü ihracatı 2011 yılında %9,2 oranında artış göstererek 861 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Buhar kömüründe en büyük ihracatı 308,9 milyon ton ile Endonezya yapmıştır. Bu ülkeyi, sırasıyla; Avustralya, Rusya Federasyonu, Kolombiya, Güney Afrika Cumhuriyeti, ABD ve Kazakistan izlemektedir. Buhar kömürünün en büyük alıcısı ise 146,4 milyon ton ile Çin dir. Bu ülkeyi, sırasıyla; Japonya, Kore, Hindistan, Tayvan, Almanya, İngiltere ve Rusya izlemektedir (IEA, 2012c, s.ii.11). 10

19 USD/ton Buhar kömürü ticareti artarken koklaşabilir kömür ticareti ise 2011 yılında bir önceki yıla göre %2,7 oranında gerilemiş ve 276 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Koklaşabilir kömürün en büyük ihracatçısı Avustralya dır yılında yapılan toplam koklaşabilir kömür ihracatının %51 ini (140,1 milyon ton) Avustralya yapmıştır. Bu ülkeyi ABD, Kanada, Moğolistan ve Rusya izlemektedir. Koklaşabilir kömür ihracatının %96 sını bu beş ülke gerçekleştirmiştir. Bu sınıftaki kömürün en büyük alıcısı Japonya dır. Bu ülkenin koklaşabilir kömür ithalatı 2011 yılında 53,8 milyon ton olmuştur. Japonya yı Çin, Güney Kore ve Hindistan izlemektedir (IEA 2012c, s.ii.12) FİYATLAR Dünya kömür fiyatları, özellikle 2003 sonrası tırmanışa geçmiştir yılı itibariyle koklaşabilir kömür fiyatları ton başına 200 doların ve buhar kömürü fiyatları ise 120 doların üzerine çıkmıştır. Son on yıldaki artış oranı; buhar kömüründe %300 leri ve koklaşabilir kömürde ise %450 leri bulmaktadır (IEA 2012c, s.iii.47-iii.51) (Şekil 13) Avustralya, koklaşabilir, fob Kanada koklaşabilir ABD koklaşabilir, fas G.Afrika koklaşabilir Avustralya buhar, fob Kanada buhar ABD buhar, fas Kolombiya buhar Endonezya buhar G.Afrika buhar Şekil 13. İhracatçı Ülkelere Göre Kömür İthalat Maliyetleri Bununla beraber, ABD deki Shale Gas devriminin kömür fiyatları üzerindeki etkisi 2011 yılı sonunda ortaya çıkmaya başlamış ve özellikle Kuzeybatı Avrupa buhar kömürü fiyatları 2011 yılı sonunda düşme eğilimine girmiştir. ABD Shale Gas üretimindeki artış doğal gaz fiyatlarını önemli ölçüde düşürmüş ve bu ülkenin elektrik üretiminde kömürden doğal gaza dönüşüm sürecini hızlandırmıştır. Bunun üzerine, ABD kömür üreticilerinin yeni pazar arayışları sonucunda Avrupa kömür fiyatları 2011 Mart ayındaki 130 USD/ton seviyesinden 2012 Mayıs ayında 85 USD/ton düzeylerine kadar gerilemiştir. Bu gelişme, Avrupa da ABD dekinin tam ters yönde bir sonuç doğurmuş ve Avrupa elektrik üreticileri ABD den gelen bu bol ve ucuz kömür nedeniyle elektrik üretiminde doğal gazdan kömüre dönüşümü tercih etmişlerdir. Bununla beraber, ABD kömür üretim hacmi de düşmüş ve mevcut fiyatların sürdürülebilir olup olmadığı tartışılmaya başlanmıştır (IEA 2013, s.xi; IEA 2012f) yılı başında USD/ton aralığında seyreden uluslararası buhar kömürü fiyatları 2013 yılının ilk çeyreği itibariyle gerileme eğilimindedir ve 85 USD/ton seviyesinin altını görmüştür. Metalurjik kömür fiyatları ise 2011 yılında 330 USD/ton düzeyine kadar yükselmiş, ancak 2012 yılında tekrar 200 USD/ton seviyelerine gerilemiştir. Bazı ülkelerde 2011 yılı itibariyle 11

20 koklaşabilir kömür fiyatları ile sanayide ve termik santrallerde kullanılan buhar kömürü fiyatları Şekil 14 de verilmektedir (IEA 2012c, s.iii.52-iii.54). Koklaşabilir Kömür Fiyatı (USD/tek) Sanayide Kullanılan Buhar Kömürü Fiyatı (USD/tek) Elektrik Üretiminde Buhar Kömürü Fiyatı (USD/tek) Şili Türkiye Finlandiya Fransa İtalya Japonya Polonya ABD Avusturya Türkiye Finlandiya İtalya Japonya İngiltere ABD Avusturya Türkiye Finlandiya Fransa Almanya İrlanda Meksika Polonya Portekiz İngiltere ABD Şekil 14. Bazı Ülkelerde Sektörlere Göre Kömür Fiyatları 2.6. DÜNYA KÖMÜR REZERVLERİ Dünya Enerji Konseyi nin araştırmalarına göre; dünya kanıtlanmış işletilebilir kömür rezervi toplam 861 milyar ton büyüklüğündedir. Söz konusu rezervin; 405 milyar tonu antrasit ve bitümlü kömür, 261 milyar tonu alt bitümlü kömür ve 195 milyar tonu ise linyit kategorisindedir (WEC 2010, s.10-12) (Şekil 15) milyar ton Antrasit ve Bitümlü Alt Bitümlü Linyit Şekil 15. Dünya Kömür Rezervlerinin Kömür Kategorilerine Göre Dağılımı 4 Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması na göre; ıslak ve külsüz bazda alt ısıl değerleri kcal/kg dan yüksek kömürler antrasit ve bitümlü kömür, kcal/kg kcal/kg arasında alt ısıl değere sahip olanlar alt bitümlü kömür ve kcal/kg ın altında olanlar ise linyit kömürü şeklinde sınıflandırılmaktadır. Veri adreslerinde, tanımlamalarda, metodolojide, terminolojide ya da değişik zaman dilimlerinde ortaya çıkan farklılıklar nedeniyle, kömüre ilişkin küresel bilgilere farklı kaynaklarda farklı şekillerde rastlayabilmek mümkündür. Örneğin, Dünya Enerji Konseyi tarafından kullanılan kanıtlanmış işletilebilir rezerv (proved recoverable reserve) tanımı aralarında Türkiye nin de bulunduğu bazı ülkelerde kullanılmamaktadır. Bununla beraber, ülkemizde kömür rezervleri için halen kullanılmakta olan görünür, muhtemel ve mümkün rezerv kavramları ise tek başlarına uluslararası karşılaştırmalar yapabilmek bakımından yeterli olmamaktadır. Dolayısıyla, ülkemiz kömür sektöründe, uluslararası standartlara uygun yeni bir rezerv sınıflama sisteminin kullanılmasına yönelik bir çalışmanın yapılması ihtiyacı bulunmaktadır. 12

21 Dünya Enerji Konseyi tarafından 75 civarında ülkede bulunduğu raporlanan dünya kömür rezervlerinin en büyük kısmı (237,3 milyar ton) ABD de yer almaktadır (Şekil 16). ABD yi 157 milyar ton ile Rusya Federasyonu ve 114,5 milyar ton ile Çin izlemektedir. Diğer kömür zengini ülkeler arasında; Avustralya (76,4 milyar ton), Hindistan (60,6 milyar ton), Almanya (40,7 milyar ton), Ukrayna (33,9 milyar ton), Kazakistan (33,6 milyar ton) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (30,2 milyar ton) bulunmaktadır. Dolayısıyla, dünya kömür rezervlerinin %90 dan fazlası bu 9 ülkenin elindedir (WEC 2010, s.10-12). Kazakistan %3,9 Ukrayna %3,9 Almanya %4,7 Güney Afrika Diğer %9,0 %3,5 ABD %27,6 Hindistan %7,0 Avustralya %8,9 Çin %13,3 Rusya %18,2 Şekil 16. Dünya Kömür Rezervlerinde Ülkelerin Payları Toplam 195 milyar ton büyüklüğündeki dünya linyit rezervlerinin en büyük bölümü 40,6 milyar ton ile Almanya da bulunmaktadır (Şekil 17). Bu ülkeyi 37,2 milyar ton ile Avustralya ve 30,2 milyar ton ile ABD izlemektedir. Çin (18,6 milyar ton), Sırbistan (13,4 milyar ton), Kazakistan (12,1 milyar ton) ve Rusya (10,5 milyar ton) geniş linyit rezervlerine sahip diğer ülkeler arasındadır (WEC 2010, s.10-12). Her ne kadar 2012 yılı sonu itibariyle ülkemiz linyit rezervi 13,9 milyar ton olarak hesaplanmaktaysa da, kullanılan sınıflandırma sistemindeki farklılıklar nedeniyle Dünya Enerji Konseyi istatistiklerinde Türkiye nin kanıtlanmış işletilebilir linyit rezervi sadece 1,8 milyar ton olarak yer almaktadır. 5 Rusya 5,4% Kazakistan 6,2% Sırbistan 6,9% Diğer 16,6% ABD 15,5% Almanya 20,8% Avustralya 19,1% Çin 9,5% Şekil 17. Dünya Linyit Rezervlerinde Ülkelerin Payları 5 Son yıllarda yürütülen ciddi kömür arama faaliyetleri sonucunda ülkemiz linyit rezervi önemli ölçüde arttırılabilmiştir. Bununla beraber, söz konusu rezervin uluslararası standartlara göre sınıflandırılmasına ve ekonomik olarak işletilebilir rezervlerimizin belirlenmesine yönelik bir çalışmanın ilgili kuruluşların da katılımıyla gerçekleştirilmesinde büyük yarar bulunmaktadır. 13

22 Dünya 2011 yılı toplam kömür üretimi dikkate alındığında, küresel kömür rezervlerinin yaklaşık 112 yıl ömrü bulunduğu hesaplanmaktadır (BP 2012, s.30). Aynı şekilde, ısıl değeri yaklaşık kcal/kg dan düşük linyit rezervlerinin kalan ömürleri ise, 2011 yılı küresel linyit üretimi dikkate alındığında 264 yıldır. Bununla beraber, kömür rezervlerinin kalan ömrünün hesaplanmasında, günümüz koşullarında teknik ve ekonomik bakımdan kazanılabilir olan toplam 861 milyar ton büyüklüğündeki kömür rezervi temel olarak alınmaktadır. Almanya Federal Yer Bilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü ne göre, günümüz koşullarında henüz teknik ya da ekonomik bakımdan kazanılabilir olmayan 17 trilyon ton taşkömürü ile 4,2 trilyon ton linyit, kaynak olarak yerkürede kullanılabileceği zamanı beklemektedir (Federal Institute for Geosciences and Natural Resources 2009, s.56-59; Tamzok 2011) ÇEVRE VE TEKNOLOJİ Kömür madenciliği ve kömür kullanımı, her aşaması çevre üzerinde etkili ve belirli düzeylerde çevre kirliliğine neden olan faaliyetler bütünüdür. Özellikle son yıl içerisinde, kömürün çevreye etkileri konusunda gerek teknoloji gerekse mevzuat bakımından olumlu gelişmeler elde edilmiştir. Kömürün yakılması sonucunda ortaya çıkan ve küresel ısınmaya neden olan CO 2 emisyonları ise, son yıllarda kömürden kaynaklanan çevresel sorunlar arasında ilk sırada yer almaktadır. Kömürün küresel ısınmaya yol açan etkilerinin ne şekilde giderilebileceği konusu ve bu kapsamda temiz kömür teknolojilerinin bugünü ve geleceği tüm dünyada ciddi şekilde tartışılmaktadır. Temiz kömür teknolojileri; kömür yıkamadan sıvılaştırmaya, gazlaştırmadan karbon tutma ve depolamaya kadar çok geniş bir yelpazeyi tanımlamakla beraber, günümüz kömür endüstrisinin, kömüre dayalı elektrik santrallerinin veriminin arttırılması ve söz konusu santrallerden CO 2 emisyonlarının azaltılmasıyla sınırlı bir alanda özellikle yoğunlaştığı görülmektedir (Tamzok, 2011) CO2 EMİSYONLARI Fosil yakıt kaynaklı dünya CO 2 emisyonu son 39 yılda %115 artarak 2010 yılında milyon ton düzeyine ulaşmıştır. Aynı dönemde kömürden kaynaklanan CO 2 emisyonundaki artış oranı ise %152 düzeyindedir ve 2010 yılında milyon ton olmuştur (Şekil 18). Kömür kaynaklı CO 2 emisyonunun toplam emisyon içerisindeki payı 2010 yılı itibariyle %43 düzeyindedir (IEA 2012g, s. II.6-II.7). 14

23 milyon ton milyon ton Kömür Petrol Doğalgaz Şekil 18. Fosil Yakıtlardan CO 2 Emisyonu 2009 yılı itibariyle; kömür tüketiminden kaynaklanan dünya CO 2 emisyonunun %68 i (8.884 milyon ton) elektrik ve ısı üretimi amaçlıdır. İmalat sanayi ve inşaat sektöründe kullanılan kömürün emisyon payı %25 (3.267 milyon ton) ve ısınma, ulaşım, ziraat ve diğer amaçlı kömür kullanımının payı ise %7 (915 milyon ton) düzeyindedir (IEA 2012c, s.ii.17) (Şekil 19) Diğer İmalat ve inşaat sektörleri Elektrik ve ısı üretimi Şekil 19. Dünya Kömür Kaynaklı CO 2 Emisyonu TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ Temiz kömür teknolojileri kavramı, genel olarak, kömür üretimi, hazırlanması ve kullanımı süreçlerinde verimlilik ve çevre boyutlarını bir arada kapsayan bir tanımlamaya işaret etmektedir. Söz konusu teknolojiler; bir taraftan emisyon ve atıkların azaltılmasını diğer taraftan birim kömürden elde edilecek enerjinin arttırılmasını hedeflemektedir. Küresel bazda kömür endüstrisinin son yıllarda odaklandığı temel alanlar ise; kömüre dayalı termik santrallerin veriminin arttırılması ve bu santrallerden CO 2 emisyonlarının azaltılmasıdır. Bu çerçevede özellikle sanayileşmiş Batı ülkeleri tarafından benimsenen genel yol haritası; öncelikle mevcut ya da yeni tesis edilecek kömür santrallerinde en son teknolojilerin kullanımının sağlanması, daha sonra termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmelerin elde edilmesi ve son olarak 15

24 CO 2 tutma ve depolama (CCS) teknolojilerinin ticari olarak- devreye alınmasıdır. Söz konusu yol haritası aşağıda özetlenmektedir (Tamzok 2011): a) Mevcut ya da yeni tesis edilecek kömür santrallarında, sahip olunan en son teknolojilerin (süperkritik, ultra-süperkritik) kullanımının sağlanması ile %44-45 verimlilik düzeyine ulaşılması ve CO 2 emisyonunun 1/3 oranında düşürülmesi, b) Termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmelerin elde edilerek %50-55 verimlilik düzeyine ulaşılması ve CO2 emisyonunun bu aşamada da- 1/3 oranında düşürülmesi, c) CO 2 tutma ve depolama (CCS) teknolojilerinin devreye alınması ile %52-55 verimlilik düzeyine ulaşılması ve CO 2 emisyonunun sıfırlanması. Söz konusu yol haritasının ilk aşamasında, yeni teknolojilerin devreye girmesi ile yüksek verim artışı ve CO 2 emisyonlarının azaltılması hedefleri bakımından önemli gelişmeler kaydedilebilmiştir. Bununla beraber, gerek yeni teknolojilerin gerekse CO 2 tutma ve depolama teknolojilerinin ticari yapılabilirlikleri bakımından henüz pek çok soru işareti ortada durmaktadır (Tamzok 2011). 16

25 3. TÜRKİYE DE SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 3.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI Ülkemiz enerji tüketiminde ortalama yıllık artış oranı son on yılda %4,3 ve son yirmi yılda ise %3,9 düzeyindedir. Söz konusu artış oranları Dünya ortalamalarının oldukça üzerindedir. Son on yılda Dünya enerji tüketimi yaklaşık 1,3 kat artarken ülkemiz enerji tüketimi 1,5 kat artmıştır. Son yirmi yılda ise 2,1 kat artış söz konusudur. Birincil enerji arzı 2011 yılında bir önceki yıla göre %4,8 artış göstererek 114,5 mtep olmuştur. Bu arzın kaynaklara dağılımında ilk sırayı 36,9 mtep ile doğal gaz almaktadır. Doğal gazı sırasıyla 35,8 mtep ile kömür, 30,5 mtep ile petrol, 3,5 mtep ile odun, hayvan ve bitki artıkları, 4,5 milyon tep ile hidrolik ve 3,2 milyon tep ile jeotermal, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir kaynaklar izlemektedir (ETKB 2013a). Yerli kömür arzı; 16,4 mtep linyit, 1,3 mtep taşkömürü ve 0,4 mtep asfaltit olmak üzere toplam 18,1 mtep ve ithal kömür arzı ise 15,4 mtep taşkömürü, 2 mtep petrokok ve 0,4 mtep kok olmak üzere toplam 17,6 mtep düzeyindedir. Birincil enerji arzının kaynaklara dağılımında yıllar içerisinde önemli değişiklikler söz konusudur yılında arzın %46,5 i petrol, %29 u odun ve hayvan-bitki artıkları ve %23,5 i yerli kömürden (linyit, taşkömürü ve asfaltit) karşılanırken 2011 yılına gelindiğinde en büyük pay %32,3 ile 1980 li yılların ortalarından itibaren ithalatına başlanan doğal gazın olmuş, petrol %26,7, yerli kömür %15,8 ve odun ve hayvan-bitki artıkları %3,1 düzeyine gerilemiş, ithal kömür (taşkömürü, kok ve petrokok) ise %15,5 seviyesine yükselmiştir (Şekil 20). Yerli kömür 15,8% Petrol 26,7% Odun-çöp 3,1% Hidrolik 3,9% Diğer 2,8% İthal kömür 15,5% Doğal gaz 32,3% Şekil 20. Türkiye Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Dağılımı, sonu itibariyle Türkiye nin birincil enerji üretimi bir önceki yıla göre yaklaşık %1 oranında düşüşle 32,2 mtep olmuştur. Söz konusu yerli üretimin kaynaklara dağılımında, 17,9 mtep ile kömür ilk sırayı alırken, bunu 4,5 mtep ile hidrolik, 3,5 mtep ile odun, hayvan ve bitki artıkları, 3,1 mtep ile jeotermal, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir enerji kaynakları, 2,6 mtep ile petrol ve 0,6 mtep ile doğal gaz izlemektedir (Şekil 21). Yerli kömür üretimi; 16,1 mtep linyit, 1,3 mtep taşkömürü ve 0,4 mtep asfaltit şeklindedir (ETKB 2013a). 17

26 bin tep Petrol 8,0% Doğal gaz 2,2% Diğer 9,6% Hidrolik 13,9% Kömür 55,4% Odun-çöp 10,8% Şekil 21. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklara Dağılımı, 2011 Ülkemiz enerji tüketimi son yirmi yılda %111 ve son on yılda ise %52 artış gösterirken, enerji üretimimiz son yirmi yılda %26 ve son on yılda %31 arttırılabilmiştir. Kömür üretimindeki artış ise son yirmi ve on yıllık dönemlerde sırasıyla %62 ve %45 oranındadır. Dolayısıyla, enerji üretimimizdeki artış enerji tüketimindeki artış hızının önemli ölçüde gerisindedir. Bu nedenle, yerli üretimin tüketimi karşılama oranı yirmi yıl önce %47 ve on yıl önce %33 düzeyindeyken söz konusu oran 2011 yılı itibariyle %28 e kadar düşmüştür. Aynı şekilde yerli kömür üretiminin enerji tüketimini karşılama oranında da gerileme söz konusudur. Bu oran, 1991 yılında %20,3 ve 2001 yılında %16,3 düzeyindeyken 2011 yılında %15,6 şeklinde gerçekleşmiştir (Şekil 22) Enerji tüketimi % Enerji üretimi Kömür üretimi Enerji üretiminin enerji tüketimini karşılama oramı Kömür üretiminin enerji tüketimini karşılama oranı Şekil 22. Türkiye Enerji Tüketimi ve Toplam Enerji Üretimi ile Kömür Üretiminin Payları 18

27 ton Yerli enerji üretiminin tüketimi giderek daha az oranda karşılayabilmesi sonucunda enerji ithalatının da giderek artması kaçınılmaz olmuştur yılı itibariyle ülkemizdeki enerji tüketiminin %28 i yerli enerji kaynaklarından elde edilirken, %72 gibi önemli bir kısmı ise ithal kaynaklardan sağlanmıştır. Net enerji ithalatının kaynaklara dağılımı; 35,6 mtep doğal gaz, 30,8 mtep petrol ve 17,6 mtep kömür şeklindedir (ETKB 2013a) (Şekil 23). Kömür 21,0% Petrol 36,7% Doğal gaz 42,4% Şekil 23. Net Birincil Enerji İthalatının Kaynaklara Dağılımı, KÖMÜR ÜRETİMİ Ülkemiz 2011 yılı satılabilir kömür üretimi; 72,5 milyon ton linyit, 2,6 milyon ton taşkömürü ve 0,9 milyon ton asfaltit olmak üzere bir önceki yıla göre %3,4 artarak toplam 76 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (ETKB 2013b) li yıllardan itibaren sürekli bir düşme eğilimine giren taşkömürü üretimleri 2004 yılında 1,9 milyon tona kadar gerilemiştir. Bu tarihten sonra tekrar hareketlenen satılabilir taşkömürü üretimi 2011 yılında 2,6 milyon ton düzeyindedir yılında ise bir önceki yıla göre %14,3 oranında gerileyerek 2,3 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (TTK 2013, s.27) (Şekil 24). Zonguldak Havzası nda 2004 yılından itibaren TTK tarafından rodövans karşılığı özel firmalara kömür üretimi uygulaması başlatılmıştır yılında özel sektör tarafından üretilen taşkömürü toplam üretimin yaklaşık %36,4 ü oranındadır (TTK 2013, s.27) Şekil 24. Türkiye Taşkömürü Üretimleri 19

28 ton Linyit üretimleri ise, özellikle 1970 li yılların başlarından itibaren, petrol krizlerine bağlı olarak elektrik üretimine yönelik linyit işletmeleri yatırımlarının başlaması ile hızlanmıştır yılında 5,8 milyon ton olan linyit üretimi 1998 yılında yaklaşık 65 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Ancak, bu tarihten itibaren, özellikle doğal gaz alım anlaşmaları nedeniyle linyit üretimi sürekli azalmış, 2004 yılında 43,7 milyon ton ile en düşük seviyesini görmüştür. Bu tarihten sonra tekrar yükselen linyit üretimleri 2011 yılında 72,5 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (ETKB 2013b) (Şekil 25) Şekil 25. Türkiye Linyit Üretimleri 2011 yılı satılabilir linyit üretimlerinin kuruluşlara dağılımı ise; TKİ 33,4 milyon ton, EÜAŞ 31,5 milyon ton ve özel sektör 7,6 milyon ton şeklindedir (Şekil 26). Özel Sektör 10,5% TKİ 46,1% EÜAŞ 43,4% Şekil 26. Linyit Üretiminde Kuruluşların Payı, yılında TKİ nin satılabilir linyit üretimi 33,3 milyon ton 6 ve EÜAŞ nin satılabilir üretimi ise 28,9 milyon ton olmuştur. Özel sektör üretimlerine ilişkin veriler bu rapor hazırlandığı tarihte henüz çıkarılamadığından 2012 yılı toplam Türkiye linyit üretimini kesin olarak verebilmek mümkün olamamıştır. Bununla beraber, özel sektör linyit üretimlerinin bir önceki yıla göre önemli bir değişiklik göstermeyeceği varsayımıyla 2012 toplam linyit üretiminin 70 milyon ton 6 Seyitömer Linyitleri İşletmesi Ekim 2012 tarihinde TKİ den EÜAŞ ye devredilmiş olup 2012 yılı ilk 10 ay üretimleri TKİ ve son 2 ay üretimleri ise EÜAŞ ye aittir. 20

29 civarında olabileceği öngörülebilir. Bu durumda, ülkemiz linyit üretimlerinin 2008 yılı sonrası gerileme eğilimine girdiği anlaşılmaktadır. Söz konusu gerilemenin nedenleri arasında; Afşin- Elbistan Linyit Havzası nda işletilmekte olan Çöllolar Açık Kömür Ocağı nda Şubat 2011 tarihinde meydana gelen heyelanlar nedeniyle söz konusu ocakta üretimin durdurulmak zorunda kalınması ve sektörde yeni yatırımların gerek kamu gerekse özel sektör tarafından yeterince yapılamaması öne çıkmaktadır. Linyit sektöründe üretimler kadar, üretim yapabilmek amacıyla kömürün üzerinden kaldırılan örtü miktarı da önemli görülmektedir yılında TKİ tarafından 153,3 milyon m 3 ve EÜAŞ tarafından 39,8 milyon m 3 olmak üzere toplam 193,1 milyon m 3 dekapaj gerçekleştirilmiştir (Şekil 27). Özel sektör linyit üretimi büyük oranda yeraltı madenciliği yöntemiyle yapılmakta olup gerçekleştirilen dekapaj miktarı TKİ ya da EÜAŞ ile karşılaştırıldığında oldukça sınırlı kalmaktadır. milyon m EÜAŞ TKİ Şekil 27. Yıllar İtibariyle Yapılan Dekapajın Kuruluşlara Dağılımı 3.3. SEKTÖRÜN YAPISI Ülkemiz linyit üretiminin %90 a yakın kısmı iki kamu kuruluşu (TKİ ve EÜAŞ) tarafından kendi makine parkları ya da dışarıdan hizmet alma yoluyla- gerçekleştirilmektedir. TKİ nin toplam linyit üretimindeki payı 20 yıl önce %85 civarındayken günümüzde %45 civarına kadar gerilemiş ve EÜAŞ nin payı aynı oranda yükselmiştir (Şekil 28). EÜAŞ nin söz konusu üretim büyüklüğüne ulaşması, linyit üretim işletmelerinin TKİ den EÜAŞ ye devredilmesi yoluyla gerçekleşmiştir. Bu kapsamda; 1989 yılında Sivas-Kangal Linyitleri işletmesi, 1995 yılında Afşin Elbistan Linyitleri İşletmesi, 2000 yılında Çayırhan daki Orta Anadolu Linyitleri İşletmesi ve son olarak da Ekim 2012 de Kütahya daki Seyitömer Linyitleri İşletmesi 7 TKİ den alınarak EÜAŞ ye devredilmiştir. Aynı dönemde ( ) özel sektör linyit üretimi genellikle 4-8 milyon ton arasında değişmekle beraber, son yıllarda artış yönünde hareketlenme olduğu gözlenmektedir. 7 Seyitömer maden sahalarının, EÜAŞ'ye ait Seyitömer Termik Santrali ile birlikte işletme hakkı verilmesi yöntemiyle özelleştirilmesine ilişkin ihalenin nihai pazarlık görüşmesi Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından yapılmış ve ihaleyi 2 milyar 248 milyon dolar bedelle Çelikler Taahhüt, İnşaat ve Sanayi A.Ş kazanmıştır. Bu raporun tamamlandığı tarih itibariyle söz konusu sahalar için firmaya devir süreci devam etmektedir. 21

30 milyon ton ÖZEL EÜAŞ TKİ Şekil 28. Yıllar İtibariyle Linyit Üretimlerinin Kuruluşlara Dağılımı Linyit üretimleri, özellikle Ege, Trakya ve İç Anadolu Bölgeleri nde yoğunlaşmıştır. TKİ üretimleri; Manisa (Soma Havzası), Çanakkale, Kütahya (Tunçbilek Havzası), Bursa, Konya ve Muğla illerinde yapılırken, EÜAŞ üretimleri ise Kahraman Maraş (Afşin-Elbistan Havzası), Sivas, Ankara (Çayırhan) ve Kasım 2012 tarihinden itibaren Kütahya (Seyitömer) illerinde sürdürülmektedir (Şekil 29). Şekil 29. Kömür Üretimi Yapılan Başlıca İller Sektörde kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi ile üretilmekte derin kömür damarları ise yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır. TKİ Kurumu nda; açık işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında dragline, büyük kapasiteli kazıcılar, yükleyiciler ve kamyonlar kullanılmakta, yeraltı işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında kazılan boşluğu göçmeden tutabilecek hidrolik tahkimatlar, kömür kazıcılar ve nakledici konveyörler kullanılmaktadır. EÜAŞ nin ruhsatındaki sahalardan Çayırhan da yeraltı mekanize üretim sistemi, Elbistan da döner kepçeli ekskavatör-bant konveyör-dökücü sürekli açık ocak madencilik sistemi ve Kangal ile Seyitömer de ise açık ocaklarda dragline kazıcı - yükleyici - kamyon sistemleri kullanılmaktadır. 22

31 Sektörün en eski kuruluşu bir iktisadi devlet teşekkülü olan TKİ dir. TKİ, uhdesindeki linyit rezervlerini kendi makine parkı ve dışarıdan hizmet alımı yoluyla üretmektedir. Bir diğer iktisadi devlet teşekkülü olan EÜAŞ 1989 yılından itibaren sektöre girmiş olup, Afşin-Elbistan, Ankara-Çayırhan ve Sivas-Kangal ın yanında 2012 yılında uhdesine aldığı Tekirdağ, Çatalca, Karapınar ve Seyitömer sahaları ile birlikte toplam 7 adet kömür sahasına sahiptir. Söz konusu sahalardan Afşin/Elbistan Kışlaköy ve Seyitömer Linyit Sahaları EÜAŞ tarafından işletilmektedir. Sivas-Kangal Sahası EÜAŞ adına özel sektör tarafından ve Çayırhan Sahası işletme hakkı devir sözleşmesi kapsamında özel bir firma tarafından işletilmektedir. Özel sektör elinde bulunan linyit sahası ruhsatı MİGEM verilerine göre 380 adet olup 2011 yılında bu sahalardan sadece 27 adedinde tonun üzerinde kömür üretimi yapılmıştır. Tablo 2 de, ülkemizde linyit üretimi yapılan önemli sahalar, söz konusu sahalardan yapılan yıllık üretim ve dekapaj miktarları ile üretim yöntemleri verilmektedir. Sektörde istihdamın belirlenmesine yönelik kapsamlı bir araştırma bulunmamakla beraber, doğrudan istihdamın taşkömüründe ve linyitte olmak üzere toplam kişi civarında olduğu tahmin edilmektedir. Tablo 2. Yılda Tonun Üzerinde Linyit Üretimi Yapılan İşletme, Havza ya da İller İşletme/Havza/İl Ruhsat Sahibi 23 Satılabilir Üretim milyon ton (2012) Üretim Şekli Dekapaj milyon m 3 (2012) Ege Linyitleri İşletmesi TKİ 10,4 Açık/yeraltı 25,0 Çan Linyitleri İşletmesi TKİ 1,8 Açık ocak 17,3 Garp Linyitleri İşletmesi TKİ 3,8 Açık/yeraltı 42,0 Bursa Linyitleri İşletmesi TKİ 0,6 Açık ocak 11,3 Ilgın Linyitleri İşletmesi TKİ 0,1 Açık ocak 1,1 Güney Ege Linyitleri İşletmesi TKİ 4,2 Açık ocak 26,6 Yeniköy Linyitleri İşletmesi TKİ 7,9 Açık ocak 16,4 Afşin-Elbistan Linyitleri İşletmesi EÜAŞ 18,6 Açık ocak 26,1 Elbistan-Çöllolar İşletmesi* EÜAŞ 0,0 Açık ocak 0,0 Sivas-Kangal İşletmesi EÜAŞ 3,2 Açık ocak 12,0 Çayırhan Kömür İşletmesi EÜAŞ 5,5 Yeraltı 0,0 Koyunağılı Kömür İşletmesi EÜAŞ 0,2 Açık/yeraltı 1,6 Seyitömer Linyitleri İşletmesi EÜAŞ 5,3 Açık ocak 17,1 Adıyaman Gölbaşı** Özel 0,14 Açık ocak v.y.*** Amasya İli** Sektör Özel 0,5 Açık/yeraltı v.y. Aydın İli** Sektör Özel 0,7 Açık/yeraltı v.y. Balıkesir İli** Sektör Özel 0,6 Açık/yeraltı v.y. Edirne İli** Sektör Özel 0,4 Açık/yeraltı v.y. Karaman Ermenek ** Sektör Özel 0,15 Açık/yeraltı v.y. Konya Beyşehir** Sektör Özel 0,5 Açık ocak v.y. Manisa İli** Sektör Özel 0,5 Açık/yeraltı v.y. Tekirdağ İli ** Sektör Özel 1,0 Açık ocak v.y. Yozgat Sorgun** Sektör Özel 0,17 Açık/yeraltı v.y. * Elbistan Çöllolar İşletmesi nden yaklaşık 20 milyon Sektör ton kömür üretimi ve 60 milyon m3 dekapaj yapılması planlanmış, ancak Şubat 2011 tarihinde meydana gelen heyelan nedeniyle ocaktaki üretim durdurulmuştur. ** Sadece özel sektörün yaptığı üretimler, 2011 verisi, Kaynak: MİGEM *** v.y.: veri yok

32 ton 3.4. KÖMÜR İTHALATI Ülkemizde 1980 li yıllardan önce son derece düşük miktarlarda başlayan kömür ithalatı, 1990 lı yıllarda 10 milyon tonun ve 2000 li yıllarda ise 20 milyon tonun üzerine çıkmıştır. Kömür ithalatındaki artış oranı son on yılda %106 ve son yirmi yılda ise %540 oranındadır yılında kömür ithalatımız bir önceki yıla göre yaklaşık %24 artış göstererek 30 milyon ton düzeyine yükselmiştir (TÜİK 2013). Son yıllarda kömür ithalatındaki artışın en önemli nedeni, elektrik üretimi amaçlı kullanılacak buhar kömürlerine olan talepteki ciddi artıştır. Söz konusu eğilim dikkate alındığında, ithalatın önümüzdeki yıllarda da artarak süreceği ve kömür ithalat faturasının doğal gaz faturasına yakın düzeylere yükselebileceği anlaşılmaktadır (Şekil 30) Şekil 30. Türkiye Kömür İthalatı 2012 yılı itibariyle ithalatın yaklaşık 9,9 milyon tonu Rusya Federasyonu ndan, 7,3 milyon tonu Kolombiya dan, 4,3 milyon tonu ABD den ve 3,3 milyon tonu Güney Afrika Cumhuriyeti nden yapılmıştır. Bu ülkeleri 1,4 milyon ton ile Avustralya ve 1,3 milyon ton ile Ukrayna izlemektedir (TÜİK 2013) (Şekil 31). Yüksek miktarda kömür ithalatı yapılan ülkeler arasına son iki yıldır Mozambik de katılmıştır yılında ton olan Mozambik ithalatı 2012 yılında ton düzeyine yükselmiştir. Küresel kömür ticaretinin son yıllardaki parlayan yıldızı Mozambik ten ithalatın önümüzdeki yıllarda da artarak süreceği öngörülebilir. ABD 14,6% G. Afrika 11,2% Avustralya 4,6% Ukrayna 4,4% Mozambik 2,4% Diğer 4,9% Kolombiya 24,5% Rusya 33,3% Şekil 31. Kömür İthalatında Ülke Payları,

33 ton Milyar Dolar USD/ton Bir taraftan kömür ithalat miktarlarının artması, diğer taraftan uluslararası piyasalarda fiyatların yüksek seyretmesi nedeniyle ithalat faturamız da giderek yükselmektedir. İlk defa 2004 yılında 1 milyar Dolar eşiğini geçen kömür ithalatı 2006 yılında 2 milyar Dolar, 2008 yılında 3 milyar Dolar ve 2011 yılında ise 4 milyar Dolar seviyesini geçmiştir yılı kömür ithalat faturamız ise yaklaşık 4,6 milyar Dolar olarak tahakkuk etmiştir (TÜİK 2013). Yıllar itibariyle ithalata ödenen döviz ile yıllık ortalama ithalat maliyetleri Şekil 32 de verilmektedir. 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0, İthalat Ortalama maliyet Şekil 32. Yıllar İtibariyle Kömür İthalatına Ödenen Döviz ve Ortalama İthalat Maliyetleri 3.5. KÖMÜR TÜKETİMİ Ülkemizde 2011 yılında tüketilen kömür 26,2 milyon tonu yerli ya da ithal taşkömürü ve 73,9 milyon tonu ise linyit olmak üzere toplam 100,1 milyon ton olmuştur yılı taşkömürü arzının %38,6 oranındaki en büyük kısmı elektrik üretiminde ve %25,8 oranındaki kısmı ise ısınma amaçlı olarak tüketilmiştir. Kok fabrikalarının payı %19,8 ve diğer sanayinin payı ise %15,8 düzeyindedir (ETKB 2013b). Taşkömürü tüketiminde elektrik santrallerinin payı giderek artmaktadır (Şekil 33) Diğer Sanayi ve Isınma Kok Fabrikaları Elektrik Santralları Şekil 33. Kullanım Yerlerine Göre Ülkemiz Taşkömürü Tüketimi 25

34 Taşkömürü Linyit Asfaltit Petrokok bin ton Ülkemizde üretilen linyit kömürleri; elektrik üretimi amacıyla termik santrallerde, sanayi sektörlerinde ve ısınma amaçlı olarak konut ve işyerlerinde tüketilmektedir. Linyitin elektrik üretimi amaçlı tüketim payı, 1970 li yılların başında ısıl değer bazında %20 ler düzeyindeyken bu tarihten itibaren artmaya başlamış ve 2001 yılında %80 ile en yüksek seviyeyi görmüştür. Söz konusu gelişmeye paralel olarak, aynı dönemde konut ve hizmetlerin payı %42 den %7 ye ve sanayi sektörlerinin payı ise %36 dan %13 e gerilemiştir yılı sonrasında ise süreç tersine dönmüş ve elektrik üretiminde kullanım payı görece düşerken sanayi sektörleri ile konut ve hizmetlerde kullanım payı tekrar artmıştır yılında üretilen 72,5 milyon ton linyitin miktar olarak %81,5 i elektrik üretimi amacıyla termik santrallerde tüketilmiştir. Sanayi sektörlerinde kullanım payı %9 ve konut-işyerlerinde kullanım payı ise %9,4 düzeyindedir. Bununla beraber, elektrik üretiminde kullanılan linyitlerin ısıl değerleri sanayi ya da ısınmada kullanılan kömürlere nazaran çok daha düşüktür. Toplam ısıl değer bazında hesaplama yapıldığında; 2011 yılında tüketilen linyit enerjisinin %65,6 sı elektrik üretiminde, %18,5 i sanayi sektörlerinde ve %15,8 i ise konut ve işyerlerinde tüketilmiştir. Aynı yılda, 865 bin ton asfaltit arzının miktar olarak %46,1 i elektrik üretimi ve %42,3 ü ısınma amaçlı tüketilmiş, kalan kısmı sanayi amaçlı kullanılmıştır. Petrokok ithalatının tamamı ise önemli kısmı çimento fabrikaları olmak üzere sanayi sektörlerinde tüketilmiştir (ETKB 2013b) (Şekil 34) Elektrik Kok Fabrikaları Sanayi Isınma Şekil 34. Kömür Arzının Sektörlere Göre Tüketim Dağılımı 26

35 % 3.6. ELEKTRİK ÜRETİMİ AMAÇLI KÖMÜR KULLANIMI Ülkemizin 2012 sonu itibariyle kömüre dayalı santral kurulu gücü MW olup toplam kurulu gücün %22 sine karşılık gelmektedir (TEİAŞ 2013a). Yerli kömüre 8 dayalı kurulu güç MW (%15,1) ve ithal kömüre dayalı kurulu güç ise MW (%6,9) şeklindedir (Şekil 35) yılında kömüre dayalı santrallerden toplam 68 TWh brüt elektrik üretilmiş olup toplam brüt elektrik üretimi içerisindeki payı %28,4 düzeyindedir. Bu miktarın 38,8 TWh kısmı yerli kömüre aittir. Yerli kömürün toplam brüt elektrik üretimi içindeki payı %16,2 dir. Hidrolik 34,4% Yerli Kömür 15,1% İthal Kömür 6,9% Yenileneb ilir 4,5% Petrol 3,3% Yenileneb ilir+atık 3,1% Hidrolik 24,2% Yerli Kömür 16,2% İthal Kömür 12,2% Doğal gaz 43,6% Petrol 0,7% Kurulu güç Doğal gaz 35,8% Elektrik Üretimi Şekil 35. Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçinde Kaynakların Payı, 2012 Sonu Yerli kömürün ülkemiz elektrik kurulu gücü ve brüt elektrik üretimi içindeki payı hızla düşmektedir yılında %37,3 düzeyine kadar yükselen kurulu güç içindeki pay 2004 yılında %18,4 düzeyine kadar gerilemiş, 2005 ve 2006 yıllarında devreye alınan Çanakkale Çan ve Afşin-Elbistan B santralleri ile %21 seviyesine kadar yükseltilebilmişse de daha sonra bu alanda yeni bir yatırımın devreye girmemesi nedeniyle 2012 yılında yerli kömürün kurulu güç içindeki payı %15,1 olarak gerçekleşmiştir. Brüt elektrik üretimi içindeki yerli kömür payı da doğal olarak benzer bir gelişimi izlemiştir (Şekil 36) Kurulu Güç İçinde Yerli Kömür Payı Yerli Kömürün Elektrik Üretimi İçindeki Payı Şekil 36. Yerli Kömürün Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçindeki Payı MW Linyit, 335 MW taşkömürü ve 135 MW asfaltit. 27

36 Ülkemizde yerli kömüre dayalı 20 büyük elektrik santrali bulunmaktadır. Bunlardan 2 adedi taşkömürü, 17 adedi linyit ve 1 adedi ise asfaltit santralidir (Tablo 3). Tablo 3. Türkiye de Yerli Kömüre Dayalı Termik Santraller Santralin Adı Mülkiyeti Kömür Ruhsatı Yakıt Kurulu Güç (MW) Çanakkale Çan EÜAŞ TKİ Linyit 320 Orhaneli EÜAŞ TKİ Linyit 210 Soma EÜAŞ TKİ Linyit 1034 Seyitömer EÜAŞ EÜAŞ Linyit 600 Tunçbilek A EÜAŞ TKİ Linyit 65 Tunçbilek B EÜAŞ TKİ Linyit 300 Yatağan EÜAŞ TKİ Linyit 630 Yeniköy EÜAŞ TKİ Linyit 420 Kemerköy EÜAŞ TKİ Linyit 630 Afşin-Elbistan A EÜAŞ TKİ Linyit Afşin-Elbistan B EÜAŞ TKİ Linyit Kangal EÜAŞ EÜAŞ Linyit 457 Çayırhan EÜAŞ EÜAŞ Linyit 620 Çobanyıldızı Özel Özel Linyit/D.Gaz 37 Eti Soda Özel Özel Linyit 24 Küçüker Özel Özel Linyit 5 Marmara Kağıt-Bilorsa Özel Özel Linyit 2 Çatalağzı EÜAŞ TTK Taşkömürü 300 Kardemir Karabük Özel Özel Taşkömürü 35 Silopi Özel TKİ Asfaltit 135 Yerli kömüre dayalı santral kapasitesinin yaklaşık yarısı yılları arasında tesis edilmiş olup, küçük ölçekli bazı otoprodüktör santraller dışında bu santrallerin hemen tamamı kamunun mülkiyetindedir. Büyük kapasiteli yerli kömür santrallerinden Çayırhan Santralı hariç tümü EÜAŞ ya da bağlı ortaklıklarınca işletilmektedir. Çayırhan Santrali ise, 1999 dan itibaren Park Termik tarafından İşletme Hakkı Devir Sözleşmesi kapsamında çalıştırılmaktadır. Yerli kömüre dayalı olarak işletmeye giren son termik santraller; 2005 ve 2006 yıllarında devreye alınan 320 MW kapasiteli Çanakkale Çan ve 1440 MW kapasiteli Afşin-Elbistan B santralleri ile 2009 yılında devreye giren Ciner Grubu na ait 135 MW gücündeki Silopi Santrali dir. Son yıllarda, çeşitli girişimlerde bulunulmasına karşın yerli kömüre dayalı termik santral yatırımları konusunda önemli bir gelişme sağlanamamıştır. Bu konuda, belirli ölçüde yol alabilmiş sadece iki örnek mevcuttur. Bunlardan Bolu-Göynük Sahası TKİ tarafından özel bir firmaya termik santral kurma şartıyla ve rodövans ihalesiyle verilmiştir. Firma tarafından proje çalışmalarına başlanılmış ve 2x135 MW gücündeki santral için elektrik üretim lisansı alınmış olup santralin kuruluş çalışmaları sürdürülmektedir. Eskişehir-Mihalıççık da bulunan kömür rezervinden elektrik üretimine ilişkin proje de yine aynı model kapsamında bir özel firma tarafından yürütülmektedir. 2x145 MW gücündeki santralin kuruluş çalışmaları devam etmektedir. Bu kapsamda sürdürülen faaliyetler bir sonraki bölümde detaylarıyla verilmektedir. 28

37 Elektrik üretiminde dışa bağımlılığın azaltılması amacıyla, Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi nde Elektrik enerjisi üretiminde yerli kaynakların payının artırılması öncelikli hedeftir. denilmekte ve yerli kömüre ilişkin 2023 hedefi konulmaktadır (YPK 2009). Söz konusu belgede; Bilinen linyit kaynakları ve taşkömürü kaynakları 2023 yılına kadar elektrik enerjisi üretimi amacıyla değerlendirilmiş olacaktır. Bu amaçla elektrik üretimine uygun yerli linyit ve taşkömürü sahalarının, elektrik üretimi amaçlı projelerle değerlendirilmesi uygulaması sürdürülecektir. ifadesine yer verilmektedir. Enerji ithalatının azaltılması ve başta kömür olmak üzere yerli kaynakların payının arttırılması gereğine vurgu yapan ifadelerin benzerlerini; Kalkınma Planlarında, Orta Vadeli ya da Yıllık Programlarda, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Stratejik Planlarında ve KİT Komisyonu kayıtlarında da izleyebilmek mümkündür. Ancak, yerli kömürlerin elektrik üretiminde kullanımının arttırılması hususunda istenilen mesafe alınamamıştır. Yaklaşık 12 yıldır yerli kömüre dayalı olarak temeli atılan santral kapasitesi toplam kurulu gücümüzün %1 i düzeyine bile yaklaşamamaktadır. Bunun sonucu olarak, yerli kömürlerimizin toplam elektrik üretimindeki payı %15 lere kadar gerilemiştir. Bununla beraber, ülkemizde elektrik üretimi amaçlı kullanılabilecek önemli kömür rezervleri bulunmaktadır. Söz konusu rezervlerden en yüksek ekonomik yararın elde edilmesini sağlamak amacıyla, kömür üretim faaliyetleri devam etmekte olan sahalarda mevcut proje ve planlamaların güncellenerek geliştirilmesi, henüz herhangi bir işletme projesi bulunmayan sahalarda işletme proje ve planlamalarının ortaya konulması, havza niteliği taşıyan bölgelerde ise havza madenciliğinin gerektirdiği orta ve uzun dönem planlamaları içeren ana master planlarının hazırlanması uygun olacaktır. Bu kapsamda, ülkemizde MW ın üzerinde kurulu güç yaratabilecek bir linyit/asfaltit potansiyeli bulunmaktadır. Tablo 4 de elektrik üretimi amaçlı olarak hızla değerlendirilmesi gereken rezervler listelenmektedir. Tablo 4. Elektrik Üretimi Amaçlı Kullanılabilecek Başlıca Kömür Sahaları Saha Toplam Rezerv (ton) Kurum Afşin-Elbistan Havzası EÜAŞ, MTA Çayırhan Havzası EÜAŞ Kütahya Seyitömer EÜAŞ Konya Karapınar EÜAŞ Afyon Dinar MTA Eskişehir Alpu MTA AdanaTufanbeyli TKİ Bingöl Karlıova TKİ Bolu Göynük TKİ Bursa Orhaneli, Keles, Davutlar TKİ Manisa Soma TKİ Kütahya Tunçbilek TKİ Tekirdağ Saray TKİ Şırnak Asfaltit TKİ Konya Ilgın Özel Çankırı Orta Özel Adıyaman Gölbaşı Özel 29

38 EPDK verilerine göre, 2012 sonu itibariyle yerli kömüre dayalı 21 proje söz konusudur. Toplam kurulu gücü MW olan projelerden 4 adedi taşkömürü, 3 adedi asfaltit ve 14 adedi ise linyit yakıtlıdır (Tablo 5). Tablodaki linyite dayalı santrallerden henüz hiçbiri işletmeye alınmamış olup 7 adedi yatırım aşamasında ve diğer 7 adedi ise proje safhasındadır. Sadece asfaltit yakıtlı Şırnak-Silopi santralinde işletmeye geçilmiş olup, diğer iki asfaltit yakıtlı santralde ise yatırıma başlanamamıştır. Tablo 5. Yerli Kömür Yakıtlı Termik Santral Projeleri Tesis Sahibi Tesis Yeri Kurulu Gücü (MWe) Yakıt Cinsi Lisans Tarihi Açıklama Enerjisa Adana Tufanbeyli Silopi Elektrik Şırnak Silopi Hema Elektrik Zonguldak Ereğli Hema Elektrik Bartın Amasra 3 S Enerji Çankırı Orta Çalık NTF Çankırı Orta Adularya Enerji Eskişehir Mihalıççık Tam Enerji Sivas Kangal Galata Enerji Şırnak Toptepe Köyü Polat Elektrik Kütahya Tunçbilek Batı Karadeniz Elekt. Zonguldak Ereğli Batı Karadeniz Elekt. Bartın Amasra Şırnak Elektrik Şırnak Silopi Konya Ilgın Elektrik Konya Ilgın Polyak Eynez Enerji İzmir Kınık Aksa Enerji Bolu Göynük Bereket Enerji Çankırı Orta KLK Madencilik Afyonkarahisar Dinar Hidro-Gen Enerji Manisa Soma TEYO Yatırım Adana Tufanbeyli Diler Elektrik K.Maraş Elbistan 450 Yerli Linyit 2004 Yatırım aşamasında 405 Yerli Asfaltit 2004 I. Ünite İşletmede 50 Yerli Taş Kömürü/ 2006 Yatırıma Metan Gazı başlanamadı Yerli Taş Kömürü/ 2006 Yatırıma Metan Gazı başlanamadı 372 Yerli Linyit 2006 Yatırıma başlanamadı 165 Yerli Linyit 2007 Yatırıma başlanamadı 290 Yerli Linyit 2008 Yatırım aşamasında 135 Yerli Linyit 2008 Yatırım aşamasında 270 Yerli Asfaltit 2009 Yatırıma başlanamadı 51 Yerli Linyit 2008 Yatırım aşamasında Yerli İnceleme Proje Taş Kömürü Yerli İnceleme Proje Taş Kömürü 135 Yerli Asfaltit 2012 Yatırıma başlanamadı 500 Yerli Linyit 2013 Proje 647 Yerli Linyit Uygun bulma Proje 270 Yerli Linyit 2012 Proje 135 Yerli Linyit Uygun Bulma Proje 640 Yerli Linyit İnceleme Proje 450 Yerli Linyit İnceleme Proje 700 Yerli Linyit İnceleme Proje 400 Yerli Linyit İnceleme Proje 30

39 Yerli kömüre dayalı santral yatırımları konusunda beklenen gelişme sağlanamamakla beraber, ithal kömüre dayalı santral kapasitesi giderek artmaktadır yılına kadar elektrik sistemimizde ithal kömür santrali bulunmazken 2011 sonu itibariyle söz konusu santrallerin kurulu güç kapasitesi MW düzeyine ulaşmıştır. Bu büyüklük, toplam santral kurulu gücümüzün %7,2 sine karşılık gelmektedir. Mevcut gelişmeler, ithal kömür santral yatırımlarının önümüzdeki yıllarda da artarak süreceğini göstermektedir. Ülkemizde işletmede olan 5 adet ithal kömür santrali bulunmaktadır. Toplam kurulu gücü MW olan bu santrallerin 2 adedi Çanakkale Biga da, diğerleri Kahraman Maraş, Kocaeli-Gebze ve Zonguldak-Çatalağzı nda kuruludur (EPDK 2013) (Tablo 6). Tablo 6. İşletmedeki İthal Kömür Santralleri Santral Mülkiyeti Yeri Kurulu Gücü (MWe) Açıklama İçdaş Çelik Enerji Ters. ve Ulş. San. AŞ Biga - ÇANAKKALE 405 İşletmede İçdaş Elektrik Enerjisi Ürt. ve Yat. AŞ Biga - ÇANAKKALE I. Ünite İşletmede Kahramanmaraş Kağıt San. ve Tic. AŞ Merkez - K.MARAŞ 9,7 İşletmede Çolakoğlu Metalurji AŞ Gebze - KOCAELİ 190 İşletmede Eren Enerji Elektrik Üretim AŞ Çatalağzı - ZONGULDAK MW işletmede İthal kömür yakıtlı elektrik üretim tesislerine ilişkin olarak toplam MW kurulu gücünde 37 adet lisans başvurusu bulunmaktadır. Bunlardan 5 adedi tamamen ya da kısmen işletmeye alınmış olup, 32 adedi henüz proje aşamasındadır. Proje safhasındaki başvurulardan; MW gücünde 9 adedi Adana Yumurtalık da, 100 MW gücünde bir adedi Adana Ceyhan da, MW gücünde 5 adedi Çanakkale de, MW gücünde 3 adedi Zonguldak ta, MW gücünde 4 adedi İskenderun Hatay da, MW gücünde 3 adedi Aliağa İzmir de, MW gücünde 3 adedi Mersin de, 200 MW gücünde 1 adedi Elazığ da, 350 MW gücünde 1 adedi Tekirdağ da, 660 MW gücünde 1 adedi Muğla da ve MW gücünde 1 adedi Kırklareli nde kurulmak üzere lisanslandırılmışlardır (EPDK 2013) REZERVLER Ülkemizde, doğal gaz ve petrol rezervleri oldukça sınırlı olmasına karşın, 512 milyon tonu görünür olmak üzere, yaklaşık 1,3 milyar ton taşkömürü ve 13,4 milyar tonu görünür rezerv niteliğinde toplam 13,9 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır (EİGM 2013; MİGEM 2013). Bu miktar dünya kanıtlanmış işletilebilir kömür rezervlerinin %1,8 ini oluşturmaktadır. Linyit rezervlerimiz ise dünya linyit rezervlerinin %7,1 i büyüklüğündedir. 31

40 Son yıllarda yürütülen arama ve rezerv geliştirme çalışmaları sonucunda ciddi bir rezerv artışı sağlanmıştır. Yeni sahaların bulunmasına ve rezerv artışına yönelik çalışmalar MTA tarafından sürdürülmektedir. Taşkömürü rezervlerimizin tamamı Türkiye Taşkömürü Kurumu nun (TTK) ruhsatında bulunmaktadır (Tablo 7). Havza da bulunan rezervin alt ısıl değeri, genel olarak, kcal/kg kcal/kg arasında değişmektedir. Havzada koklaşabilir kömürler; Kozlu, Üzülmez ve Karadon bölgelerinde bulunmakta olup toplam rezervin yaklaşık %67 sini oluşturmaktadır. Armutçuk bölgesindeki rezervler ise, yarı-koklaşma özelliği, yüksek ısıl değer ve düşük bünye külü içeriği ile hem koklaşabilir kömürlerle harmanlanarak hem de pülverize kömür enjeksiyonu (PCI) olarak demir-çelik fabrikalarında kullanıma uygun niteliktedir. Amasra bölgesi kömürlerinin koklaşma özelliği bulunmamakla birlikte, belirli oranlarda metalurjik kömürler ile harmanlandığında koklaşma özelliğini bozmamaktadır (TTK 2013, s.25). Tablo 7. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler (ton) Müessese Hazır Görünür Muhtemel Mümkün Toplam Armutçuk Kozlu Üzülmez Karadon Amasra TOPLAM yılına kadar 8,3 milyar ton olarak hesaplanan linyit rezervlerimizin çoğunluğu yılları arasında bulunmuş, bu dönemden sonra kapsamlı rezerv geliştirme etüt ve sondajları yapılamamıştır yılında, TKİ koordinatörlüğünde, MTA nın sorumluluğunda ve ETİ Maden, TPAO, EÜAŞ, TTK ve DSİ nin de katılımıyla başlatılan Linyit Rezervlerimizin Geliştirilmesi ve Yeni Sahalarda Linyit Aranması Projesi kapsamında yapılan çalışmalar neticesinde; yıllarını kapsayan dönem içinde önemli rezerv artışları sağlanmıştır. Daha sonra kapsamı genişletilen ve MTA Genel Müdürlüğü koordinatörlüğüne verilerek başlığı Türkiye Maden ve Jeotermal Kaynak Rezervlerinin Geliştirilmesi ve Yeni Sahaların Bulunması Projesi olarak değiştirilen çalışma kapsamında; Trakya, Manisa-Soma-Eynez, Eskişehir-Alpu, Afşin-Elbistan ve Konya-Karapınar da ilave linyit rezervleri tespit edilmiştir. Böylelikle; uzun yıllardır 8,3 milyar ton olarak bilinen linyit rezervlerimiz 2013 yılı itibariyle toplam 13,9 milyar tona ulaşmıştır. Bununla beraber, ülkemiz linyit rezervlerinin ısıl değerleri oldukça düşüktür. Genel olarak kcal/kg ile kcal/kg arasında değişiklik göstermekle birlikte yaklaşık %90 ının alt ısıl değeri kcal/kg ın altındadır. 32

41 Linyit rezervlerimizin %92,5 i Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ), Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) ve Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) 9 olmak üzere üç kamu kuruluşunda, geriye kalan %7,5 i özel sektör ruhsat sınırları içinde bulunmaktadır (Tablo 8). Ülkemiz linyit rezervlerinin %56,1 ile en büyük kısmı EÜAŞ nin ruhsatındadır. Bu kurumu %18,3 ile TKİ ve %18,1 ile MTA izlemektedir (Şekil 37). Tablo 8. Kurumlara Ait Linyit Rezervleri, 2013 (ton) Kurumlar Görünür Muhtemel Mümkün Toplam EÜAŞ TKİ MTA Özel Sektör v.y. v.y TOPLAM * TKİ rezerv miktarları içerisinde; 18,5 milyon ton görünür bitümlü şeyl rezervi ile 60,5 milyon ton görünür ve 44,1 milyon ton muhtemel olmak üzere toplam 104,6 asfaltit rezervi bulunmaktadır. ** v.y.:veri yok Türkiye linyit rezervleri toplamının %7,5 ine sahip olan özel sektörün uhdesinde 380 civarında ruhsat bulunmaktadır. Ancak, MİGEM kayıtlarına göre, söz konusu sahaların sadece 17 adedinde kömür rezervi 10 milyon tonun üzerindedir. MTA 18,1% Özel Sektör 7,5% TKİ 18,3% EÜAŞ 56,1% Şekil 37. Türkiye Linyit Rezervlerinin Dağılımı 9 MTA nın elindeki rezervler MTA ruhsatında bulunmayıp, henüz Maden İşleri Genel Müdürlüğü ya da diğer bir kuruluşa aktarılmayan rezervlere karşılık gelmektedir. 33

42 3.8. ARAMA FAALİYETLERİ MTA Genel Müdürlüğü tarafından ülkemizde kömür arama çalışmalarına 1938 yılında başlanılmış ve günümüzde de bu çalışmalar yoğun olarak devam etmektedir yılları arasında MTA tarafından km² alanın detay etüdü yapılmış ve toplam m sondaj yapılarak 117 adet Linyit sahası saptanmıştır. Bu çalışmalar sonucunda 8,3 milyar ton linyit rezervi tespit edilmiştir. Enerjide yerli kaynakların kullanımını artırma politikası çerçevesinde 2005 yılında başlatılan yoğun kömür arama çalışmaları sonucunda MTA tarafından 2012 sonu itibariyle metre sondaj yapılarak EÜAŞ ve TKİ ile işbirliği kapsamında 1,5 milyar ton ve MTA arama projeleri kapsamında 4,3 milyar ton olmak üzere ülkemiz linyit rezervleri toplam 5,8 milyar ton artırılmıştır yılları arasında keşfedilen ve rezerv artışı gerçekleştirilen 9 adet saha Tablo 9 da sıralanmaktadır. Ayrıca, 2012 yılında yürütülen çalışmalar sonucunda Isparta- Şarkikaraağaç ve Denizli-Çardak ta yeni kömür bulgularına rastlanılmıştır ve 2014 yıllarında yürütülecek sondaj ve etüt çalışmaları sonucunda bu sahalardaki kömür rezervleri de ortaya konulacaktır. Tablo 9. MTA Rezerv Arama Faaliyetleri Faaliyet Arama Çalışmaları Sonucu Yeni Keşfedilen Sahalar İşbirliği Kapsamında Rezerv Artışı Sağlanan Sahalar Sahalar Konya-Karapınar Sahasında 1,8 milyar ton (EÜAŞ a devir) Trakya Çerkezköy Havzasında 495 milyon ton (EÜAŞ a devir) Elbistan MTA Sahasında 515 milyon ton (EÜAŞ a devir) Malatya-Yazıhan Sahasında 16 milyon ton Pınarhisar-Vize Sahasında 140 milyon ton Eskişehir-Alpu Sahasında 777 milyon ton Afyon-Dinar Sahasında 545 milyon ton Afşin-Elbistan EÜAŞ Sahasında 1,3 milyar ton Manisa-Soma TKİ Sahasında ise 205 milyon ton 34

43 3.9. SEKTÖR ANALİZİ VE HEDEFLER GZFT ANALİZİ Linyit sektörünün güçlü ve zayıf yönleri ile sektör dışında oluşabilecek fırsatlar ve tehditleri belirlemeye yönelik GZFT (Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler) analizi Tablo 10 ve Tablo 11 de verilmektedir. Tablo 10. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yönleri Güçlü/Zayıf Yönler Rezervler Üretim Tüketim Güçlü Yönler Önemli linyit yataklarının mevcudiyeti Yeni arama projeleriyle rezervin artma potansiyelinin yüksekliği Linyit rezervlerimizin elektrik üretimi amaçlı kullanmaya uygun olması Zayıf Yönler Linyit rezervlerinin büyük oranda düşük kalitede olması Mevcut rezervlerin zenginleştirme için uygun özelliklere sahip olmaması Güçlü Yönler Mevcut kamu kuruluşlarının üretimlerinde ölçek ekonomisini büyük oranda yakalayabilmiş olması Kömür santrallarının iklim koşullarından etkilenmeden yıl boyunca çalışabilmesi Madencilik faaliyetlerinin, genel olarak, kırsal alanlarda yapılıyor olması bakımından, ekonomik, toplumsal ve kültürel eşitsizlikleri giderici etkisinin bulunması Kömür üretim faaliyetlerin gerektirdiği yol, su, elektrik, haberleşme gibi alt yapı gereksinmelerinin madencilik yapılan bölgeye getirilmesi ile söz konusu bölgede belirli düzeyde bir altyapı tesis edilebilmesi ve söz konusu altyapının kalkınmanın da temel unsurlarından birini oluşturması Kömür madenciliğinin istihdam ağırlıklı bir sektör olması bakımından bölgeler arası göçü sınırlayıcı nitelikte olması ve bunun yanında kömüre dayalı diğer bölgesel sanayileri de geliştirmek suretiyle dolaylı istihdam yaratma özelliğinin bulunması Zayıf Yönler Özel sektör kuruluşlarının genellikle küçük ölçekli üretim yapabiliyor olmaları Mevcut kamu kurumlarında bulunan makine parklarının son derece eski olması ve yenileme yatırımlarının olması gereken düzeyde yapılamaması Makine-ekipman ve üretim giderleri bakımından ciddi oranda dışa bağımlılığın bulunması Yerli madencilik sanayimizin geliştirilememiş olması Madencilik sektörünün riskli olması ve yüksek yatırım gerektirmesi nedeniyle, özel sektörün yatırım tercihleri arasında ilk sıralarda yer bulamaması Sektörde faaliyet gösteren kamu işletmelerinde gerekli yenileme yatırımlarının zamanında yapılamamış olması nedeniyle üretim maliyetlerinin artması Güçlü Yönler Kömür; taşıma ve depolamaya uygun niteliği nedeniyle güvenilirliğinin yüksekliği Dünyada kömür tüketiminin giderek artıyor olması nedeniyle uluslararası piyasalarda kömür fiyatlarının artıyor olması Ülkemizde enerji güvenliğinin giderek sorunlu hale gelmesiyle yerli kaynak olarak linyitin gündeme gelmesi Zayıf Yönler Kömüre dayalı santrallere karşı kamuoyu tepkisi Yüksek kül ve nem içeriği nedeniyle enerji yoğunluğunun düşük olması 35

44 Kurumsal Yapı Yasal Yapı Teknoloji İnsan Kaynakları Çevre ve İş Güvenliği Güçlü Yönler Yüksek bilgi birikimi ve deneyimine sahip kuruluşların varlığı Kömür madenciliğinde uzmanlaşmanın belirli ölçülerde halen muhafaza ediliyor olması Sektörde marka haline gelmiş ve güvenilirliği yüksek kurumların bulunuyor olması Sektörde mevcut kamu kurumlarının faaliyetlerini yürütmek için gereken kaynaklara yurtiçi ya da yurtdışından kolaylıkla ulaşabiliyor olması Zayıf Yönler Kömür madenciliğindeki kurumsal uzmanlaşmanın giderek aşınmakta olması Linyit rezervlerinin iki ayrı kamu kurumu elinde toplanmış olması Linyit rezervlerinin daha büyük kısmını elinde tutmakta olan kamu kuruluşunun kömür madenciliği konusunda yeterli deneyime sahip olmaması Elektrik santralleri ile bu santrallere kömür temin eden maden işletmelerinin farklı kurumsal yapılar elinde olması Özelleştirme ve yeniden yapılandırma konularında belirsiz söylem ve uygulamalar Linyit sektöründe mevcut özel sektör kuruluşlarının üretimde ölçek ekonomisini sağlayabilecek teknik ve finansal güce sahip bulunmaması Özel sektör firmalarının yurtiçi ya da uluslararası piyasalardan mali kaynak bulabilme kapasitelerinin son derece sınırlı olması Güçlü Yönler Yasal yapı konusunda ciddi bir bilgi ve deneyim birikiminin varlığı Zayıf Yönler Madencilik sektörüne ilişkin yasa ve yönetmeliklerin tam anlamı ile sektörün sorunlarını çözememiş olması Sektörde farklı kanunlara tabi olan bakanlıklar ile kurumlar ve kurumların birbirleri arasında koordinasyon eksikliği Güçlü Yönler Sektörde yüksek teknolojiye ilişkin talep Zayıf Yönler Özel sektör firmalarının araştırma ve geliştirme alanında son derece sınırlı faaliyet göstermesi Sektörde faaliyet gösteren kamu kurumları arasında TKİ dışında araştırma ve geliştirme alanına ilginin sınırlı olması Kamu kurumları, üniversiteler ve özel sektör tarafından yürütülen çalışmaların koordinasyonunda eksiklerin bulunması Güçlü Yönler Kömür madenciliğinin istihdam yaratma potansiyelinin yüksekliği Zayıf Yönler Kalifiye ara eleman temininde güçlük Sektörde, özellikle usta-çırak ilişkisinin zayıflaması Madencilik faaliyetlerinin ağır iş kolu olması nedeniyle işgücünün isteksizliği Güçlü Yönler Gelişen temiz kömür teknolojileri Zayıf Yönler Sahip olduğumuz kömürlerin birim ısıl değer başına diğer enerji kaynaklarına göre çok daha yüksek karbondioksit emisyonuna sahip olması Mevcut kömürlerin yüksek kükürt içerikleri nedeniyle çevreye olan olumsuz etkisinin fazla olması 36

45 Tablo 11. Sektörde Fırsatlar ve Beklentiler / Tehditler ve Riskler Fırsatlar ve Beklentiler Tehditler ve Riskler Linyit rezervlerinin aranması ve geliştirilmesine yönelik faaliyetlerin hız kazanması Yerli kömürün, diğer enerji kaynaklarına göre maliyet avantajının artması ve kömürden elde edilen elektriğin birim maliyetinin özellikle ithal kaynaklara göre giderek çok daha düşük kalması Sanayinin gelişmesi ve nüfus artışına paralel olarak enerji ihtiyacının giderek artması sonucunda sanayi, ısınma ve elektrik amaçlı kömür pazarında artış eğilimi Ülkemiz enerji arz güvenliğinde zafiyet sonucunda yerli kaynak kullanım ihtiyacının giderek artması Temel strateji belgelerinde yerli kömüre öncelik verilmesi gereğinin giderek daha kuvvetli vurgulanması Kamu elinde bulunan ve yatırımları gerçekleştirilemeyen linyit sahalarının değerlendirilmesi amacıyla özel sektöre açılması Dünya genelinde kömürden elde edilen yan ürünlerin üretim ve kullanımının hızla yaygınlaşıyor olması Petrol fiyatlarının artma eğilimi neticesinde kömürden elde edilen sentetik yakıtın rekabet şansının artması Temiz kömür teknolojileri kullanımı sonucu kaliteli ürün elde edilmesi Temiz kömür teknolojileri alanında ortaya çıkan olumlu gelişmeler Yakma teknolojilerindeki hızlı gelişim nedeniyle düşük kalorili kömürlerden giderek daha fazla yararlanabilmenin mümkün olması Kömür üretimine yönelik yeni teknolojilerin gelişiyor olması CO 2 tutma ve depolama teknolojilerindeki gelişmeler Kömürün yeraltında gazlaştırma teknolojisindeki gelişmeler Türkiye de kişi başına emisyon miktarının gelişmiş ülkelere göre çok daha az olması Aramacılık faaliyetleri açısından Çevre ve Orman Mevzuatı ile MTA açısından Maden mevzuatının linyit aramalarında engel oluşturması MTA haricinde kömür aramacılığında uzman bir kuruluşun ortaya çıkamaması Sektördeki kamu işletmelerinde gerekli yenileme yatırımlarının yapılamaması Elektrik sektöründe ithal kaynaklara dayalı üretimin tercih edilmesi Sektörün en önemli maliyet unsuru olan enerji fiyatlarındaki artış eğilimi Özellikle kamu işletmelerinde işletme verimliliğine yönelik araştırma ve geliştirme çalışmalarının son derece sınırlı kalması Özelleştirme politikalarındaki belirsizliklerin sürmesi Ülkemiz kömür endüstrisinin uluslararası piyasalara açılma konusunda strateji geliştirememesi Küresel iklim değişikliği çerçevesindeki tartışmalar 37

46 HEDEFLER Linyit sektörünün kısa, orta ve uzun dönem hedefleri Tablo 12 de verilmektedir. Tablo 12. Sektör Hedefleri Ülkemiz linyit potansiyelinin bütünüyle belirlenmesi Linyit aramalarının kesintisiz ve etkin bir şekilde sürdürülmesini teminen kurumsal yapıların güçlendirilmesi Linyit rezervlerine ilişkin tüm arama verilerinin yer aldığı ve linyit madenciliğine temel veri sağlayacak merkezi bir veri tabanının oluşturulması Bilinen tüm linyit yataklarının elektrik enerjisi üretimi amaçlı olarak değerlendirilmesi Mevcut yerli linyitlerin, temiz kömür teknolojileri kullanılmak suretiyle katma değeri yüksek asıl ve yan ürünlere dönüştürülerek elektrik ve sanayi sektörlerinde tüketilmesinin sağlanması Ülkemiz kömür sektöründe; küresel ölçekte yatırım ve üretim yapabilen, Ar-Ge faaliyetleri ile insan kaynaklarının geliştirilmesine yüksek kaynak ayırabilen sermayesi güçlü ve uluslararası alanda rekabet gücü olan küresel ölçekte dinamik yapıların ortaya çıkmasının sağlanması, söz konusu yapıların dünyanın her bölgesinde kömür ve elektrik sektörlerinde aramadan üretime, dağıtımdan tüketime her alanda yatırım yapabilmelerinin teşvik edilmesi Kamu işletmelerinin örgütlenme yapılarının gözden geçirilerek, çağdaş yönetsel yapılar tesis edilmesi Kömür madenciliği makine ve ekipmanları sanayisinin kurulması Atıl durumdaki rezervlerin hızla işletmeye alınması ve yeni sahalar açılmak suretiyle kömür üretiminin arttırılması Kömür sektörünün her aşamasındaki faaliyetlerin detay ve yüksek nitelikli mühendislik projelerine dayandırılmasının sağlanması Küçük rezervli kömür yataklarının bölgesel enerji üretim tesislerinde değerlendirilmesinin sağlanması Kamu-özel işbirlikleri ve şirket satınalma ve birleşmelerinin teşvik edilerek sektörde sermayenin toplulaştırılması Ülkemiz linyitlerinin katma değerinin arttırılmasına yönelik araştırma-geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesi Kömürün gazlaştırılması, sıvı yakıt eldesi, metanol, etanol eldesi ve kömürden hümik asit fulvik asit elde edilmesi için gerekli teknolojilerin geliştirilmesi Özellikle Afşin-Elbistan, Soma, Tunçbilek, Karapınar, Trakya gibi geniş kömür alanlarının havza madenciliği kavramı temelinde yeniden projelendirilerek yapılandırılması 38

47 4. KURULUŞUN SEKTÖR İÇİNDEKİ YERİ Bu bölümde; TKİ Kurumu nun teşkilat yapısı ve faaliyetleri özetlenmekte, kuruluşun güçlü ve zayıf yönleri ile karşı karşıya olduğu fırsatlar ve tehditler analiz edilmekte, kendisi için belirlediği vizyon ve misyonu ile kurumsal beklentileri aktarılmakta, rekabet analizi yapılmakta ve son olarak 2012 yılı faaliyetleri ile sektördeki konumu ortaya konulmaktadır KURULUŞUN YAPISI VE FAALİYETLERİ Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu, devletin genel enerji ve yakıt politikasına uygun olarak linyit, turb, bitümlü şist, asfaltit gibi enerji hammaddelerini değerlendirmek, ülkenin ihtiyaçlarını karşılamak, yurt ekonomisine azami katkıda bulunmak, plan ve programlar tanzim etmek, takip etmek, uygulama stratejilerini tespit etmek ve gerçekleşmesini sağlamak amacıyla 22 Mayıs 1957 tarih ve 6974 sayılı TKİ Kurumu Teşkilat Kanunu nun 31 Mayıs 1957 tarih ve 9621 sayılı Resmi Gazete de ilanı ile kurulmuş bir iktisadi devlet teşekkülüdür. Önce 3460 sayılı KİT Yasası na bağlı kurulan TKİ nin faaliyetleri, daha sonra 8 Haziran 1984 tarih ve 233 sayılı KHK ile 27 Kasım 1984 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü Ana Statüsü hükümlerine göre yeniden düzenlenmiştir. TKİ nin faaliyetleri 1970 li yılların sonlarından itibaren hız kazanmıştır, özellikle 4 Ekim 1978 tarih ve 2172 sayılı Devletçe İşletilecek Madenler Hakkında Kanun un yayımlanması sonrasında TKİ; Orhaneli, Keles, Tunçbilek, Ömerler, Seyitömer, Işıklar, Eynez, Darkale, Tınaz- Bağyaka, Sivas-Kangal, Beypazarı-Çayırhan, Afşin-Elbistan ve Bingöl-Karlıova gibi önemli yatırım projelerini hızla devreye sokmuştur. Bu gelişmeler sonucunda, TKİ, 1990 lı yılların başında yıllık 60 milyon ton üretim yapabilecek kapasiteye ulaşmıştır. Ancak, TKİ nin gerçekleştirmiş olduğu projelerden 4,2 milyon ton/yıl kapasiteli Sivas-Kangal 1989 yılında, 20 milyon ton/yıl kapasiteli Afşin-Elbistan 1995 yılında ve 4,3 milyon ton/yıl kapasiteli Beypazarı-Çayırhan ise 2000 yılında Elektrik Üretim Anonim Şirketi ne devredilmiştir. Ülke genelinde ısınma ve sanayinin kömür talebini karşılamak amacıyla kurulmuş olan, merkezi Ankara daki Kömür Satış ve Tevzii Müessesesi ve buna bağlı 18 il ve 4 ilçedeki Kömür Satış Şubeleri ise 1991 yılında kapatılmıştır. TKİ nin organları, Yönetim Kurulu ve Genel Müdürlüktür. Yönetim Kurulu, TKİ nin amaç ve faaliyetlerini gerçekleştirme ve yönetimi ile ilgili gerekli her türlü kararı almakla yükümlüdür. TKİ Genel Müdürlüğü; Genel Müdür, Genel Müdür Yardımcıları ve bağlı birimlerden oluşmaktadır. Genel Müdürlük Merkezinde; 13 daire başkanlığı, Hukuk Müşavirliği, Teftiş Kurulu Başkanlığı ve 3 müstakil müdürlük bulunmaktadır. Taşrada ise; 3 müessese ve müesseselere bağlı 4 işletme müdürlüğü ve doğrudan Genel Müdürlüğe bağlı 4 kontrol müdürlüğü bulunmaktadır. Tüm teşkilatın 2012 yılı sonu itibariyle; memur, işçi olmak üzere toplam personeli bulunmaktadır. TKİ Kurumu nda kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi ile üretilmelerine karşın derin kömür damarları yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır. 39

48 Açık işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında büyük kapasiteli kazıcılar, yükleyiciler ve kamyonlar kullanılmakta, yeraltı işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında kazılan boşluğu göçmeden tutabilecek hidrolik tahkimatlar, kömür kazıcılar ve nakledici konveyörler kullanılmaktadır. Kurum, özellikle 1970 li yıllardan itibaren ülkemiz kömür madenciliğinde yeni teknolojilerin kullanımı konusunda öncü olmuş; yeraltı mekanize üretim sistemi, döner kepçeli ekskavatörbant konveyör-dökücü sürekli açık ocak madencilik sistemi ve açık ocaklarda dragline kullanımı gibi konularda ülkemiz madencilik endüstrisinde devrim sayılabilecek uygulamalara imza atmıştır. Bununla beraber, özellikle 1990 lardan itibaren yatırım bütçesinde önemli daralmalara gidilmiş olması, Kurumun yeni üretim teknolojilerinin uygulanması konusunda sınırlı kalmasına yol açmıştır. Kurumun öncelikli hedef pazarı, elektrik üretim tesislerinin birincil enerji ihtiyacıdır. Satış hacmi bakımından ikinci sıradaki pazarı ise ısınma ve sanayi sektörleridir. Isınma ve sanayi sektörlerinin pazar büyüklükleri, TKİ nin mevcut üretim kapasitesi ile karşılaştırılamayacak düzeyde olup, özellikle nüfus artışı ve ekonomik büyüme ile orantılı olarak giderek artmaktadır. Bununla beraber, söz konusu pazara erişim olanakları, rakip enerji kaynaklarının yer aldığı sektörel ortamda, çevre ve fiyat gibi çeşitli kısıtların varlığı sonucu değişik oranlarda azalmaktadır KURULUŞUN GZFT ANALİZİ, VİZYON, MİSYON VE STRATEJİK AMAÇLARI TKİ, faaliyette bulunduğu sektör içindeki yerini analiz edebilmek ve etkin sektörel politikalar geliştirebilmek amacıyla 2009 yılında geniş katılımlı bir çalışma gerçekleştirmiş ve kuruluşun GZFT (Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler) analizi ile vizyon, misyon ve stratejik amaçlarını ortaya koymuştur. Çalışmadan elde edilen verilere göre; kuruluşun güçlü yönleri arasında; yüksek bilgi birikimi ve deneyimi, kömür madenciliğindeki uzmanlığı, ülkemiz kömür rezervlerinin önemli bir kısmına sahip olması, ülkemizde bugüne kadar gerçekleştirilen en önemli ve en büyük ölçekli kömür üretim projelerine tek başına imza atmış olması ve kömür üretiminde ölçek ekonomisini sağlayabilecek teknik ve finansal güce sahip bulunması hususları öne çıkmaktadır. Madencilik endüstrisinde kurumsal kültür diğer pek çok endüstriden farklı olarak son derece belirleyici bir unsur durumunda olup deneyim ve uzmanlık çok büyük önem taşımaktadır. Genel olarak madencilik endüstrisinin doğası; etkin, verimli ve güvenli madencilik faaliyetlerinin, uzun kurumsal geçmişe sahip kuruluşlar tarafından yapılabilmesi sonucunu doğurmaktadır. Bu gerçek, özellikle madencilik endüstrisi bakımından gelişmiş ülkelerde kolaylıkla izlenebilmektedir. Mineral kaynaklarının, tükenebilir kaynaklar olması, çoğunlukla yerkabuğunun derinliklerinde bulunan yatak oluşumlarının büyük belirsizlikler taşıması, üretim öncesi faaliyetlerin, diğer sektörlere nazaran, çok daha uzun süreli, kapsamlı, zorlu ve maliyetli olması, madencilik yatırımlarında arama maliyetlerinin son derece yüksek olup büyük risk taşıması ve birçok durumda, katlanılan yüksek arama maliyetlerine karşın, ekonomik olarak işletilebilecek bir mineral varlığının belirlenememe olasılığının söz konusu olması, arama riskinin yanında, pek 40

49 çok cevher için fiyat dalgalanmalarının diğer sektörlere göre çok daha büyük olması ve ölçek ekonomisinin belirleyici önem taşıması, bu endüstride uzun birikim ve deneyime, güçlü finansal yapılara sahip büyük ölçekli kuruluşları gerektirmektedir. Dolayısıyla, TKİ nin gelecekteki durumu kurgulanırken, çok uzun yıllardır teknik ve hukuki anlamda tamamen serbest konumda bulunan ülkemiz kömür endüstrisinde, tüm çabalara karşın teknik ve finansal açıdan güçlü özel sektör firmalarının ortaya çıkamamış olması ve genel olarak özel sektörün kömür madenciliğine kapsamlı yatırımlar yapma hususundaki isteksizlikleri ciddiyetle dikkate alınmalıdır. Her şeye karşın; uzun kurumsal geçmişi ve sektördeki bilgi, birikim ve deneyimi hala TKİ nin en güçlü yanı olarak ortada durmakta olup, akılcı stratejiler ve bu stratejilere yönelik proje ve faaliyetler hayata geçirildiğinde, sadece Kurumda değil, tüm ülkemiz kömür endüstrisinde en yüksek etkinlik ve verimlilik düzeyine ulaşılması kaçınılmaz olacaktır. Kurumun zayıf yönleri arasında ise; Kuruma ilişkin özelleştirme ve yeniden yapılandırma konularındaki belirsizlikler ve söz konusu belirsizliklerin personel üzerindeki olumsuz etkileri, açık işletmeye uygun rezervlerin tükeniyor olması, idame/yenileme yatırımlarının zamanında yapılamıyor olması nedeniyle özellikle makine-ekipman parkının ekonomik ömrünü tamamlamak üzere olması hususları öne çıkmaktadır. Ülkemiz ekonomisine en yüksek katkıyı yapmak bakımından TKİ nin önünde önemli fırsatlar bulunmaktadır. Dünyada temiz kömür teknolojileri alanında ortaya çıkan olumlu gelişmeler, kömür yakma teknolojilerindeki hızlı gelişim, kömür madenciliğindeki teknolojik gelişmeler, dünyada petrol ve doğal gaz rezervlerinin hızla tükenmesi, buna karşın ülkemizin zengin linyit rezervlerine sahip olması ve yapılacak aramalar ile yeni kömür yataklarının bulunup geliştirilmesi olasılığının yüksek olması bu fırsatlar arasındadır. Buna karşın tehditler arasında ise; elektrik üretiminde kömür kullanımının çevresel bakımdan tepki görmesi, özelleştirme politikalarındaki belirsizlikler, enerji sektörü ile ilgili yapılan yapısal düzenlemelerde kömür kullanımını sınırlandıran unsurlar ve mevcut yasal düzenlemelerin kamunun yatırım yapmasını engellemesi gibi hususlar öne çıkmaktadır. Gerek Kurum içi analizlerden, gerekse paydaş toplantılarında ortaya çıkan verilerden elde edilen sonuçlara göre, öncelikli olarak ele alınması gereken hususlar arasında öne çıkanlar aşağıda sıralanmaktadır: Kömür arama faaliyetlerine hız verilmeli, atıl durumdaki rezervler hızla işletmeye alınmalı, yeni sahalar açılmak suretiyle kömür üretimi arttırılmalıdır. Ülkemiz enerji arz güvenliğini sağlamak üzere, yerli kömürlerimizin elektrik enerjisi üretimindeki payı arttırılmalıdır. Kurum, mali, teknoloji ve işgücü yönünden güçlendirilmelidir. Daha düşük maliyetle daha verimli üretime yönelik Ar-Ge çalışmalarına ağırlık verilmelidir. Kurum makine-ekipman parkı teknolojiye uygun hale getirilmeli, kullanılan teknolojiler, maliyet ve verimlilik açısından değerlendirilmeli, gerektiğinde yenilenebilmelidir. Alternatif enerji kaynaklarıyla rekabet edebilmek için verimlilik arttırılmalı, maliyetler düşürülmelidir. Kurum yeniden yapılandırılmalı, hızlı karar alabilen bir yapıya kavuşturulmalıdır. Kurumun örgütlenme yapısı gözden geçirilmeli, gereksiz ve işlevsiz birimler kaldırılmalıdır. 41

50 Kurum çalışanları ücret ve özlük hakları bakımından güçlendirilmelidir. Kurum, kömür ithalatı alanındaki fırsatları araştırmalı ve değerlendirmelidir. Kurum, kömür sektöründe uluslararası işbirliği imkânlarını araştırmalı ve değerlendirmelidir. Tüm değerlendirmeler dikkate alındığında, TKİ Kurumu nun temel misyonu, ilgili olduğu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın temel amaçlarından olan enerji güvenliği, giderek ulusal güvenlik unsurlarına katkıda bulunmaya yönelik olarak inşa edilmiş olup, misyon ifadesi; Ülkemizin enerji ihtiyacını nitelikli, güvenilir ve düşük maliyetli karşılamak üzere; linyit, asfaltit, bitümlü şist, turba gibi enerji hammaddelerini, bilimsel ve teknolojik yöntemler kullanarak ve çevresel faktörleri de dikkate almak suretiyle etkin, verimli ve sürdürülebilir bir şekilde aramak, üretmek ve kullanımlarını sağlamak olarak şekillenmiştir. Söz konusu misyon, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın Enerji ve tabii kaynakları verimli, etkin, güvenli, zamanında ve çevreye duyarlı şekilde değerlendirerek, ülkenin dışa bağımlılığını azaltmayı ve ülke refahına en yüksek katkıyı sağlamayı görev edindik şeklinde ifade edilen misyonu ile de paralellik arz etmekte ve bu misyona katkı yapmaktadır. Ülkenin gelişen ekonomisiyle beraber enerji talebinin de giderek artan bir biçimde ithalat yoluyla karşılanmasının ülkemiz enerji güvenliğini azalttığı bilinmektedir. Artan enerji ihtiyacının karşılanmasında, yerli linyitlerimizin, gerek elektrik üretimi amaçlı gerekse ısınma ve sanayide kullanımının artırılması, enerji güvenliğinin yanında ekonomiye katkı sağlaması bakımından da büyük önem taşımaktadır. Söz konusu misyon ile Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi ile de ortaya konulan Bilinen linyit kaynakları ve taşkömürü kaynakları 2023 yılına kadar elektrik enerjisi üretimi amacıyla değerlendirilmiş olacaktır. Bu amaçla elektrik üretimine uygun yerli linyit ve taşkömürü sahalarının, elektrik üretimi amaçlı projelerle değerlendirilmesi uygulaması sürdürülecektir. stratejik hedefine de uygunluk sağlanmış olmaktadır. Ortaya konulan misyona yönelik olarak, TKİ, üretim ve satışlarını arttırmaya yönelik proje ve faaliyetlerini geliştirme ve gerçekleştirme yönünde çaba gösterirken, söz konusu çabanın önemli bir boyutunu da, özel sektörle yapılacak akılcı işbirlikleri oluşturmaktadır. Bu çerçevede, genel ekonomik yarar, sektörün genel etkinlik ve verimliliğinin arttırılması yönündeki hedeflerin gerçekleştirilmesi, bu kapsamda Kurum tarafından işletilmeyen sahaların devir yoluyla ekonomiye kazandırılması, özel sektörden hizmet alımı şeklindeki işbirliklerinin kurumsal yapıyı güçlendirici yönde sürdürülmesi stratejik önemdedir. Dolayısıyla, toplumsal yarar ve ekonomik verimlilik esaslarına bağlı olarak yerli linyitlerimizin üretimlerinin artırılması ve ülkemiz linyit rezervlerimizden ulusal ekonomiye azami katma değer sağlayacak şekilde yararlanılması, Kurumun öncelikli hedefleri arasındadır. Bu amaçla; verimlilik, düşük maliyetli üretim, ürün kalitesi, üretimin sürekliliği, bilimsel yöntemler kullanılmak suretiyle yapılacak araştırma ve geliştirme çalışmaları ve çevreye duyarlı üretim hususları son derece önemli görülmektedir. Ayrıca, kömürün kullanımı hususu da giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Kurum, kömürün zenginleştirilmesinin yanında, kömürün, gerek termik santrallerde gerekse ısınma ve sanayide verimli ve çevreye en az zararla kullanımına yönelik araştırmalarda bulunmayı da stratejik bir husus olarak görmektedir. Bu çerçevede, Kurumun, belirlemiş olduğu misyonunu 42

51 gerçekleştirebilmesi bakımından, ihtiyacı olan yatırımları yapabilmesi, rasyonel bir işletmeciliğin gereği olarak karşımıza çıkmaktadır. Dokuzuncu Kalkınma Planı nda yer verilen kamunun kömür ve diğer maden işletmeciliğindeki payının azalması hedefi bu gereklilikle çelişmemekte, Kurumun ihtiyacı olan yatırımı yapmamak suretiyle verimsiz, hantal bir kuruluş haline gelmesine yol açılması anlamını taşımamaktadır. Kalkınma Planı nda ortaya konulan bu hedef, içinde bulunulan genel küresel kriz ve bu çerçevede kömür endüstrisinin karşı karşıya bulunduğu tehditler de dikkate alındığında, ne kamu ne de özel sektör tarafından yatırım yapılamadığı için enerji arz güvenliği bakımından kullanılması zorunlu olan kömür rezervlerinin atıl durumda kalmasına yol açmamalı, kamu kaynaklarının ekonomiye verimsiz ve yüksek maliyetli sunulmasına imkân tanımamalıdır. Kurumun vizyonu ise; Kömür endüstrisinde uluslararası rekabet edebilirliği olan bir kuruluş olmak şeklinde ortaya konulmuştur. Kurumun gelecekte kendisini görmek istediği yer, gerek kurumsal yapı gerekse verimlilik bakımından uluslararası ölçekte bir kuruluş olmaktır. Oluşturulan bu vizyon ifadesi, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın Enerji ve tabii kaynaklar alanlarında, ülkemizi bölgemizde liderliğe taşıyan saygın bir kuruluş olmak şeklinde ifade edilen vizyonu ile de uyum içerisindedir. Kurum tarafından ortaya konulmuş bulunan vizyon ve misyon ifadelerini gerçekleştirebilmek amacıyla, Kurumun GZFT analizleri de dikkate alınmak suretiyle belirlenen stratejik amaçlar, dört ayrı ayak üzerinde oluşturulmuştur. Kurum, üretim ve satışlarını arttırmayı son derece önemli görmekte, bu amaca ulaşmada; maliyetlerin düşürülmesi, verimliliğin arttırılması, Ar-Ge çalışmalarına ağırlık verilmesi ve kurumsal yapının güçlendirilmesinin mutlaka gerekli olacağına inanmaktadır. Bu çerçevede oluşturulan stratejik amaçlar aşağıda sıralanmaktadır: Amaç 1. Yerli kömür üretimi ve pazar payını arttırmak, bu pazarda kalıcı ve etkin olmak. Amaç 2. Rekabet gücünü ve karlılığını yükseltmek için maliyetleri düşürmek, verimliliği artırmak. Amaç 3. Ar-Ge faaliyetlerine ağırlık vererek yeni teknolojiler geliştirmek ve kömürün farklı alanlarda kullanımı için ürün çeşitliliğini artırmak. Amaç 4. Kurumsal yapıyı geliştirmek, güçlendirmek ve sürekliliğini sağlamak REKABET ANALİZİ Türkiye birincil enerji arzı içerisinde TKİ Kurumu nun payı 1990 yılında %18 düzeyindeyken 1995 yılında Afşin-Elbistan ve 2000 yılında Beypazarı-Çayırhan sahalarının EÜAŞ ye devriyle 2011 yılı itibariyle %8 e kadar gerilemiştir. Aynı dönemde ( ) ülkemiz birincil enerji üretimi içindeki payı %37,5 dan %30,6 ya, toplam linyit üretimindeki payı %97,7 den %46,1 e düşmüştür. Türkiye toplam linyit rezervinin %18,3 ü ve linyit üretim kapasitesinin ise yaklaşık %40 ı TKİ ye aittir. Üretimlerini tamamen termik santraller ile ısınma ve sanayi talebine bağlı olarak gerçekleştiren TKİ, son yıllarda Türkiye nin elektrik ihtiyacını da dikkate alarak termik santrallere olan satışlarını artırmaktadır. TKİ Kurumu, EÜAŞ ve bağlı ortaklıklarına ait toplam 7 adet termik santrali beslemektedir (Tablo 13). Söz konusu santrallerin toplam kurulu gücü 43

52 3.609 MW dır. Bu büyüklük, 2012 yılı sonu itibariyle Türkiye nin yerli kömüre dayalı kurulu gücünün %41,9 una, kömür dayalı kurulu gücünün %28,8 ine ve toplam kurulu gücün ise %6,3 üne karşılık gelmektedir. Tablo 13. TKİ Kurumu nun Kömür Sağladığı Termik Santraller Santralin Adı Bulunduğu İl Kurulu Gücü (MW) 2012 Yılında Verilen Kömür Miktarı (ton) Soma A+B Manisa Yatağan Muğla Kemerköy Muğla Yeniköy Muğla Tunçbilek Kütahya Mart Çan Çanakkale Orhaneli Bursa Seyitömer* Kütahya Toplam * Seyitömer Linyitleri İşletmesi, Ekim 2012 de EÜAŞ a devredilmiştir. TKİ nin endüstriyel pazarı içerisinde termik santraller dışında ısınma ve sanayi sektörleri de yer almaktadır. Sanayi sektörü içerisinde yer alan işletmeler; çimento üreticileri, toprak sektörü, tekstil sanayi, kimya endüstrisi, gıda sektörü, tütünlü madde üreticileri, metal ve demir çelik üreticileri, kâğıt sanayi ve diğerleridir. TKİ tarafından ısınma ve sanayi sektörlerine 2012 yılında yaklaşık 7,7 milyon ton kömür satışı yapılmıştır. Bu miktar, TKİ linyit kömürü satışının %22,9 una karşılık gelmektedir. Özellikle endüstriyel alanda çimento sektörünün payı oldukça büyüktür. Sektörde faaliyetlerini sürdüren çok sayıda çimento fabrikasıyla beşer yıllık çerçeve anlaşmaları yapılarak kömür satışı gerçekleştirilmektedir. Bayiler, TKİ tarafından üretilmekte olan ürünlerin ısınma pazarına sunulmasına aracılık eden işletmelerdir yılında Bakanlar Kurulu tarafından alınan bir kararla fakir ve ihtiyaç sahibi ailelere valiliklerin finansmanı ve yardımlarıyla kömür satışı yapılmaya başlanılmıştır. Kuruluşun, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü ile 10 yıldan bu yana yürüttüğü çalışmalar çerçevesinde fakir ailelere kömürün dağıtımı ve teslimatı gerçekleştirilmektedir. Ülkemiz enerji sektöründe rekabet düzeyi son derece yüksektir. Kurum tarafından üretilen kömürlerin karşısındaki en önemli rakip kaynaklar; petrol, doğal gaz ve ithal kömür şeklindedir. Özellikle doğal gazın elektrik üretiminde kullanım payının artışı, linyite dayalı termik santrallerde üretim düşüşlerine, dolayısıyla linyit üretiminde gerilemelere neden olmaktadır. Bu durum, kurumun dinamizmini ve yatırımlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Kurum, çevrenin korunmasına yönelik yapılan yasal düzenlemelere gerek üretim gerekse pazarlama bakımından uyum sağlamakla birlikte, kömürün kimyasal yapısından kaynaklanan ve yakma sırasında oluşan gaz ve partiküller nedeniyle karşılaştığı olumsuzluklar, rekabet 44

53 edebilirlik bakımından önemli bir engel oluşturmaktadır. Bununla beraber, temiz kömür teknolojilerinde son yıllarda artan gelişmeler dikkate alındığında, bu teknolojilerin kullanımı suretiyle kömür kullanımının daha da artırılması mümkün olup, kuruluşun bu yöndeki çalışmaları da artarak sürdürülmektedir KÖMÜR REZERVLERİ Türkiye de 2012 sonu itibariyle yaklaşık 13,9 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır. Bu rezervin %18,3 ü (yaklaşık 2,5 milyar ton) TKİ Kurumu na aittir. TKİ kömür rezervlerinin hemen tamamı yapılan çalışmalarla görünür rezerv kategorisine alınmış, 2012 sonu itibariyle Tablo 14 de verilmektedir. Tablo 14. TKİ Kömür Rezervleri (2012 sonu, bin ton) Mümkün Muhtemel Görünür Hazır Toplam ELİ Soma Çan Toplam GELİ Yatağan Milas Toplam GLİ Tavşanlı Silopi (Asfaltit) Ilgın Orhaneli Toplam Şırnak-Silopi*** Şırnak*** Toplam Göynük Bolu-Göynük** Saray Tekirdağ-Saray*** Dodurga Çorum-Dodurga** Diğer * TOPLAM *İşletilmeyen sektörler veya sahalar. **Rodövans ile işletilen sahalar. ***Bazı bölümleri rodövans ile işletilen sahalar ÜRETİMLER TKİ Kurumu nda kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi ile üretilmelerine karşın derin kömür damarları yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır yılında 39,2 milyon ton düzeyinde olan TKİ Kurumu satılabilir üretimi 2004 yılında 24,3 milyon ton ile son 12 yılın en düşük seviyesini görmüş, ancak daha sonra tekrar yükseliş eğilimine girmiştir (Şekil 38). TKİ Kurumu ocaklarından 2012 yılında 42,8 milyon ton tüvenan kömür üretilmiş olup, satılabilir kömür üretimi ise 33,3 milyon ton düzeyinde olmuştur. Söz 45

54 bin ton konusu üretim hacmi rezerv miktarıyla orantılandığında Kurumun yaklaşık 60 yıllık kömür rezervine sahip olduğu görülmektedir Şekil 38. TKİ Kurumu Satılabilir Kömür Üretimleri ( ) Kurumda 2012 yılında üretilen satılabilir kömürün %80,1 i açık ocak ve %19,9 u ise yeraltı işletmecilik yöntemleriyle elde edilmiş olup, üretimin %83 ü Kurum imkanlarıyla ve %17 si ise özel sektör firmalarından hizmet alınmak suretiyle yapılmıştır. Kurum, açık ocak üretimlerinin hemen tamamını kendi imkanlarıyla yaparken, yeraltından üretimin ise %96 sı özel sektör firmalarına yaptırılmaktadır. TKİ Kurumu tarafından 2012 yılında yapılan kömür üretimleri Tablo 15 de verilmektedir. Tablo 15.TKİ Kurumu Kömür Üretimleri (2011, ton) Tüvenan Satılabilir Yeraltı Açıkocak Toplam Yeraltı Açıkocak Toplam İhale İhale Emanet Emanet ELİ Soma Çan Toplam GELİ Yatağan Milas Toplam GLİ Tunçbilek Ilgın Toplam SLİ* Seyitömer Orhaneli Toplam TOPLAM (TKİ) Rodövansla Ürettirilen Soma Milas TOPLAM (Genel) * SLİ değerleri Ekim ayı sonu itibariyle alınmıştır. 46

55 Soma Çan Yatağan Milas Tavşanlı Ilgın Seyitömer Orhaneli ton TKİ tarafından, yeraltı işletmeciliğiyle yapılan üretimi artırmaya yönelik, rodövans karşılığı ve hizmet alımı şeklinde yüklenici firmalara yaptırılan tüvenan kömür üretim miktarlarında son yıllarda önemli artışlar olmuştur yılında 1 milyon ton civarında olan yeraltı işletmeciliği üretimi, her yıl artarak 2012 yılında % 56 sı rodövans karşılığı, % 41 i hizmet alımı ve % 3 ü ise kendi imkanlarıyla olmak üzere toplam 11 milyon ton tüvenan üretim seviyelerine yükselmiştir. TKİ Kurumu 2012 yılı satılabilir üretiminin en büyük kısmı %31,3 ile Soma dan yapılmıştır. Soma yı %23,7 ile Milas ve %13,3 ile Seyitömer izlemektedir. Bu üçünün toplam satılabilir üretim içindeki payı %66,3 düzeyindedir (Şekil 39) Şekil 39. TKİ Kurumu Kömür Üretimlerinin İşletmelere Dağılımı Yeraltı işletmesi olarak çalışılmaya uygun sahalarda üretimi artırmaya dönük rezerv belirleme ve projelendirme çalışmaları, yurtiçinden ve yurtdışından üniversiteler ve çeşitli firmalarla işbirliği yapılarak gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda; önemli miktarlarda kömür rezervinin yeraltı işletmeciliğiyle üretilerek değerlendirilmesi hedeflenmektedir (Tablo 16). Ayrıca, Tunçbilek deki Ömerler-A sahasında 2 adet daha mekanize panonun tesis edilerek, yıllık yeraltı üretiminin 1,4 milyon tona çıkarılmasına yönelik teçhizat alımı ve galeri hazırlıkları devam etmektedir. Tablo 16. TKİ Kurumu nda Yeraltı İşletmeciliği Yapılması Planlanan Sahalar, milyon ton İhalesi Planlanan Rezerv İhale Edilen Rezerv Ege Linyitleri İşletmesi 424,0 86,5 Soma Eynez Derin Sahalar - 36,5 Deniş 2 (Evciler, Kozluören, Türkpiyale)(Termik santral şartlı) - 50,0 Garp Linyitleri İşletmesi 163,0 145,2 Ömerler B (Mevcut santral için, ihale edildi) - 24,8 Derin Sahalar (Termik santral kurma şartlı) - 114,4 İğdekuzu (İhale ile verilmiştir) - 6,0 Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi 52,5 - Turgut Sahası (Projesi hazırlanmıştır.) 24,0-47