T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2634 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: B REYSEL fi HUKUKU

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2634 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1602 B REYSEL fi HUKUKU Yazarlar Doç.Dr. Kübra Do an YEN SEY (Ünite 1, 2) Prof.Dr. Gülsevil ALPAGUT (Ünite 3, 4) Doç.Dr. Levent AKIN (Ünite 5, 6) Prof.Dr. M. Fatih UfiAN (Ünite 7, 8) Editörler Prof.Dr. Ufuk AYDIN Yrd.Doç.Dr. Fatma KOCABAfi ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Okt. Mustafa Ever Grafikerler Ayflegül Dibek Hilal Küçükda aflan Aysun fiavl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Bireysel fl Hukuku ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Temmuz 2012

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... K saltmalar... x xi fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan... 2 fi HUKUKUNUN KONUSU... 3 Bireysel fl Hukuku... 3 Toplu fl Hukuku... 3 fi HUKUKUNUN TAR HSEL GEL fi M... 4 Dünyada fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi... 4 Türkiye de fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi... 5 fi HUKUKUNUN TEMEL LKELER... 6 flçinin Korunmas lkesi... 6 Sözleflme Serbestisinin S n rlanmas lkesi... 7 Yararl l k lkesi veya flçi Lehine fiart... 8 Kendi Kendine Yard m lkesi... 9 fi HUKUKUNUN KAYNAKLARI... 9 Ulusal Kaynaklar Resmi Kaynaklar Özel Kaynaklar Uluslararas Kaynaklar fi KANUNUNLARININ UYGULAMA ALANI Say l fl Kanunu nun Uygulama Alan Deniz ve Hava Tafl ma flleri Tar m ve Orman flyerleri Tar mla lgili Yap flleri El Sanat flleri Ev Hizmetlerinde Çal flanlar Ç raklar Sporcular Rehabilite Edilenler Esnaf ve Sanatkâr flyerleri Deniz fl Kanunu nun Kapsam Bas n fl Kanunu nun Kapsam Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar fl Hukukunun Temel Kavramlar fiç flçi Kavram flçi Benzeri Kavramlar Ç rak ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Stajyer fiveren fiveren VEK L ALT fiveren Alt flveren Kavram Alt flverenli in Unsurlar Kanuna Uygun As l flveren-alt flveren liflkisinin Sonuçlar Muvazaal As l flveren-alt flveren liflkisi fiyer flyeri Kavram flyerinin Kapsam flin Yap ld Yer flyerine Ba l Yerler Eklentiler Araçlar flletme flyerinin Devri Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE fl Sözleflmesi fi SÖZLEfiMES N N TANIMI VE UNSURLARI fl Sözleflmesinin Tan m fl Sözleflmesinin Unsurlar Bir flin Görülmesi flin Ücret Karfl l nda Görülmesi Ba ml l k liflkisi fi SÖZLEfiMES N N ÖZELL KLER Özel Hukuk Sözleflmesi Olmas Kiflisel liflki Kurmas Karfl l kl Borç Do urmas Sürekli Borç liflkisi Yaratan Bir Sözleflme Olmas fi SÖZLEfiMES N N TÜRLER Sözleflme Türünü ve Çal flma Biçimini Belirleme Serbestîsi Sürekli ve Süreksiz fl Sözleflmeleri Belirli ve Belirsiz Süreli fl Sözleflmeleri Tam Süreli ve K smi Süreli fl Sözleflmeleri Deneme Süreli Olan ve Olmayan fl Sözleflmeleri Tak m Sözleflmesi Geçici fl liflkisi fi SÖZLEfiMES N N KURULMASI fl Sözleflmesinde fiekil... 52

5 çindekiler v Yaz l Yap lmas Zorunlu fl Sözleflmeleri Yaz l Yap lmas Zorunlu Olmayan fl Sözleflmeleri fl Sözleflmesi Yapma Serbestîsi ve S n rlar fl Sözleflmesi Yapma Yasaklar Çocuk ve Genç flçi Çal flt rma Yasa Kad n flçi Çal flt rma Yasa Yabanc l k fl Sözleflmesi Yapma Zorunlulu u flten Ç kar lanlar n Yeniden fle Al nmas Özürlü ve Eski Hükümlü Çal flt rma Maluliyeti Sona Eren flçileri Çal flt rma Askerlik ve Kanuni Ödev Nedeniyle flinden Ayr lanlar n fle Al nmas flçi Kurulufllar nda Yönetim Görevi Biten flçinin Yeniden fle Al nmas flyeri Hekimleri ve fl Güvenli i Mühendisleri fl Sözleflmesinin Geçersizli i Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar fl Sözleflmesinden Do an Borçlar fiç N N BORÇLARI fl Görme Borcu flin Özenle Yap lmas Sadakat Borcu Teslim ve Hesap Verme Borcu Düzenlemelere ve Talimata Uyma Borcu fiveren N BORÇLARI Ücret Ödeme Borcu Ücret Kavram Ücretin Türleri Ücret Ekleri Ücretin Miktar Asgari Ücret Ücretin Ödenmesi Ücretin Ödenmemesine Ba lanan Hukuki Sonuçlar Ücretin Güvencesi flverenin flçiyi Gözetme Borcu flçinin Kiflili inin Korunmas fl Sa l ve Güvenli inin Sa lanmas Eflit Davranma Borcu Özet ÜN TE

6 vi çindekiler Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 6. ÜN TE fl Sözleflmesinin Sona Ermesi fi SÖZLEfiMES N N SONA ERMES FES H DIfiI SONA ERME SEBEPLER Sözleflme Süresinin Bitmesi Taraflar n Anlaflmas ( kale) Ölüm FES H Süreli Fesih Genel Olarak Fesih Bildirim Süreleri fl Güvencesi Kapsam nda Süreli Fesih fl Güvencesi Kavram fl Güvencesinin Kapsam Geçerli Fesih Sebepleri Fesih Usulü Son Çare lkesi Feshe tiraz Feshin Geçersiz Say lmas ve fle ade HAKLI SEBEPLE DERHAL FES H Genel Olarak Hakl Fesih Sebepleri flçinin Hakl Fesih Sebepleri flverenin Hakl Fesih Sebepleri Derhâl (Hakl ) Fesih Hakk n n Kullan lma Süresi Hakl Fesih Beyan Haks z Fesih Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar K dem Tazminat KIDEM TAZM NATI KAVRAMI K dem Tazminat n n Ekonomik Boyutu K dem Tazminat n n Hukuksal Boyutu KIDEM TAZM NATININ KOfiULLARI En Az Bir Y ll k K dem Süresi

7 çindekiler vii fl Sözleflmesinin Belirli Nedenlerle Sona Ermesi flveren Taraf ndan Uygulanan Fesih flçi Taraf ndan Uygulanan Fesih fiç N N KIDEM N N BEL RLENMES Bafllang c, fllemesi ve Sona Ermesi Mevsimlik flte Çal flan flçinin K demi K smi Süreli Çal flan flçinin K demi Ayn flverenin De iflik flyerlerindeki Çal flmalar flyerinin Devrinin K deme Etkisi De iflik Kamu Kurulufllar nda Geçen Süreler Borçlan lan Askerlik Süresi KIDEM TAZM NATININ TESP T KIDEM TAZM NATININ TAVANI KIDEM TAZM NATINDA GEC KME FA Z VE ZAMANAfiIMI Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar flin Zaman Bak m ndan Düzenlenmesi ÇALIfiMA SÜRELER Kavram ve Çal flma Süresinden Say lan Haller Normal Çal flma Süresi Denklefltirme Süresi Özel Durumlar NORMAL ÇALIfiMA SÜRES N N AfiILMASI: FAZLA ÇALIfiMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIfiMA Fazla Çal flma ve Fazla Sürelerle Çal flma Kavram Fazla Çal flma Çeflitleri Genel (Normal Sebeplerle) Fazla Çal flma Zorunlu Sebeplerle Fazla Çal flma Ola anüstü Sebeplerle Fazla Çal flma Fazla Çal flma ve Fazla Sürelerle Çal flma Ücreti ile Serbest Zaman Fazla Çal flman n Tesbiti ve sbat GÜNLÜK ÇALIfiMANIN GECE YAPILMASI: GECE ÇALIfiMALARI HAZIRLAMA, TAMAMLAMA VE TEM ZLEME filer NDE ÇALIfiMA TELAF ÇALIfiMASI KISA ÇALIfiMA D NLENME SÜRELER ARA D NLENMES HAFTA TAT L Hafta Tatiline Hak Kazanma fiartlar Hafta Tatili Uygulamas ÜN TE

8 viii çindekiler Hafta Tatili Ücreti ULUSAL BAYRAM VE GENEL TAT LER Ulusal Bayram ve Genel Tatil Kavramlar Ulusal Bayram ve Genel Tatil Ücreti YILLIK ÜCRETL Z N Y ll k Ücretli zin Uygulamas Y ll k Ücretli zne Hak Kazanma fiartlar flçinin En Az Bir Y l Çal flmas Yap lan flin ve flyerinin Niteli inin Y ll k Ücretli zne Elveriflli Olmas Y ll k Ücretli znin Hükümleri zin Süreleri znin Kullan lmas Y ll k zin Ücreti ve Zamanafl m Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE flin Kifliler Bak m ndan Düzenlenmesi fi HUKUKUNDA DEZAVANTAJLI GRUPLARA YÖNEL K GEL fimeler ÇOCUK VE GENÇ fiç LERE L fik N DÜZENLEMELER Çocuk ve Genç flçileri Çal flt rma Yasaklar Her Yafltaki Çocuk ve Genç flçileri Çal flt rma Yasaklar Yafl Gruplar tibariyle Genç ve Çocuk flçileri Çal flt rma Yasaklar Rapor Alma Zorunlulu u Dinlenme Süreleri Aç s ndan Koruma KADIN fiç LERE L fik N DÜZENLEMELER Cinsiyet Ayr mc l na Karfl Koruma Ayr mc l k Yasa fle Al mda Ayr mc l a Karfl Koruma fl liflkisinin Devam nda Ayr mc l a Karfl Koruma fl liflkisinin Sona Ermesinde Ayr mc l a Karfl Koruma flin Düzenlenmesinde Kad n flçilerin Korunmas Kad n flçi Çal flt rma Yasa Kad n flçilerin Hamilelik ve Do um Sonras nda Korunmas Hamile Kad n flçilerin Korunmas Emziren Kad n flçilerin Korunmas Çocuklu Kad n flçilerin Korunmas Kad n flçilerin K dem Tazminat Aç s ndan Korunmas ÖZÜRLÜ VE ESK HÜKÜMLÜ fiç LERE L fik N DÜZENLEMELER Genel Olarak Özürlü ve Eski Hükümlü Kavramlar Özürlü ve Eski Hükümlü Çal flt rma Yükümlülü ünün fiartlar

9 çindekiler ix Özürlü ve Eski Hükümlülerin fle Al nmas Özürlü ve Eski Hükümlü Çal flt r lmas n n Hükümleri Özürlü ve Eski Hükümlü Çal flt rma Yükümlülü üne Ayk r l n Yapt r m Özürlü Çal flt r lmas n n Teflviki Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Yaflam n çinden S ra Sizde Yan t Anahtar Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük

10 x Önsöz Önsöz Özel Hukukun önemli dallar ndan fl Hukuku geleneksel bir ayr mla iki bafll k alt nda incelenir: Bireysel fl Hukuku ve Toplu fl Hukuku. Toplu fl Hukukunda bir iflçi sendikas ile iflveren sendikas ya da sendika üyesi olmayan iflveren aras ndaki iliflkiler ele al n r. Bu alanda yürürlükte olan iki temel Kanun 2821 say l Sendikalar Kanunu ve 2822 say l Toplu fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunudur. Bireysel fl Hukuku, iflçi ile iflveren aras ndaki birebir iliflkileri ele al r. fl sözleflmesinin yap lmas, ifl sözleflmesinden do an borçlar, ifl süreleri, tatiller ve izinler, ifl sözleflmesinin sona ermesi ve buna ba lanan sonuçlar Bireysel fl Hukukunun konular n oluflturur. Bireysel fl Hukuku alan nda temel kanun 4857 say l fl Kanunudur. Borçlar Kanunu, Deniz fl Kanunu ve Bas n fl Kanunu da bu alan n önemli kanunlar ndand r. Dünyada ve ülkemizde sendikal faaliyetin zay flamas, sendika üyeli i oranlar nda düflüfller yaflanmas ve genel olarak toplu ifl hukukunda görülen duraklama Bireysel fl Hukukunu bir ad m öne ç karm fl ve böylece Bireysel fl Hukuku daha güncel hale gelmifltir. Öte yandan Bireysel fl Hukuku her iflletmenin çal flma iliflkilerinde ihtiyaç duyaca pratik bilgileri sunmak yan nda, toplu ifl hukukunun temelini oluflturan hukuki iliflkileri de düzenlemektedir. Bu yönüyle de Bireysel fl Hukukunun önemli ve ayr k bir yeri oldu u söylenebilir. Anadolu Üniversitesi ktisat Fakültesi Çal flma Ekonomisi ve Endüstri liflkiler Bölümü ö rencilerine sunulmak üzere haz rlanan Bireysel fl Hukuku isimli bu kitapta ülkemiz ifl hukuku ö retisinin seçkin ö retim üyeleri yazar olarak yer ald. Yazarlar m zdan Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ö retim Üyesi Doç.Dr. Kübra DO AN YEN SEY fl Hukuku Hakk nda Temel Bilgiler ve fl Kanununun Uygulama Alan isimli üniteleri yazd. stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ö retim Üyesi Prof.Dr. Gülsevil ALPAGUT ise fl Sözleflmesi ve fl Sözleflmesinden Do an Borçlar isimli üniteleri kaleme ald. Anakara Üniversitesi Hukuk Fakültesinden Doç.Dr. Levent AKIN fl Sözleflmesinin Sona Ermesi ve K dem Tazminat isimli üniteleri yazd. Y ld r m BEYAZIT Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ö retim Üyesi Prof.Dr. M. Fatih UfiAN ise flin Zaman ve Kifliler Yönünden Düzenlenmesi ünitelerini yazarak kitab m za katk da bulundu. Tüm yazarlar m za özverili ve titiz çal flmalar ndan dolay teflekkür ediyoruz. Elinizde bulunan Bireysel fl Hukuku isimli bu eser uzaktan ö retim teknikleri esas al narak haz rlanm flt r. Eserde okuyucunun dikkatini çekmek üzere görsel materyallerden yararlan lm fl ve eserin anlafl l r k l nmas için olabildi ince sade bir dil kullan lm flt r. Eserimizin tüm ö rencilerimize ve okuyuculara yararl olmas n dileriz. Editörler Prof.Dr. Ufuk AYDIN Yrd.Doç.Dr. Fatma KOCABAfi

11 K saltmalar xi K saltmalar AB : Avrupa Birli i An. Mah. : Anayasa Mahkemesi AT Y : A r ve Tehlikeli fller Yönetmeli i AY : T.C Anayasas B K : Bas n fl Kanunu C. : Cilt Çal. Sür. Yön. : Çal flma Süreleri Yönetmeli i E. : Esas f. : F kra FÇY : Fazla Çal flma Yönetmeli i Gebe EK Y. : Gebe veya Emziren Kad nlar n Çal flt r lma fiartlar yla Emzirme Odalar ve Çocuk Bak m Yurtlar na Dair Yönetmelik HD. : Hukuk Dairesi HGK : Hukuk Genel Kurulu HTT Y : Haz rlama, Tamamlama, Temizleme flleri Yönetmeli i HTHK : Hafta Tatili Hakk ndaki Kanun ILO : International Labour Organization (Uluslararas Çal flma Örgütü) BK. : çtihat Birlefltime Karar K : fl Kanunu K. : Karar Kad n GPÇY : Kad n flçilerin Gece Postalar nda Çal flt r lma Koflullar Hakk nda Yönetmelik m. : Madde MK : Medeni Kanun ÖÖKK : Özel Ö retim Kurumlar Kanunu PHÇHY : Postalar Halinde flçi Çal flt r larak Yürütülen fllerde Çal flmalara liflkin Özel Usul ve Esaslar Hakk nda Yönetmelik SGDP : Sosyal Güvenlik Destek Primi Sig. : Sigorta SSGSSK : Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanunu TBK : Türk Borçlar Kanunu T.C. : Türkiye Cumhuriyeti T SGLK : Toplu fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu T SK : Türkiye flveren Sendikalar Konfederasyonu Türk- fl : Türkiye flçi Sendikalar Konfederasyonu UBGTHK : Ulusal Bayram Ve Genel Tatiller Hakk ndaki Kanun Yarg. : Yarg tay Y Y : Y ll k Ücretli zin Yönetmeli i Y YHY : Yurtiçinde fle Yerlefltirme Hizmetleri Hakk nda Yönetmelik Yön : Yönetmelik vd. : Ve devam

12 1B REYSEL fi HUKUKU Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; fl hukukunun kapsam na giren hukuki iliflki türlerini tart flabilecek, Dünyada ve ülkemizde ifl hukukunun tarihsel geliflimini irdeleyebilecek, fl hukukunun temel ilkelerini ve kaynaklar n aç klayabilecek, fl Kanunlar n n kapsam n ortaya koyabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Sanayi Devrimi fl Hukuku fl Kanunu fl Sözleflmesi Toplu fl Sözleflmesi ç Yönetmelik flyeri Uygulamas Yönetim Hakk çindekiler Bireysel fl Hukuku fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan fi HUKUKUNUN KONUSU fi HUKUKUNUN TAR HSEL GEL fi M fi HUKUKUNUN TEMEL LKELER fi HUKUKUNUN KAYNAKLARI fi KANUNLARININ UYGULAMA ALANI

13 fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan fi HUKUKUNUN KONUSU Toplumdaki çal flma iliflkilerinin farkl özellikler göstermesi, çal flma iliflkilerinin hukuki yap s n n da çok farkl biçimlerde düzenlenmesine yol açm flt r. Yap lan ifl ayn olsa bile çal flma iliflkisinin yap s farkl laflabilir. Örne in mühendis olan bir kiflinin bir devlet memuru olarak, bir flirkette iflçi olarak veya kendi iflini kurarak çal flmas hâlinde yapt ifl ayn olsa dahi tabi oldu u çal flma koflullar esasl biçimde farkl lafl r. Toplum içindeki çal flma iliflkileri ba ml ve ba ms z çal flma olarak iki ana gruba ayr labilir. Ba ml ve ba ms z çal flma aras ndaki s n r belirlemedeki güçlüklere ra men bu iki çal flma tipi aras ndaki temel farkl l k, kiflinin çal flma iliflkisinde sahip oldu u özerkliktir. Ba ml çal flanlar, bir baflkas n n emir ve talimat alt nda çal flan kiflilerdir. Ba ml çal flan bir kiflinin sözleflmesinde belirlenen s n rlar çerçevesinde hangi ifli görece i, bu ifli nas l görece i, nerede ve ne zaman görece i bir baflka kifli taraf ndan belirlenir. Ba ml çal flanlar grubuna iflçiler, devlet memurlar ve di er kamu görevlileri dâhildir. Ba ml çal flanlar n tamam ifl hukukunun inceleme alan na girmez. fl hukuku, bir sözleflme iliflkisi çerçevesinde ba ml çal flan iflçilerle iflverenler aras ndaki hukuki iliflkileri düzenleyen bir hukuk dal d r. fl hukuku ba ml çal flanlar grubu içinde ifl sözleflmesine dayanarak çal flan iflçilerle iflverenler aras ndaki hukuki ilflkilerin düzenlendi i bir hukuk dal d r. Ba ml ve ba ms z çal flma aras ndaki s n r belirlemedeki güçlüklere ra men bu iki çal flma aras ndaki temel farkl l k kiflinin çal flma iliflkisinde sahip oldu u özerkliktir. Bireysel fl Hukuku Kapsad konular aç s ndan ele al nd nda ifl hukuku, bireysel ifl hukuku ve toplu ifl hukuku olarak iki ana bölümde incelenebilir. Bireysel ifl AMAÇLARIMIZ hukuku, birey olarak iflçi, iflveren ve devlet aras ndaki hukuki iliflkilerin incelendi i hukuk dal d r. fl AMAÇLARIMIZ sözleflmesinin kurulmas, bu sözleflmeden do an iflçi ve iflveren borçlar, ifl sözleflmesinin fesih yoluyla sona erdirilmesi ve sonuçlar, çal flma düzenine iliflkin çal flma süreleri, y ll k izinler, ifl sa l ve güvenli i önlemleri gibi konular bireysel ifl hukukunun inceleme alan na dahildir. Bireysel ifl iliflkileri hukukumuzda esas itibariyle, fl Kanunu, Deniz fl Kanunu, Bas n fl Kanunu ve Borçlar Kanunu taraf ndan düzenlenmifltir. Toplu fl Hukuku flçi veya iflverenlerin kurmufl olduklar sendikalar arac l yla girdikleri hukuki iliflkilerin incelendi i hukuk dal ise toplu ifl hukuku olarak adland r l r. Toplu ifl hukuku kendi içinde sendikalar hukuku, toplu ifl sözleflmesi hukuku ve toplu ifl uyufl-

14 4 Bireysel fl Hukuku mazl klar hukuku olarak alt dallara ayr l r. flçi ve iflveren sendikalar n n kurulufl ve iflleyifl esaslar, sendikalara üyelik, sendikal hak ve özgürlüklerin korunmas sendikalar hukuku alt nda incelenir. flçi sendikas ile iflveren sendikas veya iflveren aras nda ba tlanan toplu ifl sözleflmesinin yap lmas, hüküm ve sonuçlar toplu ifl sözleflmesi hukuku, toplu görüflmelerin anlaflmazl kla sonuçlanmas halinde baflvurulacak bar flç çözüm yollar ve ifl mücadelesi araçlar olarak grev ve lokavt toplu ifl uyuflmazl klar hukukunun inceleme alan na dahildir. Ayr ca kamu görevlilerinin sendika ve toplu görüflme haklar da bu hukuk dal yla ilgilidir. Toplu ifl iliflkileri hukukumuzda esas itibariyle Sendikalar Kanunu, Toplu fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile Kamu Görevlileri Sendikalar Kanunu nda düzenlenmifltir. fiekil 1.1 fl Hukukunun Konusu fl Hukuku Bireysel fl Hukuku fl Kanunu Bas n fl Kanunu Deniz fl Kanunu Borçlar Kanunu Toplu fl Hukuku Sendikalar Kanunu Toplu fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu 1 fl hukuku hangi SIRA tip S ZDE çal flma iliflkilerini düzenler? fi HUKUKUNUN TAR HSEL GEL fi M Dünyada fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi fl hukuku di er hukuk dallar yla k yasland nda genç bir hukuk dal olup sanayi devrimiyle do mufltur. Sanayi devrimi öncesi toplumlarda tar mda ve meslek birlikleri alt nda örgütlenmifl zanaatkâr tipi çal flma biçimleri yayg nd. Sanayi devrimi, çal flman n toplumsal iliflkilerdeki yeri ve önemini esasl bir biçimde de ifltir- mifltir. Buhar n keflfi ve bir üretim merkezi olarak fabrikan n ortaya ç kmas ile bir yandan üretim SIRA yap sal S ZDE bir de iflime u ram fl, öte yandan bu de iflimler toplumsal alanda da etkisini göstermifl, yeni bir toplumsal s n f olarak iflçi s n f ortaya ç km flt r. Geliflen sanayinin iflgücü ihtiyac n karfl lamak üzere k rsal kesimden sanayi AMAÇLARIMIZ bölgelerine AMAÇLARIMIZ büyük bir göç yaflanm fl, h zl bir kentleflme sürecine girilmifltir. K T A P Buhar n keflfi K ve Tfabrikalar n A P ortaya ç kmas yla birlikte bir yandan üretimin yap s de iflirken, di er taraftan yeni bir toplumsal s n f olarak iflçi s n f ortaya ç km flt r. Sanayi devrimi çal flma Sanayi devrimiyle kurulan fabrikalardaki çal flma iliflkilerinin hukuki yap s Frans z Devrimi yle flekillenen düflünsel ortamda, özgürlük ve eflitlik de erleri çerçeve- koflullar, hukuki eflitli in fiili eflitli i do urmad AMAÇLARIMIZ gerçe ini ortaya ç karm flt r. sinde flekillenmifltir. Özgür ve hukuken eflit bireylerden oluflan bir toplumda iflçi ve AMAÇLARIMIZ iflveren, sözleflme özgürlükleri çerçevesinde aralar ndaki hukuki iliflkiyi düzenleme serbestisine sahipti. Bu özgürlük çerçevesinde her bireyin kendi menfaatini azamilefltirecek biçimde davranaca varsay lmaktayd. Oysa k rsal kesimden sanayi böl- gelerine yaflanan göç sonras nda büyük nüfus kesimlerinin fabrikalarda çal flmak için baflvurmas yla, ifl arayan çok say da kiflinin varl iflçilerin kendi lehlerine olan çal flma koflullar n sözleflme ile iflverenlere kabul ettirme güçlerini fiilen ortadan kald rm flt. Bunun sonucunda sefalet ücreti olarak adland r lan çok düflük ücretler

15 1. Ünite - fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan 5 karfl l çok uzun saatlerle çal fl lm fl, daha ucuza mal oldu u için küçük yafltaki çocuk ve kad n iflçili i yayg nlaflm flt r. Sanayi devrimi çal flma koflullar, hukuki eflitli- in fiili eflitli i do urmad gerçe inin anlafl lmas na yol açm flt r. Bu geliflmeler sonras nda devletin iflçi ile iflveren aras ndaki sözleflme iliflkisine müdahalesi gereklili i ortaya ç km flt r. lk defa 1800 li y llar n bafl nda çocuk ve kad n iflçilerin çal flt r lmas na iliflkin yasaklarla bafllayan bu müdahalelerin say s zaman içinde artm flt r. Devletin iflçi ile iflveren aras ndaki sözleflme iliflkisine müdahalesinin gerisinde toplumda iflçi kesiminin say ca artmas ile ortaya ç kan sorunlar, iflçi örgütlerinin bask s, sosyalist görüfllerin iflçi kesimi aras nda h zla yay lmas, demokrasinin yayg nlaflmas ve genel oyun kabulü gibi pek çok neden yatmaktad r. Bu faktörlerden iflçilerin oluflturduklar sendikalar arac l yla vermifl olduklar mücadeleye özel olarak de inilmelidir. Sendikal mücadeleye karfl devletler bafllang çta olumsuz tav r tak nm fl, sendikalar yasa d fl örgütler olarak kabul edilmifltir. 20 yüzy l n bafl nda sendikalar hukuki meflruiyetlerini elde etmifl, kinci Dünya Savafl sonras nda ise sendika hakk temel haklar aras nda yerini alm flt r. Toplu ifl sözleflmesiyle iflçi ve iflveren sendikalar, iflyerindeki çal flma koflullar n kanun gibi düzenleme yetkisine sahiptir. Birinci Dünya Savafl sonras ndaki Versaille Bar fl Anlaflmas ile Birleflmifl Milletler bünyesinde kurulan Uluslararas Çal flma Örgütü (ILO-International Labour Organisation) ile ifl hukuku bugünkü biçimini almaya bafllam flt r. Savafllar n gerisinde yatan en önemli nedenin yoksulluk (sefalet) oldu unun kabulünden hareketle kurulan bu örgüt, iflçi ve iflveren iliflkilerini düzenleyecek ça dafl normlar n dünya çap nda kabulünde önemli rol oynam fl ve ifl hukukunun geliflimine önemli katk - larda bulunmufltur. Devletin iflçi ile iflveren aras ndaki sözleflme iliflkisine müdahalesinin SIRA gerisinde S ZDE yatan nedenleri aç klay n z. 2 Türkiye de fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi Osmanl mparatorlu u nda loncalar uzun bir dönem üretim ve çal flma iliflkilerini Ülkemizde ç kar lan ilk fl Kanunu 1936 tarihli 3008 düzenlemifltir. Çal flma hayat n n genellikle tezgâh ve el ifllerine dayanmas, sanayileflmenin çok çeflitli nedenlerle bafllayamamas yüzünden Avrupa da görüldü ü say l fl Kanunu dur. gibi bir iflçi s n f uzun bir dönem ortaya ç kmam flt r. Osmanl SIRA mparatorlu u S ZDE döneminde çal flma iliflkileri ilk dönemler örf ve adet kurallar çerçevesinde düzenle- nirken Tanzimatla birlikte yasal düzenlemelerin say s artm flt r tarihli Dilaver Pafla Nizamnamesi, 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi, 1877 tarihli Mecelle nin çal flma iliflkilerine iliflkin ilgili hükümleri, 1909 tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu ve Cemi- yetler Kanunu bu dönem kabul edilen yasal düzenlemelerin bafl nda gelir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Osmanl mparatorlu u döneminde çal flma iliflkileri ilk dönemler örf ve adet kurallar çerçevesinde düzenlenirken, Tanzimatla birlikte yasal düzenlemelerin K say s T A Partm flt r. Kurtulufl Savafl s ras nda 1921 y l nda TBMM taraf ndan kabul edilen Ere li Havzai Fahmiyesi Maden Amelesi Hukukuna Müteaallik Kanun ile Kömür Tozlar Kanunu nun kabulü dikkat çekicidir. Ancak ülkemizde modern AMAÇLARIMIZ anlamdaki ifl hukuku Cumhuriyet in kurulmas ile oluflmufltur tarihli Hafta Tatili Kanunu AMAÇLARIMIZ ve 1926 tarihli Borçlar Kanunu bu alandaki ilk kanunlard r. Devletin öncülü ünde ulusal sanayinin oluflmaya bafllamas ile 1936 tarihinde yürürlü e K Tgiren A P 3008 say l

16 S ORU 6 Bireysel fl Hukuku fl Kanunu SIRA bu alandaki S ZDE ilk özel kanun olup 30 y ldan fazla süreyle uygulanm flt r. kinci Dünya Savafl sonras dönemde çal flma yaflam n düzenleyen çok say da kanun kabul edilmifltir tarihli sendikalar hukukunu düzenleyen 5018 say l flçi AMAÇLARIMIZ ve flveren AMAÇLARIMIZ Sendikalar ile Sendika Birlikleri Hakk nda Kanun, 1952 tarihli Bas n fl Kanunu, 1954 tarihli Deniz fl Kanunu bu dönem kabul edilen yasal düzenlemelerin bafl nda gelmektedir Anayasas ile sosyal ve ekonomik haklar ilk defa S ORU anayasal güvenceye kavuflmufltur Günümüzde ifl hukuku alan nda yürürlükte bulunan düzenlemelerin bafl nda 4857 tarihli fl Kanunu nun yan s ra 2821 say l Sendikalar Kanunu, 2822 say l Toplu fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ve 5510 say l Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanunu say labilir. AMAÇLARIMIZ Günümüzde çal flma hayat yla ilgili olarak yürürlükte olan kanunlar n metnine ulaflmak AMAÇLARIMIZ için adresini ziyaret edebilirsiniz. 3 Türkiye de ifl K hukukunun T A P tarihsel geliflimi ile ilgili olarak C. Talas n Türkiye nin Aç klamal Sosyal Politika Tarihi (Ankara, 1992) ve M. Gülmez in Türkiye de Çal flma liflkileri (Ankara, 1991) adl kitaplardan yararlanabilirsiniz. Türkiye de ifl SIRA hukuku S ZDE alan ndaki düzenlemelerin Avrupa ile k yasland nda daha geç ortaya ç kmas n n sebepleri neler olabilir? fiekil 1.2 fl Hukukunun lkeleri fl Hukukunun lkeleri flçinin Korunmas Sözleflme Serbestinin S n rlanmas Yararl l k ve flçi Lehine fiart Kendi Kendine Yard m fi HUKUKUNUN TEMEL LKELER flçinin Korunmas lkesi Ba ml l k, ifl sözleflmesini di er ifl görme borcu do uran sözleflmelerden ay rt AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ fl hukuku, ba ml l n yaratt sak ncalara karfl iflçinin korunmas amac yla ortaya at lm fl bir hukuk dal d r. eden temel özelli idir. fl hukukunun tarihsel gelifliminde gördü ümüz üzere ifl hukuku ba ml l n yaratt sak ncalara karfl iflçinin korunmas amac yla ortaya ç k- m fl bir hukuk dal d r. Ba ml l k, sözleflmenin kuruluflundan sona ermesine kadar farkl biçimlerde etkisini gösterir: fl sözleflmesinin yap lmas, bir baflka deyiflle iflçinin ifle al nmas aflamas nda genellikle ekonomik anlamda daha zay f durumda olan iflçi iflveren karfl s nda kendi lehine olan sözleflme koflullar n kabul ettirme gücüne sahip de- ildir. Ücret genellikle iflçinin ve ailesinin en önemli geçim kayna n oluflturdu u için iflçi, iflverenin ekonomik ba ml l alt ndad r. flçinin ekonomik ba ml l, iflçinin gerek sözleflmenin kuruluflu gerekse ifas s ras ndaki irade aç klamalar n n koruyucu düzenlemelerle güvence alt na al nmas n gerektirmifltir. flçinin iflini kaybetme endiflesi ile haklar ndan feragat etmesi engellenmifltir. fl görme ediminin niteli i nedeniyle, iflçi ayn zamanda iflverene kiflisel olarak ba ml d r. Kiflisel ba ml l nedeniyle iflçi ifl görme borcunu iflverenin emir ve talimatlar do rultusunda ifa ile yükümlüdür. flverenin ifl sözleflmesinden do an yönetim hakk koruma amac yla s n rlanm flt r.

17 S ORU 1. Ünite - fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan D KKAT 7 fl yeri, iflçinin bedenen pek çok tehlikeye maruz kald bir aland r. fl kazalar ve meslek hastal klar na karfl iflçinin korunmas amac yla al nacak önlemler ifl hukukuna iliflkin ilk emredici düzenlemeler aras nda yer almaktad r. Öte yandan iflveren sadece iflçinin beden bütünlü ünü de il, onurunu ve AMAÇLARIMIZ kiflilik de erlerini de korumakla yükümlüdür. AMAÇLARIMIZ Bu konuda, U. Ayd n n fl Hukukunda flçinin Kiflilik Haklar (Ankara, K T 1992) A P adl kitab ndan yararlanabilirsiniz. flçinin korunmas ilkesi yaln zca iflçiyi koruyucu nitelikteki yasal düzenlemelerle hayata geçmez. Güçsüz taraf olan iflçiyi korumak amac yla getirilen normlar n yorumu ihtiyac ortaya ç karsa, yarg iflçi lehine yorum yöntemine baflvurur. flçi lehine yorum, ifl hukukuna özgü bir yorum yöntemi olmakla beraber her yasa kural n n yoruma aç k olmad unutulmamal d r. Herhangi bir yorum gerektirmeyecek kadar aç k bir yasal düzenlemenin iflçi lehine uygulanmas söz konusu olamaz. flçinin korunmas ilkesi s n rs z biçimde iflçilere ekonomik ve sosyal haklar sa lamak olarak anlafl lmamal d r. Bir Anayasa Mahkemesi karar nda ifade edildi i gibi, sosyal devlet güçsüzleri güçlüler karfl s nda koruyarak gerçek eflitli i ve dolay - s yla toplumsal dengeyi sa lamakla yükümlü bir devlet anlay fl d r (An. Mah , E. 2009/93, K. 2011/73). Dolay s yla iflçinin korunmas n n s n r toplum yarar d r. Bu çerçeveden bak ld nda günümüzde ifl hukuku, iflçinin korunmas yan s - ra istihdam n korunmas ihtiyac n da dikkate almak zorunda kalm flt r. Küreselleflme sonucu artan rekabet, teknolojik geliflmelerin ola anüstü yayg nlaflmas, otomasyona geçilmesi, biliflim teknolojisindeki geliflmeler üretimin yap s n esasl biçimde de ifltirmifltir. stihdam olanaklar n n art r lmas ve iflsizli in önlenmesinin çaresi olarak ifl hukukunda esnekleflme talepleri ileri sürülmüfltür. fl hukukunda esneklikle kastedilen kurals zlaflt rma, bir baflka deyiflle sözleflme özgürlü üne daha genifl bir yer b rakarak emredici kurallar n etkisinin azalt lmas de ildir. Esneklik talepleri ile iflçinin korunmas aras nda bir denge kurulmas gerekli olup mümkün oldu u ölçüde koruma ve gerekli oldu u ölçüde esneklik içeren çözümler gelifltirilmelidir. Bu hassas denge aray fl günümüz ifl hukukçular n n en önemli sorunlar ndan biridir. Sözleflme Serbestisinin S n rlanmas lkesi fl hukuku, zay f durumdaki iflçinin iradesinin korunmas amac yla sözleflme serbestisini s n rlayan emredici düzenlemelerle hayata geçmifltir. fl hukukunda sözleflme taraflar, kanunun belirledi i s n rlar çerçevesinde hukuki iliflkilerini düzenleme serbestisine sahiptir. Sözleflme taraflar n n sahip oldu u, ifl sözleflmesi kurup kurmama, sözleflmenin karfl taraf n, sözleflmenin içeri ini ve sözleflmenin fleklini belirleme ve karfl l kl anlaflma yoluyla sözleflmeyi de ifltirme ve sona erdirme serbestileri ifl hukukunda kanunun emredici hükümleriyle s n rlanm flt r. fl hukukundaki emredici düzenlemeler mutlak emredici hükümler ve nispi emredici hükümler olarak ikiye ayr l r. Nispi emredici kurallar veya sosyal kamu düzeni kurallar aksi ancak iflçi lehine kararlaflt r labilen kurallard r. Bu kurallarla yasa koyucu asgari bir s n r çizmekte, ifl sözleflmeleri ve toplu ifl sözleflmeleriyle iflçi lehine olmak kayd yla bu s n r n üstüne ç k labilmekte ancak hiçbir biçimde alt na inilememektedir. Örne in asgari ücrete iliflkin düzenleme karfl s nda taraflar iflçinin ücretini asgari ücretin üzerinde kararlaflt rabilirken, ücretin asgari ücretten düflük fl hukukunda iflçi ve iflverenin sözleflme serbestisi kanunun emredici kurallar yla s n rland r lm flt r.

18 8 Bireysel fl Hukuku olaca yönündeki sözleflme hükümleri geçersizdir; hiçbir hüküm ve sonuç do urmaz. fl hukukundaki düzenlemelerin önemli bir bölümü nispi emredici nitelikteki düzenlemelerdir. Nispi emredici D KKAT hükümlerle iflçi haklar aç s ndan yasa koyucu asgari bir s n r çizmekte, ifl sözleflmeleri ve toplu ifl sözleflmeleriyle bu s n r n üstüne ç k labilirken hiçbir biçimde alt na inilememektedir. fl hukukunda emredici fl hukukunda yer alan di er bir grup hüküm mutlak emredici hükümlerdir. kurallar mutlak emredici AMAÇLARIMIZ Mutlak emredici hükümler aksi hiçbir biçimde kararlaflt r lamayan, iflçi lehine dahi olsa aksinin kararlaflt r lmas mümkün olmayan düzenlemelerdir. Kanun koyu- kurallar ve nispi emredici AMAÇLARIMIZ kurallar olarak ikiye ayr l r. cu bu düzenlemelerin gerisinde mutlak bir toplum yarar bulundu u gerekçesi ile sözleflme K taraflar na T A P aksi yönde hukuki düzenlemeler yapma serbestisi tan - mam flt r. Örne in ifl güvencesi sisteminde feshin geçersizli ini iddia eden bir iflçi, dava açarak feshin geçersizli i ve ifle iadesine karar verilmesini talep edebilir. Mahkemece feshin geçersizli ine karar verildi inde iflveren, iflçiyi ifle bafllatabilece i gibi iflçinin dört ila sekiz ayl k ücreti tutar nda bir tazminat ödeyerek ifle bafllatmaktan kaç nabilir ( K m.21, f.1). Ayr ca iflçi dava s ras nda çal flt r lmad süreler için en fazla dört aya kadar ücretine hak kazan r ( K m.21, f.2). Feshin geçersizli inin sonuçlar mutlak emredici biçimde düzenlenmifl olup sözleflmeler ile hiçbir biçimde de ifltirilemez. flçi lehine olsa dahi aksi yöndeki sözleflme hükümleri geçersizdir ( K m.21, f.6). Benzer biçimde ifl sözleflmesinin kanunda belirtilen nedenlerle sona erdirilmesi halinde iflçinin k demi bir y l ve daha fazla ise iflçi, k dem tazminat talep edebilir say l fl Kanunu nunda iflçinin bir k - dem y l için isteyebilece i k dem tazminat miktar n n bir hizmet y l için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini geçemeyece i hükme ba lanm flt r ( K m.14, f.13). Bu hüküm mutlak emredici biçimde düzenlendi i için iflçi ile iflverenin iflçiye k dem tazminat tavan n n üzerinde tazminat ödenece ine dair anlaflmalar, iflçi lehine SIRA olmas na S ZDE ra men geçersizdir. Borçlar hukukuna ait di er sözleflmelerde esas, sözleflme serbestisi iken ifl hukukunda esas, sözleflme serbestisinin s n rlanmas d r. fl hukukundaki SIRA mutlak S ZDE emredici kurallarla nispi emredici kurallar aras ndaki fark aç klay n z? 4 Borçlar hukukuna ait di er sözleflmelerde esas, sözleflme serbestisi iken ifl hukukunda esas, sözleflme serbestisinin s n rlanmas d r. Yararl l k lkesi veya flçi Lehine fiart flyerindeki çal flma koflullar n n düzenlenmesinde kanunun emredici hükümleri AMAÇLARIMIZ kadar toplu ifl sözleflmesi hükümleri de etkili bir hukuk arac d r. flçi sendikas ile AMAÇLARIMIZ iflveren sendikas veya iflveren, anayasal toplu sözleflme özerklikleri çerçevesinde iflyerindeki SIRA çal flma S ZDEkoflullar n yasa koyucu gibi düzenleme serbestisine sahiptir. Toplu ifl sözleflmesi kapsam na ald iflyeri veya iflletmedeki iflçilerin ifl sözleflmelerini nispi emredici yasa hükmü gibi etkiler. Dolay s yla iflyerindeki çal flma koflullar hem yasa, AMAÇLARIMIZ hem toplu ifl sözleflmesi ve hem de ifl sözleflmesi ile düzenlenmifl AMAÇLARIMIZ olabilir. Bu halde hangi hukuki düzenlemeye öncelik verilece i yararl l k ilkesi fl - nda çözümlenir.

19 1. Ünite - fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan 9 Yararl l k ilkesi veya iflçi lehine flart ilkesi uyar nca ayn konuyu düzenleyen birden çok hukuk kural n n bulunmas hâlinde iflçinin lehine olan düzenleme öncelikle uygulan r. Örne in haftada 45 saatin üzerinde yap lan çal flmalar fazla çal flmad r. fl Kanunu uyar nca her bir saat fazla çal flma için verilecek ücret normal çal flma ücretinin saat bafl na düflen miktar n n yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir ( K m.41, f.2). Toplu ifl sözleflmesiyle taraflar, yasan n bu nispi emredici düzenlemesini iflçi lehine de ifltirerek fazla çal flma ücretinin saat bafl na ücretin yüzde yetmiflbefl yükseltilmesi suretiyle ödenece ini kararlaflt rm fl olabilir. Yine bu toplu ifl sözleflmesinden yararlanan bir iflçi, ifl sözleflmesine fazla çal flma saatlerinin yüzde yüz zaml ödenece ine dair bir hüküm koydurmufl olabilir. Bu halde iflçiye fazla çal flma ücretinin hangi oran üzerinden ödenece i yararl l k ilkesi çerçevesinde belirlenir. Bu örnekte iflçinin en lehine olan düzenleme ifl sözleflmesi oldu u için, fazla çal flma ücreti yüzde yüz zaml olarak ödenecektir. Unutulmamal d r ki yararl l k ilkesinin uygulanabilmesi için farkl hukuki düzenlemelerin kanunun mutlak ve nispi emredici hükümleri çerçevesinde geçerli olmas gerekir. Mutlak emredici bir hükmün iflçi lehine aksinin kararlaflt r labilmesi mümkün de ildir. Kendi Kendine Yard m lkesi fl hukukunun gelifliminde sendikal mücadele büyük bir önem tafl m flt r. flveren karfl s nda tek bafl na mücadele gücüne sahip olmayan iflçiler kendi aralar nda birleflerek sendikalar kurmufllar, sendikalar sayesinde eflit toplu pazarl k gücüne kavuflmufllard r. Kendi kendine yard m mekanizmalar sayesinde bireysel olarak ifl sözleflmeleri ile elde edemedikleri kazan mlar elde etmifllerdir. flçi ve iflveren sendikalar anayasal toplu sözleflme özerklikleri çerçevesinde iflyeri veya iflletmedeki çal flma koflullar n adeta yasa koyucu gibi düzenleme yetkisine sahiptir. Toplu ifl sözleflmesi özerkli i di er hukuk dallar nda olmayan, ifl hukukuna özgü bir özerklik türüdür. Anayasa n n 53. maddesinde sosyal taraflara anayasal bir hak olarak tan nm flt r. Taraflar n toplu ifl sözleflmesi ile uzlaflmaya varamamalar halinde ortaya ç kan toplu ifl uyuflmazl klar kendi kendine yard m ilkesi çerçevesinde gelifltirilen grev ve lokavt arac l yla taraflar n birbirini zorlamas ile çözüme ulafl r. Ancak ifl mücadelesi araçlar na baflvurmadan önce taraflar n bar flç l çözüm yollar n n tamam - n tüketmesi gerekir (T SGLK m.22-23). Günümüzde iflçi ve iflveren sendikalar yaln zca toplu ifl sözleflmeleri arac l yla iflyerindeki çal flma koflullar n n oluflumunda de il, sosyal diyalog mekanizmalar yoluyla çal flma yaflam n ilgilendiren resmi karar mekanizmalar na da kat lmakta, ifl mevzuat n n oluflumunda aktif rol oynamaktad r. Üçlü yap lanma konusunda Uluslararas Çal flma Örgütü nün bir sözleflmesini de imzalayan ülkemizde, iflçi ve iflveren örgüt temsilcileri ile devlet temsilcilerinin birlikte oluflturdu u üçlü yap lanma modeli ifl hukuku alan ndaki pek çok resmi örgütün yap lanmas nda esas al nm flt r. Ayn konuyu düzenleyen birden çok hukuki düzenleme bulunmas halinde iflçi lehine olan öncelikle uygulan r. Toplu ifl sözleflmesi özerkli i sayesinde sosyal taraflar iflyerindeki çal flma koflullar n yasa koyucu gibi düzenleme serbestisine sahiptir. fi HUKUKUNUN KAYNAKLARI flçi ile iflveren aras nda kurulan ifl iliflkisine çok çeflitli kaynaklardan do an hukuk kurallar uygulan r. fl hukuku alan ndaki hukuk kurallar di er hukuk dallar nda oldu u gibi resmi devlet organlar taraf ndan konulmufl olabilece i gibi, bizzat taraflarca oluflturulmufl kurallar da ifl hukukunun özel kaynaklar aras nda yer al r. Ulusal nitelikli bu kaynaklar d fl nda uluslararas nitelikli düzenlemeler de ifl hukukunda büyük önem tafl r.

20 10 Bireysel fl Hukuku fiekil 1.3 fl Hukukunun Kaynaklar fl Hukukunun Kaynaklar Resmi Kaynaklar Yasama Yürütme Yarg Ulusal Kaynaklar Özel Kaynaklar Toplu fl Sözleflmesi fl Sözleflmesi ç Yönetmelikler flyeri Uygulamas Yönetim Hakk Uluslararas Kaynaklar Çok Tarafl Sözleflmeler ki Tarafl Sözleflmeler Ulusal Kaynaklar Resmi Kaynaklar Resmi devlet kurumlar taraf ndan konulmufl olan kurallar yasama, yürütme ve yarg kaynaklar olarak üç ana bölümde incelenebilir. Çal flma hayat na iliflkin ilke ve esaslar Anayasa da güvence alt na al nm fl t r. Yasama Kaynaklar Anayasa: Normlar hiyerarflisinde en tepede yer alan anayasa hükümleri yasama, yürütme ve yarg organlar ile idare makamlar n, di er kurulufl ve kiflileri ba lar Anayasas 2. maddesinde yer alan sosyal hukuk devleti ilkesi ve iktisadi ve sosyal haklar ve ödevler bafll kl üçüncü bölümüyle çal flma hayat na iliflkin temel ilke ve esaslar koruma alt na alm flt r. Herkes için insanl k onuruna yarafl r bir yaflam düzeyi sa lamay amaçlayan sosyal devlet ilkesinin en etkili oldu u alanlar n bafl nda çal flma iliflkileri gelir. Toplumdaki bireylerin gerçek anlamda özgür olmalar n engelleyen, sosyal ve ekonomik bask lar ortadan kald rmay hedefleyen sosyal devlet, kiflilerin maddi ve manevi varl klar n gelifltirmeleri için gerekli koflullar gelifltirmekle yükümlüdür. Toplumda çal flanlar n asgari nitelikte insan onuruna yarafl r bir ortamda ve koflullarda çal flmas n sa layacak önlemlerin al nmas sosyal devletin bir gere idir. Bu amaca yönelik sosyal haklar devletin olumlu bir edimini gerektirebilece i gibi, sendika hakk, toplu ifl sözleflmesi hakk ve grev hakk gibi bir k s m sosyal haklar devlete olumsuz bir edim yükleyen, müdahale etmeme yükümlülü ü getiren haklard r. Çal flma hakk ve ödevi (m.49), sendika hakk (m.51), toplu ifl sözleflmesi hakk (m.53), grev hakk (m.54), sosyal güvenlik hakk (m.60) anayasada düzenlenmifl sosyal haklara örnek olarak gösterilebilir. Sosyal ve ekonomik haklar yan nda anayasan n kifli hak ve özgürlükleri k sm nda yer alan pek çok hak da ifl hukukunda uygulanma alan bulur. Eflitlik ilkesi (m.10), kifli dokunulmazl (m.17), angarya yasa (m.18), haberleflme özgürlü ü (m.22), düflünce ve kanaat özgürlü ü (m.25,26) gibi anayasal hükümler bu çerçevede say labilir. Yasalar: Türk hukukunda iflçi iflveren iliflkilerini düzenleyen yasalar parçal bir yap tafl r. Bireysel ifl iliflkisini düzenleyen yasal düzenlemelerin bafl nda en genifl kapsama sahip 4857 say l fl Kanunu, Deniz fl Kanunu, Bas n fl Kanunu ve bu üç kanunun kapsam d fl ndaki iflçilere uygulanan ve ayn zamanda genel kanun niteli i tafl yan Borçlar Kanunu nun ifl sözleflmesine iliflkin hükümleri gelir say -

21 AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 1. Ünite - fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan l fl Kanunu ndan önce yürürlükte olan 1475 say l fl Kanunu nun k dem tazminat na iliflkin hükümleri d fl ndaki hükümleri tarihli 4857 say l fl Kanunu ile yürürlükten kald r lm flt r tarihinde kabul edilen 6098 say l Türk Borçlar Kanunu 1926 tarihli 818 say l Borçlar Kanunu nu hükümlerini yürürlükten kald rm fl olup Türk Borçlar Kanunu hükümleri 1 Temmuz 2012 tarihinde yürürlü- e girmifltir. Toplu ifl hukuku alan nda 2821 say l Sendikalar Kanunu ve 2822 say l Toplu fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu bafll ca yasal düzenlemelerdir. Yürütme Kaynaklar Genel ve soyut nitelikteki yasal düzenlemelerle çal flma hayat nda karfl lafl lan ayr nt l sorunlar n çözümü güçtür. fl yasalar nda yer alan hükümlerin uygulanma flekilleri yine bu yasalar n verdi i yetkiye dayan larak tüzük, yönetmelik gibi idari ifllemlerle düzenlenir. Tüzük: Yasan n uygulanmas n göstermek ve yasan n emretti i iflleri belirtmek üzere Dan fltay n ön incelemesinden geçirilerek Bakanlar Kurulu taraf ndan ç kar lan hukuk kurallar d r (AY. m.115). Tüzükler cumhurbaflkan taraf ndan imzalan r ve Resmi Gazete de yay nlanarak yürürlü e girer. Mevzuat m zda yer alan tüzüklere örnek olarak fl Teftifl Tüzü ü, flkollar Tüzü ü gösterilebilir say l Kanun dan önce çok say da tüzük bulunmas na ra men 4857 say l fl Kanunu sonras nda bireysel ifl hukukunda Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl - taraf ndan ç kar lan çok say da yönetmelikle yasalar n uygulanma biçimleri gösterilmifltir. Yönetmelikler: Baflbakanl k, bakanl klar ve kamu tüzel kiflilerinin kendi görev alanlar n ilgilendiren yasalar n ve tüzüklerin uygulanmas n sa lamak üzere ç kard klar hukuk kurallar d r. Hangi yönetmeliklerin Resmi Gazete de yay nlanaca yasayla belirtilir (AY. m. 124). Y ll k Ücretli zin Yönetmeli i, fl Kanunu na liflkin Çal flma Süreleri Yönetmeli i, fl Kanunu na liflkin Fazla Çal flma ve Fazla Sürelerle Çal flma Yönetmeli i, Asgari Ücret Yönetmeli i, Özürlü, Eski Hükümlü ve Terör Ma duru stihdam Hakk nda Yönetmelik çal flma hayat ndaki yönetmeliklere örnek olarak gösterilebilir say l Kanun dan önce çok say da tüzük bulunmas na ra men, 4857 say l Kanun sonras nda bireysel ifl hukuku alan nda Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl taraf ndan ç kar lan çok say da yönetmelik bulunmaktad r. fl yasalar n n uygulanma biçimi yine bu yasalar n verdi i yetkiye dayan larak ç kar lan tüzük, yönetmelik gibi idari ifllemlerle gösterilir. 11 Yarg Kaynaklar Yarg kaynaklar hukukun yard mc kaynaklar aras nda yer al r. fl uyuflmazl klar n n çözümü için baflvurulan yarg organlar ifl yasalar n resmî olarak yorumlar, yasalardaki boflluklar doldurur, farkl hükümler aras ndaki çeliflkileri giderir. fl hukukunda yarg kararlar Anayasa Mahkemesi, Yarg tay ve Dan fltay kararlar ndan oluflur. Türk hukukunda yarg kararlar benzer olaylarda kural olarak ba lay c l k tafl maz. AMAÇLARIMIZ Yarg kaynaklar AMAÇLARIMIZ ifl hukukunun yard mc kaynaklar ndand r. fl hukukundaki resmî kaynaklar hiyerarflik olarak s ralay n z. Özel Kaynaklar Devlet organlar d fl ndaki kifli ve kurumlar taraf ndan oluflturulmufl hukuki normlar hukukun özel kaynaklar n oluflturur. 5

22 12 Bireysel fl Hukuku S ORU Toplu fl Sözleflmesi fl hukukunun kendine özgü hukuk kaynaklar ndan birisi olan toplu ifl sözleflmesi; ifl sözleflmesinin yap lmas, içeri i ve sona ermesi ile ilgili hususlar düzenlemek üzere iflçi sendikas ile iflveren sendikas veya sendika üyesi olmayan iflveren aras nda yap lan bir sözleflmedir (T SGLK m.2, f.1). Toplu ifl sözleflmeleri iflyerindeki çal flma koflullar yan s ra, toplu sözleflmenin taraf n oluflturan iflçi sendikas ile iflveren sendikas n n karfl l kl hak ve borçlar na, sözleflmenin uygulanmas ve denetimine, uyuflmazl klar n çözümü için baflvurulacak yollara iliflkin hükümler de ihtiva edebilir (T SGLK m.2, f.2). Toplu ifl sözleflmesinin; ifl sözleflmelerinin kuruluflu, içeri i ve sona ermesine iliflkin hükümleri toplu sözleflmenin normatif hükümleri olarak adland r l r. Bu hükümler toplu ifl sözleflmeleri kapsam ndaki ifl sözleflmelerini do rudan ve emredici biçimde etkiler. Emredici etki nedeniyle ifl sözleflmelerinin toplu ifl sözleflmesine ayk r hükümlerinin yerini toplu sözleflme hükümleri al r (T SGLK m.6). Bu kural n istisnas ifl sözleflmesi ile iflçi lehine hükümler getirilmesidir. Toplu ifl sözleflmesi ile karfl laflt r ld nda ifl sözleflmesi ile getirilen düzenlemeler iflçinin daha lehine ise yararl l k ilkesi uyar nca ifl sözleflmesinin iflçi lehine hükümleri geçerlili ini korur (T SGLK m.6, f.2). AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ ç yönetmelik veya personel yönetmeli i olarak adland r lan düzenlemeler hukuken ifl sözleflmesinin eki niteli i tafl r. fl hukukunun K özel T Akaynaklar ndan P olan toplu ifl sözleflmeleri önümüzdeki dönemde taraf n za sunulacak Toplu fl Hukuku kitab nda ayr nt l olarak ele al nacakt r. fl Sözleflmesi flçi ile iflveren aras ndaki hukuki iliflkinin temelinde ifl sözleflmesi yatar. fl sözleflmesi, iflçinin ba ml olarak ifl görmeyi karfl l nda iflverenin de ücret ödemeyi üstlenmesinden oluflan sözleflmedir ( K m.8). Bir sözleflmenin ifl sözleflmesi olarak nitelendirilebilmesi için üç unsurun bir arada bulunmas gerekir: fl görme, ücret ve ba ml l k. Yasan n emredici hükümleri çerçevesinde ifl sözleflmesi ile iflçi ve iflveren kendileri için sübjektif hukuk kurallar oluflturur. Bu yönüyle ifl sözleflmesi hem bir hukuk kayna hem de di er hukuk kaynaklar n n uygulanabilmesi için varl gerekli ön kofluldur. ç Yönetmelik fl sözleflmesi birey olarak iflçi ile iflveren aras ndaki hukuki iliflkiyi düzenlese de çal flma iliflkileri di er iflçilerden soyut ve ba ms z biçimde sürdürülmez. Sanayileflme ile birlikte üretim kitlesel bir özellik kazanm flt r. Üretimin birden çok kifli taraf ndan gerçeklefltirilmesi, çal flanlar n ortak çal flma koflullar na tabi olmas sonucunu do urmufltur. Çal flma koflullar genel ve yeknesak biçimde önceden belirlenmektedir. ç yönetmelik veya personel yönetmeli i olarak adland r lan düzenlemeler, iflyerinde uygulanacak çal flma koflullar n önceden, genel ve yeknesak biçimde içeren düzenlemelerdir. Hukukumuzda iç yönetmelikler aç s ndan serbesti sistemi benimsenmifltir. flveren iç yönetmelik haz rlay p haz rlamamakta serbesttir. Hukuki sorun, iflverenin tek tarafl olarak haz rlad bu metinlerin iflçi aç s ndan nas l ba lay c hale geldi- i noktas nda toplanmaktad r. ç yönetmelik hükümlerinin ba lay c olabilmesi için bu yönetmelik hükümleri hakk nda iflçiye aç kça bilgi verilmesi, bunun ifl sözleflmesinin kurulmas s ras nda yap lmas ve iflçinin bu koflullar kabul etmesi gerekir. flçinin iç yönetmelik hakk nda bilgi sahibi olarak bu yönetmeli i uygulamas örtülü kabul olarak yorumlan r. ç yönetmeli in iflçi taraf ndan kabul edildi ini her türlü delille ispat yükü iflverene aittir. flçinin aç k veya örtülü kabulü ile iç yö-

23 1. Ünite - fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan netmelik ifl sözleflmesinin bir parças haline gelir. Nitekim fl Kanunu nda aç kça iç yönetmeli in ifl sözleflmesinin eki niteli i tafl d belirtilmifltir ( K m.22). ç yönetmelik hükümleri ifl sözleflmesinin bir parças niteli i tafl d için kaynaklar hiyerarflisinde ifl sözleflmeleri ile ayn s radad rlar. Bu nedenle yasalar n ve toplu ifl sözleflmelerinin alt nda yer al rlar. Ba lay c l k kazanan bir iç yönetmelikte iflçi aleyhine esasl de ifliklik yapmak isteyen iflveren bu durumu iflçiye yaz l olarak bildirmek ve alt iflgünü içinde iflçinin yaz l kabulünü almakla yükümlüdür. Bu flekle uygun olarak yap lmayan ve iflçi taraf ndan alt iflgünü içinde kabul edilmeyen de ifliklikler iflçiyi ba lamaz ( K m.22). O halde iflveren bafllang çta iç yönetmeli i tek tarafl haz rlasa da iflçi taraf ndan kabul edildikten sonra iflçinin r zas olmaks z n tek tarafl olarak de ifltiremez. flveren bafllang çta iç yönetmeli i tek tarafl olarak haz rlasa da iflçi taraf ndan kabul edildikten sonra iflçinin r zas olmaks z n tek tarafl olarak iflçi aleyhine de ifltiremez. 13 flçinin çal flma koflullar n a rlaflt ran çal flma koflullar nda esasl de ifliklik, de iflikli in iflçiye yaz l olarak bildirilmesi ve iflçinin alt iflgünü içinde yaz l kabulü ile gerçekleflir. flyeri Uygulamas flveren herhangi bir yasal veya sözleflmesel yükümlülü ü bulunmaks z n iflçilere bir tak m menfaatler sa lam fl olabilir. Örne in bir yükümlülü ü bulunmad hâlde iflçileri evlerine götürmek üzere servis koymufl olabilir veya ö le yeme i uygulamas na geçebilir. flverenin herhangi bir yükümlülü ü bulunmaks z n tek tarafl karar ile iflçiye sa lad bu menfaatler bir süre sonra bu menfaatlerin devam edece i yolunda hakl bir güven yaratabilir. flveren taraf ndan sa lanan bir menfaatin iflyeri uygulamas oluflturmas için iflveren taraf ndan yasal veya sözleflmeden kaynaklanan bir yükümlülük bulunmak- s z n bir ek menfaat sa lanmas, bu menfaatlerin genel olarak iflyerindeki iflçilerin tümüne veya bir bölümüne yönelik olmas, bu menfaatin devaml olarak hep ayn koflullarla sa lanmas gerekir. flçinin kabulü ile iflyeri uygulamas ifl sözleflmesinin bir parças haline gelip ba lay c l k kazan r. flyeri uygulamas n n ba lay c hâle gelmesi için iflverenin bu menfaatle ba lanma yönünde bir iradesi flart de ildir. flverenin ba lanma niyeti bulunmasa da iflçide bu menfaatin devam edece i yolunda hakl bir güven yarat lm flsa iflçinin bu hakl güveni korunur. Ancak iflveren bafllang çta bu uygulamadan vazgeçme hakk n sakl tutmuflsa iflçide bu menfaatin sa lanmaya devam edece ine dair bir hakl güven yarat lm fl olamaz. Dolay s yla böyle bir hâlde bu menfaatin ba lay c hâle geldi i kabul edilemez. fl sözleflmesinin bir parças hâline gelen iflyeri uygulamas nda çal flma koflullar nda esasl de ifliklik ancak iflçiye yaz l olarak bildirilmesi ve iflçinin yaz l kabulü ile mümkündür ( K m.22). flveren, iflyeri uygulamas n kendi iradesiyle bafllatsa da ifl sözleflmesinin parças hâline geldikten sonra ancak iflçinin r zas ile bu uygulamaya son verebilir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Yönetim Hakk fl sözleflmesinin ay rt edici özelli i ba ml l kt r. flçinin ba ml l l n n karfl l nda iflverenin ifl sözleflmesinden kaynaklanan yönetim hakk yer al r. flverenin yönetim hakk ifl görme borcuna iliflkin olabilece i gibi iflçinin iflyerindeki davran fllar na da iliflkin olabilir. flçinin ifl görme edimini nerede, nas l ve ne zaman yerine getirece i iflveren taraf ndan verilen emir ve talimatlar çerçevesinde belirlenir. Yine iflyerine girifl ç k flta uyulacak kurallar, park yerlerinin, yemekhanenin, spor tesislerinin kullan m na iliflkin kurallar, iflçilerin k l k k yafetine iliflkin talimatlar bu çerçevede say labilir. flverenin yönetim hakk kaynaklar hiyerarflisinde en alt s rada yer al p, iflverenin emir ve talimatlar, anayasa, yasalar, yönetmelik ve tüzükler, toplu ifl sözleflmeleri ve ifl sözleflmelerine ayk r olamaz.