T.C KAZIM DEMİREL SEVGİ ÖZEL EĞİTİM UYGULAMA MERKEZİ VE İŞ UYGULAMA MEKEZİ MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C KAZIM DEMİREL SEVGİ ÖZEL EĞİTİM UYGULAMA MERKEZİ VE İŞ UYGULAMA MEKEZİ MÜDÜRLÜĞÜ AİLE EĞİTİM PROGRAMI EREĞLİ

2 İÇINDEKILER GİRİŞ... 3 Aile Eğitim Planı Hedef Kitle... 3 Genel Amaç... 4 Aile Eğitim Programlarının amaçları...4 Konular...5 Eğitim Ortamı...5 Kullanılacak Yöntem ve teknikler...5 Değerlendirme...5 EKLER...6 Amaç-kapsam ilişkisi...7 AİLE EĞİTİMİ PROGRAMI DEĞERLENDİRME FORMU...8 AİLE EĞİTİMİ ANKET FORMU...9 Kullanılabilecek kaynaklar...10 AİLE EĞİTİM PLANI İÇERİĞİ...11 Genel Bakış...11 Özel Eğitim Tanımı İlkeleri...11 Özel Eğitimin Tanımı...11 Özel Eğitimin İlkeleri...12 Özel Eğitimde Tanılama Sürecini Bilir...13 Özel Eğitim Gerektiren Çocuğunun Özelliklerini Tanır...18 Özel Eğitimde Kullanılan Temel Yöntem ve Teknikleri Tanır...20 Özel Eğitimde Uygulanan Eğitim Ortamlarını Tanır...29 Kavram ve Beceri Öğretim Yöntemlerini Tanır...43 Problem Davranışları ve Çözüm Yollarını Bilir...54 Özel Gereksinimli Öğrencilerle Etkili İletişim Becerileri Geliştirir...59 Stresle Baş Etme Yöntemlerini Bilir...63 Çocuğa Yönelik Şiddet Çeşitlerini Bilir...70 Engelli Haklarını Bilir...73

3 GİRİŞ Özel eğitim;özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel,eğitim programları ve yöntemleri ile bireylerin tüm gelişim alanlarındaki özellikleri ve akademik disiplin alanlarındaki yeterliliklerine dayalı olarak uygun ortamda sürdürülen eğitimi kapsamaktadır. Özel eğitime bir süreç olarak baktığımızda aileler özel eğitim sürecinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır.bu önem bireylerin aldıkları eğitimin aile ortamında devam etmesinden ve bireylerin okul ortamında aldıkları eğitimin devamının sağlanması ve öğrenmelerin pekiştirilmesinden kaynaklanmaktadır.özel eğitim hizmetleri yönetmeliğinin özel eğitimin ilkeleri bölümümde ailelerin özel eğitim sürecinin her boyutuna aktif olarak katılımları ve eğitimleri sağlanır hükmü yer almaktadır. Öğrencilerimizin eğitiminde okulumuz kadar öğrenci aileleri de rol almaktadır. Ailelerin çocuklarının eğitimdeki bu rolerini daha etkili ve verimli bir şekilde yerine getirebilmesi için okulumuzda Aile Eğitimi çalışmaların yapılması ve planlanması önem arz etmektedir. Özel eğitim hizmetleri yönetmeliğinin Aile Eğitimi başlığı adı altında yer alan hususlar doğrultusunda kurumuzun Bep Birimi tarafından okulumuz aile eğitimi planı, aile ve öğrencilerimizin ihtiyaçları doğrultusunda hazırlanmış ve uygulamaya konulmuştur. Bu çalışmanın okulumuz,öğrencilerimiz ve aileler için faydalı olacağını umuyor ve bu çalışmada yer alacak arkadaşlara kolaylıklar diliyoruz. Okul Bep Birimi 3

4 1. AİLE EĞİTİM PROGRAMI HEDEF KİTLE: okulumuzda eğitimine devam eden öğrenci aileleri 2. GENEL AMAÇ:Özel eğitime gereksinim duyan bieylerin ailelerini özel eğitim hakkında temel bilgileri kazandırmak 3. AİLE EĞİTİM PROGRAMININ AMAÇLARI: Aile eğitim programına katılan her öğrenci ailesi; AMAÇ-1 AMAÇ-2 AMAÇ-3 AMAÇ-4 AMAÇ-5 AMAÇ-6 AMAÇ-7 AMAÇ-8 AMAÇ-9 AMAÇ-10 AMAÇ-11 AMAÇ-12 Özel eğitimde tanılama sürecini bilir. Özel eğitim gerektiren çocuğunun özelliklerini tanır. Özel eğitimde kullanilan temel yöntem ve teknikleri tanır. Özel eğitimde uygulanan eğitim ortamlarını tanır. Kavram ve beceri öğretim yöntemlerini tanır. Problem davanışları ve çözüm yollarını bilir. Özel gereksinimli öğrencilerle etkili iletişim becerileri geliştirir. Stresle baş etme yöntemlerini bilir. Çocuğa yönelik şiddet çeşitlerini bilir. Engelli öğrencilere karşı olumlu tutum geliştirir. Engelli haklarını bilir. Eğitime katıcak diğer ailelerle etkileşimde bulunur. 4

5 4. KONULAR Özel Eğitim Özel Eğitimde Tanılama Süreci Özel Eğitim Gerektiren Bireyler Özel Eğitimde Kullanilan Yöntem Ve Teknikler Özel Eğitim Ortamlari Kavram Ve Beceri Öğretimi Problem Davranişlar Problem Davranışların Çözüm Yollari İletişim Becerileri Stressle Mücadele Yöntemleri Şiddet ve Şiddet Çeşitleri Engelli Öğrencilere Bakış 5.EĞİTİM ORTAMI: Okulumuzda aile eğitimi sınıflarda ve okul çok amaçlı salonunda verilecektir. Ihtiyaç halinde öğrencilerin evlerinde de aile eğitim çalışması yapılacaktır.aile ve aile eğitimi verecek personel en verimli şekilde iletişim ve etkileşimde bulunacağı U yerleşim şekli düzeninde olacaktır. Öğrenmenin etkili ve kalıcı olması için gerekli olan eğitim teknolojileri kullanılacaktır. 6.KULANILACAK YÖNTEM VE TEKNİKLER :Konferans, çalışma toplantıları, ev ödevleri, grupla ve bireysel görüşme,iletişim defterleri, ev ziyaretleri, anlatım, soru cevap yöntem ve teknikleri kullanılacaktır. 7.KULANILACAK ARAÇ VE GEREÇLER: bilgisayar, eğitim cd leri, kavram kartları, projeksiyon 8.DEĞERLENDİRME: Aile eğitimin değerlendirilmesi oluşturulacak faaliyet değerlendirme raporu ve anketle yapılacaktır.(ek:1, Ek:2) Değerlendireme sonucunda programda gerekli olan düzeltme ve geliştirme çalışması yapılacaktır. 5

6 EKLER 6

7 Amaç-1 Amaç-2 Amaç-3 Amaç-4 Amaç-5 Amaç-6 Amaç-7 Amaç-8 Amaç-9 Amaç-10 Amaç-11 Amaç-12 AMAÇ-KAPSAM İLİŞKİSİ AMAÇLAR KONULAR Özel Eğitim X X Özel Eğitimde Tanılama Süreci X Özel Eğitim Gerektiren Bireyler Özel Eğitimde Kullanılan Yöntem ve Teknikler Özel Eğitim Ortamları X X X Kavram ve Beceri Öğretimi X Problem Davranışlar Problem Davranışlar Çözüm Yolları X X Iletişim Becerileri X Stresle Mücadele Yöntemleri Şiddet ve Şiddet Çişitleri X X Engelli Öğrencilere Bakış X Aileler Arası Etkileşim x x x x x x x x x x X X Engelli hakları X 7

8 AİLE EĞİTİMİ PROGRAMI DEĞERLENDİRME FORMU Eğitimim Yeri Ve Tarihi: Uygulayıcı: Katılan Veliler: Faaliyetin Amacı: Faaliyetin Konusu: Aile eğitimin süresi uygun mu? Aile eğitimin konularıyla ilgili düşünceleriniz nelerdir? Eksik ya da fazla gördüğünüz noktaları belirtiniz. Aile eğitiminin verildiği ortam uygun ve yeterli mi? Uygulamada yaşadığınız sıkıntılar nelerdir? Önerileriniz Aile eğitim programı sizce amacına hizmet ediyor mu? Genel olarak aile eğitim programı ile görüş ve önerileriniz nelerdir? 8

9 AİLE EĞİTİMİ ANKET FORMU (Katılımcı Aileler Için) TARİH. EVET HAYIR KARARSIZIM 1.Seminer Konuları Amacına Uygundu 2.Seminer Konuları Açık Ve Anlaşılırdı 3.Konunun Ana Noktalarına Değinildi 4.Uzmanlar Konuya Hâkimdi 5.Seminer Konuları İhtiyaca Uygundu 6 Gerekli Materyal Ve Ortam Uygundu 7.Aile Eğitimi Çalışmalarından Yeteri Kadar Faydalandım En çok beğendiğim. Çalışmalara aşağıdaki konularının eklenmesini istiyorum. Belirtmek İstedikleriniz.... 9

10 KULLANILABİLECEK KAYNAKLAR: 1. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği 2. Öğrenme Yetersizliği (Belkıs Halim VASSAF, Ankara,2003) 3. Sınıf Yönetimi (Mehmet ÖZYÜREK Kök Yayincilik ) 4. Sınıfta Davranış Değiştirme(Mehmet ÖZYÜREK Kök Yayincilik Ankara 2004) 5. Özel Eğitimde Yanlışsız Öğretim Yöntemleri(Gönül Kırcaali İftar,Nobel Yayınları 2012) 6. Kaynaştırma (Gönül Kırcaali İFTAR- Sema BATU,Kök yayıncılık, 2005) 7. Zihin Engelliler ve Eğitimi(Elif Tekin İftar, Gönül Kırcaali İftar, Hatice Bakkaloğlu, Sema Kaner, Kök yayıncılık, 2010) 8. Zihinsel Engelli Çocuklara Kavram Öğretimi(Gönül Kırcaali İftar, Bünyamin BİRKAN,Gündüz Yayıncılık) Yaş Aile Eğitim Proğramı, Meb Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü 10. Anne Baba Olmanın Altın Kuralları, Yard. Doç. Necla TUZCUOĞLU Morpa Yaınnevi 2004 İstanbul 11.Beden dili Prof.dr.Zuhal BALTAŞ/ Prof.dr. Acar BALTAŞ Remzi Kitapevi Stres ve Başaçıkma Yolları Prof.dr.Zuhal BALTAŞ/ Prof.dr. Acar BALTAŞ Remzi Kitapevi /aile-icinde-cocuga-yönelik-şiddet-mugla-milas 10

11 5. AILE EĞITIM PLANI IÇERIĞI GENEL BAKIŞ ÖZEL EĞİTİM TANIMI VE İLKELERİ Özel eğitime ihtiyacı olan birey: Çeşitli nedenlerle,bireysel özellikleri ve eğitim yeterlilikleri açısından yaşıtlarından beklenilen düzeyden anlamlı farklılık gösteren birey. Yetersizlik: Zedelenme ya da bazı sapmalar sonucu, bir insan için normal bir etkinliğin ya da yapının önlenmesi, sınırlandırılması hali. Engel: Bireyin yetersizliği nedeniyle, yaşadığı sürece, yaş, cins, sosyal ve kültürel farklılıklara bağlı olarak oynaması gereken rolleri gereği gibi oynayamama durumu. ÖZEL EĞİTİMİN TANIMI: Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile onların özür ve özelliklerine uygun ortamlarda sürdürülen eğitime "özel eğitim" denir. Çoğunluktan farklı ve özel eğitime ihtiyacı olan çocuklara sunulan, Üstün yetenekli olanları yetenekleri doğrultusunda en üst düzeye çıkmasını sağlayan Yetersizliği engele dönüştürmeyi önleyen, Engelli bireyi kendine yeterli hale getirerek Topluma kaynaşmasını ve bağımsız, üretici bireyler olmasını destekleyecek becerilerle donatılan eğitimdir. Neyi öğretir? Özel eğitim, genel eğitimden içerik yönünden yani nelerin öğretileceği yönünden farklılaşmaktadır. Olağan çocukların kendiliğinden edindikleri becerilerin büyük bir kısmını yetersizlikten etkilenmiş özel eğitime ihtiyacı olan çocuklara, yoğun ve sistematik biçimde öğretmek gerekmektedir. Örneğin, giyinme, soyunma, yemek yeme becerilerini çocuklar, yetişkinleri gözleyerek, taklit ederek öğrenirler. Genel eğitimden özel eğitimin ayrıldığı bir diğer nokta ise içeriğin düzenlenişidir. Genel eğitimde içerik ortalama çevresindeki çocuklar için merkezi programlarla belirlenirken, özel eğitimde programın içeriğini çocuğun ihtiyaçlarını belirler. 11

12 ÖZEL EĞİTİMİN İLKELERİ Türk Millî Eğitiminin genel amaçları doğrultusunda özel eğitimin temel ilkeleri şunlardır 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname(KHK) belirtilmiştir. 1. Özel eğitime ihtiyacı olan tüm bireyler; ilgi, istek, yeterlilik ve yetenekleri doğrultusunda ve ölçüsünde özel eğitim hizmetlerinden yararlandırılır. 2. Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitimine erken yaşta başlanması esastır. 3. Özel eğitim hizmetleri, özel eğitime ihtiyacı olan bireyi, sosyal ve fiziksel çevrelerinden mümkün olduğu kadar ayırmadan plânlanır ve yürütülür. 4. Özel eğitime ihtiyacı olan bireyin eğitim performansları dikkate alınarak; amaç, içerik ve öğretim süreçlerinde uyarlamalar yapılarak, yetersizliği olmayan akranları ile birlikte eğitilmelerine öncelik verilir. 5. Özel eğitime ihtiyacı olan bireyin, her tür ve kademedeki eğitimlerini kesintisiz sürdürebilmeleri için her türlü rehabilitasyonlarını sağlayacak kurum ve kuruluşlarla iş birliği yapılır. 6. Özel eğitime ihtiyacı olan birey için, bireysel eğitim plânı hazırlanır ve eğitim programları bireyselleştirilerek uygulanır. 7. Ailelerin, özel eğitim sürecinin her boyutuna aktif katılmaları ve eğitimleri sağlanır. 8. Özel eğitim politikalarının geliştirilmesinde, özel eğitime ihtiyacı olan bireye yönelik etkinlik gösteren sivil toplum örgütlerinin görüşlerine önem verilir. 9. Özel eğitim hizmetleri, özel eğitime ihtiyacı olan bireyin toplumla etkileşim ve karşılıklı uyum sağlama sürecini kapsayacak şekilde Plânlanır. Kaynak: MEB: Özel Eğitim El Kitabı. 12

13 AMAÇ1:Özel eğitimde tanılama sürecini bilir. Tanılama nedir Özel eğitim gerektiren bireylerin yeterli ve yetersiz yönleriyle bireysel özellikleriyle ilgilerini belirlemek amacıyla tıbbi, psikososyal ve eğitim alanlarındaki yapılan değerlendirme sürecidir Tanı (teşhis) bireyin özrüne ad koyma, derecesini ve bireyin bundan etkilenme durumunu belirleme demektir. Diğer bir tanıma ise; özel eğitime muhtaç çocukların sorunlarının ne olduğunu, onlara nasıl eğitim verip nasıl yardım edebileceğini belirlemek amacıyla zihinsel, sosyal, heyecansal ve bedensel alanlarda zayıf ve güçlü olduğu yönleri kişilik yapısı ve değerlerini saptamak amacıyla yapılan bilimsel uğraşa tanılama denir Tanılamada çocuğun sadece engelliliği ve derecesi üzerinde değil aynı zamanda hangi alanlarda akranlarından daha iyi ya da geri durumda olduğunu da ortaya çıkarmak gerekir. Bunun için tanılamada kesinlikle uyulması gereken bazı ilkeler vardır. Bu ilkelere uyulmadan sağlıklı bir tanılama mümkün değildir. * Tanılama hangi alanları kapsar ve tanılamanın işlevi nedir 3 tür tanı vardır. Tıbbi tanılama, Psikolojik tanılama, Eğitsel tanılamayı içerir. Tanılamanın 2 türlü işlevi vardır. 1:Problemi ortaya çıkarma 2: Probleme uygun çözüm yolları bulma *Tanılama ve değerlendirme sürecinin ilkeleri nelerdir a)erkenlik ilkesi Tanılama ve değerlendirme mümkün olan en erken zamanda yapılmalıdır (ilk 6 ay ile 1 yaşına kadar). Tanılamanın geç zamanda yapılması başka sorunlara da yol açabilecektir. Örneğin; işitme özrü çok geç fark edilmiş bir çocuğun bu özre bağlı olarak başka sorunlarda geliştirmesi kaçınılmaz olacaktır. İşitemeyen çocuğa geç müdahale edilmesinden dolayı konuşma yetersizlikleri ve duygusal sorunlarda görülecektir b)bütünlük ve derinlik ilkesi Bütün özel eğitime muhtaç çocukların tanılanmasında çocuk dünü ve bugünü ile incelenmelidir. Holistik anlayışta denilen bu yaklaşımda çocuğun bütün gelişim evreleri, yaşantıları, hastalıkları, kaza ve gelişim zorlukları; nasıl bir ortamda büyüdüğü, çevresel etkiler ve uyarıcıların özellikleri, tanılama anındaki duygusal ve moral durumu da dikkate alınması gereken konulardır. 13

14 c) Alternatiflik ilkesi Özel eğitime muhtaç bir çocuğun tanılanmasında bilinen yada çok tutulan bir yolun yanında başka araç ve yaklaşımlarla da tanılama mümkün olabilmektedir. Örneğin; Down Sendromunu sadece fiziksel muayene ile değil, zeka testi uygulayarak ve üçüncü olarak da genetik inceleme ile doğrulamak gerekebilir. Nitekim sadece fizik muayene ile ciddi hatalar yapılabilir. Alternatiflik ilkesi insana verilen önemi vurgular. Hatayı en aza indirgemenin bir yoludur. Bir başka örnek vermek gerekirse; polikliniğe topallayarak gelen hastaya hekim hemen kırık tedavisi uygulamaz, sorunu daha iyi anlayabilmek ve tanı koyabilmek için röntgen filmini alır, ilaveten hastanın genel durumunu da gözden geçirmek için kan alıp tahlil yapar. Bütün bu bilgileri doğruladıktan sonra tedaviye girişebilir. Bu da insana verilen önemi gösterir. d)profesyonellik ilkesi Özel eğitime muhtaç çocukların tanılanmasında tanı için çalışan kişinin alanında uzman olması gerekir. Alanında uzman kişi sadece tanılamada değil eğitim, tedavi ve yöneltme boyutunda da uzman olmalıdır. Bu ilke bütünlük ilkesiyle paralel çalışır. Gelişmiş ülkelerde (örneğin, İngiltere de) olduğu gibi ülkemizde de çocuğun engel tür ve derecesinin tanılamasında ve ona uygun okulda provizyonun (eğitsel ihtiyaçlarının) karşılanmasında değerlendirmenin daha tutarlı yapılabilmesi için bir ekip çalışması yapılmalı ve bu ekipte Özel Eğitimci, Psikolojik Danışman, Sosyal Hizmet Uzmanı, Konuşma Terapisti, Hekim ve ailelerin ve hatta mümkünse çocukların kendileri de bu takımda yer almalıdır. e) Erken müdahale ve izleme ilkesi Tanı alındıktan sonra engelli çocuğun gelişimi, eğitimden nasıl etkilendiği, ne türden bir değişme olduğunu görmek için hemen müdahale edilmeli ve izleme çalışmaları yapılmalıdır. Tanı alınıp engelli desteksiz bırakılmaz. Tanı aynı zamanda uzmana özürlü çocuk ve sorunuyla ilgili bir projeksiyon yapma şansı verir. Eğitim alırsa durumu ne olur? Almazsa ne olur? Her iki durumda da tanılama tekrar edilir, olumlu ya da olumsuz gelişmelere bakılarak yeni tahminler yapılır. Bu tahminlerin fonksiyonel olabilmesi için yılda en az iki kere çocuğun gelişimiyle ilgili olarak yeniden değerlendirme yapılabilir f) İşbirliği ilkesi Özel eğitime muhtaç çocukları belirlerken anne-baba, kardeşler, akranlar, öğretmen varsa psikolog, sosyal çalışmacı ve özel eğitim uzmanı kendi uzmanlık alanlarıyla ilgili olarak çocukla ilgili topladıkları bilgiler bir vaka çalışması ile bir araya getirilir. Bütün bu bilgiler üzerinde yapılan tartışmalar sonucunda ortak bir karara varılır. Bu değerlendirme bize çocuğun avantajlı ve dezavantajlı olduğu bütün yönleri gösterir. Nasıl bir eğitim yada müdahale yapılacağı konusunda ip uçları verir ve karara varılmasını sağlar. g) Kayıt tutma ilkesi Çocuğun gelişimi öğretmeni tarafından izlenerek kaydedilmelidir. Çocuğun gelişimiyle ilgili olarak tutulacak dosya okul değiştirmede veya bir üst programa geçişte gittiği okula iletilmelidir. Kayıtlar çocuğun ne tür hizmetlerle nereye geldiğinin bilinmesi açısından ve daha nelerin yapılması gerektiğine karar verilmesi açısından çok önemlidir. 14

15 * Özel Eğitime Muhtaç Çocukların Tanılamasında hangi ilkelere uyulmalıdır Engelliliğin tanılanması o sorunun nasıl çözüleceğine de ışık tutacaktır. Tanılamada engelin ne olduğu, nasıl olduğu, nasıl oluştuğu, ne şiddette ya da sıklıkta, ne kadar süreyle devam ettiği ve müdahale edilirse yada müdahale edilmezse ne olabileceği yukarıdaki ilkeler ışığında kestirilmeye çalışılır. Doğrudan veya dolaylı olarak özel eğitim alanında eğitim almış profesyonel özel eğitimci (görme, işitme, konuşma vb.), hekim (psikiyatri, ortopedi, göz, kulak burun boğaz, nöroloji, vb.), psikolog (psikometri, danışma, klinik ve gelişim psikoloğu gibi), sosyal çalışmacı ve fizyoterapistler çoğu zaman bir ekip oluşturarak çocuğun sorununu tanılayıp onun nasıl sağaltılacağı ve sorunun gidişatının ne olacağı, hangi yaklaşımın benimseneceği konusunda bir karara varabilirler. Örneğin; öğrenme güçlüğü çeken bir çocuğun sorununun nereden kaynaklandığını anlamada psikolog veya psikiyatrist zihinsel fonksiyonları, zekâ ve zihinsel gelişimi ölçen testlerle tespit edebilirler. Görme sorunu olan çocuğun sorununun nereden kaynaklandığını göz doktoru, işitme özrü olan çocuğun işitme kaybının ne düzeyde ve nereden kaynaklandığını Kulak Burun Boğaz uzmanı, konuşma bozukluğu olanın sorununun boyutunu konuşma terapisti veya gelişimci, felçli bir çocuğun sorununun ne olacağını da nörolog veya ortopedist belirleyebilirler. Çocuğun akademik yönden gelişiminin sağlanabilmesi bu alanda yetişmiş uzman öğretmenlerin devreye girmesi gerekir. * Ülkemizde tanılaması süreci nedir(573 sayılı kanuna göre tanılama süreci) 1)FARKINA VARMA SÜRECi 1. Birey ağır derecede sorun yasıyorsa çabuk fark edilebilir.. 2. Birey hafif derecede sorun yasıyorsa, düzenli hekim kontrolünde olsa bile yaşadığı bazı sorunlar fark edilmeyebilir. Bireyin eğitim ve öğretim süreci ile doğru orantılı olan olgunlaşma evresinde açığa çıkabilir, bu durumda sorunlar tarama ölçekleri ve testleri ile fark edilebilir.bu durumda sorunlar tarama ölçekleri ya da öğretmen gözlemleri ile fark edilebilir. A -ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMiNDE 0-36 AY FARKINA VARMA Çocuğun bireysel farklılıkları aile veya çevresi tarafından fark edilmesinden sonra tıbbi açıdan incelenmek ve bu farklılığın nedeni, var olan durumu, ileride ortaya çıkabilecek sorunlar açısından değerlendirilmek üzere tıbbi tanılanması yapılmalıdır. Tıbbi tanılanma doğrultusunda tıbbi tedavi ve rehabilitasyon ile birlikte destek eğitim hizmetleri planlanmalıdır. B-OKUL ÖNCESi DÖNEMDE AY DÖNEMiNDE FARKINA VARMA 1. Tıbbi tanısı konmuş ve okul öncesi eğitime devam etmiyor ise; Bireysel farklılıkları aile ve çevresi tarafından fark edilen birey, tıbbi açıdan incelenmek ve bu farklılığın nedeni, var olan durumu, ileride çıkabilecek sorunlar açısından tıbbi tanılanması yapılmalıdır. Tıbbi tanılama sürecine giren bireyle ilgilenen hekim ve diğer personel özel eğitim gerektirdiği düşünülen bireyin ailesini bilgilendirip yönlendirmeli ve ailenin bu bilgileri ve önerileri ne kadar kullanabildiği izlenmeli ve değerlendirilmeli, iyileşme yönünde yapabileceklerini en üst düzeye çıkması sağlanmalıdır. Tanısı konulmuş özel eğitim gerektiren çocuklar için okul öncesi eğitimi zorunludur. Bu eğitim özel 15

16 eğitim okulları ile diğer okul öncesi eğitim kurumlarında verilir. Gelişim ve bireysel özellikleri dikkate alınarak, özel eğitim gerektiren çocukların okul öncesi eğitim süreleri uzatılabilir Özel eğitim gereksinimleri belirlenmiş ay arasındaki çocuklar için, okul öncesi eğitimi zorunludur ve kaynaştırma uygulamaları temeline dayalı olarak, destek eğitim planları çerçevesinde sürdürülür. 2. Tıbbi tanısı konmamış ve çocuk okul öncesi eğitime devam ediyor ise; Bu durumda çocuğun öğretmeni tarafından özel eğitim gereksinimlerinin belirlenmesi, kayda alınması, çocukla ilgili temel bilgiler toplanması, gereksinimlerinin normal sınıfta karşılanması için çalışmalar yapılmalı ve kaydettiği gelişmelerin izlenmesi ve incelenmesini gerektirir. Tıbbi tanılanmasının yapılması için gerekli yönlendirmenin yapılmasının sağlanması gerekmektedir. C-ZORUNLU EĞiTiM DÖNEMiNDE FARKINA VARMA Tanılama süreci ;okulda görev yapan bir öğretmen, çocuğun ana-babası ya da diğer bir uzmanın eldeki kanıtlara dayanarak çocuğun özel eğitim gereksinimleri olduğu yönünde belirtiler gösterdiğine ilişkin kaygılarını dile getirmesidir. Bu dönemde öğrenci ile ilgili temel bilgilerin toplanması,bireyin özel eğitim gereksinimlerin belirlenmesi ve kayda alınması ve kaydettiği ilerlemelerin incelenmenin yapılabilmesi için sınıf öğretmeni, rehber öğretmen-psikolojik danışman okul müdürü,öğrenci, anne ve baba işbirliği içinde çalışması gerekmektedir. 2)HEKİME BAŞVURMA : Tıbbi değerlendirme ve tıbbi tanılama yapılır. Hekim Kaba değerlendirme ve ayrıntılı değerlendirme yapar.. Kaba değerlendirme olarak yetersizliğin oluş nedeni,yeri, oluş zamanını ve nedeni ile ilgili sorular sormasını içerir. Ayrıntılı değerlendirme olarak biyopsi,kan tahlili, emar vb. ayrıntılı olarak bireyi değerlendirir. Tıbbi değerlendirme neticesinde gerekli görülürse tıbbi rehabilitasyon yapılabilir.tıbbi rehabilitasyon bireyi gerekli görürse ameliyat etme,araç gereç sağlama vb. süreçleri içerir. 3)RAM: Ram düzeyinde psikolojik değerlendirme psikolojik tanılama yapılır. Psikolojik tanılama: Zeka, kişilik, uyum testlerini içerir. RAM bünyesinde kaba ve ayrıntılı değerlendirme yapılır. Ölçüt norma dayalı olarak yapılır. Ram bünyesinde: 1) Eğitsel Tanılama, İzleme,Değerlendirme Ekibi: (ETİDE) Eğitsel değerlendirmeyi yapan ekibi oluşturur. Ram bünyesinde bulunan bir ekiptir. Eğitsel değerlendirmenin kaba değerlendirmesi bu ekip tarafından yapılır. Eğitsel değerlendirme yapılabilmesi için eğitsel tanılama yapılmaktadır. Burada öğrenciye yönelik olarak yapılan bireysel öğretim planı yapılır. Bunun için kaba değerlendirme yapılır. Kaba değerlendirme: Kontrol listesi, Gözlem,Görüşme, Portfolyo dosya-değerlendirmesini içerir *Görüşme Bireyin yakınlarından birinin görüşlerine dayalı olarak bireyin gelişim ve disiplin alanındakileri kabaca belirlemek. Görüşme aynı zamanda kontrol listesine dayanak oluşturur. *Kontrol listesi: 16

17 Amacı bireyin gelişim ve disiplin alanlarındaki yapabildiklerini belirlemek. Eğitsel performans düzeyini belirlemek. Çocuğun gereksinimlerini ortaya çıkarır. *Gözlem: Bireyin gözlem yoluyla birebir gelişim ve disiplin alanlarındaki kabaca neler yapabildiğini ortaya çıkarma amaçlıdır. *Dosya-değerlendirmesi Amaç gelişim ve disiplin alanındaki yapabildiklerini ortaya koymak.dosya değerlendirmesi ödev kağıtları, çalışma kağıtları,defterlerini içerir. Ve bununla ile ilgili olarak öğrenci hakkında izlenim edinilir. 2)ÖZEL EĞİTİM HİZMETLERİ KURULU: (ÖEHK) Rehber öğretmen, özel eğitim öğretmeni vb. uzmanlarla öğrenci velisinin bulunduğu bir ekiptir. Aile ile görüşme burada yapılır. Öğrenci ile ilgili olarak aile görüşü alınır. En az sınırlandırılmış eğitim ortamına burada karar verilir. Herhangi bir araç kullanımını içermez. 3)EN AZ SINIRLANDIRILMIŞ EĞİTİM ORTAMINA YERLEŞTİRME : Bireyin gereksinimleri doğrultusunda amaçları belirlenerek en az sınırlandırılmış eğitim ortamına yerleştirilme kararı verilmektedir. 4)BİREYSEL ÖĞRETİM PLANI GELİŞTİRME: (BÖPGB): Eğitsel değerlendirmenin ayrıntılı değerlendirmesi yapılır.ölçüt bağımlı testler ve Gözlem araçları kullanılır. Öğretimsel amaçlar belirlenir. Kaynakça : Hakan SARI --- III. Akdeniz Spor Bilimleri Kongresi, Antalya, sayılı Özel Eğitim Kanunu ----Özel eğitim hakkında KHK, Madde.7) Çetin Özbey----- Çetinozbey.net. Hakan Sarı Global Avereness Society International Sevent Annual Conference.1998) Özsoy, Y., M. Özyürek ve S. Eripek. Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar: Özel Eğitime Giriş (8. Baskı). Ankara: Karatepe Yayınları,

18 AMAÇ2: Özel eğitim gerektiren çocuğunun özelliklerini tanır. Özel eğitim gerektiren (Zihin Eng.) Çocukların Özellikleri Zihinsel engelli çocukların gelişimleri, normal zekaya sahip olan çocukların gelişiminden bazı farklılıklar taşır. Beslenme, cinsellik gibi biyolojik, sevilme, ödüllendirilme, başarılı olma, kabul görme, uygun bir iş ve eş seçme gibi sosyal gereksinimlerinin karşılanması açısından ise normal çocuklarla aynı istek ve duygulara sahiptirler. Zihinsel engelli çocuklara uygun eğitim sağlandığında ve yeterli destek verildiğinde var olan kapasitelerini en üst düzeyde kullanmayı başarabilirler. Bu çocukların gelişim özelliklerini bilirsek, eğitim, davranış yönünden yaklaşımımız çok daha olumlu ve verimli olacaktır. Zihinsel Yetersiz Çocukların Özellikleri 1- Bedensel ve Motor Özellikleri 2- Zihinsel Özellikleri 3- Sosyal Özellikleri 4- Kişilik Özellikleri 5- İş ve Çalışma Yaşamı Özellikleri 1- Bedensel ve Motor Özellikleri -Beden gelişimleri geri veya tamamen durmuş olabilir -Zeka özrünün getirdiği bir takım bedensel özellikler taşıya bilirler -Baş yapıları farklılık taşıyabilir -Diş deformasyonları,anomalileri ve diş çürükleri çok sık görülür -Beden gelişimleri yaşıtlarına göre ağırdır -Yaşıtlarına göre kaslar gevşek ve güç eksikliği vardır -Yaşıtlarına göre çok sık hasta olurlar -Yaşıtlarından çok daha fazla ve kalıcı sağlık sorunları vardır -Görme, işitme ve ortopedik ek özürleri olabilir -Basit ve karmaşık hareketleri uyum içinde yapmada zorlanırlar 2- Çocukların Zihinsel Gelişim Özellikleri -Akademik kavramları geç ve güç öğrenirler. En çok sıkıntı duydukları alandır ve bu alanda en basit bir konuyu öğrenmeleri bile çok tekrar ve uzun bir zaman gerektirir. -Dikkat süreleri kısa ve dikkatleri çok dağınıktır. 18

19 -İlgileri,konu ne derece çekici olursa olsun kısa sürelidir. -Soyut kavramları çok geç ve güç kavrarlar. Somut kavramları öğrenmeleri bir derece daha kolay olur. Bu nedenle soyut kavramlar öğretilirken somut olaylardan örnek vermek daha kolay öğrenmelerini sağlar. -Zaman kavramı çok geç ve güç yerleşir -Konuşmada sorun yaşarlar. Sözcüklerin yerinde kullanımı, doğru telaffuz etme,cümle kurma alanların da güçlük yaşarlar. -Cümleler iki veya en fazla üç sözcükten oluşur, basittir -Konuşmada olduğu kadar söylenileni anlamada güçlük çekerler. Onun için basit cümlelerle tek tek,net bir dil kullanarak konuşmak anlamalarını kolaylaştırır. -Aldıkları bilgileri genelleme, sınıflama yapamazlar -Öğrendiklerini, kazandıkları bir bilgiyi bir başka alana aktarmada çok zorlanırla r ya da bunda başarısız olurlar -Yeni durumlara uyum sağlamada güçlük çekerler. Yeni ortamlara girerken gerginlik, direnme ve kaçma eğilimi gösterirler. Bu nedenle yeni ortama girerken bol bol destek göstermek gerekir. -Ufak tefek engeller karşısında hemen pes eder, çabuk yorulup savaşmaktan kaçarlar. -Başladıkları işin ilk basamağında hata yaparlarsa kırılıp işi sonuna kadar sürdürmekten vazgeçerler. -Öğrendikleri ni çok çabuk unuturlar -Uzak gelecekle bir ilgileri yoktur -Algıları, tepkileri basittir -Duygu ve düşüncelerini bağımsız olarak ifade etme gücünden yoksundurlar, desteğe gereksinim duyarlar 3-Sosyal Gelişim özellikleri -Kendilerinden yaşça küçük olanlarla arkadaşlık etmekten hoşlanırlar -Yakın çevre ile dostluk kurmada zorlandıkları gibi, bunu sürdürmede başarısızdırlar -Grup içinde başkaları tarafından yönlendirirler -Oyun ve toplum kurallarına uymada zorlanırlar -Desteklenmedikleri sürece giyimlerinde gariplikler olur -Görgü kurallarını öğrenmeleri ve bunları yerine getirmede zorlanırlar -Sosyal ilişkilerinde bencildirler -Sosyal faaliyetlere ilgileri azdır -Sosyal kabul görmelerini sağlayacak becerileri çok azdır veya hiç yoktur 4-Kişilik Özellikleri -Kendilerine güvenleri yoktur, bağımsız hareket etmekten çekinirler -Cesaretleri çok kolay kırılır -Amaca ulaşmak için fazla çaba harcamazlar -Geç ve güç dostluk kurdukları gibi dostluk süreleri çok kısadır -Sorumluluk almaktan kaçınırlar -Kendi başlarına bir işe başlama arzuları yoktur -Birlikte oldukları kişinin duygu ve düşüncelerini kabullenmeleri güçtür -Duygularını ifadede güçlük çekerler 5-İş Ve Çalışma Özellikleri -Yaşıtları gibi bir iş sahibi olup üretken olmaktan büyük zevk alırlar -Kontrol altında basit pek çok iş yapabilir ve meslek sahibi olabilirler -Parçadan bütüne gidilerek iş öğretildiğinde başarılı olurlar -Monoton işleri yapmada başarılıdırlar 19

20 -Belli bir grubu mesleki eğitim alabilir. -Bedenen çalışmaktan zevk alırlar -İşlerine bağlıdırlar -Yavaş düşünür, yavaş kavrar ve işlerini yavaş yaparlar -Başarısızlığa uğradıklarında kendilerine olan güvenlerini yitirir ve bir daha o işe dönmeleri zor olur. Kaynak; Uzm.Psk.Gülden Umurtak AMAÇ3: Özel eğitimde kullanılan temel yöntem ve teknikleri tanır. ÖZEL EĞİTİMDE KULLANILAN TEMEL YÖNTEM VE TEKNİKLER Öğretimde Kullanılan İpuçları Özel çocuklar bireysel farklılıklar gösterdiklerinden performansları da birbirinden farklıdır. Bireyin performans alımı esnasında ve öğretim sürecinde bazı ipuçları kullanılmaktadır. İpucu, bireye belli bir uyaranın varlığında doğru tepkide bulunmasını sağlamak amacıyla nasıl davranacağı ve ne yapacağına ilişkin hatırlatmada bulunmadır. İpuçları; sözel ipucu, model olma ve fiziksel yardımı içerir. a. Sözel İpucu: Öğretimde sadece sözel ipucunun kullanılması düşünülüyorsa kullanılacak sözel ipuçlarının birey için anlamı olup olmadığının araştırılması gerekmektedir. Birey için bir anlamı olmayan sözel ipuçları verip bireyin beceriyi gerçekleştirmesini beklemek, bireyi başarısız kılma anlamına gelmektedir. Bu nedenle pek çok durumda sözel ipucu, fiziksel yardım ve model olma ipuçlarıyla birlikte kullanılarak sözel ipuçlarının birey için anlamlı hâle getirilmesi amaçlanmaktadır. Öğretimde kullanılan sözel ipuçlarının bireyler başarılı oldukça geri çekilmesi gerekmektedir. Sözel ipucunun gereksiz ve sık kullanımı amaca hizmet etmediği gibi bağımlılıkta yaratabileceği için zamanında geri çekilmesi önemli noktalardan biridir. Sözel ipucu, kullanırken en çok yapılan hatalardan biri de sözel yönerge ile sözel ipucunun karıştırılmasıdır. Yönerge vermek; çocuğa ne yapacağının söylenmesi, çocuktan bir şey yapmasını istemektir. Sözel ipucu ise çocuğa istenileni nasıl yapacağını hatırlatmak veya ifadelerle çocuğu yönlendirmektir. b. Model Olma: Bir kişinin yaptığı hareketi gözleyerek ve taklit ederek yapma ve öğrenmedir. Beceri öğretiminde model olma ipucunun kullanılabilmesi için bireyin taklit etme becerisine sahip olması gerekmektedir. Ancak, taklit etme becerisi de öğretilebilir bir beceridir. Model olmada öğretmen, bireyin o davranışı hangi eliyle, ayağıyla yapmasını bekliyorsa kendisi de o elini ve ayağını kullanarak beceriyi gerçekleştirmelidir. Bunu yaparken öğretmenin, bireyin kullandığı eli tarafında ve hafifçe ona dönerek durması daha 20

21 uygun olmaktadır. Öğretmen, çocuğun karşısına geçerek model olduğunda, birey öğretmenin beceri basamağını yaptığı eli ya da koluyla beceri basamağını yapmaya çalışmakta ve bu durum karışıklık yaratabilmektedir. Model olma ipucu da diğer ipuçlarında olduğu gibi geri çekilmelidir. Model olma, sözel ipuçlarıyla birlikte kullanılır ve öğretim süreci içinde model olmanın ipuçları sistematik olarak geri çekilerek bireyin sadece sözel ipuçlarıyla hareketi yapması sağlanır. Model olma ipucu, hareketin tamamının yapılıp açıklanması ve yönerge verilmesinden, hareketi başlatacakmış gibi bir davranış yapılıp açıklanması ve yönerge verilmesine doğru küçük basamaklar hâlinde geri çekilmelidir. Model olma ipucunun kaç basamakta geri çekileceği, tamamıyla bireye bağlıdır. Öğretmen, bireyin her beceri basamağında ne kadar modele gereksinimi olduğunu saptamalıdır. Eğer model öğretmen dışında başka birisi olacaksa bu kişinin, öğretimi yapılan birey tarafından kabul gören bir kişi olmasına dikkat edilmelidir. c. Fiziksel Yardım: Bir kişiye; el, kol, ayak vb. leriyle yapılan vücut hareketlerini içeren etkinlikleri öğretmek için uygulanan yardımdır. Fiziksel yardım, öğretmenin bireyle birlikte bir beceri basamağının tamamını yapması ve ne yapıldığını söylemesinden; beceri basamağını hiç yapmayıp ne yapılacağının söylenmesine kadar değişen bir süreç içinde uygulanır. Fiziksel yardım uygulanırken sözel ipucu da birlikte verilir. Bireyin beceri basamağını gerçekleştirmesini sağlamak amacıyla uygulanan fiziksel yardım geri çekilerek birey beceri basamağını sözel ipuçlarıyla yapar hâle getirilir. Fiziksel yardım uygulanırken özellikle el ya da kol hareketlerine ipucu verilirken ipucu veren kişinin nerede durduğu önemlidir. Öğretmenin, bireyin arkasına geçerek ve beceri basamağını bireyle birlikte yaparak fiziksel yardım uygulaması, karışıklığı önlemektedir. Fiziksel yardımın amacı, bireye beceri basamağını nasıl yapacağını hissettirmek, zamanla beceri basamağını sözel ipucuyla yapmasını sağlamaktır. El ile fiziksel yardım uygulanırken ilk başta öğretmen, eliyle bireyin elinden ya da kolundan sıkıca tutarak beceri basamağını yaptırır. Daha sonra öğretmen, bireyin beceri basamağına katıldığını hissedince elindeki baskıyı hafifletir. Birey, beceri basamağını yapar hâle geldikçe öğretmenin eli; bireyin bileğine, ön koluna, dirseğine ve omzuna doğru ilerler. Son olarak öğretmen, güçlük hissettiğinde yardım etmek üzere elini, bireyin elinin yakınında bulundurur. ç. Görsel yardım: Fotoğraf, resim, noktalar, şekiller gibi görsel malzemeleri ipucu olarak sunmaktır. Örneğin beş tane hayvan ismi söylemesini istediğimiz bireye, kanat çırpma hareketi yaparak kuşu hatırlatmak veya A harfi yazacak bireyin kâğıdına hatırlatmak için noktalı çizgiler yaparak üzerinden geçmesini sağlayarak harfi çizmesini sağlamak, görsel yardımlardır. El-kol işaretleri, yapılması istenen beceriyle ilgili hareketler, işaret yardımı olarak sınıflandığı gibi, görsel yardımlar içerisinde de değerlendirilebilir. Örneğin gel, otur gibi sözel uyaranları anlamayan bireye elimizle gel işareti yapmak, oturmasını istediğimiz yere vurarak oturmasını istediğimizi göstermek gibi. 21

22 Otistik çocuklar, görsel düşünen ve görsel olarak daha iyi öğrenen bireylerdir. Bu nedenle görsel ipuçları bir beceriyi bağımsız yapmayı öğrenmelerinde TEACCH, PECS gibi birçok programda etkili bir şekilde kullanılmaktadır. Sözel, görsel, model olma ve fiziksel yardım ipuçları ile bunların her birinin kendi içindeki basamaklarıyla ilgili ipuçları geri çekilirken bireyin özellikleri dikkate alınmalı ve ipuçları sistematik bir şekilde çekilmelidir. Birey çalışılan basamakta başarısız olursa öğretmenin ipuçlarını hızlı çektiği düşünülebilir. Bu durumda öğretmen, önceki basamakta kullanılan ipucuna geri dönerek çalışmaya devam etmelidir. d. Şekil Verme: Şekil verme, bireye yeni bir davranışın kazandırılması, var olan davranışlarının artırılması ya da gerçekleştirmesinde kullanılan temel süreçlerden biridir. Şekil verme, bir davranışın öğelerinin birkaçının pekiştirilmesini ve diğer öğelerinin pekiştirilmemesini ya da sönmesini içerir. Başlangıçta gösterilen davranışlardan hedef davranışa yakın olan başarılı davranışlar pekiştirilirken sonra bu davranışların pekiştirilmesine son verilerek davranış çeşitlendirilir ve aralarından hedef davranışa yakın olan davranışlar seçilip tekrar pekiştirilerek hedef davranışın oluşumu sağlanır. Şekil verme sürecinde sadece hedef davranış değil, hedef davranışa ulaşmayı sağlayan her tepki pekiştirilir. Böylece bireylerden, davranışın son şeklini beklemek yerine, bireyin gösterdiği küçük ilerlemeler pekiştirilerek davranışa şekil verilir. Örneğin; 1- Hedef Davranış: Veli'nin 3 dakikada 3 tane kare şeklinin içini boyayabilir hıza gelmesi. 2- Performans Düzeyi: Veli bir tane kare şeklini 2 dakikada boyar. 3- Pekiştireç Belirleme: Öğrencinin her boyamış olduğu şekil için 1 yıldız verilir. Öğrencinin kazandığı her 10 yıldız için teneffüste öğrencinin istediği bir oyun oynanır. 4- Çocukla boyama çalışılacak kâğıtlar hazırlanır. Bunun için; a) 1 tane şekil olan kâğıt verilir. Öğrenci 2 dakikada boyayınca yıldız verilir. b) Veli'nin önüne 2 tane şekil olan kâğıt verilir. 3 dakikada boyadığında yıldız verilir. c) Veli'nin önüne 3 tane şekil verilir. 4 dakikada boyamayı bitirince yıldız kazanır. d) Veli'ye 3 tane şekil olan kâğıt verilir. Bu şekilleri 3 dakikadan önce boyarsan 2 tane yıldız kazanacaksın denir. Böylelikle performans düzeyindeki hızını artırmış olarak ortalama bir şekli 1 dakikada boyaması sağlanmış olur. 22

23 Doğrudan Öğretim (Açık Anlatım) Yöntemi Doğrudan öğretim yöntemi "tümdengelim ya da açık anlatım yöntemi" olarak da adlandırılmaktadır. Bu öğretim yöntemi, hem düzenli bir programı hem de araçların kullanımında sistematik olmayı gerektirmektedir.bu öğretim yönteminde ayırt edici öğrenme sürecinden yararlanılmaktadır. Bunun için uygulayıcı, öğreteceği kavramın ilişkili ve ilişkisiz niteliklerini belirler. Daha sonra kavramın olumlu ve olumsuz örneklerini oluşturur. Kavramın ilişkili nitelikleri kavramı tanımlar ve onun benzer örneklerini oluşturur. İlişkisiz nitelikler ise kavramı tanımlamayan ancak kavramın yapısında var olan niteliklerdir. İlişkisiz nitelikler, kavramın örneklerinin farklı olmasını sağlar. Örneğin "üçgen" kavramı için ilişkili nitelik üç kenarı ve üç köşesinin olmasıdır. Üçgeni temsil eden nesnenin büyüklüğü, malzemesi gibi nitelikler ilişkisiz niteliklerdir. Kavramın olumlu örnekleri, kavramı tanımlayan nitelikleri gösterir. Kavramın olumsuz örnekleri ise kavramı tanımlamayan nitelikleri gösterir. Örneğin "üçgen" kavramının olumlu örnekleri "plastik üçgen", "tahta üçgen", "karton üçgen"dir. Üçgen kavramının olumsuz örnekleri ise "plastik kare", "tahta daire", "karton dikdörtgen"dir. Kavramın olumlu ve olumsuz örnekleri hazırlanırken örnek sayısının çok olmasına ve ilişkisiz niteliklerin değişmesine dikkat edilmelidir. Daha sonra, bireye olumlu ve olumsuz örnekler sunulmalı, bireyin doğru tepkileri pekiştirilmeli, yanlış tepkiler görmezlikten gelinip tekrar sunu yapılmalıdır. Böylece ayırt edici pekiştirmelere yer verilerek öğrenme gerçekleştirilmelidir. Basamaklandırılmış Yöntem Basamaklandırılmış yöntemin öğretim süreci "yap", "göster", "söyle" ve "yaz" basamaklarına ilişkin etkinlikleri içermektedir. Yap, göster, söyle ve yaz basamaklarında uygulayıcının gerçekleştirdiği hareketin her biri birey tarafından bir karşı hareketi gerektirir. Bireyler, uygulayıcı beceri yaparken görürler, beceriyi açıklamasını dinlerler. Daha sonra bireyler beceriyi kendileri yaparlar, gösterirler, ne yaptıklarını söylerler ve yazarlar. Basamaklandırılmış yöntemle öğretim yapılırken bireyden; yaparak, göstererek, sözlü ve yazılı dil kullanarak bir tepkide bulunması beklenmektedir. Birey, doğru tepki verdiğinde davranışı pekiştirilmekte, yanlış tepki verdiğinde öğretime geri dönülmektedir. Yap Basamağı: "Yap" basamağında uygulayıcı, gerçek nesneleri kullanır ve birey de cevaplarını gerçek nesneler kullanarak verir. "Yap" basamağı, bireylerin birbirleriyle ve uygulayıcı ile aralarında yakınlık kurmalarına yardımcı olur. Bireyin gruba katılımını sağlamak için kullanılan etkili bir öğretim yoludur. Bu basamak "yap-yap", "yap-göster", "yap-söyle", "yap-yaz" alt basamaklarından oluşmaktadır. Göster Basamağı: "Göster" basamağında uygulayıcı, bireye görsel bir uyaran verir ve bireyden doğru tepki vermesi beklenir. Uygulayıcı, uyarıcıları bireyin görebileceği şekilde sunar. Bu basamak "göster-yap", "göster-göster", "göster-söyle", "göster-yaz" alt basamaklarından oluşmaktadır. 23

24 Söyle Basamağı: "Söyle" basamağında uygulayıcı, bireye sembolik uyaranı sözlü olarak verir ve bireyden de doğru tepki vermesi beklenir. Bu basamak "söyle-yap", "söyle- göster", "söyle-söyle", "söyle-yaz" alt basamaklarından oluşmaktadır. Yaz Basamağı: "Yaz" basamağında uygulayıcı, bireye sembolik uyaranı yazılı olarak verir ve bireyden de doğru tepki vermesi beklenir. Bu basamak "yaz-yap", "yaz- göster", "yaz-söyle", "yaz-yaz" alt basamaklarından oluşmaktadır. İleri Zincirleme Yöntemi İleri zincirleme yöntemine göre öğretim yapabilmek için performans alımı öncesi hazırlanan beceri analizinin, ilk yapılandan son yapılana doğru düzenlenmesi gerekir. Öğretim yapılırken ilk işlem basamağı (birinci temel beceri) üzerinde durulup diğer işlem basamaklarının (diğer temel becerilerin) öğretimi yapılmaz. Birey, ilk işlem basamağını bağımsız olarak gerçekleştirdikten sonra ikinci işlem basamağına geçilir. Farklı materyal beceriler yer aldığı için iş eğitimiyle ilgili becerilerin öğretiminde daha çok ileri zincirleme yöntemi kullanılır. Geriye Zincirleme Yöntemi Geriye zincirleme öğretim yönteminin kullanılabilmesi için performans alımı öncesinde hazırlanan beceri analizinin tersine zincirlemeye göre yapılması gerekir. Yani beceri analizi son yapılandan ilk yapılana doğru düzenlenerek oluşturulmalıdır. Öğretim yapılırken son işlem basamağı üzerinde durulur; diğer işlem basamaklarının öğretimi yapılmaz. Birey, son işlem basamağında bağımsızlığa ulaşınca sondan bir önceki işlem basamağının öğretimine geçilir. Her oturumda bireyin bağımsız gerçekleştirdiği basamakları da yaparak beceriyi tamamlaması istenir. Geriye zincirleme yöntemi her beceri için uygun olmayabilir. Özellikle giyinme becerilerinde ve bazı mesleki becerilerde geriye zincirleme yönteminin diğer yöntemlere göre daha etkili olduğu bilinmektedir. Bunun nedeni; bireyin başlangıçta gerçekleştirmesini beklediğimiz becerinin oldukça az sayıda işlem basamağını içermesi, kolaylıkla başarıya ulaşmasının mümkün olması ve diğer basamakların öğretimi yapılırken bağımsızlığa ulaştığı işlem basamaklarını da tekrarlamasıdır. b. Tüm Beceri Yöntemi Tüm beceri yönteminin kullanılabilmesi için performans alımı öncesi hazırlanan beceri analizinin, ileri zincirlemeye göre yapılması gerekir. Bu yöntemin uygulanması sırasında becerinin bütün 24

25 işlem basamakları için öğretim yapılır. Her öğretim oturumunda beceri basamaklarındaki ipuçları yavaş yavaş çekilerek becerinin tümü gerçekleştirilmeye çalışılır. c. Uygulamalı Davranış Analizi-UDA Bireyin davranışlarını ve bu davranışlarla ilişkili çevresel özelliklerin ölçülebilir tekniklerle analiz edilmesine dayanan bu yöntem, birçok davranışın çevresel faktörler aracılığıyla ödüllendirildiği ya da cezalandırıldığı ilkesini temel almaktadır. Uygulamalı davranış analizi çalışmaları; uygun ve istenilen davranışları artırmayı, bireye yeni davranışlar kazandırmayı, bu davranışların farklı ortamlara ve yeni karşılaşılan durumlara genellenmesini sağlamayı, uygun olmayan ve istenmeyen davranışların ortaya çıkmasını engellemek amacıyla çevresel düzenlemeler yapmayı, çevresel düzenlemelere karşın ortaya çıkması engellenemeyen davranışların yinelenme olasılığını azaltmayı, kazanılan uygun davranışların ve davranış değişikliklerinin kalıcı olmasını hedeflemektedir. Zihin yetersizliği olan bireylerde artırılması ve kazandırılması hedeflenen davranışlara; sosyal beceriler, iletişim becerileri, oyun ve taklit becerileri, öz bakım ve günlük yaşam becerileri örnek verilebilirken azaltılması ya da ortadan kaldırılması hedeflenen davranışlara ise öfke nöbetleri, kendini uyarıcı davranışlar, ısırma, bağırma, vurma gibi kendine ve çevresine zarar verici davranışlar verilebilir. Uygulamalı davranış analizi uygulamalarında ilk aşamada hedef davranışın ne olduğu belirlenir ve bu davranışın tanımı yapılır. Bu süreçte sistemli bir gözlem ve kayıt tutma tekniğinden yararlanılır. Davranış değiştirme yöntemine karar verildikten sonra bu yöntem uygulanır ve aynı gözlem ve kayıt tutma teknikleriyle sürekli veri toplanarak müdahalenin etkililiği değerlendirilir. Bu değerlendirme sonucunda uygulamanın sürdürülmesi, uyarlanması ya da kesilmesi yönünde karar alınır Ayrık Denemelerle Öğretim Yöntemi Lovaas Yöntemi olarak da adlandırılan ayrık denemelerle öğretim, temeli uygulamalı davranış analizine dayanan geleneksel öğretim yöntemlerinden biridir. Bu öğretim yönteminde davranışın öncülü, davranış ve davranışın sonucundan oluşan denemeler art arda sunulur. Öğretimin "öncül' aşamasında bireye bir soru, yönerge sunulur ya da bir araç yöneltilir. Örneğin uygulamacı elindeki arabayı göstererek "Bu nedir?" diye sorar. Yöntemin ikinci aşaması olan "davranış" boyutunda bireyden doğru ya da yanlış bir tepki beklenir. Birey hiç tepki de vermeyebilir. "Sonuç" bölümünde ise bireyin tepkisine uygun yaklaşımda bulunulur. Doğru tepkiler pekiştirilir, yanlış tepkilerde ise hata düzeltmesi yapılır ya da yönerge yeniden sunulabilir. Yöntemin son aşaması ise "denemeler arası süre"dir. İkinci uygulamaya geçmeden önce bireyin 4-5 saniye kadar dinlenmesine, pekiştireci kullanmasına izin verilir. Ayrık denemelerle öğretimde birey, ipuçları yardımıyla belli davranış ya da becerileri yapar duruma geldiğinde bu ipuçları yavaş yavaş ortadan kaldırılır. Yaygın gelişimsel bozuklukları olan 25

26 bireylere taklit, eşleme ve gruplama, alıcı dil ve öz bakım becerilerinin kazandırılmasında ayrık denemelerle öğretim yöntemi yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu yöntemin en önemli avantajı kolay uygulanabilirliği ve bazı bireylerin hedef davranışları kolay kazanabilmeleridir. Dil becerilerinin işlevsel kullanılamaması ve kazanılan davranışların genellenebilirlik aşamasındaki güçlükleri ise bu yöntemin sınırlılıklarını oluşturmaktadır. Fırsat Öğretimi Yöntemi Bu yöntemde de ayrık denemelerle öğretim yönteminde olduğu gibi uygulama art arda yapılan denemelerle sunulmaktadır. Ancak ilk girişim birey tarafından başlatılır ve bireyin iletişimsel çabaları pekiştirilir. Bu yöntemde uygulamacı, bireyin herhangi bir nesneyi istemesini ya da iletişimi başlatacağı anı bekler. Bu girişim çabası, bireyin yaş ve performansına bağlı olarak sözel davranış ya da işaret etme, ağlama gibi sözel olmayan biçimlerde gerçekleşebilir. Birey iletişimi başlattıktan sonra uygulamacı "Ne istiyorsun?, "Bunu mu istiyorsun?" gibi sözel ifadelerle bireyin başlattığı konuyu genişletmesini sağlar. Bu aşamada bireyden biraz daha gelişmiş iletişimsel davranışlar beklenir ve gereken durumlarda model olunur. Bireyden doğru tepkiler alınamazsa uygun sözel ifadeler kullanılır ya da ipuçları sunulur. Eğer bireyden uygun iletişim tepkisi alınırsa, uygulamacı tepkinin doğruluğunu onaylayarak bireyin istediği nesneyi sunar. Olumlu Davranış Desteği (İşlevsel Analiz) Yöntemi İşlevsel analiz uygun olmayan davranışların, elde etme, kaçma/kaçınma gibi belli işlevleri yerine getirdiği ve uygun davranış dağarcığı yetersizliğinden kaynaklandığını ileri süren bir yöntemdir. İşlevsel analiz, yalnızca bireyin problem davranışının azaltılmasını değil, aynı zamanda bu problem davranışın işleviyle aynı olan yeni bir davranışın öğrenilmesini de amaçlamaktadır. Bu yöntemde davranışa zemin hazırlayan öncüller ve uyaranlar yapılandırılmaktadır.yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireylerde görülen öfke nöbetlerinin başkalarının ilgisini çekmek, nesne, kişi ya da etkinliklerden kaçınmak, nesne ya da etkinlik elde etmek amacıyla ortaya çıktığı, kendini uyarıcı davranışların ise duyusal haz elde etme işlevini yerine getirdiği belirtilmektedir. Bu tür olumsuz davranışların yerine uygun davranışların kazandırılması sürecinde öncelikle uygun olmayan davranışların tanımının yapılması ile işebaşlanır. Bu davranışları ortaya çıkaran öncüller ve davranış sonrası sonuçlar belirlenir. Bu davranışların işlevlerinin neler olduğu belirlenerek alternatif davranışlar planlanır ve öğretim programı hazırlanır. 26

27 Temel Tepki Öğretimi (TTÖ)Yöntemi Temel tepki öğretimi, Robert Koegel ve arkadaşlarının çalışmalarından ortaya çıkan ve uygulamalı davranış analizinin (UDA) ilkelerini temel alan uygulamalı davranış eğitimidir. Bu araştırmacılar bireyin gelişim aşamalarında temel rolü olan becerileri öğreterek diğer davranışların da kazanılmasını hedeflemişlerdir. Yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireylerin karşılıklı iletişimi sürdürememe, başkaları tarafından başlatılan iletişim sürecine tepkisiz kalma, uygun olmayan jest ve mimik kullanma, göz kontağı kuramama gibi sorunları için temel becerilerin model olma yoluyla öğretilmesiyle uygun olan davranışları ayırt eder duruma gelmelerini amaçlamışlardır. Temel tepki öğretimindeki temel kavramlar, güdülenme ve çoklu uyaranlardır. Güdülenme, çoklu ipuçlarına tepki verme, kendini yönetme, iletişimi kendisinin başlatma davranışı olarak ortaya çıkmaktadır. Sosyal iletişimi başlatması, dil ve akademik gelişimleri için uyaran girdisi sağlanarak bireye öğrenme fırsatı sunulabilir. Güdülenmeyle yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireylerin sosyal ve akademik uyaranlara tepkilerini arttırmak aynı zamanda karşılıklı sosyal etkileşim sürecinde ortaya çıkabilecek davranış problemlerini azaltmak mümkün olabilecektir. Güdülenme sürecinde etkili olan faktörler; bireyin kendi başına seçim yapması, farklı becerileri kazanması ve yeni öğrenilen becerileri var olan becerilerle birlikte kullanması doğal bir pekiştirme sürecidir. Birey tarafından seçilen oyuncaklar, etkinlik ya da materyaller seçim yapma aşamasını oluşturur. İkinci basamakta, bireyin iyi düzeyde performans gösterdiği becerilerin arasına yeni öğreneceği beceriler eklenerek olumlu deneyimler sağlanması ve pekiştireç alması amaçlanır. Güdülenmenin en son aşaması ise bireyin olumlu sosyal ve iletişimsel tepkilerinin pekiştirilmesidir. Doğal pekiştireç kullanımı, öğrenmeyi ve beceri kazanımını hızlandırmaktadır. Doğal pekiştirmeler doğrudan ve beceriyle ilişkili işlevselliği olan pekiştirmeler olarak tanımlanabilir. Birey hedef tepki verdiğinde, ödülü doğal olarak elde edebilecektir. Güdülenme yöntemi otizmli bireylere alıcı ve ifade edici dil becerilerinin, kendi kendine yardım becerilerinin, okuma yazma, boyama, yapıştırma gibi akademik becerilerin, olumsuz davranışları azaltma ve uygun davranışları geliştirme, etkinliklere katılma gibi sosyal becerilerin öğretilmesinde kullanılabilir. Güdüleme sürecindeki diğer önemli bir alan kendi kendini yönetmedir. Kendi kendini yönetme bireyin sahip olduğu uygun davranışları kendisinin başlatması ve sosyal farkındalık geliştirerek bireyleri ayırt edebilmesidir. Temel tepki öğretimindeki diğer kavram çoklu uyaranlara dikkati sağlamadır. Otizmli bireylerin sosyal ve iletişim becerilerini öğrenme, genelleme yapma güçlüklerinin çoklu uyaranlara tepki vermemelerinden ve aşırı uyaran seçiciliğinden kaynaklandığı belirtilmektedir. Aşırı uyaran seçiciliğini azaltmak için yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireylere çoklu ipuçlarına tepki verilmesi öğretilmelidir. Ev, okul ve toplumsal yaşam içerisine çoklu ipuçları dâhil edilerek bireylerin aşırı uyaran seçicilikleri 27