KIRIM HARBİ HAYRETTİN BEY

Transkript

1 KIRIM HARBİ HAYRETTİN BEY

2 Tercüman 1001 TEMEL ESER YAZAN: HAYRETTİN BEY BASKIYA HAZIRLAYAN ŞEMSETTİN KUTLU KIRIM HARBİ

3 Tercüman gazetesinde hazırlanan bu eser Kervan Kitapçılık A. Ş. ofset tesislerinde basılm ıştır

4 1001 Temel Eser'i iftiharla sunuyoruz Tarihimize mânâ, millî benliğimize güç katan kütüphaneler dolusu birbirinden seçme eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi millî ruhu geliş tiren,ona yön veren konularda "Gerçek eserler" elimizin altındadır. Ne var ki, elimizin altındaki bu eserlerden çoğunlukla istifade edemeyiz. Çünkü devirler değişmelere yol açmış, dil değişmiş, yazı değişmiştir.

5 Gözden ve gönülden uzak kalmış unutulmaya yüz tutmuş -Ama değerinden hiçbir şey kaybetmemiş, çoğunluğu daha da önem kazanmış- binlerce cilt eser, bir süre daha el atılmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. Çünkü onlan derleyip - toparlayacak ve günümüzün türkçesi ile baskıya hazırlayacak değerdeki kalemler, gün geçtikçe azalmaktadır. Bin yıllık tarihimizin içinden süzülüp gelen ve bizi biz yapan, kültürümüzde "Köşetaşı" vazifesi gören bu eserleri, tozlu raflardan kurtarıp, nesillere ulaştırmayı plânladık. Sevinçle karşılayıp, ümitle alkışladığımız "1000 Temel Eser" serisi, Millî Eğitim Bakanlığınca durdurulunca, bugüne kadar yayınlanan 66 esere yüzlerce ek yapmayı düşündük ve "Tercüman 1001 Temel Eser" dizisini yayınlamaya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini hazırlayan çok değerli bilginler heyetini, yeni üyelerle genişlettik. Ayrıca 200 ilim adamımızdan yardım vaadi aldık. Tercüman'ın yayın hayatmdaki geniş imkânlarım 1001 Temel Eser için daha da güçlendirdik. Artık karşınıza gururla, cesaretle çıkmamız, eserlerimizi gözlere ve gönüllere sergilememiz zamanı gelmiş bulunuyor. Millî değer ve mânâda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hiç bir art düşünce ile değerli değersiz, değersiz de değerli gibi ortaya konmayacaktır. Çünkü esas gaye bin yıllık tarihimizin temelini, mayasını gözler

6 önüne sermek, onları lâyık oldukları yere oturtmaktır. Bu bakımdan 1001 Temel Eser'den maddî hiç bir kâr beklemiyoruz. Kârımız sadece gurur, iftihar, hizmet zevki olacaktır. KEM AL ILICAK c a Tercüman Gazetesi Sahibi

7 YAZAR ve ESER HAKKINDA «İstanbul'da mukim Grekler alelekscr birtakım namussuz heriflerdir. Bunlarda ne din var, ne imân...» Eski Rus elçilerinden Vi ŞNİYAKOF «Kırım Savaşı'nın Siyasî Tarihî» zamanımızdan altmış beş yıl kadar önce tarihinde İstanbul da yayınlanmış, üzerinde önemle durulması gereken bir tahlil eseridir. Kitabın asıl adı (1270 Kırım Muharebesi nin Tarih-i Siyasîsi) dir. Yazarı Hayrettin Bey dir. Yazar, kitabın iç kabında, eserinin yazılışına başlayış tarihi olarak 16 Haziran 1319 kaydını koymuştur. Bundan da kitabın uzun etüdler ve çalışmalar sonunda, yedi yılda meydana getirildiği anlaşılmaktadır. Bu «uzun etüdler ve çalışmalar» sözü rastgele söylenmiş değildir. Kitabın okunması sırasında öğreniyoruz ki Hayrettin Bey, onu hazırlamak için Türkçe de ve yabancı dillerde pek çok kaynağı gözden geçirmiş ve bazı batı başkentlerindeki siyasî arşivlerde de sabırlı incelemelerde bulunmuştur. Üzüntü ile belirtmemiz gerekir ki böylesine değerli ve sabırlı bir siyasî tarih tahlili yapan ve ortaya böylesine önemli bir eser koyan Hayrettin Bey in doğum ve ölüm tarihleri hususunda bütün çabalarımıza rağ-

8 10 men hemen hemen hiç bir tatminkâr bilgi elde edebilmiş değiliz. Yalnız onun, Tanzimat döneminde yetişmiş bir aydın ve devlet adamı olduğunu, 1893 yılında sadrazam olup bu görevde uzunca bir müddet kalan Halil Rifat Paşa nın sadaret tercümanı bulunduğunu, sonraları hâriciyenin iç ve dış görevlerinde çalıştığını bilmekteyiz. İkinci Meşrutiyet ten sonra (1908) devlet hizmetinden ayrılıp huzur, inziva ve ilmî çalışmalar köşesine çekilen bu zat zamanının çeşitli dergi ve gazetelerinde tarih ve siyasetle ilgili değerli yazılar da yayımlamıştır. Ve yine bir iddia değil özel bir tahmin olarak. Hayrettin Bey in, Abdülaziz döneminin çok meşhur sadrazamı Mahmut Nedim Paşa nın oğlu bulunduğu da akla gelmektedir. Burada çok önemli bir hususa işaret etmek gerekiyor. Bilindiği gibi Mahmut Nedim Paşa, bir sadrazam olarak, Türk tarihinde pek de iyi olmayan bir isim bırakmıştır. Devletin o zamanki mevcut düzenini bir hayli zedelediği bir yana, aşırı Rus taraftarlığı yüzünden kendisine «Nedimof» gibi lâkap da takılmıştır. Bu kitabın okunuşu sırasında görülecektir ki Hayrettin Bey de de Rusya'ya karşı zaman zaman bir eğilim göze çarpmaktadır. Ancak yine ayrıca görülecektir ki Hayrettin Bey'in gerçek bir Rus taraflısı olduğunu ileri sürebilmeye de imkân yoktur; çünkü bizzat bu Hayrettin Bey in kaleminden, Rusların ve Rus çarlarının tarih boyunca Osmanlı Devleti ne ve Türkler e karşı besledikleri, uyguladıkları bütün kin, düşmanlık, entrika ve plânlar da bütün açıkları ve çirkinlikleri ile birer birer dile getirilmiş bulunmaktadır. O halde bizi, Hayrettin Bey in Mahmut Nedim Paşa nın oğlu olabilmesi zannına götüren nokta bu «Rus taraftarlığı»nda-

9 11 ki benzerlik değildir. Bizi bu zanna götüren nokta, Mahmut Nedim Paşa nın da Hayrettin isminde bir oğlu olduğu yanında, kitabın iç kapağında «Hayrettin bin Mahmut Nedim» mühürünün bulunuşudur. Bu hususu yukarıdaki sözümüzü tekrarlayarak kapayalım: Bu bir iddia değil, bir zandır. Eserin yazarı Hayrettin Bey in Arapça ve Farsça'yı da çok iyi bilen bunlann yanında başta Fransızca olmak üzere birkaç batı diline de sahip bir aydın olduğu anlaşılıyor. Bütün bunların ötesinde kendisi Türklüğe ve Osmanlılığa derin bir inanç ve sevgiyle bağlı milliyetçi bir Türk ve bir Osmanlı efendisidir. Bu hususlan okuyucular kitabın hemen her sahifesinde görüp anlayacaklardır. Öte yandan Hayrettin Bey, romantik diyebileceğimiz ölçüde, bir idealisttir. Bir yandan Osmanlı Devleti'nin son yüzyıllarda uğradığı veya uğratıldığı felâketlerin en büyük sebepçileri arasında Rusya yı ve Rus çarlarını görür, bu durumu bir çok gerçek belgelerle belgelerken, öte yandan hemen herkesi bir hayli yadırgatacak bir görüşü âdeta inat ve ısrarla savunur: Türkler ve Ruslar bir bütün olarak birleşmeli (yani hiç değilse federatif bir sisteme yönelmeli) böylece birlikte emperyalist batının karşısına dikilmelidir. Özetlemek gerekirse Osmanlı İmparatorluğu nun yıkılmasını gerektiren ve bunu hazırlayan en büyük ve asıl kaynak emperyalist batıdır. Bu batının başta gelen devletleri de İngiltere ve Fransa'dır. Rusya: a Bu devletlerle olan siyasî rekabet yüzünden, b Yine bu devletlerin kışkırtıcılığı yüzünden Osmanlı İmparatorluğunu yıkma ve onu bölüşme işlerine katılmıştır.

10 12 Yazarın Rusya hakkındaki görüşlerinin doğru ve haklı olmasına ihtimal vermek elbette akla ve mantığa kolay kolay sığar şeylerden değildir. Ancak onun, emperyalist batının ve özellikle İngiltere ile Fransa devletlerinin hakkındaki görüşü gerçeğin tâ kendisidir. İngiltere ve Fransa, Emin Bülend in: Garbın cebîn-i zâlimi affetmedim seni; Türk üm ve düşmanım sana, kalsam da bir kişi, diyerek ve haklı olarak «kin» duyduğu emperyalist Türk düşmanı batı olmaktan tâ ilk zamanlardan bugüne kadar bir an bile geri durmamışlardır. En son Kıbrıs meselesi karşısında İngiltere ve Fransanın takındıkları çok açık düşmanlık tavrı bunun en son ve en kesin belgesidir. Hayrettin Bey, meşhur Kırım Savaşı nın meydana gelmesini hazırlayan sebeplerin başında, çok daha öncelerdenberi sürüp gelen ve bununla birlikte asıl ondokuzuncu yüzyılın ilk yarısında tam bir bunalım şeklinde patlak veren «Kudüs Meselesi»ni göstermektedir. Basit ve mahallî bir mezhep çekişmesi olan Kamame Kilisesi kavgası yazara göre bu iki batı devleti tarafından bilhassa büyütülüp derin bir bunalıma dönüştürülmüştür. Gayet tabiî olarak bu bunalıma dönüştürme işinin temelinde, onların Ortadoğu daki menfaatleri ile birlikte, Osmanlı Devleti'ni yıpratıp parçalama emelleri yatmaktadır. Batılılar, başta İngiltere ve Fransa olmak üzere, daima bu sinsi ve düşmanca gayenin peşinden koşmuşlardır. Yazar bütün bu hususları kesin belgeler ve mantıklı ifadelerle gerçekten başarılı bir şekilde gözden geçirmekte, İngiltere ile Fransa'nın

11 hiç bir zaman Türk dostu olmadıklarını ve olmayacaklarını ispatlamaya çalışmaktadır. Ancak onun bu haklı görüşünün, belgelere dayalı tahlillerinin sonucunda vardığı kanaat gerçekten duygusal ve romantiktir. Bu kanaat hemen hemen şöyle özetlenebilir: «O halde bu katı ve kindar batının karşısına, bizler Rusya ile bir bütün olarak dikilmeliyiz. Batı batılı bir bloktur. Rusya ise bizim gibi doğuludur; biz de onunla doğulu bir blok kurabiliriz.» Hayrettin Bey'in bu tezinin geçersizliği ve tutarsızlığı ölüm tarihini öğrenemediğimize göre belki de kendisinin daha sağlığındaki en son bir örnek ve onu izleyen öteki örneklerle bir kere daha anlaşılmıştır. Çünkü bu kitabın yayınlanışından üç dört sene sonra patlayan Birinci Dünya Savaşı nda Rusya Osmanlı Devleti ile işbirliği yapmak şöyle dursun en büyük düşmanı olarak karşısında cephe almıştı. Sovyet ihtilâlinden sonraki çeşitli düşmanlık belirtileri ise bu kitabı okuyacak olanların da hatırlayacakları kadar yenidir. Biitün bu ifadelerle şu noktayı belirtmek istedik- «Kırım Savaşı nın Siyasi Tarihi» adlı bu eserde dikkate değer iki husus vardır. Bunlardan biri yazarın gö rüş ve inançlarıdır. Eski deyimle, kendi «siyasî içtihad»ı olan bu birinci hususa katılmak gerçekten zordur. Ne var ki ikinci husus, yani Kırım Savaşı nı hazırlayan tarihî ve siyasî sebeplerin tahlili gerçekten ustacadır; çok esaslı araştırma, çalışma ve bunları değerlendirme ürünüdür. Kitap özellikle bu bakımdan okunmaya ve üzerinde durulmaya değer bir nitelik tanımaktadır. 13

12 14 Son olarak bir noktaya daha temas etmeyi uygun buluyoruz: Yazann en büyük kusurlarından biri de, ilmî bir inceleme yaparken sık. sık hissîliğe kapılması, bu arada edebî ve sanatlı bir üslûb kullanmaya çalışırken fikir ve anlatını düzenini yitirmesi, bazı zamanlar lüzumsuz ayrıntılara girmesidir. Bütün bunların sonucu olarak kitabın bölümlerinde sadeleştirme yaparken tam bir anlatım ve düşünce birliği sağlamak gerçekten zor, hattâ bazı yerlerde imkânsız olmuştur. Bu itibarla okuyuculardan, böyle yerler için, şimdiden bizi bağışlamalarım rica etmek ve elimizden ancak bu kadar geldiğini belirtmek isteriz. Bizde özellikle cumhuriyetten bu yana gerek daha dar ve daha yoğun olaylar, gerekse büyük ve önemli dönemler üzerine geniş, bilimsel ve değerli incelemeler yapılmış, bunlar çeşitli kitaplar halinde yayınlanmıştır. Hayrettin Bey in «Kırım'ın Siyasî Tarihi» adlı eseri, sonraları çok gelişen ve «Siyasî Tarih» adını alan bu türdeki çalışmaların ilki sayılabilir. Bu nokta göz önünde tutulacak olursa, onun birtakım kusur ve noksanların, hoş görebilmek daha kolaylaşacaktır. Şemsettin KUTLU

13 YAZARIN ÖNSÖZÜ Yirminci yüzyıldayız. Bu yüzyılı idrâk edenler, bu yüzyılda yaşamaya lâyık olduklarını ispat etmek mecburiyetindedirler. Gerçi insan bildiğimiz mahlûktan başka bir şey değildir; bin türlü kusur ve leke ile mahsur ve hastadır. Lâkin yeryüzünde insanoğlunun görüşleri ve düşünüşleri birbirinden ne kadar farklı olursa olsun mademki tabiat kanunu: Benî Adem âzâ-yı yekdiğerend ve: Mûr der hâne-i hod hükm-i Süleyman dâred (1) gibi iki ebedî ve ezelî kavramı ortaya koymuştur. Mademki her felâket o yüce hükümlerden uzaklaşmak ve her saadet yine o medeniyetin, insanlığın temeline dikkat edip önem vermekle mümkündür; bu gerçekler dikkat ve üvanıklıkia göz önünde tutulursa bütün insanlara düşen en mukaddes görev derhal kendiliğinden ortaya çıkar. Ondokuzuncu yüzyılın ihtiva ettiği devirleri ve olayları nasıl tertip ve taksim etmek lâzım gelirse gel- '1) Birinci mısr&ın anlam : İnsanoğlu birbirinin birer parçasıdır-, ikinci mısrâmki ise: «Kannca bile kendi evinde Peygamber Süleyman'ın hükmünü yürütür».

14 16 sin, bütün milletler ve kavimler için ortaya çıkacak hü küm... Bütün dinlerin ve mezheplerin birlik olarak ve aynen kabul edip pekiştirecekleri en başta gelen esas, insanlıktan ibarettir, ki bıı da insanlık denilen topluluğun yüce ve kutsal direği olan o iki mübarek ve aziz kavramın içinde bulunmaktadır. Bin türlü bağlantılar, yüz bin türlü sebep ve meselelerle bir karma karışıklık âlemi içinde yaşayan in sanların, daha doğıusu bitkisel bir gelişmeye mahkûm gibi görünen Âdem in çocuklarının isterse kaç yüzlerce sene sonra olsun Avrupa da bugün bir uyanıklık eseri ile seçkinleşmiş olduğunda hiç şüphe yoktur. Artık herkes biliyor ki kanunun üstündeki bir ku\ vet nasıl kötü ve pis, yada gayrı makbûl ise, adaletin üstünde bir kanun da öylece tasavvur edilemez, akla vatkm değildir ve olamaz. Şu açık seçik gerçeklere göre, insanlık topluluğunun yegâne saadetinin «Hâkimiyet-i Milliye» olduğu ondokuzuncu yüzyılın her tarafta uyandırdığı önemli inkılâplarla gerşekleşip anlaşılmış; insanca yaşamak, insanlıkla bir olan meşrû hukuka sahip bulunmanın ancak milletin aynı inançta birleşmesiyle meydana gelebileceği, her türlü şahit ve belgelere ihtiyaç göstermeyecek, mutlak bir gerdek mahiyetini kazanmıştır. Artık güneş gibi açık ve ortada, güneş kadar in sanlara çok lüzumlu olan bu gerçeği tarife ve vasıflandırmaya sebep yoktur. Bir milletin timsali olan Millet Meclisi karşısında en büyük mevkilerin büyüklüğü, ehemmiyeti sadece hakka, adalete inhisar eder ve dayanırsa o millet tam bir güven içinde bakışlarını geleceğe çevirebilir.

15 Bir memlekette devlet kuruluşu, hükümet kurulucu milletin kabul eiip ortaya koyduğu usûl ve kanunları yürütmekle görevli bir âletten ibarettir. Büyük küçük her devlette, her hükümette uyulması gereken şeyin bir veya birkaç şahsın fikirleri ve tasavvurları olmamak lâzam gelir. Çünkü öyle olunca kanunların verimlerinin semeresi olan hak ve adaletin yerine getirilmesi imkânı kalmaz; dünyadan ve olup bitenlerden habersiz insanlar bir çobana teslim edilen bir hayvan sürüsü derecesine inerler. Lâkin, çok yazık ki, doğuda şimdiye kadar öyle olduğu içindir ki Koca Osmanlı devleti de devlet hukukunde bile garip bir bahis teşkil edecek acaip hırslara ve ihtiraslara kurban olmaktan kurtulamamıştır. 17 Gariptir ki büyük bir insanlık topluluğunu daima dağın etmekten başka bir işe yaramayan ve insanlık ve medeniyet tarihinin kınamalarından ve tenkidlerinden hiç bir vakit kurtulamayacak olan kan dökücü saldırganlıklar, ümitsizce çatışmalar hep vicdan meselelerine dayanmaktadır. Bu meselede en büyük sorumluluk sebebi bir cidâl-i kadîm (1) bahanesinden ibarettir Çok daha gariptir ki, iki yüzyıldan fazladır, Türkive ile çarpışmaktan bir türlü geri kalmayan ve ondokuzuncu yüzyılda olsun artıik insaflı olması gereken diplomasi, Rusya yı bizden daha fazla bedbaht etmiştir. Rus diplomatları, Rus devletinin dizginlerini ellerinde tutanlar daima bizimle uğraşmış; Rusya'yı katiil) Bizzat yazar tarafından atti çizilmiştir. Eski çekişme, eski düşman, lık bitip tükenmez bir savaş ifibi bir anüama gelmektedir.

16 18 yen düşünmeyerek daima Türkiye yi yerle bir etmeye savaşmıştır. Halbuki Balkan felâketleri Rusya ya hiç bir şey kazandırmamış, birçok elem verici, fecî facialar bütün bir ülkenin halkının kan selleriyle ebediyete kadar lekeli olarak bırakmıştır. Felâket (için) en büyük akıl verici ve uyandırıcı derstir, derler: Osmanlılığı esirlik derecesine indirmek için durmaksızın birbirini takip eden teşebbüsler, müzakereler... adı ve izi ebediyyen pâyidâr kalacak olan milletin mücahedesinin vatanseverlik dolu yüceliğin karşı göz açıp kapayacak kadar kısanın kısası sayılacak az bir zaman içinde mahv ve perişan olmuş, artık batmak üzere bulunduğu sanılan Osmanlılığın parlajk güneşi bütün göz alıcı parıltıları, bütün tantanası ile gözlerimizi kamaştırmaya başlamıştır (1). Rusya ise, Japonya ya yenilgisinden, o dehşetli bozgundan sarsılmış, artık (kendisi) uyanmak ve uyandırılmak ihtiyacında kalmıştır (2). Demek isterim ki her iki devlet felâkete uğramış, her iki millet uğradığı felâket yüzünden uyanmaya yönelmiştir. Şu halde uyanmanın bahşettiği «Hakimiyeti Milliye» artık görevini yerine getiı^neli ve gerçekleştirmeli değil midir? Artık diplomatlar, milletin dizginlerini ellerinde tutanlar; bin türlü menfaat bağlarıyla birbirlerine bağcı) Bu satırlar, büyük ümitler uyandıran, 1908 meşrutiyetinin ilk yıl. larında yazılmıştır. İyimserlik buradan gelmektedir. (2) Rusya, meşrutiyetten üc yıl önce. Uzakdoğu da Japonlara yenilmişti

17 lı olan ya da olması lâzım gelen iki büyük milletin Y Makyavel i rahmetle andıracak uğursuz bir anlaşmazlık ve geçimsizliğe gitmesine delâlet etmemeli ve dememelidir. Kanaatimce bu gayret ve hizmet, bu çaba ve himmet medeniyet dünyasında sözünü en iyi bir şekilde geçirebilecek olan millet meclisleriyle basının görevidir, Bugün her iki millet hemen mutlu bir geleceğe anlayış ve kavrayış dolu bakışlarını dikmeli, geleceğin gerçeklerini görmelidir. Meşrutiyet «Şark Meselesi»nin en başta gelen temeli olan vicdan emirlerine ait cenk ve kavga sebeplerini ortadan kaldırmıştır. Artık tutulacak yol, her iki taraf için de, kesin olarak belirlenmiş ve kararlaştırılmıştır. Hele ki <mazâ ma mazâ!» (3) demeyecek akıllı bir kimse (de) kalmamıştır. Osmaniı ve Rus milletlerinin anlaşması, hattâ birleşmesi için şimdiye kadar alınan dersler ve edilen imtihanlar fazlasıyla yeter de artar da. Artık bunda tereddüt edecek bir Osmaniı yurtseveri, va da Rus yurtseveri tasavvur edemem. Rus yurtseverleri ki meşrutiyet için canlarım feda etmeleri lâzım gelir bugün Osmaniı meşrutiyet hükümetini (kendilerine) pek kıymetli bir yardımcı bileceklerdir. Artık Rusya, Osmanlılığa mahsus olan temiz ve nezih dostluğu ve kardeşliliği ve bu duyguların mahsulü olan iyi niyeti takdirden âciz değildir. Geleceğin hayaleti önünde bir celâdet kıvılcımı kesilecek iki büyük millet vardır: Bunlar da Osmaniı ve Rus milletleridir (4). 19 '3) «Geçmiş geçmiştir, geçmiş unutuîmahdır». anlamına. (4) Yazann bu fikirleri bir İnançtan çok daha fazla bir temenni an. lamı taşımaktadır. Yoksa onun gibi değerli bir tarihçinin buna inanabi(leca&i kolay kolay tasavvur edilemez.

18 20 Biz, Rusya dostluğunun bizim için, bütün merkezî devletlerin (Bunlar, o günün ortamı içinde batı devletleridir) bütünün kardeşliğine ve dostluğuna eşit bir önem taşıdığını takdir ve itiraf ederiz. Lâkin OsmanlIların kardeşliği de Ruslar için aynı derecede değerlidir; bunun böyle olduğu da bir gerçektir. Elverir ki eski insanlık dışı hırsların ve düşmanlığın mahiyeti takdir olunsun. İşte bu fikir ve inançla Kırım Savaşı'nın siyasî bir tarihçesini ithaf ve takdim ediyorum. Bunun önemli bir kısmını inkılâptan (iıkinci meşrutiyet) önce yazmıştım. Pdk çok şeyleri sükûtla geçiştirmiş, pek çok şeyleri de kapalı geçmiştim. Allah a çok şükür bugün rahatça konuşmak hürriyeti, fikir ve dürünce hürriyeti beni daha geniş muhakemeler yapmaya yöneltti. Bununla birlikte görüşlerimde bir deği'şme olmamıştır. Vicdanımın hükmüyle doldurduğum bu sahifeler her türlü garazdan ve taraf tutmaktan uzak, aykırı düşüncelerden ve mübalağalardan arınmıştır. İnsanlar için, yukarıda sözünü ettiğim iki kavram kadar önemli bir akla yatkın sebepler ve tesirler olmadığından, bunlara dayanarak yazdığım şu eserde hangi bölüm okunursa okunsun sadece bir maksat, sadece bir çıkarılmalıdır ki bu da Osmanlı ve Rus devlet ve milletlerinin devamlı dostluk ve kardeşliğidir. Her Osmanlı bunu istemeli, her Rus da bunu istemelidir. Meşrutiyet taraftarı olan iki memleket basını aynı temelden hareket ederse özgürlüklerimiz için öyle sağlam ve büyük bir dayanak vücuda getirebilirler ki kâinat bir araya gelse artık, doğu, kavgava ve çekişmeye

19 alet olmaz. Tam tersine bütün yabancılara karşı bir hikmet ve marifet üstadı, insanlığa yol gösteren bir mürşit olabiür. Tradition Politique (1) adı altında yüzyıl lardanberi süre gelip duran ihtiraslar ve saldırganlıklar plânları, hakimiyeti milliyeye karşı arlık önemini bütünüyle kaybetmiştir. Bunda kimsenin şüphesi yoktur, ya da şüphesi kalmamıştır. Fakat şu yirminci yüzyılda bu kadarı (da) yetmiyor. Daha ileri gitmelidir. Geçmişin siyah levhalarını patça parça etmeli, büyük bir iyi niyetle el ele vermelidir. Bundan sonra hükümetler, diplomatlar geçmişe dönmeye değil, ona bakmaya bile izinli olmadıklarını bilip öğrenmelidirler. Bunun için gerek Rusya da, gerek Türkiye de şu iki büyük millet ve devletin karşılıklı menfaatlerinin temelini inceleyerek devamlı ve samimî bir kardeşlik temin edebilmek üzere senatörlerden, milletvekillerinden, devlet adamlarından mürekkep büyük heyetler kurulmalı, iki memleketin bütün cemiyetlerini, bütün basınını samimî nutuklar, mantıklı makaleler, doğru fikirlerle kardeşlik ve samimiyete doğru yöneltmelidirler. Her iki memlekette bu maksat uğruna büyük siyasî kulüpler vücuda getirilmelidir. İki millet, bahsedilen teşebbüslere başlandığı gün siyaset âleminde en kesin şekilde bir adım daha ileri gidecek, hele özellikle doğu'da kan dökmenin son bulduğu kesinlikle ilân edilmiş olacaktır. Şurası muhakkaktır ki Batı, Doğu'nun bu anlaşmasını can ve gönülden alkışlar ve «Şark meselesi»nin 2) (1) Geleneksel siyaset veya siyasi gelenek gibi anlamlara.

20 22 bizcesi, yahut Türkçe ve Rusçası yavaş yavaş ortadan kalkar... Almanya ile Avusturya bu politikadan asla zarar görmez, tersine bunu ister. Çünkü Bismark m İstanbul hakkındaki hırsları bugün Almanya da bile unutulmuş hayâllerinden sayılsa gerektir. Avrupa diplomatları doğu ya mahsus harika olaylara yeni bir ek teşkil edebilecek öyle ciddî bir Siyaset karşısında bulunacakları gün, kendi devletlerine yeni öir vazifenin yöneltilmiş olduğunu anlayacaklardır. Bu muazzez vazife ise Lahey Konferansı nda ortaya atılan «silâhların ve silâhlanmanın terki» gibi önemli bir teklif adına bütiin başkentlerde birer «mücessem insanlık heykeli» yapmak olacaktır.

21 Bu Kitabın Scrgiizeçtl Sadaret makamı tercümanı idim. Rahmetli sadrazam Halil Rifat Paşa ya hem tercümanlık, hem müter7 cimlîk ediyordum. Asıl ve esası, başlangıcı ve kaynağı Girit olan Yunan muharebesi (1) hükümeti halecan ve heyecan içinde bırakmıştı. Sadrazam savaş taraftan olup, bu düşüncesinde pek ısrarlıydı. Bunun için meydana çı kacak neticeyi büyük bir sabırsızlıkla bekliyor, savaşıl safhalarını adım adım izliyordu. Başkumandandan (gelen) telgraf haberleri, kesin başarının ortaya çıkmasına kadar, bol olmak şöyle dursun âdeta nadirdi. Rahmetli paşa ise meseleleri pek enine-boyuna düşünen bir zat olduğundan, sonsuz bir merak içindeydi. Öylesine ki İngiliz savaş muhabirlerinin savaş alanlanndan mütemadiyen çekip durdukları telgrafların kopyalarını aldıkça derhal ya şifahî olarak yahut da yazılı olarak tercüme ettirir ve vaktiyle Tesalya'da görevli de bulunmuş olduğu için, muhabirlerin bölge bölge bildirdikleri haberlerden manâ çıkarmakta isabet ederdi. Savaşın devamı sırasında, sabahlara kadar beklendiği vakitlerde bile, rahmetli yatak odasına çekileceği sırada yeni bir telgraf olup olmadığını sorar ve varsa anlayıp dinlemeden dairesine gitmezdi. Bir müddet böyle beklemekle geçti. Sonra Milona geçidi ele geçi (1) 1897 T ürk -Yunan Savaşı,

22 24 rildi, Yenişehir'e girildi. Artık sevincimize son ve sınır yok. Zafer zaferi takip edecek. Birkaç sene evvel rahmetli Eyüp Paşa Atina'yı hedef olarak almıştı. Şimdi de öyle olacak; Atinaya gireceğiz, işimiz iş... Son verdiklerimizi, o kalbimizden koparıp. ağlaya ağlaya, inleye inleye vermiş olduğumuz kıymetli yerleri geri aldıktan başka, istediklerimizi de alıvereceğiz; artık her şey elimizde... Son elemli Rusya savaşından sonra (2) harpsiz, darpsiz birçok kanlar dökmüş, birçok yerler kaybetmiş olan zavallı milletin yeisi ve bitkinliği zaten son derecede olduğundan. Yunan şamatalarına karşı gerek halk tabakası ve gerekse aydınlar sanki elle tutulup gözle görülür bir öfke kesilmişlerdir. Başarı müj desi gelince artık kendisini dev aynasında görmekten vazgeçmeyen, Rum azınlıklarımızı kandırıp yollarını sapıttırarak iç güvenliğimizi berbat etmekten çekinmeyen, büyük bir devlet katlar kıymetli takat Osmanlılarca ondan da aziz ve muhterem olan Girit (Akdeniz Hâkimesi) adamızı elimizden çıkarmak isteyen şımarık komşuya bir şiddet ve ibret dersi vermek bütün milletin fertlerinin tek emeli olmuştu. Ne beyhude, emel ne gerçekleşmesi imkânsız hayâl!.. Avrupa hükümdarları şefkat ve merhamete geldiler. Politika fabrikası olan diplomatlar telâşa başladılar. Türkiye ye mahsus olmak üzere bir karar verdiler: «Boş yere ilerilere gitmeyiniz, çünkü mutlaka ve herhalde gerisin geriye döneceksiniz!» dediler. Biz di O M îî.m h - flui. 'Sav * M

23 şaştık, kala kaldık. Ne diyeceğimizi şaşırdık ya da; her ne dedikse, her ne diyebildikse dedik! Lâkin kendi kendimize bile dinletemedik. idi! Bu (manevî) bozgun ne kadar ağır, ne kadar acı Hiç aklımdan yıkmaz. Birgün tercümanlık odasında gama, endişeye kedere dalmış bir halde iken «düvel-i muazzama» (1) elçileri adına baştercümanlan geldiler. Hariciye Nazın na,'yukarıdaki) bildiriyi toplu bir halde verip gittiler. Namusuna, vicdanına, î isafına güvendiğim Mösyö Roe, bu görevin bitiminden sonra yeniden yanıma geldi. Kendisini görür görmez artık sabrım tükendi. Serzenişti bir şekilde konuşmaya başladım: «Avrupa bizden ne istiyor, bizim bütün suçumuz Müslüman oluşumuz nudıır? Harbettik, galip geldik. Hakkımızı alacağız, hukukumuzu muhafaza edeceğiz. Avrupa niçin bırakmıyor? Eğer Yunanlılar galip gelseydiler... O zaman Avrupa bu işe karışacak mıydı? Mahrumiyet yalnız bize mahsus mu? Hakkaniyet ve adalet bu mu?...» dedim. Karşımdaki endişeli bir şekilde tebessüm cevap verdi: ederek «Evet, bu dedikleriniz hep doğru. Hem de pek haklı, pek doğru. Lâkin ben size Avrupa nın bu devlet (Osmanlı Devleti) hakkmdaki politikasını kısaca özetleyeyim: Bundan sonra Avrupa devletleri, yazık ki, Os H) Büyük devletler: İngiltere. Rusya. Fransa. Almanya. (Avusturya. Macaristan.)

24 26 manii Devletine savaş yoluyla pe kadar toprak alırsa alsın bir kanş yer bile vermeyecektir. Bu artık bütün devletlerce kararlaştırılmış, değişmez bir devletler kuralı şekline girmiştir. Bunun ilçin o fikirden vazgeçmelisiniz.» Ben: Kimsenin yerinde yurdunda gözümüz yok. Biz zaten bizim malımız olan bazı topraklan geri alacağız. Buna o devletler ne kanşır?» Samimi dostum benim aşın üzüntümü anlamıştı: «Evet, öyle ama; yazık ki bu kararın değişmesi imkânsızdır. Türkiye'ye, isterse önceleri kendisine ait olmuş olsun, bir kanş yer bile geri verilmeyecektir.» dedi, gitti. Ben bunun üzerine artık cevap veremedim, tıkandım kaldım. Kendi kendime söylenmeye başladım: Evet, artık biz medenî haklardan düşürülmüşüz. Artık biz Avrupa haritasında fazla bir cins mahlûk imişiz. Artık biz vücudu olmayan bir varlık haline gelmişiz. Açık söyleyelim: Yavaş yavaş şimdilik Avrupa kıtasından yok olmaya mahkûmuz vesselâm. Niçin? tşte müthiş bir soru! Evet, yarım yüzyıl önce bizi mahvolmaktan kurtarmak, Avrupa'nın banşmı ve güvenliğini emniyet altına almak, yahut Avrupa devletler muvazenesini korumak için kesin müttefik tanımak yolunda uzun uzadıya görüşmeler yapılmış, anlaşmalar düzenlenip kararlaştırılmış, Fransızlar ve îngilizler ülkemize çuvallarla altın dökmüşler... Sadece bu iki devletin büyük milletleri, savaş meydanlannda vüz binden fazla kur

25 11 banlar vermişler (D... Bir seneden fazla Akdeniz yüzierce savaş gemisi, binlerce askerî taşıt gemisiyle çalkanıp durmuş. Adı gibi korkunç, zifirî karanlık bir kış gecesi kadar dehşetli olan Karadeniz kıyılarında, dağlarda, tepelerde, bataklık içinde, kale ve istihkâm yığınları altında... Üç yüz binden mutlaka pek daha çok ana baba evlâdı helâk toprağına serilmiş. Kitaplıklar dolusu yazılar yazılmış. Tam iki sene içinde birçok kereler boğaz boğaza gelindikten, yazın şiddeti, kışın şiddeti birçok zayıfları bitirdikten, ovalar, bataklıklar mezarlık haline girdikten, hasılı kaza ve kader hükmünü bütünüyle yeniıne getirdikten sonra Paris Kongresi yapılmış. Burada galip ve mağlûp bir karar imzalamış: Osmanlı Devleti'nin ülke bütünlüğü -losmanlı İstiklâli! Aradan birkaç sene geçmiş; bu karar bütün zihinlerden çıkmış, ya da çıkarılmış. O kararın hükmü paramparça edilmiş. «Ülke bütünlüğü» kelimeleri kararsız birtakım hecelerden ibaret kalmış. Bunların yerine «devletin taksim edilmesi, bölünmesi» geçmiş. Dost, düşman el ele vermiş; biz içeriden onlar dışarıdan olmak üzere (2) muntazam ve pek süratli bir kazma-kürek yarışmasıyla altı yüz senelik çok büyük ve gösterişli bir yapının temellerini sökmeye başlamıştır. Gariptir ki sonuç bakımından her iki tarafta da bir uyarma. (1) Kınm Savaşı ve ondan sonraki gelişmelere temas ediliyor. \2) Bilindiği gibi bu söz Tanzimat döneminin ünlü ve değerli devlet adamlarından Fuat Paşa*ya attir. Fuat Paşa, birgün bir yabancı diplomata: «Asırlardanberi sizler dışarıdan, bizler içeriden çalışıyoruz; yine de bu devleti yıkamadık. Demek ki dünyanın en kuvvetli devleti Osmanlı İmparatorluğu imiş.*

26 2$ ders alına belirtisi görülmemiş. İnsaflılık, haklılık (kuru birtakım saçma sapan Jâflardan ibaret sayılmış. Niçin? Çünkü biz ettiğimiz ahdi yerine getirmemişiz. Paris Kongresi nde söylediklerimizi çarçabuk unutmuşuz. Baskı görmedikçe, zorlanmadıkça vazifemizi bile aklımıza getirmemişiz. Avrupa ilerledikçe biz gerilemişiz. Hele bir zamanlar miskince entrikalarla, kişisel niyet ve maksatlar uğrunda devlet hukukunu, milletin haklarını canımızın istediği gibi feda etmekten bile çekinmemişiz. İngiliz politikasını da kırıp geçmişiz. Tepemize darbeler indikçe bir sülük gibi yapışmış, kanımızı emip durmuş olanların sadece yüzden olan «vah vahaları ile yetinmişiz. Düşmanın her hamlesinden doğan bozgunda, devletlere hiç bilip anlamadığımız bir taklit dili ve tavrı ile protestolar çekerek (sanki böylece görevimizi yerine getirmişiz gibi) bol bol nefesler almışız. Gerçekte ise: çünkü zavıf. dciim-a kuvvetlinin hükmü karşısında zebundur; işte onun için!.. Bununla birlikte, bize ait kusurlar o kadar çoktur ki saymakla bitmez. Lâkin Avrupa devletleri (de) Türkiye nin bu felâketli durumundan sorumlu değil midirler? İnsanlık tarihinin karşısında Avrupa politikası hiç bir zaman sorumlu olmaktan kurtulamaz. Ne çare ki devletlerce ötedenberi insanlık kitabı sadece güçsüz olan milletlere okutturulan ufacık bir elifbâ (alfabe) parçasından ibaret, insanlık, medeniyetin annesi olduğu halde onun e,n büyük düşmanı sayılıyor. Politika adına: Ana da, evlât da birbirlerini inkâr ediyorlar; birbirlerinden uzaklaşıyor ve nefret edivorlar.