Füsun ARAN-YALÇIN, Arif VERIMLI, E. Tin ıuçin ORAL, Selçuk KIRLI ÖZET

Transkript

1 Kronik Şizofrenlerde Serebral Lateralizasyon ve Yumu şak Nörolojik Işaretler Füsun ARAN-YALÇIN, Arif VERIMLI, E. Tin ıuçin ORAL, Selçuk KIRLI ÖZET Şizofrenide lateralizasyon özelliklerini inceleyen pek çok nöroradyolojik, nörokimyasal, nörofizyolojik ara ştırma ve yine şizofrenide nörolojik i şaretleri araştıran çok say ıda çalişma olmas ına rağmen ulaşılabilen kaynaklarda bu iki temay ı birlikte inceleyen bir araştırmaya rastlanmamaktadır. Bu amaçla hastanendzde DSM-11I-R'ye göre "Kronik Şizofreni" ve Andreasen'in Negatif-Pozitif Beriltiler Derecelendirme Ölçekleri (SANS, SAPS) ile Mikst ve Negatif tip şizofreni tan ısı almış, "Annet'in soru listesi "ne göre 40 sağ elli hasta ile 20 sağlıkl ı kontrol deneğinin lateralizasyon özellikleri basitçe el, göz, ayak tercih testleri ve dikotik i şime testleri ile değerlendirilmiş, her bir deneğe Buchanon-Henrichs'in Nörolojik De ğerlendirme Ölçeği (NES) uygulanarak böyle bir ili şkinin varlığı ve boyutlar ı incelenmi ştir. Tüm tercihlerin sağda kümelenmesinin hastalarda belirgin şekilde az oldu ğu (p<0.005), tüm tercihleri sağda kümelenen hasta ve kontrollerin yumu şak nörolojik işaretlerinin (NES puanı) anlamlı derecede az olduğu, hasta grubunun yumuşak nörolojik bulgular' anlamlı derecede fazla bulunmu ş, negatif ve mikst tiplerin kendi aralarında hiçbir değişken aç ıs ından fark bulunmam ış, sonuç olarak tümü sağ elli olan deneklerde şizofrenli kontrollerden tercihlerden herhangi birinin sapması olan çapraz baskınlığın ay ırdığı bu bulgunun yumu şak nörolojik bulgu artışı ile paralel olduğu, çapraz baskınlık özelli ği gösteren kontrollerde de yumu şak nörolojik belirtilerin artmış olduğu, ancak hem çapraz baskınlık, hem de yumu şak nörolojik işaretlerin hastalarda belirgin biçimde fazla olduğu gösterilmiştir. Kısaca nörolojik bulgu artışı beynin spesializasyonunda bir değişiklik ile birlikte olarak yorumlanm ıştır. Anahtar kelimeler: Düşünen Adam; 1996, 9 (4): SUMMARY Many neuroracliologic, neurochemical, neurophysiological studies examining lateralization characteristics and neurologic signs in schizophrenia have been reported. However a research conceming boh of this themes has not been demonstrated in the literature reached so far. With this intent, we evaluated the lateralization findings of 40 patients who show right handed dominance according to "Annet's Questionnaire" and who are diagnosed as "Chronic Schizophrenia" according to DSM III-R and as "Mixed and Negative Schizophrenia" according w Andreasen's Rating Scale of Negative-Positive Symptoms (SANS, SAPS). Our control group consisted of 20 heathy patients. Lateralization findings were evaluated simply by hand, eye and foot preference tests and dichotic auditory tests. Buchanon-Henrich's Neurologic Rating Scale (NES) was applied to each subject and existance and dimensions of a probable relationship was examined. Results showed that clusters of right preference was evidently small in number of patients (p<0.005) and the controls whose preferences clustered as right had significantly less soft neurological signs (NES score), soft neurological signs were significantly higher in the higher in the patient group, no differences were found related with any variables between negative and mixed types. As a conclıısion it has been demonstrated that among the subjects who all right handed, schizophrenic patients can be dıfferentiated from the control group by cross dominance which is identified by a deviation in one of the preferences. This finding is parallel with an increment in soft neurologic signs. Control subjects who show cross dominance also have an increase in soft neurologic signs, however; both cross dominance and sof neurologic signs are evidently higher in the patients. As a summary it has been interpreted that increment in neurologic signs is associated with an alteration in cerebral specialization. Key words: Bakırköy Ruh ve Sinir Hast. Hastanesi 5. Psikiyatri ve Mizaç Bozulduklan Birimi, Uluda ğ Üniversitesi T ıp Fakültesi Psikiyatri Aabilim Dal ı 54

2 Nörolojik Işaretler Aran-Yalç ın, Verimli, Oral, K ırla GIRIŞ Değişik araştırmalada nörolojik işaretlerin, şizofrenideki s ıklığının normal kontrollere göre yüksek oranda oldu ğu gösterilmektedir (1 '2). Şizofrenide s ık olarak bulunan bu i şaretler, lokalizasyon yapmaya elveren, özgün bir çekirdek, yolak veya sinir lizyonunu gösteren sert i şaretler olmay ıp, daha az özgül, bazı testlerde bozuk performans ile artaya ç ıkan lokalize edilebilir bir merkezi sinir sistemi lezyonu göstermeyen nörolojik belirti veya bulgulardan olu ş- maktad ır. Lateralite alan ında da 1861'den bu yana yap ılagelen periferik, nöroradyolojik, nörofizyolojik, nöropsilcolojik ve postmortem tetkikler sonucunda şizofrenlerde serebral lateralizasyonun organizasyonunda bir bozukluk olduğu ortaya konulmu ştur. Andreasen (3) şizofrenik lisan ı afazinin bir formu olarak ele alm ış, Flor-Henry-Perez (4). Şizofreni benzeri temporal epilepsilerin hemen hepsinde fokusun sola lateralize olduğunu sağda olan fokuslann genellikle affektif semptomlara neden olduğunu bildirmi ştir. Taneli ve Verimli şizofreni benzeri psikotik olan temporal lob fokuslu hastalar ile şizofrenlerin lateralite örüntülerini anlaml ı şekilde benze ş bulmuşlardır (5). Luchins ve ark. (6) çalışmalarında diskordan olan ikizlerde, şizofreninin çoğunlukla sol elli olan kardeşte olduğunu Shimuzu ve ark. (7) ise şizofrenlerde, çocuklukta el kullan ımının soldan sağa değiştiıilmesinin normal gruba göre daha s ık gözlendiğini bildirmişlerdir. manoach (8) normal populasyonda sol elli olma oran ını % 10, şizofrenlerde ise % olarak tespit etmi ştir. Katsanis ve Iacono (9) baskın eli sol olan şizofreniklerde bask ın eli sağ olanlara göre lateral ventrikül geni şlemesi oranının daha çok görüldüğünü, bunlar ın da nöropsikolojik testlerde daha düşük bir performansla birlikte varoldu ğunu ileri sürmüştür. Kirli ve ark ( 10) pozitif ve negatif semptomlu dekstral şizofrenleri içeren i şitsel uyanlmış potansiyel çalışmalarında, negatif semptomlar a ğırlddı olan grupta sağ hemisferde kayma bildirerek, negatif semptomlu dekstral şizofrenleri içeren i şitsel uyanlm ış potansiyel çalışmalarında, negatif semptomlan a ğırlıklı olan grupta hemisfere kayma bildirerek, negatif semptomlu şizofrenide sol hemisfer disfonksiyonu saptam ışlardır. Woods ve arkada şlarının (11) yaptıkları araştırmada, şizofrenik hastalarda nörolojik anormalliklerin; bipolar affektif bozukluk, madde kötüye kullan ımı ve normal kontrol gruplar ına göre daha yayg ın olduğu bulunmuştur. Kinney ve ark. (12), Rossi ve ark. (13) yapılan araştırmalarda, nörolojik anormallikler şizofreniklerde ve hastalar ın şizofrenik olmayan birinci derece akrabalannda birbirine yak ın ancak her iki grupta da normal kontrol grubuna göre yüksek oranda bulunmu ştur. Bulgular çeli şkili olmakla birlikte, özellikle son zamanlarda pozitif, negatif, kar ışık tip gib, yeni aynınlamalarla (14' 15) ile bulgular daha tutarl ı hale gelmeye ba şlamış ve özellikle şizofren hastalar ın beyinlerinde taraf seçen bir i şlev bozukluğu bulunduğu düşünceleri yoğunlaşmaya başlamıştır. Bu verilerden yola ç ıkarak, gerek yumu şak nörolojik işaretlerin, gerekse iddia edilen taraf seçirnine ili şkin işlev bozukluğunun genel serebral bozulma belirtileri olduğu düşünülür ise, bu olgularda sinir sisteminin i şlev bozulduğuna ait kilinik i şaretlere rastlanmas ı olas ılığının oldukça yüksek oldu ğu varsayılabilir. YÖNTEM ve GEREÇ Bu çalışmada araştırmaya al ınan 20 kadın, 20 erkek toplam 40 hasta Bakırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi Kronik Servislerinde yatan hastalar arasından "rastgele örnekleme" yöntemi ile seçilmi ştir. a) İçerme ölçütleri: DSM III R tanı ölçütlerine göre " şizofreni, kronik seyirli" tan ısım koyduracak ölçütleri tamamen dolduranlar SAPS (Pozitif belirtileri değerlendirme ölçeği) ve SANS (Negatif belirtileri değerlendirme ölçe ği) ile negatif ve mikst şizofreni tanısı alanlar (15,16) Annet'in soru listesine göre, tüm aktivitelerde sa ğ el üstünlüğü gösterenler. b) Dışlama ölçütleri: Şizofreni gidi şi kronik seyirli olmayanlar, SAPS ile pozitif şizofreni tan ısı konan vakalar. Öykülerinde ya da tetkiklerinde herhangi bir organit etmen saptananlar. Odyolojik tetkilderinde sağ ve sol kulak aras ında 5 desibelden fazla işitme farkı bulunanlar. Periferik tercihi etkileyecek çift organlar ın birinde patolojisi olanlar. Yumu şak nörolojik işaretleri örtecek düzeyde EPS bulgusu saptananlar. 55

3 Kronik Sizofrenlerde Serebral Lateralizasyon ve Yumu şak Nörolojik ışaretler Bu çalışmada ara ştırmaya alınan 11 kad ın, 9 erkek toplam 20 denek, Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi çal ışanları aras ından gönüllülük esasına göre hiçbir hastal ığı olmayan kişiler aras ından Annettin soru listesine göre tüm aktivitelerde sa ğ el üstünlüğü gösteren, Odyolojik tetkiklerinde sa ğ ve sol kulak aras ında 5 desibelden fazla fark bulunmayan, ki şilerden seçilmi ştir. Uygulanan ölçek ve testler Yaln ızca dekstral vakalar ı aynmlamak içın Annetin soru listesi (18), Ayak üstünlüğü belirleyici testleri, Göz üstünlüğü belirleyici testleri (17), Hand Dominans Test (HDT) (19), Dinomometre, Dikotik i şitme testleri (20), Negatif belirtileri de ğerlendirme ölçe ği ve Pozitif belirtileri de, ğerlendirme ölçe ği (14,15) NES (nörolojik de ğerlendirme ölçe ği) (1,21). İstatistiki yöntemler: IBM uyumlu PC ile SPSS PC+ kullan ılarak Students-t testi, Ki-kare, Mann- Whitney-U test, Pearson korelasyon ve ANOVA uyguland ı. BULGULAR A) Hasta ve kontrol grubunun sosyodemografik özellikleri: Hasta ve kontrol grubunun ya şları kıyaslandığında, grupların türde ş olmadığı (p<0.01) ancak hasta ve kontrol grubu erkeklerinin ya ş olarak türde ş olduğu belirlenmi ştir. B) Hasta ve kontrol grubunun lateralizasyon özellikleri: Kontrol grubunda periferik adale gücü, sa ğ ve sol aç ısından beraberce, hasta grubuna göre belirgin yüksek olmakla beraber (p<0.001), dinamometre de ğeri aç ısından hasta ve kontrol grubu kıyaslandığında, anlaml ılık tespit edilememi ştir. Dikotik stimulasyon geel performans ı hasta ve kontrol grubunda farkl ı bulunmam ıştır. HDT değeri hasta grubunda say ısal olarak anlaml ı ölçüde yüksektir, ancak hasta ve kontrollerin hiçbirinde (-) de ğer elde edilmemi ş, yani sol baskınlığı bulunmamıştır. Göz tercihi, dinarnometre, HDT aç ısından kontrol ve hasta grubu k ıyaslamalannda fark bulunmazken, kulak tercihi (p<0.042) ve ayak bask ınlığı açısından hasta grubunda anlaml ı şekilde sol bask ınlığı artm ış bulunmu ştur (p<0.005). Hasta ve kontrol grubu çapraz bask ınlık açısından kıyaslandığında (tüm tercihleri sağ oranlar ile bir veya daha fazla tercihi sol olanlar) hasta grubunda çapraz baskınlık anlamlı şekilde fazla bulundu (p=0.003). Yaş aç ısından türde ş grup olan hasta ve kontrol grubu erkekleri ayn ı değişkenler aç ısından kıyasland ığında, hasta grubunda benzer şekilde çapraz bask ınlık artm ış bulundu (p=0.002). Hasta grubunda, hastal ık süresi, ilaç doz e şdeğeri, şizofreni tipi (negatif, mikst) e ğitim süresi, aile öyküsü tüm tercihleri sa ğ olup olmama aç ısından kıyaslandığında anlaml ı fark bulunmazken, en az bir tercihinde da ğılım gösteren grubun istatistiksel olarak anlaml ı şekilde daha ya şlı olduğu tespit edildi (p=0.003). Aile öyküsü tüm tercihi sa ğ olan grupta hiç bulunmazken, en az bir tercihi sol olan grupta % 22.6 oran ında bulundu, ancak fark anlaml ı bulunmadı. kontrol grubunda ise iki grup aç ısından eğitim ve ya ş arasında anlaml ı ilişki bulunma& Hasta grubunun kontrol grubuna göre belirgin şekilde fazla NES skoru elde etti ği (p<0.001), ya ş olarak türde ş olan hasta ve kontrol grubu erkekleri k ı- yaslandığında hasta erkeklerin NES skoru anlaml ı ölçüde fazla oldu ğu tespit edildi (p= 0.05). NES'te yeralan her bir ana itemin sonuçlar ı ortalama say ı (sağ ve sol vücut yar ısı için değerlendirilen itemler için 4 üzerinden di ğerleri için 2 üzerinden) ve standart sapma olarak gösterilmi ştir. NES skorlan ilaç dozunun anımı ile arta görünmekle birlikte, istatistiksel olarak fark anlaml ı bulunma& Öğrenim süresi ve yaş, NES skorların etkilemezken, şizofreni aile öyküsü olanlarda NES puan ı anlaml ı şekilde yüksek bulundu (p=0.031). Negatif şizofrenik grup ve mikst şizofrenik grup, cinsiyet, hastal ık süresi, kullan ılan nöroleptik dozu aç ısındn türde ş olup, bu iki grup aras ında NES skorlan aç ısından ve HDT d ışında diğer lateralizasyon özellikleri aç ısından istatistiksel anlaml ı fark bulunmamıştır. HDT puanı mikst grupta anlaml ı şekilde yüksek bulunmuştur (p= 0.002). Ancak HDT'de hiçbir denekte (-) de ğer yoktur ve sol baslunlığa işaret edilmemektedir. Hem hasta, hem de kontrol grubunda tüm tercihleri sa ğ olanların, NES puan ı ile en az bir tercihi sol olanlar ın NES puan ı karşılaştınmı ileri derecede anlaml ı bulunmuştur. 56

4 Kronik Şizofrenlerde Serebral Lateralizasyon ve Yumuşak Nörolojik Işaretler TARTIŞMA ve SONUÇ Şizofrenide lateralize bir hemisferik disfonksiyon ya da hemisferler aras ı bağlantı bozukluğu kesin olmamakla beraber kuvvetle muhtemeldir. Halihazırda, toplanm ış lateralizasyon literatüründeki tartışmal ı sonuçları, olas ı metadolojik problemleri şöyle sıralayabiliriz: Yap ılan çalışmaların pek çoğunda konulan şizofreni tan ısı oldukça şüphelidir. Güvenilir ve geçerli tan ı ölçütleri kullandmamış, şizofrenik hastalar uygun alt tiplere aynlmam ış, homojen olmayan gruplar beraberce incelenmi ştir. Pek çok çal ışmada cinsiyt farklan dikkate almmamıştır. Hastan ın araştırma zamamndaki durumu s ıklıkla dikkate almmamaktad ır. Bu önemli bir değikendir. Nüks durumunda ayn ı hastada değişik bir lateralite örüntüsü olabilir ve remisyon durumu ile fark gösterebilir. Nöroleptik etkisi pekçok çal ışmada gözardı edilmektedir. nöroleptikler, kal ıcı veya geçici lateralizasyon değişikliği yapabilir ya da varolan bozulmayı düzeltebilirler. Hemen hiçbir çal ışmada hiç nöroleptik kullanmam ış, kronik nöroleptik kullan ımı olan ve nöroleptik yıkama perioclu sonras ı aynmlanan gruplar diğer tüm de ğişkenler açısından türde ş olarak belirlenip, (kronisite, şizofreni tipi, yaş, cinsiyet vs) karşılaştınmannştır. Şizofrenide kronisite, ço ğu kez dikkate ahnmayan önemli bir faktördür. Örnek bir çalışmada, anlaml ı sonuçlar elde edilebilmesi için hastal ık süresi homojen olmalıdır. Lateralite ölçüm teknikleri geçersiz olabilir, ya da benzer olmayan mukayese edilemez nörofizyolojik örüntüleri ölçüyor olabilir. Bu nörobilimin genel sorunudur. Bu alanda olu şacak geli şmeler, lateralite alan ındaki araştırmalara da yans ıyacaktır. Benzer şekilde yumuşak nörolojik i şaretlerle ili şkili olarak yap ılan çalışmalarda da metadolojik zaaflan mevcuttur. Bunların en önemlisi, yumu şak nörolojik i şaretler için kullanılan değerlendirme ölçek veya yöntemleri konusunda bir fikir birliği bulunmayışıdır. Diğer zaaflan da şöyle sıralayabiliriz: Nöolojik bozulma= zaman içinde ilerleme gösterip göstermediği, ayn ı kalıp kalmadığı veya hangi oranda hastan ın klinik durumundaki dalgalanmalarla ili şkili olduğuna dair yeterli takip çal ışmaları eksiktir. Çalışmalar şizofreni tan ısı koymada farld ı tanı sistemlerini kullanmaktad ır. Hiçbir çal ışmada nöroleptik kullan ım ı ile yumu şak nörolojik işaretler arasındaki ilişki aç ıkça ortaya konmam ıştır. Bu çalışmada da en aza indirgenmeye çal ışılsa bile çe şitli metodolojik sorunlar mevcut olabilir. İlk olarak, bu çal ışmada kullanılan 1989'da Heinrichs ve Buchanon'un geliştirdiği Nörolojik Değerlendirme Ölçeği (NES) ile oluşan yöntemsel sorunlar ı ele al ırsak; bilindiği gibi, EPS bulgular' ile yumuşak nörolojik işaretler aras ındaki ilişki aç ıkça ortaya konmam ıştır. EPS belirtileri olan ki şilerin motor becerileri k ısmen de olsa etkilenece ği, özellikle karma şık motor eylemler dizisinde bozulma belirtileri olarak ad ı geçen, NES'te yer alan Ozeretkski, yumruk kenar halka testi ve yumruk kenar avuç içi gibi testlerde yalanc ı pozitiflik yaratabilece ği aç ıkça görülmektedir. Üstelik test itemleri aras ında yer alan tremor vs gibi itemleri kendileri EPS belirtileri olabilir. Bu handikap ara ştırmac ılarca belirlenmiş olup, derecelendirmeye giren 26 item aras ında yer alm ıştır. L Bu çal ışmada, böyle bir handikapa kar şı, EPS bulgusu olanlar çalışma dışı bırakılmış, ancak kendiliğinden tremor iteminin hiçbir hastada pozitif bulunmama sonucunu doğurmu ştur. Ancak bu durum sonuçları pek etkiler gözükmemektedir. Di ğer bir sorun, serebral dominans ile ili şkili itemdir. Burada, elgöz, ayak bask ınlı 'ğı sağ sol olarak belirtilmekte, ancak derecelendirrneye almmamakta, neyin yumuşak nörolojik belirti olduğu, baskınlığı ölçme metodlan ve itemin önemi vurgulanmamaktad ır. Lateralizasyona ili şkin bir belirtinin yaln ızca bir yumu şak nörolojik i şaret olarak derecelendirilebilirli ği, büyük tartışmalara gebe gözükmekte olup, ayr ıca çalışmac ılann bu itemin niteliğini belirlememeleri ve derecelendirmemeleri, Nörolojik De ğerlendirme ölçeğinin diğer bir eksi ği olarak ortaya ç ıkmaktad ır. Bu çal ışman ın amac ı şizofrenide lateralizasyon özellikleri ile yumuşak nörolojik işaretler aras ındaki ilişkinin varlığı ve boyutlarını genişçe incelemek olduğu için zaten ölçekte derecelendirilmemi ş olan bu item dikkate al ınmayarak, derecelendirrne 25 item üzerinden yap ılmıştır. Bu çalışmada, homojenite sağlamak amac ıyla yalnızca sağ eli baskın vakalar çalışmaya alınmıştır. Ancak sağ el baskınlığı kül- \ 57

5 Nörolojik işareder Aran-Yalçın, Verimli, Oral, Kirli türel faktörlerden belirgin bir biçimde etkilenebilir. Bu yüzden kros dominans özelliklerine bak ılmış ve dominant hemisfere ya da non dominant hemisfere göndermelerde bulunulmadan şizofrenlerin periferik tercihlerindeki özellikler sa ğlıkl ı deneklerinkiler ile mukayese edilmi ştir. Bu çalışmada gösterilen şizofrenideld belirgin kros dorninans art ışı, en az bir tercihte da ğılım gösterme bulgusu doğrultusunda; söz edilen çal ışmalarda kuvvetli sağ ettiler alınmas ına rağmen yine de homojen bir grup oluşturulamadığı, periferik tercihlerin tüm olarak korole olduğu grup ile dağılım gösteren gruplarda değişik süreçlerin söz konusu olabilece ği ve ölçüm tekni ğinde baştan metodolojik bir sorun yaşandığı eleştirisini akla getirebilir. Aynca bu periferik tercih özelliklerini hiç hesaba katmadan yap ılan şizofrenlerdeki lateralize PET, kollozal ölçümler (MRI, CT), uyanlm ış potansiyel çal ışmaları, belki de tekrar de ğerlendirilmeli, bask ınlık hornojenlikleri sağlanmış gruplarda ölçümlere a ğırlık verilmelidir. Bu çalışmada her hastaya negatif belirtileri değerlendirme ölçe ği (SAPS) beraberce verilmi ş ve tan ımlandığı şekilde ayrımlanan, negatif ve mikst vakalar çalışmaya al ınmıştır. Pozitif, negatif ve mikst tip şizofreni aynm ı ile ilgili gelişmeler ve ışığındalci literatürde, negatif belirtilerin beyindeki bir yap ısal bozukluk, hücresel düzeyde bir bozulma ile oldu ğu, pozitif belirtilerin ise bir biyokimyasal de ğişiklik sonucu (artm ış D2 etkinliği) olduğu belirtilmektedir. Ancak aç ıktır ki enine kesit olarak uygulanan ölçekler veya yap ılan pozitif negatif belirti değerlendirmeleri, negatif ve mikst tipler için zaman ekseni boyunca belirtilerin stabilli ğini göstermede daha tutarl ı olup, pozitif belirtiler içinse durum ayn ı değildir. Yani enine kesit olarak pozitif şizofreni olarak tespit edilmi ş bir yaka zaman diliminde negatif, mikst ya da hastal ık belirtisi göstermiyor olarak değerlendirilebilir. Bir yaka değerlendirildiği sırada hem yap ısal bozukluğu olan hem de olmayanlarda, biyokimyasal değişiklikler olu şup, pozitif şizofreni tan ıs ı koyulabikceği ve bu durumun pozitif tipin kendi içinde homojenliğinin bozulabileceği düşüncesini akla getirebilir. Bu yüzden belirgin homojen bir grup oluşturmak amac ıyla çalışmaya negatif ve mikst va- kalar dahil edilmi ştir. Tüm alt tip/erin ayn ı hastada zaman ekseni boyunca tekrar de ğerlendirildiği ve lateralizasyon özellikleri ile yumu şak nörolojik i şaretlerin bu tiplerde ayn zamanlarda incelendi ği çalışmalar bu konudaki yöntemsel sorularla ba şedecek gözükmektedir. Bu çal ışmada, SANS ve SAPS beraberce uygulanarak aynn ılanan negatif şizofrenik hasta grubu tüm sosyodemografik de ğişkenler aç ı- sından türde bulunmuş, yine her iki grup aras ında tek tek ayak, göz, el ve kulak bask ınlığı aç ısından, tüm tercihlerle sa ğda kümelenmeme e ğilimi ve NES ile değerlendirilen toplam nörolojik i şaret skoru aç ı- sından aralarında fark bulunmam ıştır. Literatürde pozitif ve negatif tip I-tip II, defisiter, non defisiter ve hatta paranoid, non paranoid gibi alt tiplemeler aynınlanarak yap ılan pek çok lateralizasyon ve yumu şak nörolojik i şaret araştırmas ı mevcut olup, Cipler aras ı belirgin farklar tammlanmaktad ır Ancak literatürde mikst alt grubun dahil edildi ği ve sözü edilen özelliklerin ara ştınldığı bir çalışmaya rastlanmamaktad ır. Bu çalışmada, bu iki grubun sosyodemografik de ğişkenler aç ısından türde ş olarak belirlenip, genel serebral bozulma belirtisi olarak sayılabilecek kros dominans özellikleri göstermesi ve yumuşak nörolojik i şaret fazlalığının her iki grupta da benzer olu şu, dikkate değer bir bulgudur. Bu iki alt tipte benzer nörolojik süreçlerin varl ığını düşündürmektedir ve pozitif tipin de dahil edildi ği, süreç içinde alt tiplerde, lateralize i şlev bozukluldarında, yumuşak nörolojik işaretlerde de ğişmeler olup olmaması, oluyor ise ne yönde değişiklikler oluştuğunu araştıran çalışmaların gerekliliğine işaret etmektedir. Literatürde, özellikle Flo-Henry ve Perez'in (4) çalışmalarında şizofreni benzeri psikozlarm s ık görüldüğü temporal lob epilepsilerinde fokusun hemen hemen her zaman sola lateralize oldu ğu ve bu durumun şizofrenide bir sol hemisfer hiperaktivasyonu için delil teşkil ettiği belirtilmektedir. Şizofreni benzeri psikozlarda tan ımlanan varsan ı, hezeyan garip davranış çağnşım bozukluklar ı pozitif belirtiler olup, çali şrrıamada hemisfer hiper-hipo aktivasyonuna göndernıede bulunmamakla beraber, negatif ve mikst belirtili valcalann incelendiği ve sol hernisfer hiperaktivasyonunda olu ştuğu varsayılan abartılı sağ kulak tercihi, belirgin sağ el, göz, ayak, kulak bas- 58

6 Nörolojik İşaretler kınlığının bulunmadığı ve bu yönde iddia edilenlerle, alt grup seçimi fark ından dolay ı ters dü şülmediği görülmektedir. Diğer negatif pozitif tip alt gruplar ının aynmlandığ' ı lateralizasyon literatürüne göz atarsak; benzer sonuçlar elde edildiğini görmekteyiz. 1987'de Green (22) kendi geli ştirdiği monarural i şitsel anlama testi ile şizofrenlerde sağ kulak defısitinin kronik negatif semtomatolojisi vakalarda gözlendi ği bildirildi. Kırl ı ve ark ( 10) pozitif ve negatif semptomlu dekstral şizofrenleri içeren i şitsel uyar ılmış potansiyel çalışmalarında negatif semptomlan ağırlıklı olan grupta sağ hernisfere şift bildirerek bu alt tipte bu bulgunun sol hemisfer disfonksiyonunun delilleri olarak sundular. Günther'in (23) BEAM bulgulan ise, desktral vakalann elleri ve basit motor aktivite s ıras ında, tip II şizofrenlerde yayg ın dorninant hemisfd hiperaktivitesi tip II şizofrenlerde ise bilateral hipoaktivite idi. Yine Günther'in (24) X133 inhalasyonu metodu ile incelendiği negatif ve pozitif şizofrenleri içeren bölgesel kan ak ım ı çalışmasında, negatiflerde bilateral non reaktif bir örüntü, pozitiflerde ise bilateral yükselmi ş kan akımı tespit edilmiştir. Flor-Henry nükleer şizofrenlerde nörofizyolojik testlerde dominant frontal temporal fonksiyonlarda önemli ölçüde daha büyük defisitler bulmu ştur (24). Bu çalışmada sağlıklı denekler ile kar şılaştırıldığında yumu şak nörolojik i şaretler belirgin biçimde fazla bulunmu ştur. Bu bulgu tüm literatür ile uyu şur gözükrnektedir, yani hiçbir çal ışmada sağlıklı bireylerde şizofrenlere göre daha fazla i şaret, ya da fark bulunmamas ı şeklinde bir bulgu bildirilmemektedir (Woods ve ark 1986-Gureje 1988, Henrichs Buchanon 1989, Merriam ve ark 1990) (1 '2'25). Yine bu çal ışmada, yumu şak nörolojik i şaretler (YNİ) ile yaş, eğitim, hastal ık süresi, kullan ılan ilaç dozu aras ında bir ilişki saptanmazken, ailede şizofreni öyküsü olanlarda, NES skorlan belirgin şekilde yüksek bulunmu ştur. Aile öyküsü olanlarda, YNİ'in belirgin yüksek olu şu, Woods ve ark ( 11 ) yaptıkları çalışmanın sonuçları ile uyumlu gözükmektedir. Rossi ve ark (13) şizofren ve 1. derecede akrabalannda YN İ'ı kontrollere göre belirgin yüksek bulmuştur. Bu çalışmada tek tek bask ınlık özellikleri de ğerlendirildiğinde kulak baskınlığı ve ayak bask ınlığı dışında kontroller ile hastalar aras ında belirgin fark bulunmamaktad ır. Bu bulgu, Gur'un 1977'de (26) 200 şizofren, 200 sağlıklı denek ile yaptığı çalışmada bulduğu şizofrenlerde el, ayak, göz sol baslanl ığında artma bulgusu ile k ısmen uyu şmakta, Gureje (27) ve Dvarakova'n ın (28) yaptıkları çalışmalar ile uyum göstermektedir. Son iki ara ştırmac ı şizofrenlerde tek etk sol baskınlıklarda her zaman artış bulmazken kros dominans özellikleri, yani örne ğin, sağ ayak, sol göz baskınliğı, birlikteliğinin artm ış olduğunu şizofren ve ailelerinde ( şizofren olmayan) gösterdiler. Her iki araştırmada da pozitif, negatif şizofreni aynmlan ve kronisite dikkate almmam ıştır. Bu tercih dağılım ı hasta grubumuzun da belirgin özelli ği olup, kontrollerden belirgin şekilde aynlmaktad ır. Kültürel faktörlerden etkilenmeyen, kros dorninans dekstral şizofren vakalar ı, dekstral kontrollerden ay ı- ran belirgin özellik gibi gözükmektedir. Di ğer nörofizyolojik, anatomik, nörokimyasal, elektrofizyolojik çalışmalarda homojenite aç ıs ından, yaln ızca sağ elli vakalar ı ayrınılaman ın yetersiz olabilece ği, tüm tercihlerin dikkat al ınmas ı gerekti ği öngörüsünü alda getirmektedir Yine bu çal ışmada dikotik stimulasyon genel performans ı (her iki kulakça hat ırlananlann toplam ı) şizofren ve sağlıklı kontrollerde benzer bulunmu ştur. Literatürde dikotik i şitme testleri kulak tercihi belirlemek için kullan ıldığı kadar, şizofrenide dikkat parametrelerini ölçmek amac ı ile de kullan ılmakta ve şizofrenide genel bir dikotik stimulasyon performans dü şüklüğü ile beraber, dikkat parametrelerine göndermede bulunmaktad ır (29). Çalışmamızda böyle bir performans dü şüldüğü görülmemesi belki de bu bulgunun pozitif semptomatolojiye özgü olabileceği düşüncesini akla getirmekte, ilerki çalışmalarda tekrar de ğerlendirilmesi gereklili ğini düşündürmektedir. Bu çal ışmada, aile yükü tüm tercihleri sağda olan grupta hiç yoktur, ancak bu fark anlaml ı bulunmamıştır. Yaka adedi çoğaltıldığında, anlaml ılık oluşabileceği düşünülür ise, çapraz baslonl ık özelliğinin, genetik bir eğilim olabileceği ve şizofrenide olas ı risk faktörleri aras ında değerlendirilebilece ği düşüncesini akla getirmektedir. Bu çal ışmada as ıl bulunan çapraz 59

7 Nörolojik İşaretler baskınlık özelliği gösteren hem hasta hem de kontrol grubunun alt grubunda NES skorlann ın yüksekliğidir. Literatürde şizofren ve sağlıklı bireylerde, çapraz baskınlık ile yumu şak nörolojik i şaretlerin beraberce incelendi ği bir çal ışmaya rastlanmamaktad ır. Ancak lateralize i şlev bozukluğunun çe şitli yöntemler, (EEG, BEAM, nörofizyolojik test bataryalan, vs. gibi) ile gösterildi ği şizofren vakalarda kognitif testlerde belirgin performans dü şüldüğü, daha geni ş ventriküllere sahip olma, sol hemisfer yoğunluğunda azalma gösterilmi ştir. Hem sağlıklı bireyler hem de şizofrenlerde çapraz bask ınlık ile gösterilen lateralize i şlev değişikliğinin, nörolojik işaretlerde art ış ile bilrikte bulunu şu dikkate değer bir bulgudur. Ancak sağl ıklı bireylerde, hem ad ı geçen nörolojik i şaretler hem de çapraz bask ınl ık özelliği şizofren gruba göre belirgin azd ır. Sonuç olarak bu çal ışmada, kronik şizofrenlerde gösterilen çapraz bask ınlık, yumuşak nörolojik bulgu artışı ile birlikte bulunmu ş ve genel olarak çapraz baskınlık olduğunda, tüm sağlıklı ve hasta bireylerde yumuşak nörolojik i şaretlerin de artt ığı gösterilmi ştir. Bu minimal beyin disfonksiyonu (yumu şak nörolojik i şaret artışı ve lateralizasyonda sapma) psikopatoloji için öne ğilim mi olu şturmaktadır? Diğer majör psikiyatrik bozukluklarda da benzer çal ışmaların yapılmas ı, bulduğumuz sonuçlar ın daha ince yorumlanmas ına olanak getirecektir. Şizofreni için bir alt grup olu şturmada, belki prognozu belirlemede, şizofreni için risk ta şıyanların araştırmas ında, araştırma prosedürüne eklenebilecek ucuz ve geni ş hasta gruplarına kolayca uygulanabilir özelliklerin birlikteli ği ortaya konmuştur. KAYNAKLAR 1. Buchanon RW, Heinrichs DW: The neurological evaluation scale (NES). A structured instrument for the assesment of neurological signs in schziophrenia. Psychiatry Research 27: , Merriam AE, Kay SR, Ogler LA, Kushner SF, Van Praag HM: Neurological signs and the positive-negative dimension in schizophrenia. Biol Psychiatry 28: , Andreasen NC: The relationship between schizophrenic lan- guage and the aphasias. In: FA Henn, HA Nasrallah (Eds), Schizophrenia as a brain disease, Oxford University Press, pp , Flor-Henry P: Psychosis and temporal lobe epilepsy, a controlled investigation. Epilepsia 10: , Taneli B, Verimli A ve ark: Adu Biol Psychiat, Vol 16, pp (Karger, Basel) Luchins DJ, Weinberger DR, Wyatt RW: Anomolus lateralization associated with a milder form of schizoprenia. Am J Psychiatry 136:1598, Shimuzu A: Hand preference in schizoprenia and handedness concersion in their childhood. Acta Psychiat Scand Sept 72-3, Manoach DS, Maker BA, Machrech TC: Left handedness and thought disorders in schizoprenias. J Abnorm Psychol 97-99, Katsanis J, lacono WG: Association of left handdedness with ventricle size and neuropsychological performance in schizoprenia. Am J Psychiatry 146: , Kirli S ve ark:n100-p200 negatif-pozitif şizofrenide lateralizasyon. 28. Uluslararas ı Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Hacettepe T ıp Fak, Woods BT, Kinney DK, Yurgehin-Todd D.?7???????? Kinney DK, Woods BT, Yurgehin-Todd D: Neurologic abnormalities in schizoprenic patients and their families. II. Neurologic and psychiatric findings in relatives. Arc Gen Psychiatry 43:655-8, Rossi A, Stratta P, d'albengio L, et al: Reduced temporal lob areas in schizoprenia: Preliminary evidences from a controlled multiplanar MRI study. Biol Psychiatry 27:51-68, Andreasen NC: Negative and positive schizoprenia. Arch Gen Psychiatry 39: , Andreasen NC: The scale for the assesment of negative symptoms (SANS), Iowa City,Univ of Ioa, Erkoç Ş: SAPS ve SANS' ın geçerlilik ve güvenilirli ği. 26. Ulusal Psikilatri ve Nöroloji Kongresi, Luria AR: Die hoheren kortikalen fonktionen des menschen und ihre strorungen bei örtlichen hirnschhadigungen. VEB Dr Verl F Wissensch, Berlin, Annett M: The classifıcation of hand preference by association analysis. Brit J Psychol 61: , Steingruber HJ: Hand-Dominanz Test. Verlag für Psychologie, Göttingen, Kimura D: Functional asymmetria of the brain in dichotic. Cortex 3:163, Erkoç Ş: (NES)geçerlilik ve güvenirlik. 27. Ulusal Psikiyatri ve Nöroloji Kongresi, Green P: Interference between the two earsm in speech comprehension and the effect of an earplug in psychiatric and cerebral lesioned patients. In Cerebral Dynamic, Laterality and Psychopathology. Edied by R Takahashi, P Flor-Henry, J Gruzeiler, S-I Niwa Amsterdam, Elsevier Science Publishers, , Günther W, Breitling D: Predominant sensorimotor area left hemisphere dysfunction in schizoprenia measured by BEAM. Biol Psychiatry 20: , Günther W, Maser E, Mulmler-Spahn F, et al: Pathological cerebral blood flow during motor function in schizoprenic and endojen depressed patients. Biol Psychiatry 21: , Gureje O: Neurological soft signs in Nigerian schizoprenics. A controlled study. Acta Psychiatr Scand 78: , Gur RE: Motoric laterality imbalance in schizoprenia. Arch Gen Psychiatry 34:33-37, Gureje O: Sensorimotor laterality in schizoprenia. Which features transcend cultural influences. Acta Psychiatry Scand Feb 77(2): , Dvorokava M, Zvolsky P, Alda M: Laterality in schizoprenia and their relatives-a trait marker? Sb-Lek 92(11-12):370-6, Wielpus S: Dictiotic listening in schizoprenia. Schizoprenia Bullletin 14:4,