EĞİTİM BİLİMLERİ MERKEZİ

Transkript

1 EĞİTİM BİLİMLERİ MERKEZİ

2 2

3 1. Bölüm. YERĠN ġeklġ, BOYUTLARI VE TÜRKĠYE'NĠN DÜNYA ÜZERĠNDEKĠ KONUMU YERĠN ġeklġ VE BOYUTLARI Dünyamız ekvatorda şişkin, kutuplarda basıktır. Dünya'nın bu özel şekline GEOİD denir. Dünya'nın bu şekli kazanmasında kendi ekseni etrafındaki dönüşü neden olmuştur. Dünya'nın Geoid ġeklinin Sonuçları Ekvatordan kutuplara doğru, dünyanın ekseni çevresindeki dönüş hızının (çizgisel hızın) azalması, Yerden yükseldikçe görüş açısının genişlemesi, Dünya üzerindeki bir noktadan hareket eden bir kişinin hep aynı yönde giderek, hareket noktasına ulaşması, İki meridyen arasındaki uzaklığın ekvatordan kutuplara doğru azalması, Dünyanın bir yarısında gündüz, diğer yarısında gece yaşanması, Ekvatordan kutuplara doğru sıcaklığın azalması, Güneş ışınlarının düşme açısının, ekvatordan kutuplara doğru küçülmesi, Paralel dairelerinin kutuplara doğru küçülmesi Ekvatordan kutuplara doğru yerçekiminin artması, Dünya üzerinde kuzey kutbundan ekvatora doğru gittikçe kutup yıldızının görünüm açısının düzenli olarak küçülmesi Ay tutulduğu zaman, yerin Ay üzerine düşen gölgesinin daire şeklinde olması. Ekvatordan kutuplara doğru cisimlerin ağırlıklarının artması, Ekvator çemberinin, meridyenlerden ve paralellerden daha uzun olması, Termik basınç kuşaklarının oluşması. PARALELLER VE MERĠDYENLER PARALEL DAĠRELERĠ Kutup noktalarından eşit uzaklıkta bulunan noktaları birleştiren daireye Ekvator denir. Ekvatora paralel olan ve birer derece aralıklarla geçen dairelere Paralel daireleri denir. Paralel dairelerini başlangıç yeri olan ekvator, sıfır numaralı paralel dairesini oluşturur. Ekvator dünyayı kuzey ve güney olmak üzere iki eşit yarıküreye ayırır. Paralellerin Özellikleri 1. Paraleller kuzey güney yönlüdür 2. Paralellerden bir noktanın enlemini belirlemede yararlanılır. 3. Başlangıçları ekvatordur. 4. Birer derece aralıklarla geçirilen dairelerdir. 5. Kutuplara doğru çevre uzunlukları küçülür. 6. Aralarındaki uzaklık birbirine eşit ve 111km dir. 7. Doksan kuzey, doksan güney olmak üzere 180 paralel vardır. 3

4 Bazı paralellere özel adlar verilir. Yengeç, Oğlak dönenceleri gibi DÜNYA'NIN HAREKETLERĠ VE SONUÇLARI 1. Dünyanın Günlük (Eksen) Hareketleri Greenwich MERĠDYENLER Birer derece aralıklarla geçen ve kutup noktalarını birleştiren yarım çembere meridyen denir. Londradaki Greenwich gözlemevinden geçen meridyen, başlangıç olarak benimsenmiştir. Meridyenlerin Özellikleri 1. Başlangıç meridyeni ile karşıt meridyeni, Dünya yı doğu ve batı olmak üzere iki yarı küreye ayırır. 2. Birbirini izleyen iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır. 3. Başlangıç meridyeninin karşısında yer alan 180 meridyen gün değiştirme çizgisi olarak esas alınmıştır. 4. Birer derece aralıklarla geçirilmişlerdir. 5. Ekvatoru ve paralelleri dik keserler meridyen yayı bulunmaktadır. 7. Başlangıç meridyenini tam daireye tamamlayan karşıt meridyen yayı 180 meridyendir. 8. Birbirini izleyen iki meridyen arasındaki uzaklık, yalnız Ekvator üzerindeki 111 km.dır. 9. Meridyen yayları eşit uzunluktadır. 10. Kutuplara doğru birbirlerine yaklaşır ve kutuplarda birleşirler. Dünya batı-doğu doğrultusunda kendi ekseni etrafında hızla dönerek 24 saatte günlük hareketini tamamlar. Bu harekete eksen hareketi de denir. Dünyanın küresel şekli dönüş hızında farklılaşmalara neden olur. Ekvatorda hız 1670 km/saat iken kutuplara gidildikçe hız azalır. Kutup noktalarında sıfır olur. Bunun sonucunda; Aynı boylam üzerindeki tüm noktalarda yerel saat aynı olur. Güneşin doğma ve batma anı ekvatordan kutuplara uzar. Günlük Hareketin Sonuçları Gece ve gündüzler oluşur. Yerel saat farkları ortaya çıkar. Doğu ve batı yönleri ortaya çıkar. Dünya üzerinde herhangi bir yer, güneş ışınlarını gün içinde farklı açılarla alır. Günlük sıcaklık ve basınç farklarının oluşması sonucunda da; Mekanik çözülme artar. Meltem rüzgarları oluşur. Sürekli rüzgarların yönlerinde sapmalar olur. 30 ve 60 enlemlerinde dinamik basınç kuşakları oluşur. Okyanus akıntılarında sapma ve halkalar oluşur. Aynı enlem üzerinde, Güneş farklı zamanlarda doğup batar. 4

5 2. Dünya'nın Yıllık (Yörünge) Hareketleri Dünya nın yörüngesi elips şeklindedir ve gün çevresindeki bu yörüngede 365 gün 6 saatte turunu tamamlar. Güneş bu elipsin büyük çapı üzerinde ve odaklardan birinde yer alır. Bu yüzden Dünya Güneş e, bazen yaklaşır (Günberi: 3 Ocak) bazen de uzaklaşır (Günöte: 4 Temmuz). Bu uzaklaşma ve yaklaşma mevsimlerin oluşumunu etkileyecek kadar önemli değildir. Sadece kuzey ve güney yarıküreler arasındaki mevsim sürelerinin farklı olmasına neden olur. Mevsimler Güneş ışınlarının düşme açısıyla ilgilidir. Bu açının değişmesinin nedeni ise Dünya nın ekseni ile yörünge düzlemi (Ekliptik) arasındaki açıdır. (66 33'). Ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasındaki açı da buna bağlı olarak oluşur. (23 27') 21 Haziran (Yaz Gündönümü): Bu tarihte gösterildiği gibi Güneş ışınları Kuzey Yarım Kürede Yengeç Dönencesine dik (90 ) açı ile gelirse Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer. 21 Haziranda Kuzey Yarımkürede yaşanan olaylar aşağıda verilmiştir. Güney yarım kürede bu sıralama olayların tam tersi yaşanır. Kuzey Yarım Kürede; Bu tarihten sonra gündüzler kısalır; geceler uzamaya başlar. Yaz mevsimi başlar. En uzun gündüz ve kısa gece yaşanır. Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutbu arasında gündüzler 24 saatten fazladır. Türkiye'de saat 12oo 'de cisimlerin yıl içerisindeki en kısa gölgesi oluşur. Yengeç dönencesinde saat 12 oo 'de cisimlerin yıl içindeki en kısa gölgesi oluşur. Eksen Eğikliğinin Sonuçları Mevsimler oluşur. Kuzey ve Güney Yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. Güneş ışınlarının düşme açısı zaman içerisinde değişir. Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş'in doğuş ve batış saatleri değişir Gece - gündüz süreleri değişir. Güneş ışınlarının dik geldiği kesimlerin yıl içinde değişmesi ve dönencelerin oluşması. Kutup noktaları ile daireleri arasında sürekli gece ve gündüzler yaşanır Kutup dairelerinin enlem dereceleri oluşur. Muson rüzgârları oluşur. Ekvatordan kutuplara gidildikçe gecegündüz süreleri arasındaki farkın artması. 21 Aralık (KıĢ Gündönümü): Bu tarihte Güneş ışınları Güney Yarımkürede Oğlak Dönencesine dik gelir ve aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer. 21 Aralık Kuzey yarım kürede yaşanan olaylar aşağıda verilmiştir. Güney Yarımkürede bu sırada bu olayların tam tersi yaşanır. Kuzey Yarımkürede; Kış mevsimi başlar. En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır. Türkiye'de saat 12oo'de cisimlerin yıl içerisindeki en uzun gölgesi oluşur. Kuzey Kutup dairesi ile Kuzey kutbu arasındaki enlemlerde gece süresi 24 saatten fazladır. Yengeç dönencesinde saat 12oo de cisimlerin yıl içindeki en uzun gölgesi oluşur. Bu tarihten sonra geceler kısalmaya gündüzler uzamaya başlar. 21 Mart - 23 Eylül (Ekinoks = Gece-gündüz eģitliği): Bu tarihlerde güneş ışınları Ekvator'a dik gelir ve Aydınlanma Çemberi kutup noktalarından geçer. Kuzey Yarımkürede 21 Mart ilkbahar, 23 Eylül sonbaharın başlangıcıdır. Güney Yarımkürede ise, 21 Martta sonbahar 23 Eylülde ilkbahar başlar. 5

6 Ekinokslarda şu olaylar yaşanır, Güneş tam doğudan doğup tam batıdan batar. Aynı boylam üzerindeki noktalarda güneş sadece ekinoks günlerinde aynı anda doğar ve batar. TÜRKĠYE NĠNCOĞRAFĠ KONUMU Bir ülkenin, yerin coğrafi konumu denilince; 1. Yerküre üzerinde bulunduğu nokta, yer 2. Hangi kıtada bulunduğu ve diğer kıtalarla ilişkili durumu 3. Deniz ve okyanuslarla ilişkisi 4. Yükselti durumu 5. Ticaret yollarına göre durumu 6. Ekonomik ve kültürel özellikler bakımından farklılık gösteren yerlere göre durumu anlaşılır. Kısaca, bir yerin enlem ve boylamlara göre yerküre üzerindeki yeri ve çevresiyle her türlü ilişkisini sağlayan coğrafi koşulların tümüne birden "Coğrafi konum" denir. Coğrafi konum ikiye ayrılır. 1. Matematik konum 2. Özel konum 1. TÜRKĠYE NĠN MATEMATĠK KONUMU Dünya üzerindeki bir yerin enlem ve boylamlara göre yerinin saptanmasıdır D 45 0 D 42 0 K Türkiye'nin Matematik Konumu ve Sonuçları: 1. Enlemlerinin Sonuçları: ( Kuzey) Güneyden kuzeye doğru gidildikçe; Güneş ışınlarının yere düşme açısı daralır. Ortalama hava sıcaklıkları azalır. Çizgisel dönüş hızı azalır. Bu yüzden alacakaranlık süresi uzar. Deniz suyu sıcaklığı, tuzluluğu ve yoğunluğu azalır. Gölge boyu uzar. 21 Haziran da gündüz süresi, 21 Aralık ta gece süresi uzar. Kuzey yarım kürede bulunduğu için; 21 Haziran da en uzun gündüz; 21 Aralık ta en uzun gece yaşanır. En kısa gölge boyu 21 Haziran da; en uzun gölge boyu 21 Aralık ta görülür. 21 Haziran da yaz; 21 Aralık ta kış mevsimi başlar. Güneyinden sıcak, kuzeyinden soğuk rüzgârlar etkilidir. Dönenceler dışında bulunduğu için; Güneş ışınları hiçbir zaman dik açıyla düşmez ve bu yüzden gölge boyu hiç sıfır olmaz. Orta kuşakta bulunduğu için; Dört mevsim belirgin olarak yaşanır. Cephe yağışları görülür. Batı rüzgarları etkisindedir. Akdeniz iklim kuşağındadır. (30-40 arası) Yıl içinde sıcaklık değişimi fazladır. 2. Boylamlarının Sonuçları: (26-45 Doğu) En doğusu ile en batısı arasında 76 dakika zaman farkı bulunur. 2. Ve 3. Saat dilimleri kullanılır. Doğusuna doğru gidildikçe yerel saat daha ileri; güneşin doğuş batış saatleri daha erken olur K 6

7 2. TÜRKĠYE NĠN ÖZEL KONUMU Asya, Avrupa ve Afrika kıtaları arasında yer alır. Üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımada ülkesidir. İstanbul ve Çanakkale Boğazlarına sahiptir. Ortadoğu ve Kafkas petrol ülkelerine komşudur. Alp-Himalaya kıvrım sistemi içinde yer aldığı için ortalama yükselti ve engebe fazla, kırıklı yapılar yaygın, sıcak su kaynağı fazla ve deprem riski yüksek bir ülkedir. Batısından doğusuna doğru ortalama yükselti artar, sıcaklıklar düşer. Dağlar genel olarak doğu-batı yönlü uzanır. Dağlar Ege Bölgesi nde kıyıya dik, Akdeniz ve Karadeniz Bölgesi nde kıyıya paralel olarak uzanır. Gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki fark fazladır.(engebe fazla olduğu için) Yer şekilleri çeşitliliği fazla olduğu için aynı anda farklı mevsim özellikleri yaşanır. Asya ile Avrupa arasındaki transit ticaret yolları Türkiye den geçer. Not: Aynı anda farklı mevsim özelliklerinin yaģanması (yer Ģekilleri) özel konumunun; dört mevsimin belirgin olarak yaģanması (orta kuģak) matematik konumumum sonucudur. 7

8 GeçmiĢ yıllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS soruları (KPSS ) AĢağıdakilerden hangisinde verilen tarihlerde, Sinop ta gündüz ve gece süreleri Antalya daki gündüz ve gece sürelerinden daha uzundur? Gündüz süresi Gece süresi A) 21 Mart 23 Eylül B) 23 Eylül 21 Haziran C) 21 Haziran 21 Aralık D) 21 Aralık 21 Mart E) 21 Ocak 23 Eylül Yanıt: C (KPSS ) Türkiye nin en doğu ucu ile en batı ucu arasında 76 dakikalık zaman farkının olması aģağıdaki seçeneklerden hangisiyle açıklanabilir? A) Asya ve Avrupa kıtalarında topraklarının olmasıyla B) Yüzey şekillerinin engebeli olmasıyla C) Kuzey yarımkürede yer almasıyla D) Başlangıç meridyeninin doğusunda olmasıyla E) İki nokta arasındaki meridyen sayısıyla Yanıt: E (KPSS ) AĢağıdakilerden hangisinde verilen iki kent arasındaki yerel saat farkı diğerlerinden daha fazladır? A) Samsun-Adana B) İzmir-Ankara C) Balıkesir-Erzincan D) Muğla-Çanakkale E) İzmit-Kastamonu Yanıt: C (KPSS ) Aşağıdaki haritada Ankara, Iğdır ve Başkale nin coğrafi koordinatları verilmiştir. Yalnızca haritadaki bilgilerden yararlanarak aģağıdaki yargılardan hangisine ulaģılamaz? A) 21 aralıkta Başkale de gündüz süresi Ankara dan uzundur. B) 21 haziranda Iğdır da Başkale den daha uzun gündüz yaşanır. C) Verilen kentlerin hepsinde 23 Eylülde güneş doğduktan 12 saat sonra batar. D) En uzun günle en kısa gün arasındaki farkın en fazla olduğu yer Başkale dir. E) Iğdır ın yerel saati Ankara nınkinden daha ileridir. Yanıt: D (KPSS ) AĢağıdakilerden hangisi Türkiye nin Kuzey Yarım Küre de yer aldığının bir göstergesi olamaz? A) Akdeniz Bölgesi ndeki akarsuların kuzeyden güneye doğru akması B) Karadeniz Bölgesi nde, aralık ayında, gündüz süresinin İç Anadolu Bölgesi nden daha kısa olması C) Marmara Bölgesi nin yıl boyunca güneş ışınlarını Ege Bölgesi nden daha eğik alması D) Toros Dağları nın güneye bakan yamaçlarının kuzey yamaçlarından daha sıcak olması E) Coğrafi bölgelerin tümünde kuzey sektörlü rüzgârların sıcaklığı düşürmesi Yanıt: A 8

9 (KPSS ) AĢağıdakilerden hangisinin Akdeniz Bölgesi yle Karadeniz Bölgesi arasında farklılık göstermesi enlem etkisine bağlanamaz? A) Orman üst sınırı B) Deniz turizmine uygun sürenin uzunluğu C) Yağışın mevsimlere göre dağılışı D) Tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi E) Gündüz süresinin uzunluğu Yanıt: A (KPSS ) AĢağıdaki bölgelerimizden hangisinde yaz aylarında coğrafi konum dikkate alındığında buharlaģma en fazla olur? A) Güneydoğu Anadolu Bölgesi B) Ege Bölgesi C) Doğu Anadolu Bölgesi D) Karadeniz Bölgesi E) Marmara Bölgesi Yanıt: A (KPSS ) Türkiye nin orta kuģakta bulunması, aģağıdaki ekonomik özelliklerden hangisini etkilemiģtir? A) Tarihi eserlerin ve doğal güzelliklerin olması B) Kişi başına düşen ulusal gelirin büyük kentlerde daha yüksek olması C) İşletilen ve işletmeye açılacak çeşitli madenlerin olması D) Çeşitli tarım ürünlerinin yetiştirilmesi E) Kara yolu ve deniz yolu transit taşımacılığının gelişmesi Yanıt: D (KPSS ) 21 Haziran da, haritada gösterilen kentlerin hangisinde, KırĢehir e göre hem gündüz süresi daha kısadır hem de güneģ daha erken doğar? A) Bolu B) Sinop C) Artvin D) Siirt E) Antalya Yanıt: D 9

10 4. ZAMAN 3. ZAMAN 2. ZAMAN 1. ZAMAN Diğer kitaplar ve testler için aşağıdaki linki tıklayınız. 2. Bölüm. TÜRKİYE NİN YÜZEY ŞEKİLLERİ TÜRKİYE NİN YER ŞEKİLLERİ, OLUŞUMU VE GENEL ÖZELLİKLERİ Ülkemizin yer şekilleri de dünyadaki diğer yerler gibi iç ve dış kuvvetlerle oluşmuştur. İç Kuvvetler (Yapıcı Kuvvetler): Dağ ouluşumu (orojenez), kıta oluşumu (epirojenez), volkanizma ve depremler, iç kuvvetleri oluşturur. Bunlar yeryüzünü çok hızlı şekillendirirler ve büyük yer şekilleri oluştururlar. Bu kuvvetlerin sonucunda yer şekilleri yükselir, kıvrılır veya kırılır, yeni dağlar ya da çukur alanlar oluşur. (Yapıcı kuvvetlerdir.) Dış Kuvvetler (Yıkıcı Kuvvetler): Akarsular, buzullar, rüzgarlar, dalgalar gibi aşındırıcı güçlerdir. Bu güçler yavaş şekillendirme yaparlar. İç kuvvetler yeryüzüne engebe kazandırırken dış kuvvetler onları törpüleyip aşındırarak aşınan malzemeyi çukur alanlara doldururlar. Böylece yeryüzünü düzleştirmeye çalışırlar. Bu aşındırma ve biriktirmenin son safhası ise dümdüz yeryüzü yani peneplenlerdir. (Yıkıcı kuvvetlerdir.) İç ve dış kuvvetlerin faaliyetleri günümüzde hala devam etmektedir. TÜRKİYE DE JEOLOJİK SÜREÇ Türkiye deki Değişimler Türkiye de masif (sert) kütleler oluşmuştur. (Yıldız, Menteşe, Bolu-Ilgaz, Kırşehir ve Bitlis masifleri) Zonguldak ve çevresinde taş kömürü yatakları oluşmuştur. Türkiye de peneplenleşme (düzleşme) olayı görülmüş, deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlükler oluşmuştur. Denizlerde tortulaşma (birikme) yaşanmıştır. Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar oluşmuştur. (Alp-Himalaya Kıvrım Sistemi) Petrol, linyit, tuz ve bor yatakları oluşmuştur. Şiddetli kırılmalar ve depremler yaşanmıştır. Zamanın sonuna doğru Türkiye toptan yükselmeye başlamış ve platolar oluşmuştur. Egeid karasının çökmesi sonucu Ege Denizi oluşmuştur. İstanbul ve Çanakkale Boğazları oluşmuş, Karadeniz açık deniz haline gelmiştir. Kıbrıs Adası ve İskenderun Körfezi oluşmuştur. Türkiye nin jeolojik oluşumu büyük ölçüde tamamlanmıştır. NOT: Türkiye nin oluşumu daha çok 3.ve 4. Jeolojik zamanlarda gerçekleştiği için genç oluşumlu bir ülkedir. TÜRKİYE DE YÜZEY ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ 1. Ortalama yükselti ve engebe fazladır. Bunun sonucunda; Yer şekilleri çeşitliliği fazladır. Gerçek alanı ile izdüşüm alanı farkı fazladır. Ulaşım zor ve yol yapım maliyeti fazladır. Akarsuların yatak eğimi, akış hızı ve enerji potansiyeli fazladır. 2. Dağlar genellikle doğu-batı yönlü uzanır. Bunun sonucunda; Kuzey-güney yönlü ulaşım daha zor ve maliyetlidir. Akarsular genellikle doğu-batı yönlü uzanır. Türkiye de karasal iklim alanı genişlemiştir. Ege Bölgesi nde dağlar kıyıya dik uzandığı için; kıyıda girinti çıkıntı fazla ve hinterlantları geniş, delta oluşumu fazla, falez oluşumu az, kıyı ile iç kesimler arası ulaşım kolay, iklim farklılığı azdır. Akdeniz ve Karadeniz de dağlar kıyıya paralel uzandığı için; kıyıda girinti çıkıntı az, kıyı derinliği fazla, kıta sahanlığı dar, doğal liman sayısı az ve hinterlantları dar, falez oluşumu fazla, delta oluşumu az, kıyı ile iç kesimler arası ulaşım zor (geçitlerle sağlanır), iklim farklılığı fazladır. Orografik (yamaç) yağışlar görülür. 3. Batıdan doğuya gidildikçe ortalama yükselti artar. Bunun sonucu olarak; Ortalama sıcaklıklar azalır. Sıcaklık farkları artar. Tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi uzar, çeşitliliği azalır. Akarsuların akış hızları ve enerji potansiyelleri artar. 10

11 4. Karstik araziler (kireç taşı, alçıtaşı, kaya tuzu) yaygın olarak bulunur. Başta Akdeniz Bölgesi ve İç Anadolu da yaygındır. TÜRKİYE NİN DAĞLARI 5. Volkanik arazilerin en yaygın olduğu bölge Doğu Anadolu Bölgesidir. Bu bölgeyi İç Anadolu Bölgesi izler. 6. Yer şekilleri çeşitliliği fazladır. Bunun sonucu olarak; Kısa mesafelerde iklim, bitki örtüsü, toprak türü, tarım ürünü, nüfus dağılışı ve ekonomik etkinlikler farklılaşır. Aynı anda birçok yerde farklı mevsim özellikleri yaşandığı için turizm çeşitliliği fazladır. 7. Genç oluşumlu bir ülke olduğu için; Batı Anadolu, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu aktif fay kuşakları bulunur. Deprem riski yüksektir. Sıcak su kaynakları yaygın olarak görülür. 8. Türkiye de jeolojik çeşitlilik (1., 2., 3., 4. zamana ait araziler bulunması) fazla olduğu için yer altı kaynakları çeşitliliği fazladır. Türkiye nin dağları orojenik dağlar ve volkanik dağlar olmak üzere ikiye ayrılır. A. OROJENİK DAĞLAR Orojenez jeosenklinallerde (deniz ve okyanus tabanlarında) birikim sonucu oluşan tortul tabakaların yan basınçlar etkisiyle kıvrılarak ya da kırılarak yükselmesi sonucu dağ oluşumu demektir. Yani orojenik dağ oluşumunun kıvrılma ve kırılma olmak üzere iki yolu vardır. Kıvrım Dağları: Antiklinal Antiklinal TÜRKİYE DE BÖLGELERİN YÜZEY ŞEKİLLERİNİN ÖZELLİKLERİ Senklinal Marmara Bölgesi ortala yükselti ve engebenin en az olduğu bölgedir. Doğu Anadolu Bölgesi ortalama yükselti ve engebenin en fazla olduğu bölgedir. İç Anadolu Bölgesi ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi ortalama yükseltiye ve sade yüzey şekillerine sahip bölgelerdir. Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerinde kıvrım dağları, Ege Bölgesi nde kırık dağları yaygındır. Yeni oluşumlu esnek yapıdaki tortul tabakaların yan basınçlar etkisiyle kıvrılarak yükselmesi sonucu oluşan dağlardır. Kıvrım dağları ülkemizdeki en büyük dağ grubunu oluşturur. Ülkemizde bu dağlara en önemli örnek Alp-Himalaya Kıvrım Sistemi içinde yer alan Kuzey Anadolu ve Toros Dağlarıdır. Kırık Dağları: İç Anadolu Bölgesi plato bakımından en zengin bölgedir. Akdeniz Bölgesi doğal göl bakımından en zengin bölgedir. Eski oluşumlu sert tortul tabakaların yan basınçlar etkisiyle kırılması sonucu oluşan dağlardır. Ülkemizde bu dağlara en önemli örnekler Ege Bölgesi ndeki Kazdağı, Madra Dağı, Yunt Dağı, Bozdağlar ve Menteşe Dağları ile Akdeniz Bölgesi nin doğusunda Amanos (Nur) dağlarıdır. 11

12 Bu dağların (horst yapıların) yanında çöküntü alanlar (graben sahalar) bulunmaktadır. Ege Bölgesi nde Edremit, Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes grabenleri ile Akdeniz Bölgesi nin doğusunda İskenderun ve Amik graben sahaları bulunur. B. VOLKANİK DAĞLAR MARMARA BÖLGESİ DAĞLARI Marmara Bölgesi nde Yıldız, Koru, Işık, Biga ve Samanlı dağları dışında Uludağ volkanik kütlesi yer alır. Manto tabakasındaki magmanın, yerkabuğunun kırık hattı boyunca (fay hattı) sıcaklık ve basınç etkisiyle yeryüzüne çıkarak soğuması ve yığılması sonucu oluşan dağlardır. Ege Bölgesi nde Kula Dağları, Marmara Bölgesi nde Uludağ, İç Anadolu Bölgesi nde Erciyes, Melendiz, Hasan, Karacadağ, Karadağ, Güney Doğu Anadolu Bölgesi nde Karacadağ ve Doğu Anadolu Bölgesi nde Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut Dağları ülkemizin önemli volkanik dağlarıdır. NOT: Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde volkanik dağlar bulunmamakta fakat volkanik araziler yer almaktadır. Akdeniz Bölgesi nde Hatay (Hassa) çevresi, Karadeniz Bölgesi nde Köroğlu Dağlarının güneyinde volkanik araziler bulunur. EGE BÖLGESİ DAĞLARI Ege Bölgesi nde kıyıda kırık (horst) dağlar, iç kesimlerde kıvrım dağları yer alır. Kıyıda; Kaz, Madra, Yunt, Bozdağlar, Aydın Dağları ve Menteşe Dağları (horst). AKDENİZ BÖLGESİ DAĞLARI Akdeniz Bölgesi nin büyük bölümünü Toros Dağları kaplar. Toros Dağlarının batı ve orta kısmı bu bölgede yer alır. Batı Toroslar; Beydağları, Akdağlar, Sultan Dağları, Dedegöl Dağları ve Geyik Dağları. Orta Toroslar; Bolkar Dağları, Aladağlar, Tahtalı Dağları ve Binboğa Dağları. Bölgede Toros kıvrım dağları arasında Amanos kırık dağları bulunur. İç kesimlerde; Eğrigöz, Domaniç, Türkmen, Emir, Murat ve Sandıklı dağları. 12

13 KARADENİZ BÖLGESİ DAĞLARI Karadeniz dağları Kuzey Anadolu Dağları olarak da adlandırılır. Bu dağlarda batı, orta ve doğu Karadeniz Dağları olarak gruplanır. Batı Karadeniz Dağları; Küre, Bolu-Ilgaz, Köroğlu Dağları DOĞU ANADOLU DAĞLARI Bölge Türkiye de dağların en fazla ve yüksek olduğu bölgedir. Başlıca dağları, Munzur, Palandöken, Allahuekber, Aras Güneyi ve Güneydoğu Toroslar ile Ağrı, Tendürek-Süphan ve Nemrut volkanik dağlarıdır. Orta Karadeniz Dağları; Canik Dağları. Doğu Karadeniz Dağları; Gümüşhane, Rize, Çimen, Kop, Mescit, Yalnızçam ve Kaçkar Dağları. İÇ ANADOLU BÖLGESİ DAĞLARI İç Anadolu Bölgesi nde Sivrihisar, Sündiken, Elmadağ, Yıldız Dağı, Tecer Dağları dışında Erciyes, Melendiz, Hasan, Karacadağ, Karadağ volkanik dağları bulunur. TÜRKİYE NİN PLATOLARI Akarsularla parçalanmış, çevresine göre yüksekte kalan, hafif dalgalı düzlüklere plato denir. NOT: Plato ve yayla kavramları sık sık birbiri ile karıştırılır. Plato bir coğrafi yüzey şeklidir. Yayla ise bir yerleşim birimidir. Türkiye de Platoların Dağılışı: GÜNEYDOĞU ANADOLU DAĞLARI Bölgede Mazı ve Mardin Dağları dışında Karacadağ volkanik kütlesi bulunur. Marmara Bölgesi; Çatalca- Kocaeli Platoları. İç Anadolu Bölgesi; Haymana, Uzunyayla, Cihanbeyli, Obruk ve Bozok platoları (HUCOB). Güneydoğu Anadolu Bölgesi; Şanlıurfa, Gaziantep platoları. Akdeniz Bölgesi; Teke ve Taşeli platoları. Doğu Anadolu Bölgesi; Erzurum-Kars ve Ardahan platoları. Ege Bölgesi; Yazılıkaya Platosu. 13

14 Türkiye Platolarındaki Ekonomik Etkinlikler: Çatalca-Kocaeli Platoları; Türkiye de tarım dışı sektörlerin (sanayi, ticaret, ulaşım, hizmet vs.) en fazla geliştiği platolardır. Teke ve Taşeli Platoları; Karstik arazi yapıları nedeniyle tarımda da kullanılmayan Türkiye nin seyrek nüfuslu platolarıdır. İç Anadolu (Haymana, Uzunyayla, Cihanbeyli, Obruk, Bozok) ve Güneydoğu Anadolu (Gaziantep, Şanlıurfa) ve Ege (Yazılıkaya) Platolarında karasal iklim ve bozkır ve bitki örtüsü nedeniyle tahıl tarımı ve koyun yetiştiriciliği yapılır. Doğu Anadolu Platoları; (Erzurum-Kars, Ardahan) Sert karasal ikilim ve geniş mera alanları nedeniyle büyükbaş hayvancılığın geliştiği platolardır. NOT: Türkiye nin en yüksek ve en geniş platosu Erzurum-Kars, en alçak platoları Çatalca-Kocaeli platolarıdır. NOT: Platolarımızın ortalama yükseltisi 1000 m civarındadır. Bu da Türkiye nin özellikle 4. Jeolojik zamanda toptan yükseldiğine kanıttır. TÜRKİYE NİN OVALARI 4. Ovalarımızın büyük bölümünde deprem riski yüksektir. (Büyük bölümü tektonik olduğu için.) 5. Akdeniz ve Ege kıyı ovalarımızda sıcaklık fazla olduğu için yılda iki üç ürün alınabilir. 6. Ovalarımız yer altı suları bakımından zengindir. Ovalarımız oluştukları yere göre kıyı ovaları ve iç bölge ovaları olarak iki gruba ayrılır. 1. Kıyı ovaları: Akarsuların denize döküldüğü yerde veya yakınında biriktirme sonucu oluşturduğu ovalardır. Kıyı ovaları m yüksekliklerde olduğu için fiziki haritalarda yeşil renkte gösterilir. Delta Ovaları: Kıyıda delta ovası oluşabilmesi için; Kıyı derinliğinin az, kıta sahanlığının geniş olması Gel-git etkisinin az olması Akarsuyun bol yük (alüvyon) taşıması Kıyıda güçlü akıntıların olmaması gerekir Başlıca delta ovalarımız; Karadeniz Bölgesi; Bafra, Çarşamba Ovaları Ege Bölgesi; Bakırçay, Gediz (Menemen), Küçük Menderes ve Büyük Menderes ovaları. NOT: Delta ovaları akarsuların taşıdığı alüvyonlarla oluştuğu için tarım açısından oldukça verimli alanlardır. Kıyı Düzlüğü Ovaları: Akarsuyun denize ulaşamadan kıyının hemen gerisindeki düzlüğe biriktirme yapması sonucu oluşan ovalardır. Başlıca kıyı düzlüğü ovaları; Köyceğiz, Antalya, Serik, Dalaman, Adapazarı ovalarıdır. Çevresine göre alçakta kalmış geniş düzlüklere ova denir. Türkiye nin Ovalarının Genel Özellikleri: 1. Ovalarımızın yükseltileri batıdan doğuya doğru artar. 2. Ovalarımızın büyük bölümü alüvyonlarla kaplıdır. 3. Delta ovalarımız tarım ve yerleşmeye en uygun alanlardır. 2. İç Bölge Ovaları: Tektonik Ovalar: Fay hatları boyunca çökme sonucu oluşan ovalardır. Bu yüzden büyük bölümünde deprem riski yüksektir. Ayrıca fay hatlarına paralel dağıldığı için Türkiye nin en büyük ova grubunu oluştururlar. Türkiye de üç büyük fay hattı üzerinde; BAF: Bakırçay Grabeni; Bergama, Soma, Kırkağaç ovaları. 14

15 Gediz Grabeni; Manisa, Akhisar, Turgutlu, Salihli, Alaşehir ovaları. Küçük Menderes Grabeni; Torbalı, Tire, Ödemiş, Bayındır ovaları. Büyük Menderes Grabeni; Söke, Aydın, Koçarlı, Nazilli ve Yenipazar ovaları. KAF: Biga, Manyas, Ulubat, Gönen, Bursa, Yenişehir, İznik, Bolu, Düzce, Ilgaz, Ladik, Suluova, Taşova, Vezirköprü, Zile, Suşehri, Erbaa, Niksar, Turhal, Erzincan, Pasinler, Tercan, Erzurum, Eleşkirt ve Ağrı ovaları. DAF: Bulanık, Bingöl, Karlıova, Elazığ, Malatya, Afşin, Yüksekova, Elbistan, Maraş, Muş, Varto ve Amik ovaları. İç bölgelerde eski çökme alanlarında oluşan tektonik ovalarımız da bulunmaktadır. Ancak bunlar aktif fay bulunmadığı için deprem riski düşük ovalardır. İç Anadolu Bölgesi: Konya, Aksaray, Kayseri, Çubuk, Ankara, Eskişehir ve Yukarı Sakarya ovalarıdır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi: Nizip, Birecik, Suruç, Altınbaşak, Ceylanpınar ve Viranşehir ovaları. NOT: En büyük iç ovamız Konya, en büyük kıyı ovamız Çukurova, en yüksek ovamız Yüksekovadır. Karstik Ovalar: Karstik arazilerde (kalker, jips, kayatuzu) erime sonucu oluşan ovalardır. Arazi yapısı nedeniyle en fazla Akdeniz Bölgesi nde (Göller Yöresi) bulunur. Bunlar; Tefenni, Acıpayam, Kestel, Korkuteli, Elmalı ovalarıdır. (TAKKE) Ege Bölgesi nde; Tavas, Çivril ve Muğla ovaları. Volkanik Ovalar: Türkiye nin volkanik tek ovası Kayseri- Develi ovasıdır. TÜRKİYE NİN AKARSU VE GÖLLERİ Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri: 1. Yatak eğimleri fazladır. Bu nedenle; Akış hızları fazladır. Aşındırma güçleri fazladır. Bol alüvyon taşırlar. Enerji potansiyelleri yüksektir. 2. Rejimleri düzensizdir. 3. Ulaşıma elverişli değildir. 4. Boyları kısa, havzaları dardır. (Ortalama engebe fazla ve dağlar genelde kıyılara paralel uzandığı için.) 5. Akımları düşüktür. 6. Genellikle doğu-batı yönlü uzanırlar. 7. Denge profiline ulaşmamışlardır. (ortalama yükselti fazla olduğu için.) NOT: Ortalama yükseltiden dolayı Doğu Anadolu akarsuları enerji potansiyeli en yüksek, Marmara akarsuları enerji potansiyeli en düşük akarsulardır. BAŞLICA AKARSULARIMIZ. Karadeniz e Dökülen Akarsular: Çoruh: En hızlı akan akarsuyumuzdur. Gürcistan dan denize dökülür. Yeşilırmak: Büyük akarsularımızdandır. Üzerinde Hasan-Suat Uğurlu, Almus barajları vardır. Kızılırmak: Sınırlarımız içindeki en uzun akarsudur. Üzerinde Hirfanlı, Kesikköprü, Altınkaya ve Derbent barajları bulunur. Bartın Çayı: Taşımacılık yapılan tek akarsuyumuzdur. Yenice (Filyos): Batı Karadeniz de dökülür. Sakarya: Suları en kirli akarsuyumuzdur. Güçlü boğaz akıntıları nedeniyle delta ovası oluşturamamıştır. Üzerinde Hasan Polatkan ve Gökçekaya barajları bulunur. Marmara Denizi ne Dökülen Akarsular: Susurluk: Boğaz akıntıları nedeniyle delta ovası oluşturamamıştır. Nilüfer, Karaçay ve Kemalpaşa çayları kollarını oluşturur. Enerji potansiyeli çok düşüktür. NOT: Marmara ya dökülen akarsular, yatak eğimleri az olduğu için menderes oluştururlar. 15

16 Ege Denizi ne Dökülen Akarsular: Meriç: Bulgaristan da doğar, Marmara dan geçer ve Saros Körfezi nden Ege Denizi ne dökülür. Bakırçay: Menderes çizerek akar. Gediz: Menderes çizerek akar. Üzerinde Demirköprü Barajı bulunur. Küçük Menderes: Menderes çizerek akar. Büyük Menderes: Üzerinde Adıgüzel ve Kemer barajları bulunur. NOT: Menderes oluşturan bir akarsuyun; Yatak eğimi az, akış hızı az Aşındırma gücü az Boyu uzun Hem aşındırma, hem biriktirme özelliği bulunur. Akdeniz e Dökülen Akarsular: Dalaman Çayı: Eşen Çayı: Aksu: Köprü Çayı: Karstik kaynaklarla beslendiği için düzenli rejimlidir. Manavgat Çayı: Akış hızı fazladır. Karstik kaynaklarla beslendiği için düzenli rejimlidir. Üzerinde Oymapınar Barajı bulunmaktadır. Göksu: Üzerinde çok sayıda kanyon bulunur. Seyhan: Üzerinde Çatalan Barajı bulunur. Ceyhan: Üzerinde Aslantaş, Menzelet ve Kartalkaya barajları bulunur. Asi: Lübnan dan doğar Hatay dan Akdeniz e dökülür. Basra Körfezi ne Dökülen Akarsular: Fırat: Doğu Anadolu daki Karasu ve Murat akarsularının birleşmesiyle oluşur. En fazla enerji üretilen akarsudur. GAP ile tarımda sulamada önemi büyüktür. Üzerinde Atatürk Barajı, Keban, Karakaya ve Birecik barajları bulunur. Dicle: Kaynağını Zapsuyu, Batman ve Botan çaylarından alır. Kralkızı, Devegeçidi, Ilısu barajları bulunur. Hazar Denizi ne Dökülen Akarsular: Kura: Kapalı havzadır. Aras: Kapalı havzadır. Ülkemizden Doğup Dışarıya Dökülen Akarsular: Fırat-Dicle; Basra Körfezi ne dökülür. Kura-Aras; Hazar Denizi ne dökülür. Çoruh; Gürcistan dan Karadeniz e dökülür. Dışarıda Doğup Ülkemize Dökülen Akarsular: Meriç; Bulgaristan da doğar, Ege Denizi ne dökülür. Asi; Lübnan dan doğar, Hatay dan Akdeniz e dökülür. AKARSU HAVZALARIMIZ Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alana denir. Sularını denize ulaştırabilen akarsu havzasına açık havza, ulaştıramayan akarsu havzasına kapalı havza denir. NOT: Ülkemizdeki akarsuların büyük bölümü açık havza durumundadır. Başlıca Kapalı Havzalarımız: 1. İç Anadolu Kapalı Havzası: Etrafının dağlarla çevrili olması ve karasal iklim görülmesi nedeniyle kapalı havzadır. Bu havza içinde en büyük kapalı havza Tuz Gölü Kapalı Havzasıdır. Konya, Afyon kapalı havzaları da burada yer alır. 2. Göller Yöresi Kapalı Havzası: Karstik arazi yapısı nedeniyle kapalı havzadır. Ayrıca Türkiye nin en fazla doğal göl bulunan yöresi olması da diğer bir etkendir. NOT: Göller denizlerle bağlantısız olduğu için kapalı havza durumundadır. Burdur, Acıgöl, Kestel, Salda kapalı havzaları yer alır. 3. Van Gölü Kapalı Havzası: Göl olma özelliğiyle kapalı havzadır. 4. Hazar Denizi Kapalı Havzası: Bu denize dökülen Kura-Aras akarsu havzaları kapalı havzadır. Çünkü Hazar coğrafi açıdan deniz değil büyük bir göldür. 16

17 TÜRKİYE DE AKARSU REJİMLERİ Akarsularımızın büyük bölümü düzensiz rejimlidir. Sadece Karadeniz kıyı kesimi akarsuları düzenli yağış aldıkları için düzenli rejimlidir. Beslenme Türlerine Göre Akarsular: Beslenme Açıklama Türü Akdeniz iklim bölgesi akarsularında Yağışla yağışın arttığı kış döneminde akım Beslenen artar. Kar-Buz İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Batı Erimeleriyle Karadeniz deki akarsuların akımları kar Beslenen erimelerinin olduğu ilkbaharda artar. Akdeniz Bölgesi nde Manavgat ve Kaynak Köprü Çayı kaynak sularıyla dört Sularıyla mevsim beslendiği için düzenli rejimli Beslenen akarsulardır. Göller yöresinde, Beyşehir Gölü nün Göl beslediği Çarşamba Suyu ve Eğirdir Sularıyla Gölü nün beslediği Kovada Suyu örnek Beslenen olarak verilebilir. TÜRKİYE NİN GÖLLERİ Oluşumlarına Göre Göller: 1. Tektonik Göller: Yer kabuğu ile oluşan çukurları dolduran sulardır. Yurdumuzda Tuz Gölü, Manyas (Kuş Gölü), Ulubat, İznik, Sapanca, Akşehir (Göl kurudu-2006), Beyşehir, Acıgöl, Eğirdir, Burdur, Eber, Hazar, Seyfe gölleri bu şekilde oluşmuştur. (BASİT MUHASEBE) 2. Karstik Göller: Karstik bölgelerdeki çukurları dolduran durgun sulardır. Salda, Suğla, Kestel, Avlan, Kovada ve Obruk Platosu ndaki Kızılören obruk gölleri karstik göllere örnektir. Ayrıca; Beyşehir, Burdur, Eğirdir gölleri hem tektonik hem de karstik göllerdir. Kızılören Obruğu; Konya nın kuzeydoğusunda yer alır. Kireç taşlarının çözülmesi ile oluşmuş yaklaşık 300 m çapında 145 m derinliğindedir. Obruk içerisine suların dolması ile aynı ismi alan bir göl de oluşmuştur. Göl tabanından fazla suları boşalttığından, suları tatlıdır. 3. Volkanik Göller: Volkanizma sonucu oluşan çukurları dolduran sulardır. Yurdumuzda Nemrut, Meke Tuzlası (Konya-Karapınar), Gölcük (Isparta), Acıgöl (Konya) gölleri buna örnektir. 4. Buzul Gölleri: Buzul aşındırması sonucu oluşan çukurluklarda kar ve buzların erimesi ile oluşan göllerdir. Yurdumuzda bazı yüksek dağların üst kısımlarında görülür. (Cilo, Sat, Ağrı, Tendürek, Süphan, Kaçkar, Uludağ, Erciyes, Bolkar, Aladağlar, Bey Dağları gibi) Doğal Set Gölleri: 1. Alüvyon Set Gölleri: Akarsuların taşıdığı alüvyonların vadi boylarında, ovalarda ve deniz kıyılarındaki körfez önlerinde birikmesi ile oluşan göllerdir. Yurdumuzda bu şekilde oluşmuş göllerin başlıcaları; Marmara, Bafa (Çamiçi) Aydın, Köyceğiz (Muğla), Eymir, Mogan (Ankara)dır. 2. Heyelan Set Gölleri: Heyelan sonucu vadi önlerinin kapanması ile oluşan göllerdir. Tortum, Sera, Abant, Yedigöller, Uzungöl bu şekilde oluşmuş başlıca göllerimizdir. 3. Volkanik Set Gölleri: Volkanizma sonucu ortaya çıkan ve tüflerin vadi önlerini kapatması sonucu oluşan Van, Erçek, Nazik, Haçlı, Balık, Çıldır gölleri bu şekilde oluşmuştur. 4. Kıyı Set Gölleri (Lagün Gölleri): Kıyıda koy önlerinin kıyı kordonları ile kapatılması sonucu oluşurlar. Büyük ve Küçük Çekmece, Terkos (Durusu), Akyatan (Çukurova Deltasında), Balıklı Böl (Bafra Deltasında), Simenlik Gölü (Bafra Deltasında). 5. Buzul (Moren) Set Gölleri: Buzul aşındırması sonucu ortaya çıkan morenlerin buzul vadisi önünde birikmesi sonucu geride oluşan göllerdir. Yapay Set (Baraj) Gölleri): Yapılış Amaçları: 1. Enerji üretmek. 2. İçme ve kullanma suyu sağlamak. 3. Arazilerini taşkından korumak. 4. Balıkçılık. 5. Nehir yataklarını değiştirmek. 17

18 6. Yapay göller oluşturmak. 7. Su seviyesini yükseltip teknelerle ulaşım sağlamak için barajlar yapılır. Kızılırmak üzerinde; Hirfanlı, Derbent, Kesikköprü, Altınkaya Barajları. Yeşilırmak üzerinde; Almus, Hasan ve Suat Uğurlu, Kılıçkaya Barajları Sakarya üzerinde; Sarıyar, Çubuk, Kurtboğazı, Gökçekaya, Hasan Polatkan Barajları Gediz üzerinde; Demirköprü Barajı Ceyhan üzerinde; Aslantaş 1, Menzelet, Berke, Kartalkaya Barajları Seyhan üzerinde; Seyhan, Çatalan Barajları Fırat üzerinde; Keban, Atatürk, Karakaya, Birecik Barajları Dicle üzerinde; Kral Kızı; Dicle, Ilısu, Gurzon, Batman, Devegeçidi Barajları Aksu üzerinde; Karacaören Barajı Göksu üzerinde; Gezende ve Kayraktepe Barajları Büyük Menderes üzerinde; Kemer ve Adıgüzel Barajları TÜRKİYE NİN GÖLLERİ Ana Kaya Gölleri Set Gölleri Tektonik Göller Karstik Göller Volkanik Göller Buzul Gölleri Heyelan Set Gölleri Volkanik Set Gölleri Kıyı Set Gölleri Alüvyon Set Gölleri Yapay Set (Baraj) Gölleri B urdur A cıgöl S eyfe İ znik T uz M anyas U lubat H azar A kşehir S apanca E ber B eyşehir E ğirdir Salda Suğla Avlan Yarışlı Kestel Elmal Söğüt Nemrut Acıgöl Mekke Gölcük Ağrı Erciyes Uludağ Bolkar Kaçkar Aladağlar Cilo Sat Süphan Bey D. Uzungöl Yedigöller Sera Abant Tortum Van Nazik Balık Erçek Çıldır Haçlı B. Çeknece K. Çekmece Terkos Akyatan Sivecinlik Eğmir Mogan Bafa Köyceğiz Atatürk Keban Karakaya Oymapınar Kesikköprü Hirfanlı 18

19 Geçmiş yıllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS soruları (KPSS ) Aşağıdaki göllerden hangisi, bir koy önünün dalgalarla taşınan kumlar tarafından kapatılması sonucu oluşmuştur? A) Beyşehir Gölü B) Tortum Gölü C) Büyük Çekmece Gölü D) İznik Gölü E) Kuş Gölü Yanıt: C (KPSS ) Doğu Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerindeki sıradağlarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Etkin volkanlara rastlanır. B) Alp orojenezi döneminde oluşmuşlardır. C) Genelde yükseltileri 1500 m yi geçer. D) Bazıları 4. zaman buzullaşmasından etkilenmişlerdir. E) Genelde doğu-batı yönünde uzanırlar. Yanıt: A (KPSS ) I. Yamaç eğiminin fazlalığı II. Orman üst sınırı III. Yıllık yağış tutarı IV. Körfez ve yarımada sayısı Dağların kıyıya göre uzanışlarının farklı olması, Ege Bölümü kıyılarıyla Doğu Karadeniz Bölümü kıyılarının yukarıdakilerden hangileri bakımından farklı olmasında etkilidir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Yanıt: E (KPSS ) Buğday, Akdeniz kıyılarında Doğu Anadolu platolarından daha erken hasat edilir. Bu durum üzerinde etkili olan etmenler aşağıdakilerin hangisinde birlikte verilmiştir? A) Yağış tutarı Enlem B) Enlem Yükselti C) Yağış tutarı Bakı D) Bakı Enlem E) Yükselti Bakı Yanıt: B (KPSS ) Türkiye nin kıyı ovalarında aşağıdaki toprak türlerinden hangisi yaygın olarak görülür? A) Tüflü topraklar B) Kırmızı topraklar C) Alüvyal topraklar D) Kahverengi topraklar E) Lösler Yanıt: C (KPSS ) Türkiye nin aşağıdaki özelliklerinden hangisi, yükseltinin fazla olmasının sonucu değildir? A) Bitki türleri bakımından zengin olması B) Kara yolu ve demir yolu yapım maliyetinin yüksek olması C) Sıra dağların genelde doğu batı yönünde uzaması D) Nüfus dağılışının düzensiz olması E) Yaylacılığın önemli bir etkinlik olması Yanıt: C 19

20 (KPSS ) Yukarıdaki Türkiye haritasındaki taralı alanda yıl içinde çığ olasılığının fazla olmasında, I. mutlak nem oranının az olması, II. arazinin eğimli olması, III. ortalama yükseltinin fazla olması, IV. kar yağışının fazla olması etmenlerinden hangileri etkilidir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Yanıt: D (KPSS ) AĢağıdakilerden hangisi Türkiye deki ekolojik dengeyi bozan etkenlerden biri değildir? A) Tarımda göl sularının aşırı kullanılması B) Birçok hayvan türünün bilinçsiz avlanması C) Kentlerin hızlı ve plansız büyümesi D) Yer altı sularının kontrolsüz bir şekilde çekilmesi E) Akarsu ağızlarındaki deltaların genişlemesi Yanıt: E (KPSS ) Akdeniz Bölgesinin dağlık ve platoluk kesimlerinin jeomorfolojik özellikleri; I. Yaylacılık, II. Ticaret, III. Turizm, IV. Ulaşım etkinliklerinden hangilerini olumlu yönde etkilemiştir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Yanıt: B (KPSS ) Türkiye nin coğrafi bölgeleri belirlenirken fiziki, beşeri ve ekonomik özellikler göz önünde bulundurulmuştur. Fiziki özellikler içerisinde de yer şekilleri belirleyici olmuştur. Buna göre, Ege Bölgesi nin sınırlarının, diğer kıyı bölgelerinin aksine iç kesimlere daha fazla sokulması, bölgedeki dağların hangi özelliğiyle açıklanabilir? A) Kıyı çizgisine uzanış doğrultusuyla B) Yükselti değerleriyle C) Kayaç özellikleriyle D) Oluştukları dönemle E) Üzerlerindeki doğal bitki örtüsüyle Yanıt: A 20

21 3. Bölüm. TÜRKİYE NİN İKLİMİ, BİTKİ ÖRTÜSÜ VE TOPRAK TÜRLERİ TÜRKİYE NİN KIYI TİPLERİ A) Türkiye de Görülen Kıyı Tipleri: 1. Enine Kıyı Tipi: Dağlar kıyıya dik uzanır Girinti çıkıntı fazladır. Gerçek kıyı uzunluğu fazladır. Koy körfez, ada yarımada sayısı fazladır. Kıyı derinliği az; kıta sahanlığı geniştir. Biga Yarımada sı Bodrum arası Ege kıyılarında görülür. 2. Boyuna Kıyı Tipi: Dağlar kıyıya paralel uzanır. Girinti çıkıntı azdır. Gerçek kıyı uzunluğu azdır. Koy körfez, ada yarımada sayısı az ve falez oluşumu fazladır. Kıyı derinliği fazla, kıta sahanlığı dardır. Karadeniz kıyıları ile Kale Kaş arası hariç Akdeniz kıyılarında görülür. 3. Ria Kıyı Tipi: Akarsu vadilerinin deniz yükselmesi sonucu (epirojenez) deniz tarafından işgal edilmesiyle oluşan kıyı tipidir. Marmara kıyıları (İstanbul Çanakkale Boğazları), Güney Ege (Bodrum Marmaris arası) kıyılarında görülür. 4. Limanlı Kıyı Tipi: Kıyı set göllerinin oluştuğu kıyılarda görülen kıyı tipidir. Marmara Bölgesinde Çatalca Yarımadası nın güney ve kuzey kıyılarında görülür. 5. Dalmaçya Kıyı Tipi: Kıyıya yakın sıra dağların büyük bölümünün deniz yükselmesi sonucu sular altında kalmasıyla zirveleri su yüzeyinde birbirini takip eden adalar şeklinde görülür. Bu kıyı tipine dalmaçya kıyı tipi denir. Akdeniz Bölgesi nde Teke Yarımadası nda (Kale Kaş arası) kıyılarda görülür. B) Türkiye de Görülmeyen Kıyı Tipleri: 1. Fiyord Kıyı Tipi 2. Skayer Kıyı Tipi 3. Watt Kıyı Tipi 4. Haliç Kıyı Tipi NOT: Fiyord ve Skayer kıyı tipleri buzul aşınımıyla oluştukları için (orta kuşak matematik konum); Watt ve Haliç kıyı tipleri gel git etkisiyle oluştukları için (okyanus kıyıları özel konum) Türkiye de görülmez. NOT: Türkiye nin kuş uçuşu en uzun kıyıları Karadeniz kıyılarıdır. Gerçekte en uzun kıyılar Ege kıyılarıdır. TÜRKİYE DE DOĞAL AFETLER 1. Erozyon: Dış kuvvetler tarafından (akarsular-rüzgarlar) toprak örtüsünün süpürülmesi olayıdır. Erozyonun Nedenleri: Bitki örtüsünün fakır olması ya da tahrip edilmesi Yağış rejiminin düzensiz olması Eğimin fazla olması Arazinin yanlış kullanılması Meraların aşırı ve erken otlatılması Tarlaların eğime paralel sürülmesi Anız örtüsünün yakılması Nadas uygulamasının yaygın olması Erezyona Karşı Alınabilecek Önlemler: Bitki örtüsünü korumak, ağaçlandırma yapmak Sulama imkanlarını artırmak Araziyi doğru kullanmak Meraları korumak Tarlaları eğime dik sürmek Anız örtüsünü yakmamak Nadas yerine nöbetleşe ekim yapmak Erozyonun Sonuçları: Verimli tarım alanları daralır Tarımsal üretim düşer Barajların ömrü kısalır Delta ovaları genişler Kırdan kente göç artar 21

22 NOT: Türkiye de erozyon en fazla İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde görülür. NOT: Türkiye de erozyonla kaybedilen toprak miktarı Avrupa kıtasında kaybedilenden daha fazladır. 2. Heyelan (Kütle Kayması): Toprağın, altındaki tabakayla birlikte eğim doğrultusunda hareket etmesi olayıdır. Türkiye de Deprem Riski Az Olan Yerler: Yıldız Dağları Bölümü Karadeniz Kıyı Kesimi Akdeniz Taşeli Platosu Marmara ergene Bölümü Güneydoğu Anadolu nun güneyi İç Anadolu nun Tuz Gölü çevresi Heyelanın Nedenleri: Yağışın fazla olması Eğimin fazla olması Tabakaların yamaç eğimine paralel uzanması Kar erimeleri olması Killi, milli arazilerin varlığı İnsan faaliyetleri (yok, köprü, tünel çalışmaları) Heyelanın Sonuçları: Büyük çapta toprak ve kaya kütleleri yer değiştirir Ulaşım yolları kapanır Yerleşim yerleri toprak altında kalır Akarsuların önünün kapanmasıyla heyelan set gölleri oluşur. 4. Sel ve Su Taşkınları: Sel: Sağanak yağışlarının görüldüğü ve bitki örtüsünün fakir olduğu alanlarda fazla görüldüğü için en fazla İç Anadolu Bölgesi nde ilkbahar döneminde görülür. Su Taşkınları: Sığ akarsu vadilerinin olduğu yerlerde yağışların arttığı dönemde görülür. Türkiye de bu özellikle Marmara ve Ege bölgesi akarsularında yağışın arttığı kış döneminde sık görülür. 5. Orman Yangınları: Orman bakımından zengin ve yaz kuraklığının yaşandığı alanlarda sık görülür. Türkiye de en fazla orman yangını riski Akdeniz ve Ege bölgesindedir. En düşük risk düzenli yağış alan Karadeniz Bölgesi ndedir. 6. Çığ: Kar yağışının ve eğimin fazla oluğu alanlarda görülür. Türkiye de en fazla Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz de görülür. Diğer doğal afetlere göre sıklığı en az olanıdır. NOT: Türkiye de heyelan en çok Karadeniz Bölgesi nde ilkbahar döneminde görülür. (Kar erimeleri) 3. Deprem: A) Göçme Depremleri: Karstik arazinin yaygın olduğu alanlarda yer altı boşluklarının (mağara-galeri) tavanlarının çökmesi sonucu oluşan sarsıntılardır. Şiddeti az, etki alanı dardır. Türkiye de en fazla Akdeniz ve İç Anadolu bölgelerinde görülür. B) Volkanik Depremler: Türkiye de aktif yanardağ bulunmadı için volkanik deprem görülmez. C) Tektonik Depremler: Etki alanı ve şiddeti en fazla olan depremlerdir. Fay hatları üzerinde oluşan sarsıntılardır. Türkiye de BAF, KAF ve DAF üzeri birinci derece deprem alanlarıdır. 22

23 TÜRKİYE NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER TÜRKİYE DE İKLİM ELEMANLARI A) Türkiye nin Matematik Konumunun İklim Üzerindeki Etkileri: Orta kuşakta bulunduğu için dört mevsim belirgin yaşanır. Akdeniz iklim kuşağında yer alır. ( enlem aralığı ) Batı rüzgarları etkisi altında olduğu için özellikler kış döneminde cephe yağışları görülür. Yaz döneminde 30 DYB alanı nedeniyle kuraklık yaşanır. Güneyinden kuzeyine doğru enleme bağlı ortalama sıcaklıklar düşer. Dağların güneşe dönük güney yamaçları daha sıcaktır. Kuzeyden soğuk, güneyden sıcak rüzgarlar etkisindedir. B) Türkiye nin Özel Konumunun İklim Üzerindeki Etkileri: Üç tarafındaki denizler ılımanlaştırıcı etki yapar. Aynı anda farklı mevsim özellikleri yaşanır. İklim çeşitliliği fazla olduğu için bitki örtüsü, toprak türü ve tarım ürünü çeşitliliği de fazladır. Batıdan doğuya doğru ortalama sıcaklıklar düşer. Dağlar Karadeniz ve Akdeniz de kıyıya paralel uzandığı için hem karasal iklim alanı genişler, hem de kıyılarla iç kesimler arası iklim farklılığı artar. İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu da yüzey şekilleri sade olduğu için iklim farlılığı daha azdır. Ortalama yükseltinin fazla olması da karasal iklim alanını genişletmiştir. Kışın Asya (Sibirya YB) ve Avrupa (İzlanda AB) üzerinden gelen soğuk hava kütleleri sıcaklığı düşürür. Yazın Afrika (Asor YB) ve Arabistan ( Basra AB) üzerinden gelen sıcak ve kuru hava kütleleri sıcaklığı artırır ve kuraklığa neden olur. Kıyıdan iç kesimlere doğru nemlilik ve yağış azaldığı için sıcaklık farkları artar. Kışın kıyılar iç kesimlerden, yazın iç kesimler kıyılardan genel olarak daha sıcaktır. (Denizellik-karasallık) A) Türkiye de Sıcaklık ve Dağılışı: Türkiye de sıcaklık dağılışı üzerinde enlem, karasallıkdenizellik, yükselti ve bakı gibi faktörler etkilidir. Enlem: Güneyden kuzeye sıcaklık düşer. Yükselti: Batıdan doğuya sıcaklık düşer. Karasallık: Yazın iç kesimler aşırı ısınır, kışın aşırı soğur. Denizellik: Yazın kıyılar daha serin, kışın daha ılıktır. Bakı: Dağların güney yamaçları daha sıcaktır. NOT: Karadeniz kıyı kesiminde kış döneminde dağların denize dönük kuzey yamaçları nemlilik nedeniyle güney yamaçlarından daha sıcaktır. Yani burada bakı etkisi kış döneminde kuzey yamaçlardadır. Gerçek Sıcaklık: Bir yerin bulunduğu yükseklikte ölçülen sıcaklığıdır. İndirgenmiş Sıcaklık: Bir yerin gerçek sıcaklığının dikey yönlü sıcaklık değişim kuralına göre deniz seviyesine indirgenmesiyle (indirilmesiyle) hesaplanan sıcaklığıdır. Yükseltiye bağlı (dikey yönlü) sıcaklık değişimi şu şekildedir: Deniz seviyesinden yükseldikçe her 200 metrede sıcaklık 1 düşer. Deniz seviyesine doğru alçaldıkça da her 200 metrede 1 artar. İndirgenmiş sıcaklık şekilleri: Her 200 m de -1 C Her 200 m de +1 C 0 m 0 m 23

24 Örnek: Gerçek sıcaklık 10 C A 1000 m. +1 C Yükselti farkı İndirgenmiş sıcaklık= C +1 C +1 C 0 m. +1 C + Gerçek sıcaklık 1000 İndirgenmiş sıcaklık= = 15 C +1 C Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş Sıcaklık Haritası: En yüksek sıcaklıklar karasallık ve enlem nedeniyle Güney Doğu Anadolu Bölgesi nde görülür. En düşük sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Batı Karadeniz kıyılarında görülür. Sıcaklıklar güneyden kuzeye doğru enleme uygun olarak düşer. Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş Sıcaklık Haritası: İndirgenmiş sıcaklık NOT: Deniz seviyesinden yüksekte bulunan her merkezin indirgenmiş sıcaklığı daima gerçek sıcaklığından yüksektir. NOT: Yükselti arttıkça gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki fark artar. Türkiye de gerçek sıcaklık indirgenmiş sıcaklık farkının en az olduğu bölge Marmara, en fazla olduğu bölge Doğu Anadolu Bölge sidir. NOT: İndirgenmiş sıcaklık dağılışı haritalarında sıcaklık farklılığında yükseltinin etkisi yoktur. En yüksek sıcaklıklar enlem ve denizellik etkisi nedeniyle Akdeniz kıyılarında görülür. Karasallık nedeniyle iç kesimlerde sıcaklıklar daha düşüktür. En düşük sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Kuzey Doğu Anadolu da görülmektedir. Karasallık daha belirgindir. (Sıcaklık farkı fazla) Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası: Türkiye Yıllık Ortalama İndirgenmiş Sıcaklık Haritası: En yüksek sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Güney Doğu Anadolu Bölgesi nde görülür. En düşük sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Doğu Anadolu Bölgesi nde görülür. Ortalama sıcaklıklar enleme uygun olarak güneyden kuzeye doğru düşer. Yıllık sıcaklık farkları kıyıdan iç kesimlere doğru artar. (denizellik karasallık ) En yüksek sıcaklık farkları Doğu Anadolu da görülür. En düşük sıcaklık farkları nemliliğin en yüksek olduğu Doğu Karadeniz kıyılarında görülür. Kıyılarda nemlilik nedeniyle sıcaklık farkı dü-şüktür. NOT: Türkiye de kıyılar ile iç kesimler arası sıcaklık farkı yaz dönemine göre kış döneminde daha belirgindir. Çünkü kışın aşırı soğuma nedeniyle karasallık daha da şiddetlidir. 24

25 B) Türkiye yi Etkileyen Basınç Merkezleri: Atmosferi oluşturan gazların yerçekimi etkisiyle yeryüzüne uyguladığı ağırlık etkisine atmosfer basıncı denir. 45 enlemlerinde 0 metrede oluşan basınç normal hava basıncı olarak kabul edilir ve bu değer 1013 mb (milibar) dır. Normal Hava Basıncı (1013) YB AB Normal hava basıncının üzerine Yüksek Basınç (YB), altına Alçak Basınç (AB) denir. Yükselici hava hareketi: Yükselici hava hareketinin olduğu alanlarda yüzeye uygulanan ağırlık azalacağı için basınç düşer ve alçak basınç ala-nı oluşur. AB Alçalıcı hava hareketnin görüldüğü alanlarda yüzeye uygulanan ağırlık artar ve yüksek basınç alanı oluşur. YB (60 ) İZLANDA AB Dinamik Yıl boyunca etkilidir. Kışın daha etkilidir. Kışların ılık ve yağışlı geçmesine neden olur. Soğuk hava kütleleriyle birleşirse kar yağışı getirir. SİBİRYA YB Termik Sibirya karasının kışın aşırı soğumasıyla oluşur. Sadece kışın etkilidir. Özellikle Doğu Anadolu da etkilidir. Kuru ve soğuk hava getirir. Etkili olduğunda kışlar çok soğuk geçer. Yıl boyunca etkili basınçlar Mevsimlik etkili basınçlar (30 ) ASOR YB Dinamik Yıl boyunca etkilidir. Yazın daha da etkilidir. Sıcak ve kuru hava getirir. Etkili olduğunda yazlar sıcak ve kurak geçer. BASRA AB Termik Sadece yazın etkilidir. Arap Yarım Adası ndan sıcak ve kuru hava getirir. Özellikle Güneydoğu Anadolu da yazın sıcaklığı ve kuraklığı artırır. 25

26 Etezyen Diğer kitaplar ve testler için aşağıdaki linki tıklayınız. C) Türkiye yi Etkileyen Rüzgarlar Meltemler: Günlük sıcaklık farklarıyla oluşan rüzgarlardır. Kara, deniz, dağ ve vadi meltemleri olmak üzere dört tür meltem rüzgarı vardır. Karayel Lodos Fön Yıldız Kıble Fön Samyeli Poyraz 1. Kara Meltemi: Gece soğuk karadan (YB), ılık denize (AB) doğru eser. 2. Deniz Meltemi: Gündüz serin denizden (YB), sıcak karaya (AB) doğru eser. 3. Dağ Meltemi: Gece soğuk dağ yamacından (YB) ılık vadiye doğru eser. Kuzey Güney Soğuk Sıcak 4. Vadi Meltemi: Gündüz serin vadiden (YB), sıcak dağ yamacına doğru eser. Karayel: Kuzeybatıdan esen soğuk ve kuru bir rüzgardır. Özellikle Marmara ve Batı Karadeniz de etkilidir. Kışın buralarda kar yağışına da neden olabilir. Yıldız: Kuzeyden Karadeniz kıyılarına doğru esen soğuk ve nemli bir rüzgardır. Kışın sıcaklıkları düşürür, yazın serinletici etki yapar. Poyraz: Kuzeydoğudan esen soğuk ve kuru bir rüzgardır. Etkili olduğunda sıcaklıkları düşürür. Kışın kar yağışına neden olur. Lodos: Güneybatıdan esen sıcak ve nemli bir rüzgardır. Daha çok Güney Marmara, Ege ve Batı Akdeniz kıyılarında yağışlara neden olur. Kışın sıcaklığı artırır. Kıble: Güneyden sıcak ve nemli esen bir rüzgardır. Akdeniz kıyılarında yamaç yağışlarına neden olabilir. İç kesimlerde güneyden sıcak ve kuru olarak eser. Samyeli: Güneydoğudan sıcak ve kuru olarak esen bir rüzgardır. Özellikle Güneydoğu Anadolu da sıcaklığı ve kuraklığı artırır. Föhn Rüzgarı: Dağ yamaçlarından aşağı doğru eserken sürtünme etkisiyle fazla ısınan, sıcaklığı artıran kuru rüzgarlardır. Kuru Nem 100 m de 1 derece artar Nemli Hava 100 m de 0,5 derece azalır Föhn rüzgarı kışın Doğu Karadeniz ve Batı Akdeniz kıyılarında yazın İç Anadolu da (Konya Ovası) etkilidir. Föhn rüzgarları etkili olduğu alanlarda sıcaklığı artırır. Bazı tarım ürünlerinin erken olgunlaşmasına, bazı tarım ürünlerinin de kurumasına neden olabilir. NOT: Föhn rüzgarları etkisiyle kış sıcaklığı yükselen Doğu Karadeniz kıyılarında turunçgil ve kivi, Çoruh Havzası nda zeytin yetişebilmektedir. Etezyen: Ege denizinde Eylülden Marta kadar kuzeyden esen soğuk rüzgarlardır. NOT: Meltem rüzgarları yazın kıyılarda (Akdeniz-Ege), kışın iç bölgelerde etkilidir. Ege Bölgesinde yazın etkili olan deniz meltemine imbat adı verilir. D) Türkiye de Nemlilik: Atmosferde bulunan su buharına nem denir. Atmosferdeki nemin kaynağı yüzey sularıdır.(okyanus, deniz, göl, akarsu) Havadaki nemin üç farklı ifadesi vardır: a) Mutlak (Gerçek) Nem: 1 m³ hava kütlesi içinde bulunan nem miktarıdır. Örnek: 1 m³ 10 gr. Buharlaşma miktarı arttıkça mutlak nem miktarı artar. Kıyılarımız mutlak nem miktarı iç kesimlere göre daha fazladır. b) Maksimum (en fazla) Nem: Belli bir sıcaklıktaki hava kütlesinin hacmi oranında alabileceği en fazla nem miktarına denir. Max. Nem Örnek: 50 gr. Max. Nem 80 gr. Mut. 10 gr. Mut. 10 gr. Nem Nem 10 C 15 C Sıcaklık arttıkça hava kütlesinin hacmi genişleyeceği için maksimum nem miktarı artar. Sıcaklık düştükçe hava hacmi daralacağından maksimum nem düşer. Türkiye de yıllık ortalama en yüksek maksimum nem miktarı Güneydoğu Anadolu da fazladır. (sıcaklık) 26

27 c) Bağıl (Nispi) Nem: Bir hava kütlesi içindeki nem miktarının (mutlak nemin) hava kütlesinin taşıyabileceği en yüksek nem miktarına (maksimum neme) oranına denir. Mutlak Nem Bağıl Nem= Max. Nem x 100 Örnek: 50 gr. Max. Nem 10 (Mut) B.N= x100 %20 50 (Max) 10 gr. Mut. Nem Bağıl nem oran ifadesi olduğu için % olarak belirtilir. Bir hava kütlesinin bağıl nem oranı iki şekilde değişebilir; 1. Sıcaklığı sabit mutlak nemi fazla olan hava kütlesinde bağıl nem daha fazladır. Türkiye de en fazla bağıl nem oranı Karadeniz kıyı kesiminde görülür. Burada bağıl nemin yüksek olmasının temel sebebi sıcaklığın düşük olması değil, mutlak nemin fazla olmasıdır. Bir hava kütlesinin yağış oluşturabilmesi için bağıl nem oranının %100 ü geçmesi gerekir. Bağıl nem oranı %100 olan hava kütlesi neme doymuş demektir. E) Türkiye de Görülen Yağış Tipleri: 1. Orografik (Yamaç) Yağışlar: Denizden gelen nemli hava kütlelerinin kıyıya paralel uzanan dağ yamaçları boyunca yükselip soğuması sonucu oluşan yağış tipidir. Türkiye de en fazla orografik yağışlar Karadeniz ve Akdeniz kıyı kesiminde görülür. Örnek: 10 C 10 C 50 gr. Max. 50 gr. Max. Nem Nem 30 gr. Mut. 10 gr. Mut. Nem Nem I. Hava Kütlesi II. Hava Kütlesi 2. Konveksiyonel (Yükselim) Yağışları: Isınarak yükselen hava kütlesinin soğuması sonucu yine aynı bölgeye yağış bırakması şeklinde oluşan yağış türüdür. Bu yağış türü ülkemizde daha çok iç kesimlerde görülür. İç Anadolu da ilkbaharda, Erzurum Kars Bölümü nde yaz döneminde görülür. B.N=%20 B.N=%60 Sonuç olarak mutlak nem arttıkça bağıl nem de artar. 2. Mutlak nem oranları eşit olan hava kütlelerinden sıcaklığı düşük olanın bağıl nem oranı daha fazladır. Örnek: 10 C 50 gr.(max) 5 C 30 gr.(max) 10 gr.(mut) 10 gr.(mut) 3. Cephe (Depresyon Frontal) Yağışlar: Sıcak hava ile soğuk havanın karşılaşma alanında (cephe) hafif olan sıcak havanın soğuk havanın üzerine doğru yükselmesi ve soğuması sonucu oluşan yağış türüdür. Bu yağış türleri içinde, Türkiye de en fazla görülen yağış tipi cephe yağışlarıdır. En fazla Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde görülür. I. Hava Kütlesi II. Hava Kütlesi B.N=%20 B.N=%33 Sıcaklık düştükçe bağıl nem artar. Bağıl nem mutlak nemle doğru, sıcaklıkla ters orantılıdır. 27

28 F) Türkiye de Yağış Dağılışı: NOT: Akdeniz Bölgesinde makilerin tahrip edildiği alanlarda ortaya çıkan bitki örtüsüne garig denir. Fazla Yağış Alan Yerler Doğu ve Batı Karadeniz kıyıları Hakkari Bölümü Menteşe Yöresi Batı Toroslar Yıldız Dağları Az Yağış Alan Yereler Tuz Gölü çevresi Konya Ovası Malatya Iğdır Ovaları Çoruh Kelkit Vadisi Ergene Havzası Güneydoğu Anadolu nun güneyi NOT: Türkiye de dağların kıyıya genel olarak paralel uzanması, iç kesimlerin deniz etkisinde kapanmasına ve yağış miktarının düşmesine neden olmuştur. Türkiye de Görülen İklim Tipleri, Bitki Örtüleri ve Toprak Tipleri 2. Karadeniz İklimi Her mevsim düzenli yağış düşer. En fazla yağış sonbaharda, en az yağış ilkbaharda görülür. En yüksek sıcaklıklar (temmuz) 18 C, en düşük sıcaklıklar (ocak) 6-7 C dir. Yıllık sıcaklık farkının en az olduğu iklim tipidir. Karadeniz kıyı kesiminde görülür. Bulutlu gün sayısı en fazla olan iklimdir. Yıllık yağış miktarı 800mm-2200mm arasındadır. Orografik yağışlar yaygın olarak görülür. Bitki örtüsü karışık yapraklı gür ormanlardır. Karadeniz ikliminin görüldüğü ve gür orman örtüsünün bulunduğu alanlarda humus bakımından zengin kahverengi topaklar yer alır. Bu topraklarda yıkanma fazla olduğu için tuz ve kireç oranı azdır. Karadeniz kıyı kesiminde yaygın olarak görülür. Batı Karadeniz kıyı kesiminde podol toprakları görülür. NOT: Doğu Karadeniz kıyı kesiminde föhn rüzgarlarının etkisiyle sıcak ve nemli ikilim toprağı olan lateritler bulunur. Humus bakımından fakir kırmızı renkli verimsiz topraklardır. NOT: Karadeniz Bölgesinde ormanların tahrip edilmesi sonucu ortaya çıkan çalı türüne psodömaki (yalancı maki) denir. 1. Akdeniz İklimi: Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır. Akdeniz ve Ege kıyı kesiminde, Güney Marmara da ve Güneydoğu Anadolu nun batısında görülür. Yıllık yağış miktarı 500mm-1000mm arasındadır. Karlı-donlu gün sayısı azdır. Daha çok cephe yağışları görülür. En yüksek sıcaklık ortalaması (Temmuz) 28 C, en düşük sıcaklık ortalaması (Ocak) 9-10 C dir. Yıllık sıcaklık farkı azdır. Doğal bitki örtüsü maki ve sarıçam ormanlarıdır. İklime ait toprak türü maki bitki örtüsü altındaki kireçli araziler üzerinde oluşan humus (organik madde) bakımında fakir Terra-Rosa (Kırmızı Akdeniz Toprağı) görülür. 3. Karasal (Step) İklim: En fazla yağış ilkbaharda, en az yağış yazın düşer. Erzurum - Kars Bölümü hariç deniz etkisinin görülmediği tüm iç kesimlerde görülür. En yüksek sıcaklıklar (Temmuz) 25 C, en düşük sıcaklıklar (Ocak) 0 C dir. Yıllık yağış miktarı 250mm - 600mm arasındadır. Yıllık sıcaklık farkı fazladır. Konveksiyonel (yükselim) yağışları görülür. Step (bozkır) bitki örtüsü görülür. (ilkbahar yağışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığıyla sararan kurakçıl bitki örtüsü) Karasal iklim bozkır bitki örtüsü altında kestane renkli step toprakları görülür. Bu topraklar üzerinde yağış ve yıkanma az olduğu için tuz ve kireç 28

29 oranı fazladır. Humus bakımından fakir verimsiz, topraklardır. Tahıl tarımında kullanılan topraklardır. NOT: İç bölgelerde ormanların tahrip edilmesi sonucu ortaya çıkan çalı türü kurakçıl bitkilere antropojen bozkır (bozulmuş bozkır) denir. 4. Sert Karasal İklim: En fazla yağış yazın, en az yağış kışın düşer. Erzurum-Kars Bölümünde görülür. En yüksek sıcaklıklar (Temmuz) :C, en düşük sıcaklık (Ocak) -20 :C dir. Yıllık yağış miktarı 400mm-600mm arasındadır. Konveksiyonel (yükselim) yağışları görülür. Yıllık sıcaklık farkı en fazla olan iklim tipidir. Bitki örtüsü yaz yağışlarıyla yeşeren Alpin dağ çayırlarıdır. Gür çayır örtüsü altında humus bakımından dünyanın en zengin ve verimli toprağı olan çernozyom topraklar (kara toprak) görülür. 29

30 Geçmiş yıllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS soruları (KPSS ) Türkiye de iklimin aşağıdakilerden hangisi üzerinde etkisi olduğu söylenemez? A) Tarımsal etkinliklerin çeşitlilik göstermesi B) Akarsu rejimlerinin düzensiz olması C) Deniz turizmine elverişli sürenin bölgeler arasında farklılık göstermesi D) Bitki örtüsünün çeşitlilik göstermesi E) Jeolojik yapının çeşitlilik göstermesi Yanıt: E (KPSS ) İklimleri göz önüne alındığında, aşağıdaki bölümlerin hangisinde nemli bölge toprakları görülmesi beklenir? A) Orta Fırat B) Orta Kızılırmak C) Ege D) Doğu Karadeniz E) Erzurum Kars Yanıt: D (KPSS ) Bağıl nem sıcaklıkla ters orantılı, yükseltiyle doğru orantılı olarak artar. Buna göre, haritada numaralarla gösterilen yerlerin hangisinde yaz mevsiminde bağıl nemin en az olduğu söylenebilir? A) I B) II C) III D) IV E) V Yanıt: E (KPSS ) Bir ürünün herhangi bir yerde üretilmesi her zaman mümkün olsa bile, o üründen ekonomik değer taşıyacak ölçüde yüksek verim alınması iklim koşullarına bağlıdır. Buna göre, aşağıdaki illerin hangisinde yetiştirilen üzümde verimlilik ekonomik değer taşıyacak ölçüde değildir? A) Nevşehir B) İzmir C) Denizli D) Tekirdağ E) Artvin Yanıt: E (KPSS ) Buna göre, haritada numaralandırılmış rüzgarlardan hangisinin esiş yönü yanlış verilmiştir? A) I B) II C) III D) IV E) V Yanıt: C 30

31 4. Bölüm. TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI TÜRKİYE DE NÜFUS Türkiye'de Nüfus Yoğunluğu Haritası TÜRKİYE DE NÜFUS VE NÜFUS SAYIMLARI Türkiye de ilk nüfus sayımı 1927 yılında yapılmış olup, bundan sonra her beş yılda nüfus sayımı yapılmıştır. Son genel nüfus sayımı Adrese Dayalı Nüfus Sayım Sistemi ile yapılmış ve nüfusumuzun Aralık 2011 itibarıyla kişi olduğu tespit edilmiştir. Nüfus Sayımı Yapılmasının Sebepleri 1. Nüfusun miktarını öğrenmek, 2. Köy-kent nüfusunu, 3. Çalışan nüfusun sektörlere göre dağılışını, 4. Eğitim durumunu, 5. İşsizlik oranını öğrenmek, 6. Nüfus artış hızını, dağılışını öğrenmek, 7. Nüfusun yaş, cinsiyet durumunu, 8. Asker çağındakileri ve seçmen sayısını öğrenmek gibi sebeplerle sayım yapılır. NÜFUSUN DAĞILIŞINDA ETKİLİ FAKTÖRLER 1. İklim: Çok sıcak ve çok soğuk iklimler seyrek nüfusludur. Yağışların fazla, kışların ılık geçtiği iklim bölgeleri sık nüfusludur. 2. Yer şekilleri: İklim şartları elverişli olsa bile dağlık kesimler seyrek nüfuslanmıştır. Örnek: Dünya üzerinde Alp-Himalaya dağları, Yurdumuzda ise Menteşe Yöresi, Taşeli Platosu, Teke Yarımadası, Toroslar gibi. 3. Su imkanı: Akarsu çevreleri su imkanı ve verimli tarım alanlarından dolayı sık nüfusludur. 4. Sanayi: Sanayinin gelişmiş olduğu yerler iş imkanından dolayı sık nüfusludur. Örnek: İstanbul, Bursa, İzmir, Adana gibi. 5. Tarım: Tarımsal faaliyetlerin gelişmiş olduğu yerler sık nüfusludur. Örnek: Akhisar, Çukurova, Bafra, Çarşamba gibi. 6. Ulaşım: Ulaşımın gelişmiş olduğu yerlerde ticarette geliştiği için sık nüfuslanmıştır. 7. Turizm: Turizmin gelişmiş olduğu yerlerde mevsimlik nüfus artışı görülür. Örnek: Kıyı bölgelerimizde yaz döneminde, Bursa- Uludağ, Bolu-Kartalkaya, Kayseri-Erciyes te ise kış döneminde nüfus artar. 31

32 8. Yeraltı kaynakları: Yeraltı kaynaklarının çıkarıldığı ve işlendiği yerler sık nüfusludur. Örnek: Soma, Ereğli, Karabük, Seydişehir gibi 9. Bitki örtüsü: Ormanların sık ve gür olduğu alanlar seyrek nüfuslanmıştır. 10. Kara ve Denizlerin Dağılışı: Dünya nüfusunun büyük bir kısmı kuzey yarım kürede ılıman kuşaktadır. Sebebi, karaların geniş alan kaplama-sıdır. Not: Bir ülkede nüfusun dağılışı büyük ölçüde iklim ve yer şekillerine bağlı ise o ülke geri kalmış, iklim ve yer şekillerinden bağımsız ise gelişmiş ülkedir. TÜRKİYE DE NÜFUSUN DAĞILIŞI Türkiye de nüfusun dağılımında, iklim, yer şekilleri, ulaşım, tarım olanakları, endüstri, madenler gibi doğal ve ekonomik koşulların etkisi vardır. Bu koşulların elverişli olduğu yerler sık nüfuslanmıştır. Arazinin dağlık ve engebeli olduğu, tarım alanlarının az bulunduğu, önemli yolların uzağında kalan, endüstri ve ticaretin gelişmediği yerler ise seyrek nüfuslanmıştır. TÜRKİYE DE NÜFUS YOĞUNLUĞU Belli bir alanda yaşayan nüfusun o alanın yüzölçümüne oranıdır. Kişi/km2 olarak gösterilir. Nüfus yoğunluğu 3 farklı biçimde ifade edilir. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu: Bir bölgenin veya ülkenin toplam nüfusunun bölgenin yüzölçümüne bölünmesiyle elde edilen nüfus yoğunluğudur. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu = formülü ile hesaplanır. Toplam Nüfus Yüzölçümü Ülkemizde 2007 yılı sayımına göre km2 ye 93 kişi düşer. Alanın genişliğine ve nüfusun fazlalığına göre değişen aritmetik nüfus yoğunluğu illere ve bölgelere göre farklılık gösterir. İllere Göre Nüfus Yoğunluğu: Aritmetik nüfus yoğunluğu en fazla olan ilimiz İstanbul, en az olan ilimiz Gümüşhane dir. İllerin nüfus yoğunlukları turizme ve tarımsal faaliyete bağlı olarak mevsime göre değişir. Örneğin yaz mevsiminde Antalya nın nüfusu turizm nedeniyle artarken, Adana nın nüfusu Çukurova ya çalışmak için gelen işçiler nedeniyle artmaktadır. Bölgelere Göre Nüfus Yoğunluğu: Aritmetik nüfus yoğunluğu en fazla olan bölgemiz iş olanaklarının fazla olduğu Marmara, en az olan bölgemiz ise doğal ve ekonomik koşulların olumsuzluğu nedeniyle Doğu Anadolu dur. Ayrıca bölgenin yüzölçümünün geniş olması da nüfus yoğunluğunun az olmasında etkilidir. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu: Tarımsal nüfus yoğunluğu, tarımla geçinen nüfusun tarım alanları yüzölçümüne bölünmesiyle elde edilen nüfus yoğunluğudur. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu = formülü ile hesaplanır. Kırsal Nüfus Tarım Alanları Tarım alanlarının az, sulama olanakları ve yağışların fazla olduğu yerlerde tarımsal nüfus yoğunluğu fazldır. Örneğin Doğu Karadeniz kıyıları ile Doğu Anadolu da tarımsal yoğunluk 500 kişiyi bulurken, tarım arazisinin geniş olduğu İç ve Güneydoğu Anadolu ile endüstrileşme ve kentleşme oranının yüksek olduğu Marmara da çok azdır. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu: Bir ülkenin toplam nüfusunun tarım alanları yüzölçümüne bölünmesiyle elde edilen nüfus yo-ğunluğudur. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu = formülü ile hesaplanır. Toplam Nüfus Tarım Alanları Ülkemizde 2007 yılı sayımına göre km 2 ye 297 kişi düşer. Ancak bu yoğunluk, nüfusun tamamını tarımla geçiniyor kabul ettiği için sonuçları güvenilir değildir. TÜRKİYE DE NÜFUSUN YAPISI Nüfusun sayısı ve yoğunluğundan daha önemli olan nüfusun yapısıdır. Nüfusun Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı: Nüfusun yapısını belirleyen en önemli özellik yaş grupları ve cinsiyet dağılımıdır. Yaş Gruplarına Göre Dağılım: Türkiye, genç nüfuslu bir ülkedir. Nüfus artış hızı yüksektir. Bu durum temel ihtiyaçların karşılanması konusunda sorunlar yaratır. Tüketici nüfus fazla, üretken nüfus azdır. Bu nedenle ekonomik bağımlılık oranı yüksektir. Okul çağındaki nüfus fazladır. Ortalama insan ömrü kısadır. Cinsiyete Göre Dağılım: Ülkemizde kadın erkek sayıları arasında genel bir denge vardır. Nüfusun bu cinsiyet dengesi göçlerle değişir. Göç veren bölgelerde kadın sayısı, göç alan bölgelerde erkek sayısı daha fazladır. Çok göç veren iller arasında bulunan ve bu nedenle devamlı olarak kadın 32

33 nüfus fazlalığı olan Rize, Trabzon, Gümüşhane ve Giresun bu konu için iyi birer örnektir. Nüfusun Eğitim Durumu: Bir ülkenin gelişmişlik düzeyini saptarken eğitim en temel ölçüttür. Ülkemizde okuryazarlık oranı gittikçe artmakla birlikte, hala istenen düzeyde değildir. Buna bağlı olarak gazete, dergi ve kitap tüketimi gelişmiş ülkelerdeki düzeyin çok altındadır. Nüfusun, %96,1 ini ilkokul, %55,4 ünü ortaokul, %39,8 ini lise ve %14,2 sini yüksek öğrenim düzeyinde eğitim alanlar oluşturmaktadır. Hiç eğitim almamış olanlar %3,6; okula gitmemiş okuryazarlar ise % 3.9 dur. Kırsal kesimde iş gücüne duyulan ihtiyaç nedeniyle çocukların okula gönderilememesi, kız çocuklarının eğitimine önem verilmemesi ve okullaşma oranının yetersizliği eğitimin istenen düzeye gelmesini engellemektedir. A. Yaş Yapısı 1. Genç nüfus (0-14 yaş): Gelişmiş ülkelerde genç nüfusun oranı azdır. Doğum oranı düşük olduğu için. Geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde doğum oranlarının fazlalığından dolayı genç nüfus fazladır. Ülkemizde bu nüfusun (0-14) oranı %36,2 tir. Bu nüfus bağımlı (tüketici) nüfustur. 2. Olgun Nüfus (15-64 yaş): Çalışan (etkin) nüfustur. Gelişmiş ülkelerde bu nüfus fazla iken, diğerlerinde azdır. Ülkemizde bu nüfusun oranı %59,7 dir. 3. İhtiyar Nüfus (65 yaş ve üstü): Genç nüfus kadar olmasa da tüketici nüfustur. Gelişmiş ülkelerde ortalama yaşam süresi daha uzun olduğu için bu nüfusun oranı yüksektir. Ülkemizde bu nüfusun oranı %4,1 dir. B. Cinsiyet Yapısı Ülkemizde kadın erkek nüfus genelde birbirine yakındır. Fakat göç alan illerimizde erkek nüfusunda, göç veren illerimizde ise kadın nüfusunda bir fazlalık olmaktadır C. Eğitim Durumu Okuma-yazma seferberlikleri ile okuryazar oranımız %90 lara çıkarılmıştır. Ancak bu oranda üniversite mezunlarının oranı çok azdır. D. Köy-Kent Nüfusu 1927 yılı sayımına göre nüfusumuzun %76 sı köylerde yaşarken, 2007 de bu oran %35 lere düşmüştür. Sebebi köyden kente olan göçlerdir yılı sayımına göre nüfusun % 82 si tarımda çalışırken, 2007 de bu oran % 30,5 e düşmüştür. Sebebi, tarım dışı sektörlerin gelişmesidir (sanayi ve kamu hizmetleri). Nüfus Artışı ve Sonuçları: Bir ülkede nüfus artmasında doğumların ölümler-den fazla olması ve dış göçler etkilidir. Türkiye nüfusunun artmasında en fazla doğum oranlarının yüksekliği etkilidir. Ayrıca; sağlık hizmetlerindeki gelişmeler, çocuk ölümlerinin azalması, beslenme şartlarının iyileşmesi ile ortalama insan ömrünün uzaması gösterilebilir. Türkiye de en az nüfus artışı yıllarında olmuştur (%010,59). Sebebi İkinci Dünya Savaşından dolayı genç nüfusun askerde olması (seferberlik durumu) ve kıtlıktır. En fazla nüfus artışı yılları arasında olmuştur (%o 28,58). Savaşların bitmesi, sağlık hizmetlerindeki gelişmeler gös-terilebilir. Hızlı Nüfus Artışının Olumsuz Etkileri: Kalkınma hızı yavaşlar. Kişi başına düşen milli gelir azalır. Konut sıkıntısı olur. Sonuçta gecekondulaşma olur. İşsizlik artar. İç ve dış göçler artar. Tarım alanlarının amaç dışı kullanımı artar. Çevre sorunları artar. Tüketim artar. İhracat azalır veya ithalat artar. Demoğrafik (Nüfusa yapılan yatırım, yol su, elektrik, konut, hastane, okul gibi) yatırımlar artar. Tasarruflar azalır. Bir ülkede milli gelir sürekli olarak artmasına rağmen, kişi başına düşen gelir aynı şekilde artmıyorsa, o ülkede nüfus artış hızı fazladır. Bir ülkede çalışan nüfusun yaş ortalaması düşük ise, o ülkede doğum oranı yüksektir (nüfus artış hızı fazladır). Bir yerde nüfusun artması ile iş imkânları arasında bir paralellik varsa, orada nüfus artışında dış göçler etkilidir. Hızlı Nüfus Artışının Olumlu Etkileri Mal ve hizmetlere talep artar. Ekonomide çeşitlilik artar. Ülke savunmasına katkısı olur. İşçi ücretleri düşer. Dolayısıyla üretim ma-liyeti azalır. E. Ekonomik Faaliyetlere Göre Durumu 33

34 TÜRKİYE DE YERLEŞME TİPLERİ Türkiye de Yerleşmeler: Türkiye de yerleşmeler ekonomik etkinliğe bağlı olarak ikiye ayrılır. 1. Sürekli Yerleşmeler: Türkiye de sürekli yerleşmeler ekonomik etkinliklerine ve idari yapılarına göre gruplandırılır. Kent Yerleşmeleri ve Kır Yerleşmeleri. Kent Yerleşmeleri: Nüfusu in üzerinde olan, kaymakam veya vali tarafından yönetilen, iş bölümünün belirgin, tüketici nüfusun fazla, ekonomik faaliyetin endüstri, ticaret, turizm vb. olduğu yerleşim merkezleridir. Kentler, iş olanaklarının daha fazla olması nedeniyle, kırsal kesimden sürekli göç alarak büyümektedir. Buna bağlı olarak Türkiye de hızlı bir kentleşme süreci devam etmektedir nüfus sayımına göre toplam nüfusun 33,8 milyonu (% 59,1) kentlerde yaşamaktadır. Kır Yerleşmeleri: Nüfusu 2000 den az olan, muhtar tarafından yönetilen, üretici nüfusun fazla olduğu, iş bölümünün belirgin olmadığı, ekonomik faaliyetin tarım ve hayvancılığa dayalı olduğu, konutlarda yapı malzemesinin doğadan temin edildiği yerleşmelerdir. Yerleşmeler arazinin yapısı ve su kaynaklarının özelliğine göre ikiye ayrılır. Toplu Kır Yerleşmeleri, Dağınık Kır Yerleşmeleri: Toplu Kır Yerleşmeleri: Evlerin birbirine çok yakın olduğu kır yerleşmeleridir. Bu tür yerleşmelerde iklim koşulları belirleyici olmuştur. Yerleşim birimleri su kaynaklarının çevresinde toplanmıştır. İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde yaygın olarak görülür. Dağınık Kır Yerleşmeleri: Evler arasında uzaklığın fazla olduğu, geniş bir alana yayılan kır yerleşmeleridir. Bu tür yerleşmelerde arazinin engebelik durumu tarım topraklarının küçük, parçalı ve dağınık olması belirleyici olmuştur. Yağışların ve su kaynaklarının bol olması dağınık yerleşmeyi kolaylaştırmıştır. Karadeniz Bölgesi nde dağınık yerleş-me yaygındır. 2. Geçici Yerleşmeler (Köyaltı Yerleşmeleri): Ülkemizde kır yerleşmelerinin, ekonomik açıdan tamamlayıcısı olarak gelişmiş, ekonomik faaliyetin tarım ve hayvancılığa dayalı olduğu yerleşmelerdir. Yayla, mezra, oba, kom, ağıl gibi adlar verilen geçici yerleşmeler Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygın olarak görülür. Ayrıca mevsimlik olarak konaklamak amacıyla gidilen yazlık siteler, dağ ve bağ evleri de geçici yerleşmelerdir. Yayla: Yaz aylarında hayvan otlatmak veya tarımsal faaliyette bulunmak amacıyla gidilen geçici yerleşmelerdir. Yaylalar dinlenmek amacıyla gidilen yazlık sayfiye yerleri de olabilir. Oba: Daha çok göçebe hayvancılık yapan toplulukların geçici olarak yerleşip, çadır kurdukları yerleşmelerdir. Mezra: Bazı ailelerin tarım alanlarının az olması, kan davaları gibi nedenlerle bulundukları sürekli yerleşmelerden ayrılıp daha uzak bir yere yerleşmesiyle oluşmuş yerleşmelerdir. Tarımsal faaliyetler hayvancılığa göre ön plandadır. Birkaç ev ve eklentilerden oluşan mezralar zamanla sürekli yerleşme haline gelebilir. Örneğin Elazığ, Harput un bir mezrası iken zamanla büyüyerek kent haline gelmiştir. Dam: Köy ailelerinin geçici bir süre için yararlandıkları yerleşme biçimidir. Bölge köy yerleşmelerinde bir kısım aileler, birkaç aylık süre için köylerinden ayrılarak, kendi bahçe, tarla ve otlaklarındaki damlarda oturduktan sonra, tekrar köylerine dönerler. Kom: Ekonomik faaliyetin büyük ölçüde hayvancılığa dayalı olduğu aileler veya kişiler tarafından oluşturulan geçici yerleşmelerdir. Ağıl: Hayvanların barındığı, çevresi taş veya ahşap ile çevrili yerlere ağıl adı verilmektedir. Ağıllar zamanla nüfusun artmasına bağlı olarak sürekli yerleşme haline gelebilir. Sürü sahipleri tarafından kurulan ağıllar kış mevsiminde hayvanların korunması amacıyla kullanılır. Türkiye de Görülen Konut Tipleri: Dünya nın her yerinde olduğu gibi Türkiye de de konut tiplerini belirleyen temel etmen iklim koşullarıdır. Ayrıca jeolojik yapı, bitki örtüsü gibi doğa doğal koşullar da konut tiplerini belirlemektedir. Ülkemizde ekonomik ve kültürel gelişme, doğal çevrenin konut tipleri üzerindeki etkisini azaltmaktadır. Kerpiç Evler: Kerpiç evlerde yapı malzemesi olarak killi toprak kullanılmaktadır. Killi toprak samanla karıştırılarak çamur haline getirilir, kalıplara dökülerek kurutulur. Kerpiç evler, yağışların az, iklimin kurak olduğu İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygın olarak görülür. Taş Evler: Arazinin dağlık olduğu, ağacın ve toprağın yeterince bulunmadığı yerlerde yaygın olan konut tipidir. Yapı malzemesi olarak kullanılan taşlar genellikle yakın çevreden karşılanır. Akdeniz de Toros Dağları, İç Anadolu da Nevşehir, Ürgüp Yöresi, Güneydoğu Anadolu da Mardin Yöresi taş evlerin yaygın olduğu yerlerdir. Ahşap Evler: İklimin nemli ormanın bol olduğu yerlerde yapı malzemesi olarak ağacın kullanıldığı konut tipidir. Bazı yörelerde ağaçla birlikte taş veya kerpiç de kullanılır. Taş evler ormanların geniş yer kapladığı Karadeniz Bölgesi nde yaygın olarak kullanılır. Betonarme Evler: Yapı malzemesi olarak demir, beton ve tuğlanın kullanıldığı konut tipidir. Son yıllarda kullanımı artan betonarme evler, sanayileşme nedeniyle Marmara ve Ege Bölgesi nde yaygın olarak görülür. 34

35 Şehirler, Fonksiyonlarına Göre Şu Gruplara Ayrılır: Fonksiyonlar Tarım Şehirleri Ticaret Şehirleri Sanayi Şehirleri Liman Şehirleri Turizm Şehirleri İdari Şehirler Askeri Şehirler Kültürel Şehirler Şehirler Ege Bölgesinde; Akhisar, Turgutlu, Salihli, Alaşehir, Ödemiş, Tire gibi. Marmara Bölgesinde; Kırklareli, İnegöl, Lüleburgaz gibi Karadeniz Bölgesinde; Bafra, Çarşamba, Giresun, Rize, Düzce, Niksar gibi İç Anadolu Bölgesinde; Karaman, Aksaray, Akşehir, Kırşehir, Nevşehir, Niğde gibi. İstanbul, İzmir, Denizli, Manisa, Aydın, Ankara, Konya, Bursa, Kayseri, Eskişehir, Afyon, Malatya, Van, Elazığ, Ş.Urfa, G.Antep gibi. İstanbul, İzmit, Adapazarı, Bursa, İzmir, Adana, Batman, Karabük Ereğli, Kırıkkale, Seydişehir, İskenderun gibi İstanbul, İzmir, Mersin, Antalya, Samsun, Trabzon, İskenderun, Zonguldak gibi İstanbul, İzmir, Çeşme, Antalya, Bodrum; Marmaris, Fethiye, Kuşadası Alanya, Mersin, Bursa, Bolu, Nevşehir (Ürgüp-Göreme) gibi. Ankara (başkent), İstanbul, Bursa, Konya, Edirne (geçmişte başkent olmaları) Sarıkamış, Çorlu, Erzurum, Konya, Malatya, Kırkağaç, Manisa gibi İstanbul, İzmir, Ankara başta olmak üzere bazı yerleşim merkezlerimizin gelişmesinde o merkezlerde bulunan üniversiteler de etkili olmuştur. GÖÇLER İÇ GÖÇLER İç göçler 1950 den sonra, ulaşımın gelişmesi ve sanayileşme ile artış göstermiştir. İç Göçün (Köyden Kente) Sebepleri: 1. Hızlı nüfus artışı, 2. Eğitim hizmetleri, alt yapı hizmetlerinin yetersizliği, 3. Kan davaları ve terör. 4. İklim ve yer şekillerinin olumsuz etkileri. 5. Sağlık hizmetlerinin yetersizliği (en az etkili). 6. İş imkânlarının sınırlı olması, 7. Tarım alanlarının miras yoluyla küçük parçalara ayrılması, 8. Tarımda makinalaşma ile işsizliğin oluşması (bu genelleme Karadeniz bölgesi için geçerliliğini yitirir). 9. Kentlerde sanayinin gelişmiş olması. Köyden Kente Göçün Sonuçları: 1. Nüfusun dağılışında dengesizlik olur. 2. Konut sıkıntısı olur. Sonuçta gecekondulaşma olur. 3. Sanayi tesisleri (fabrikalar) kent içinde kalır. 4. Çevre sorunları artar. 5. Trafik, eğitim-sağlık problemleri olur. 6. Alt yapı hizmetlerinin götürülmesi zorlaşır. Yatırımların dağılışında dengesizlik olur. 7. İşsizlik ortaya çıkar. 8. Kültür çatışması olur. 9. Kırsal kesimdeki yatırımlarda verimsizlik olur. Köyden Kente Göçü Önlemek İçin; 1. Sulamalı tarım yaygınlaştırılmalı, 2. Modern tarım yöntemleri yaygınlaştırılmalı. 3. Besi ve ahır hayvancılığı geliştirilmeli. 4. Eğitim-sağlık hizmetleri geliştirilmeli. 5. Tarıma dayalı sanayi kolları kırsal kesime kaydırılmalı. 6. Alt yapı hizmetleri geliştirilmeli (yol, su, elektrik, haberleşme). 35

36 DIŞ GÖÇLER Ülkeler arası yapılan göçlerdir. Dış Göçlerin Nedenleri: 1. Savaşlar, baskı, zulüm, tehdit. 2. Tabii afetler (Depremler, salgın hastalıklar, kıtlık gibi) 3. Geçim sıkıntısı 4. Sınırların değişmesi 5. Uluslararası antlaşmalarla sağlanan nüfus değişimi. Dış Göçlerin Sonuçları: 1. Ülkeler arası ekonomik ilişkiler gelişir. 2. Kültür alışverişi olur. 3. Turizmin gelişmesine katkı sağlar. 4. Döviz girdisi artar. 5. İşsizlik kısmen azalır. 6. Aileler bölünür. 7. Göç alan ülkede nüfus artar. Türkiye de Göçlerin Sonuçları: 1. Kent nüfusu hızla artar 2. Alt yapı yetersizliği ve plansız kentleşme sorunları ortaya çıkar. 3. Kentlerde, ulaşım, konut, eğitim gibi alanlarda sorunlar oluşur. 4. Kentlerde işsizlik artar 5. Kentlerde güvenlik bozulur 6. Kırsal alandaki yatırımlar verimsiz hale gelir. 36

37 Geçmiş yıllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS soruları (KPSS ) Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye de nüfus dağılışı üzerinde en az etkilidir? A) Ulaşımın gelişmişliği B) Endüstri kuruluşlarının dağılışı C) Enerji üretim merkezlerine yakınlık D) Ticaretin gelişmişliği E) Verimli tarım alanlarının genişliği Yanıt: C (KPSS ) Türkiye de kırsal nüfus oranı azalırken kentsel nüfus oranının artmasında aşağıdakilerden hangisi etkili değildir? A) Tarımda makineleşmenin hızlanması B) Tarım gelirlerinin artması C) Kentlerde iş olanaklarının fazla olması D) Kentlerde eğitim ve sağlık kuruluşlarının fazla olması E) Arazinin miras yoluyla parçalanması Yanıt: B (KPSS ) Haritada numaralarla gösterilen yerlerin hangisinde doğurganlık oranı diğerlerinden daha yüksektir? A) I B) II C) III D) IV E) V Yanıt: E (KPSS ) Aşağıdakilerden hangisinin Türkiye de kırsal kesimden kentlere göçe neden olduğu söylenemez? A) Geleneksel tarım yöntemlerinin terk edilerek makineli tarımın yoğunlaşması B) Tarımı yapılan ürünlerin çeşitlenmesi C) Kırsal kesimde iş olanaklarının çok kısıtlı olması D) Eğitim ve sağlık hizmetlerinin kırsal kesimde yetersiz olması E) Tarım topraklarının miras yoluyla parçalanması Yanıt: B (KPSS ) Aşağıdakilerin hangisinde verilen bölge özellikleri o bölgenin nüfusunu artırıcı rol oynar? A) Doğu Anadolu Bölgesi nde volkanik dağların geniş alan kaplaması B) Karadeniz Bölgesi nde engebenin fazla olması C) Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yaz kuraklığının şiddetli olması D) Akdeniz Bölgesi nde karstik alanların yaygın olması E) Ege Bölgesi nde akarsuların vadi tabanlarının geniş olması Yanıt: E 37

38 (KPSS ) Aşağıdaki grafikler, 2004 yılında Türkiye de çalışan erkek ve kadınların ekonomik etkinliklere göre oransal dağılımını göstermektedir. Grafiklerdeki bilgilere dayanarak aşağıdakilerden hangisine ulaşılabilir? A) Tarım sektöründe çalışan kadın sayısı erkeklerden fazladır. B) Hizmet ve endüstri sektörlerinde çalışan kadınların toplam oranı hizmet sektöründe çalışan erkek oranından fazladır. C) Çalışan kadın ve erkeklerin sektörlere oransal dağılımı birbirine yakındır. D) Hem kadınlarda hem de erkeklerde, hizmet sektöründe çalışanlar çoğunluktadır. E) Tarım ve hizmet sektörlerinde çalışan erkeklerin toplam oranı aynı sektörlerde çalışan kadın oranından azdır. Yanıt: E (KPSS ) Aşağıdaki grafik, Türkiye deki bir coğrafi bölgenin iki sayım dönemi arasındaki nüfus artış ve doğum oranlarını göstermektedir. Buna göre, bu bölgeyle ilgili olarak aşağıdaki yorumlardan hangisine kesin olarak gidilebilir? A) Bölge dışından göç almıştır. B) Nüfus yoğunluğu Türkiye ortalaması üzerine çıkmıştır. C) Okur yazar nüfus oranı yükselmiştir. D) Kadın nüfus oranı erkekten fazladır. E) Genç nüfus oranı yükselmiştir. Yanıt: A (KPSS 2008) Aşağıdakilerden hangisi Türkiye de köy altı yerleşmelerinin özelliklerinden biri değildir? A) Ekonomik etkinliklerinin tarım ve hayvancılığa dayalı olması B) Dağınık tip yerleşmenin yaygın olması C) Su kaynaklarına yakın olması D) Genellikle küçük ve az nüfuslu olması E) Kent merkezlerine yakın olması Yanıt: E 38

39 (KPSS 2009) Aşağıdaki tabloda 1950 ve 2000 yıllarında Türkiye nin aritmetik, fizyolojik ve tarımsal nüfus yoğunlukları verilmiştir Aritmetik nüfus yoğunluğu Fizyolojik nüfus yoğunluğu Tarımsal nüfus yoğunluğu Bu tablodaki bilgiler, I) 2000 yılında kırsal kesimde yaşayan insan sayısı 1950 yılındakinden azdır. II) yılları arasında Türkiye nin nüfusu üç kattan fazla artmıştır. III) 2000 yılında tarım alanlarının toplam yüz ölçümü, yılındakinden daha azdır. yargılarından hangilerine ulaşmak için yeterlidir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III Yanıt: B (KPSS 2009) Aşağıdakilerden hangisi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde nüfusun yoğun olduğu alanlar arasında yer almaz? A) Su kaynaklarına yakın alanlar B) Sulama olanakları iyileşen ovalar C) Ulaşım açısından önemli kavşaklar D) Endüstrinin yoğun olduğu yerler E) Hidroelektrik enerjinin üretildiği yerler Yanıt: E (KPSS 2009) Türkiye de, çalışan nüfus içinde tarım sektörünün oranı 1980 yılında % 60 iken, bu oran 2000 yılında % 48 e düşmüştür. Aşağıdakilerden hangisinin bu azalmaya neden olduğu söylenebilir? A) Dış satımda tarım ürünleri payının azalması B) Tarımda makineleşmenin artması C) Kent sayısının artması D) Ulaşım olanaklarının artması E) Yetiştirilen tarım ürünü çeşidinin artması Yanıt: B (KPSS 2010) Benzer topoğrafik ve klimatik özelliklere sahip olmasına karşın İstanbul ilinin nüfus yoğunluğu Çanakkale ilinin 50 katıdır. Bu yoğunluk farkının oluşmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi diğerlerinden daha fazladır? A) İstanbul un kapladığı alanın daha küçük olması B) İstanbul da ticaret ve endüstrinin çok gelişmiş olması C) Çanakkale Boğazı nın batı yakasını oluşturan Gelibolu Yarımadası nın milli park olması D) İstanbul da kültür ve sanat etkinliklerinin daha fazla olması E) Çanakkale de tarım alanlarının geniş yer tutması Yanıt: B (KPSS 2011) Türkiye de 1950 yılından sonra etkili olmaya başlayan iç göçlerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Denize kıyısı olan coğrafi bölgelerin tümünde nüfus artışının başlıca nedeni bölge dışından alınan göçlerdir. B) İç göçlerin önemli bir bölümü ekonomik ve sosyal alanlardaki değişimler ve doğal afetler gibi nedenlerle olmaktadır. C) Göç hareketi daha çok doğudan batıya doğru olmaktadır. D) Göç veren illerde doğum oranı genellikle yüksektir. E) Türkiye de nüfus hareketlerinin büyük çoğunluğunu iç göçler oluşturmaktadır. Yanıt: B 39

40 Fasulye Mercimek Nohut Diğer kitaplar ve testler için aşağıdaki linki tıklayınız. 5. Bölüm. TÜRKİYE NİN EKONOMİK COĞRAFYASI TÜRKİYE DE TARIM Türkiye Topraklarından Yaralanma Oranları: Ülkemiz arazisinin % 36'sı ekili dikili alan, % 32 si çayır ve otlak, % 26 sı orman ve % 6 sı diğer alanlar (yerleşim birimleri, tarıma elverişsiz, çıplak kayalıklar gibi) dır. Not: Tarımdaki makinalaşmanın etkisiyle çayır ve otlakların alanı daralırken, tarım alanlarımız genişlemektedir. Bölge Yüzölçümüne Göre Ekili Dikili Alanların Oranları: Bölge Ekili-Dikili Alanların Oranı Marmara % 30 İç Anadolu % 27 Ege % 24 G. Doğu Anadolu % 20 Akdeniz % 18 Karadeniz % 16 Doğu Anadolu % 10 Türkiye de Tarımı Etkileyen Faktörler: 1. Sulama: Türkiye tarımında en büyük sorun sulama sorunudur. Tarımda sulama ihtiyacının en fazla olduğu bölgemiz Güneydoğu Anadolu Bölgesi iken, bu sorunun en az olduğu bölgemiz Karadeniz Bölgesidir. Akarsularımızın derin vadilerden akması ve rejimlerinin düzensiz olmasından dolayı sulamada yeterince faydalanamıyoruz. Bunun için mutlaka akarsular üzerindeki baraj sayısı artırılmalıdır. Sulama Sorunu Çözüldüğünde; Üretim artar. Nadas olayı ortadan kalkar. Tarımda iklime bağlılık büyük oranda azalır. Üretimde süreklilik sağlanır ve üretim dalgalanmaları önlenir. Yılda birden fazla ürün alınabilir. Bu konuda en şanslı bölgemiz Akdeniz, en şanssız bölgemiz Doğu Anadolu Bölgesidir. Daha önce sebze tarımı yapılmayan bir yerde sebze tarımı da yapılmaya başlanır. Tarım ürün çeşidi artar. Köyden kente göçler azalır. 2. Gübreleme: Tarımda sulama sorunu çözüldükten sonra üretimi daha da artırmak için gübre kullanımı artırılmalıdır. Ülkemizde hayvancılığın gelişmiş olması tabii gübre imkanını oluşturmaktadır. Ancak; yurdumuzda tabii gübrenin yakacak olarak kullanılması bu olumlu durumu ortadan kaldırmaktadır. Ülkemizde üretilen suni gübre yeterli olmadığı için ithal (Fas, Tunus, Cezayir gibi ülkelerden) etmekteyiz. Bu da maliyeti artırdığından çiftçilerimiz yeterince gübre kullanamamaktadır. Gübre ihtiyacı, tabii gübrenin yakacak olmaktan kurtarılması ve gübre fabrikalarının artırılması ile karşılanabilir. 3. Tohum Islahı: Sulama ve gübre sorunu çözüldükten sonra verimi daha da artırmak için kaliteli tohum kullanılmalıdır. Ülkemizde kalite tohum üretme konusunda devlet üretme çiftlikleri ve tohum ıslah istasyonları çalışmalar yapmaktadır. Ancak kaliteli tohum ithali devam etmektedir. 4. Makine Kullanımı: Ürünün zamanında ekimi, hasadı ve yüksek verim için makine kullanımı şarttır. Ancak makine kullanımı yurdumuzda yeterli ölçüde gelişmemiştir. Türkiye'de makineleşmenin gelişmemesinin nedenleri: Makine kullanıma elverişsiz alanların varlığı, Makine kullanımının ekonomik olmadığı küçük alanların varlığı, İş gücünün bazı bölgelerde daha ucuz olması, Makine fiyatlarının çiftçinin alım gücünün üstünde olması. 5. Zirai Mücadele: Tarımdaki hastalıkların, yabani otların ve haşerelerin meydana getireceği üretim düşüklüğünü önlemek için ilaçlı mücadele şarttır. Zirai mücadelede daha çok ilaç kullanılmaktadır 6. Toprak Bakımı: Tarla yağışlardan önce sürülmeli, yabancı otlardan arındırılmalıdır. Erozyona karşı korunmalıdır. 7. Toprak Analizi: Toprak analizleri ile en iyi verim alınabilecek ürün belirlenir. Ayrıca toprağın ihtiyacı olan mineraller tespit edilerek kullanılacak gübre belirlenir. 8. Destekleme Alımı ve Pazar: Verimi etkilemez. Üretim miktarını etkiler. Çiftçi ürettiği malı pazarda zarar etmeden satabilmelidir. Çiftçinin elverişsiz piyasa şartlarından olumsuz etkilenmemesi için devlet bazı ürünlerde destekleme alımı yapmaktadır (Destekleme alımı: Devletin çiftçinin malını belirli bir taban fiyat üzerinden alması olayıdır.) Destekleme alımı yapılan ürünler: Pamuk, tütün, şeker pancarı, buğday, çay, fındık, kuru üzüm, kuru incir, kuru kayısı, haşhaş gibi dayanıklı ve sanayiye dayalı ürünlerdir TARIM ÜRÜNLERİ BAKLAGİLLER İlk yetişme döneminde yağış ister. Hasat döneminde kuraklık gerekir. Yurdumuz iklim şartları genelde nohut tarımına elverişlidir. En fazla tarımı İç Anadolu Bölgesinde yapılmaktadır. Bu bölgemizi Akdeniz ve Ege Bölgeleri takip etmektedir. Kuraklığa dayanıklı olduğu için en fazla tarımı Güney Doğu Anadolu Bölgesinde gelişmiştir. Mercimek üretimimizin yarıdan fazlası bu bölgeden karşılanır (kırmızı mercimek). Üretimde ikinci bölgemiz İç Anadolu Bölgesidir. (yeşil mercimek) Yurdumuzda sulama imkanı olan her yerde tarımı yapılabilir. Üretimde en büyük paya sahip bölgemiz İç Anadoludur. 40

41 Sebzecilik Keten Keneviri Soğan - Sarmısak Haşhaş Patates Çavdar Çay Çeltik (Pirinç) Tütün Mısır Pamuk Arpa Buğday Şekerpancarı Diğer kitaplar ve testler için aşağıdaki linki tıklayınız. TAHILLAR İlk yetişme döneminde (ilkbaharda) yağış ister. Olgunlaşma ve hasat döneminde kuraklık gerekir. Bu özelliğinden dolayı Karadeniz kıyılarında tarımı yapılamaz. Ayrıca düşük sıcaklılardan dolayı Doğu Anadolu'nun yüksek yerlerinde tarımı yapılamaz. Bunların dışında bütün bölgelerimizde tarımı yapılabilir. Buğday üretimi iklimdeki karasızlıktan dolayı bazı yıllar artarken, bazı yıllar düşer. Üretimin en fazla olduğu bölgemiz İç Anadolu Bölgesidir. İl olarak en fazla Konya, Ankara ve Adana dır. Soğuğa ve sıcağa dayanıklıdır. Bundan dolayı buğdayın yetişebildiği her yerde yetişir. Ayrıca düşük sıcaklıktan dolayı buğdayın yetişemediği Doğu Anadolu nun yüksek yerlerinde de tarımı yapılabilir. Üretim en fazla İç Anadolu Bölgesinde gerçekleşir. Olgunlaşma döneminde bol su ister. Bundan dolayı yurdumuzda sulama imkânı olan bütün her yerde tarımı yapılabilir. Yağ elde edilmeye başlandıktan sonra tarımı Akdeniz Bölgesinde hızla gelişmiştir. Bugün mısır üretimimizin yarısına yakını Akdeniz Bölgesinden elde edilir (Adana çevresi başta gelir). Üretimde 2. bölge Karadeniz Bölgesidir (Buğdayın yerine tarımı yapılmaktadır.) Bölge halkının temel besin maddesi olduğundan ticaret değeri yoktur. Çeltik ilk çimlenme döneminde bol su ister. Hasat döneminde kuraklık gerekir. Yurdumuzun sıcaklık şartları çeltik tarımına elverişlidir. Fakat su sorunu vardır. Bu sebeple tarımı akarsu kenarlarında gelişmiştir. Çeltik alanlarında sivrisinek çok geliştiğinden ekim alanları devletin kontrolündedir. (yerleşim birimleri çevresinde tarımına izin verilmemektedir.) Üretimde en büyük paya sahip bölgemiz Marmara Bölgesi dir. Başta Edirne ilimiz gelmektedir. Ayrıca Balıkesir, Çanakkale ve Bursa çevrelerinde de tarımı yapılır. Üretimde ikinci bölge Karadeniz Bölgesidir. Başta Samsun olmak üzere, Çorum, Sinop, Kastamonu çevresinde tarımı gelişmiştir. Akdeniz bölgesinde Silifke ve Amik ovaları önemli çeltik ekim alanıdır. Üretimimiz yeterli olmadığından ithal etmekteyiz. Serin yayla iklimi ister. Yem sanayisinde kullanılır. En fazla tarımı İç Anadolu Bölgesinde gelişmiştir YUMRULU BİTKİLER Alüvyal ve kumlu topraklarda iyi yetişir. Bütün bölgelerimizde tarımı yapılabilir. En fazla tarımı İç Anadolu Bölgesinde gelişmiştir (Nevşehir). Ayrıca Ödemiş-İzmir, Sakarya, Trabzon, Erzurum diğer önemli patates üretim merkezlerimizdir. Bütün bölgelerimizde tarımı yapılabilir. Bursa-Karacabey önemli soğan üretim merkezi iken Kastamonu sarmısakta önemli merkezimizdir. Soğansarmısak tarımı bütün bölgelerimizde yapılabilir. SEBZECİLİK Sebzeler çok fazla su ister. Yurdumuzda sebze yetiştiriciliği en fazla Akdeniz Bölgesinde gelişmiştir. Bu bölgeyi Ege ve Marmara Bölgeleri takip eder. En az geliştiği bölgemiz D.Anadolu bölgesidir. Sebebi yaz mevsiminin çok kısa sürmesidir. Ayrıca İç Anadolu Bölgesinde de sulama yetersizliğinden dolayı sebze tarımı gelişmemiştir. Sebze tarımı seracılık faaliyetleri ile Akdeniz ve Ege Bölgelerinde bütün yıl yapılabilmektedir. Seracılığın buralarda gelişme sebepleri; kışların ılık geçmesi ve güneşli gün sayısının fazla olmasıdır. SANAYİ BİTKİLERİ Yurdumuzda tarımı 1925 yılında Uşak ta başlamıştır (İlk fabrika Uşak ta 1926 yılında kuruldu). Bugün fabrikaların kurulduğu her yerde tarımı yapılmaktadır. Belirli iklim ve toprak isteği yoktur. Sulama imkanı olan her yerde tarımı yapılabilir. Üretimde birinci bölge İç Anadolu Bölgesidir. Şeker pancarı tarladan söküldükten sonra kısa bir süre sonra işlenmesi gerektiğinden tarımı fabrikalar çevresinde yapılır. Ayrıca pancar küspesi hayvan yemi olarak kullanıldığı için buralarda besi hayvan-cılığı da gelişmiştir. Kıyı bölgelerimizde tarımı yapıl-maz. Sebebi buralarda daha fazla gelir getiren ürünlere öncelik verilmesidir Alüvyal toprakları sever. Ayrıca yüksek sıcaklığa ihtiyaç duyar. Yetişme döneminde bol su, hasat döneminde kuraklık gerekir. Üretim alanları: Güneydoğu Anadolu Bölgesi. (En fazla Ş.Urfa çevresi). Gap ile birlikte tarımı hızla gelişmektedir Ege Bölgesi (kıyıdaki bütün çöküntü ovalarında), Akdeniz Bölgesi (başta Adana olmak üzere Hatay, İçel, Antalya çevresi), Marmara Bölgesinde Balıkesir, Bursa ve Çanakkale çevresi, Doğu Anadolu Bölgesinde etrafı dağlarla çevrili çukur alanlarda tarımı yapılır. (Elazığ ve Iğdır çevresi). Kıraç arazilerde yetişebilir. İlk yetişme döneminde su ister. Daha sonra mutlaka kuraklık olmalı. Bütün bölgelerimizde tarımı yapılabilir. Ancak kaliteli tütün yetiştirilmesi amacıyla ekim alanları devlet tarafından sınırlandırılmıştır. Üretim alanları: Ege Bölgesidir (Manisa, İzmir, Aydın, Muğla, Denizli ve Uşak çevresi). G.Doğu Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesidir. Tropikal iklim bitkisidir. Bol yağış ister. Bulutlu gün sayısı fazla olmalıdır. Kışlar ılık geçmelidir. Yurdumuzda en iyi yetişme şartlarını Doğu Karadeniz Bölümünde bulmuştur. Bugün Rize başta olmak üzere Ordu dan Gürcistan sınırına kadar olan kıyı kesimde tarımı yapılmaktadır. Yurdumuzda çay tarımı Cumhuriyetin ilanından sonra başlamıştır (1924). Çay tarımının tamamı Karadeniz Bölgesindedir. Doğu Karadeniz kıyıları hariç bütün bölgelerimizde tarımı yapılabilir. Ancak; uyuşturucu elde edildiği için üretimi devlet kontrolündedir. Bugün başta Afyon olmak üzere Kütahya, Uşak, Denizli, Burdur, Isparta, Konya çevresinde tarımı yapılır. Gıda sanayisinde ve tıpta narkoz yapımında kullanılır. Son yıllarda tütün bitkisine altarnatif bitki olsun diye Manisa'nın kırsal kesimlerinde (Gördes, Demirci, Kula, Selendi gibi) haşhaş tarımına müsaade edilmiştir. Lifleri dokuma sanayisinde, ip ve halat yapımında kulanılır. Yurdumuz üretiminin tamamına yakını Karadeniz Bölgesinden karşılanır. Başta Kastamonu olmak üzere Samsun, Amasya ve Çorum çevresinde tarımı yapılır. Keten üretiminde birinci bölge Marmara'dır. (Kocaeli) Kenevirden uyuşturucu elde edildiğinden üretimi devlet kontrolündedir. 41

42 Kayısı Muz Turunçgiller (Narenciye) - (Portakal, Mandalina, Limon, Greyfurt ve Turunç) Susam Yer Fıstığı Antep Fıstığı Soya Fasulyesi İncir Zeytin Fındık Elma Ayçiçeği Üzüm Diğer kitaplar ve testler için aşağıdaki linki tıklayınız. MEYVECİLİK Kışın 4 ºC ye kadar dayanabilir. Bu nedenle yetişme alanı en geniş olan meyvedir. Üzüm üretiminde başta Ege Bölgesi (Manisa, İzmir, Denizli ) gelir. G.Doğu Anadolu Bölgesidir. İç Anadolu Bölgesidir. Türkiye, dünya kuru üzüm üretiminde birinci sıradadır ve ihraç etmektedir. Üzümden sonra yetişme alanı en geniş olan meyvedir. Bütün bölgelerimizde tarımı yapılabilir. Niğde, Nevşehir, Amasya, Tokat, Kastamonu, Bursa, Burdur, Isparta, Antalya önemli elma üretim merkezlerimizdir. En fazla İç Anadolu'da yetiştirilir. Anavatanı Türkiye dir. En iyi yetişme şartları Karadeniz bölgesidir. Yurdumuz üretiminin %90 ını Karadeniz bölgesi karşılar. En fazla Ordu-Giresun olmak üzere Karadeniz kıyılarında yetiştirilmektedir. Ayrıca Marmara Bölgesinde Sakarya çevresinde tarımı yapılır. Türkiye dünya fındık üretimi ve ihracatında ilk sırada yer alır. (%60-70) Akdeniz iklim bitkisidir. Kış ılıklığı ister ve yaz kuraklığı ister. En fazla tarımı Ege Bölgesi nde gelişmiştir (Başta Aydın gelir.) Üretimin %80 i bu bölgeden karşılanır. Ayrıca Akdeniz Bölgesi, Güney Marmara ve Güney Doğu Anadolu Bölgesinin batısı ile Karadeniz kıyılarında (Doğu Karadeniz kıyıları hariç) tarımı yapılabilir. Türkiye Dünya kuru incir üretiminde ilk sırada yer alır ve önemli ihracat ürünümüzdür. En iyi yetişme şartlarını Güney Doğu Anadolu'da bulmuştur. (% 90). Başta Şanlı Urfa ve Gaziantep gelir. Ayrıca Akdeniz ve Ege Bölgelerinde çitlembik ağaçlarının aşılanması ile de tarımı yapılabilmektedir. Önemli ihracat ürünümüzdür. Tropikal iklim bitkisidir. Yurdumuzda tarımı en fazla Akdeniz Bölgesinde gelişmiştir (%88) Antalya başta olmak üzere bütün Akdeniz kıyılarında tarımı yapılabilmektedir. Ayrıca Ege Bölgesinde İzmir e kadar olan güney kıyılarında, Güney Marmara Bölümünün soğuktan korunmuş kıyılarında, Doğu Karadeniz Bölümünde Rize çevresinde ve Güney Doğu Anadolu Bölgesinin batısında tarımı yapılmaktadır. Ege Bölgesinde kıyıdan 200 km içerilere kadar tarımı yapılabilmektedir. Sebebi bölgede dağların kıyıya dik uzanması sonucu deniz etkisinin iç kesimlere kadar sokulabilmesidir. Doğu Karadeniz Bölümünde yetiştirilebilmesi kış ılıklığı ile ilgilidir. (Mikroklima) Tropikal iklim bitkisidir. Yurdumuzda Akdeniz Kıyılarında tarımı yapılabilmektedir. Bugün tarımı daha çok Alanya-Anamur arasında gelişmiştir. (% 100) Bütün bölgelerimizde tarımı yapılabilir. En fazla tarımı Doğu Anadolu Bölgesi nde Malatya-Elazığ çevresinde gelişmiştir. YAĞ BİTKİLERİ İlk yetişme döneminde su, hasat döneminde kuraklık ister. Bundan dolayı Doğu Karadeniz kıyıları hariç bütün bölgelerimizde sulama ile tarımı yapılır. Üretim alanları: Marmara Bölgesi (Ergene Bölümü). Karadeniz Bölgesi (Orta Karadeniz) İç Anadolu Bölgesi dir. Son yıllarda Akdeniz ve Ege Bölgelerinde tarımı hızla gelişme göstermektedir. Sebebi pamuk bitkisine göre daha az masraflı olmasıdır. Akdeniz iklim bitkisidir. Ancak Akdeniz Bölgesinde tarımı fazla gelişmemiştir. (Daha fazla gelir getiren ürünlere öncelik tanınmasından dolayıdır.) Üretim alanları: Ege Bölgesi (Kıyı Ege Bölümündeki ova ve kenarlarında-manisa, Aydın, İzmir, Muğla, Denizli çevresi). Marmara Bölgesi-Güney Marmara kıyıları (en kaliteli sofralık zeytin bu bölgeden Gemlik çevresinden elde edilir). Akdeniz Bölgesi (Antalya çevresi en fazla). Ayrıca Doğu Karadeniz de Artvin. (Mikroklima) Güney Doğu Anadolu Bölgesi nde Gaziantep çevresinde tarımı yapılır. Zeytinin devirli üretim özelliğinden dolayı; üretim bir yıl fazla, bir yıl azdır. Türkiye, dünya zeytin üretiminde İtalya, İspanya ve Yunanistan'dan sonra 4. sıradadır. Önceleri daha çok Doğu Karadeniz de Ordu-Giresun çevresinde tarımı yapılırdı yılından sonra yağ sanayisinde kullanılmaya başlanılınca tarımı Akdeniz Bölgesinde hızla gelişmiştir. Kısa sürede geliştiği için bölgede ikinci ürün olarak yetiştirilir. Adana başta olmak üzere İçel, Hatay çevresinde tarımı gelişmiştir. Türkiye üretiminin % 92 sini Akdeniz Bölgesi karşılar. Akdeniz iklim şartlarında iyi yetişmektedir. En fazla tarımı bu bölgede Adana çevresinde gelişmiştir (%91). Ayrıca G. Doğu Anadolu Bölgesinin batısında, Ege Bölgesi nde Muğla, Manisa ve Aydın çevresinde tarımı yapılır. Çerez olarak tüketildiği gibi yağ da elde edilir. Sıcak iklim bitkisidir. Yurdumuzda başta Güney Doğu Anadolu Bölgesi olmak üzere Akdeniz ve Ege Bölgelerinde tarımı yapılır. Yağ elde edilir. Ayrıca helva yapımında kullanılır. İTHAL ETTİĞİMİZ TARIM ÜRÜNLERİ: Pirinç, Kahve, Kakao, Muz, Kivi, Ananas, Hindistan cevizi ve Hurmadır. ÖNEMLİ İHRACAT ÜRÜNLERİMİZ: Fındık, Antep fıstığı, Pamuk, Tütün, Kuru Üzüm, Kuru İncir, Kuru Kayısı, Haşhaş gibi. 42

43 Tiftik Keçisi (Ankara Keçisi) Kıl Keçisi Koyun Manda İnek Diğer kitaplar ve testler için aşağıdaki linki tıklayınız. HAYVANCILIK Tarımın bir kolu olan hayvancılık; ekonomik değeri olan hayvanların yetiştirilmesi, çeşitli şekillerde yararlanılması ve pazarlanması olayıdır. Kırsal kesimlerde hayvancılık tarımın sigortası durumundadır. İklimdeki karasızlıkların tarımı olumsuz yönde etkilemesinden dolayı tarım ve hayvancılık birbirini destekler. Örnek: Şeker fabrikaları çevresinde besi hayvancılığının gelişmesi, Doğu Anadolu Bölgesinde iklim ve yer şekillerinin tarımsal faaliyetleri olumsuz etkilemesinden dolayı bölgede birinci ekonomik faaliyet hayvancılıktır. Türkiye hayvan varlığı fazla olan bir ülkedir. Ancak hayvanlarımızın et, süt, yumurta verimleri düşüktür. HAYVANCILIĞIMIZI GELİŞTİRMEK İÇİN; 1. Hayvan soyları İyileştirilmelidir. (Islah edilmelidir.) Yerli ırklar et-süt verimi yüksek olan ırklarla melezleştirilmeli veya iyi cins hayvan ithal ederek sayısını artırmalıyız. İyi cins hayvan yetiştirmek amacıyla Cumhuriyetin ilk yıllarında çalışmalar başlatılmıştır. İyi cins hayvan yetiştiren çiftliklere hara denir. Örnek: Bursa- Karacabey, Eskişehir-Çifteler. 2. Mera hayvancılığı yerine ahır hayvancılığı geliştirilmelidir. Mera hayvancılığı otlaklarda yapılan hayvancılık şeklidir. Masrafsızdır. Ancak verim düşüktür. Bundan dolayı yem kullanımı fazla olan, fakat verimi yüksek olan ahır hayvancılığına önem verilmelidir. Türkiye de genelde mera hayvancılığı gelişmiştir. Bundan dolayı hayvancılığımızın coğrafi dağılışında daha çok iklim etkilidir. Ayrıca et ve süt üretimi de iklimin etkisi altındadır. 3. Otlaklar korunmalıdır. Otlaklarımız tarımda makinalaşma ile sürekli olarak daralmaktadır. Ayrıca otlaklarda aşırı otlatma sonucu otlaklar bozulmaktadır. Bu olumsuzluklar sonucunda hayvanlarımız yeterince beslenememektedir. Hayvancılığı geliştirmek için bu olumsuz durumlar önlenmelidir. 4. Yem üretimi artırılmalıdır. 5. Erken kesim önlenmelidir. (süt kuzu-süt dana) 6. Salgın hastalıklarla mücadele edilmelidir. 7. Çiftçi eğitilmeli ve kredi desteği sağlanmalıdır. HAYVANCILIĞIMIZIN COĞRAFİ DAĞILIŞI BÜYÜKBAŞ HAYVANCILIK: (Sığır, at, eşek, katır, deve) Sağılan ve kesilen hayvan sayısı az; üretilen süt ve et miktarı fazla ise orada büyük baş hayvancılık (inek yetiştiriciliği) gelişmiştir. Sağılan ve kesilen hayvan sayısı fazla ise; üretilen et ve süt miktarı az ise küçükbaş hayvancılık gelişmiştir (Koyun yetişitiriciliği). Büyük baş hayvanlar içinde en fazla sığır (inek, öküz, dana, manda) yetiştiriciliği vardır. Sığırlar içinde de en fazla inek yetiştirilmektedir. Bütün bölgelerimizde inek yetiştiriciliği vardır. Ama en fazla Karadeniz Bölgesinin kıyı kesimi ile Doğu Anadolu Bölgesinde Erzurum-Kars Bölümünde gelişmiştir. Karadeniz Bölgesinde gelişmesi, yağışların fazla olmasından dolayı çayırların fazla olmasıdır. Erzurum-Kars bölümünde gelişmesi, yaz yağışlarıyla oluşan gür ot ve çayırlıklardır. İnek yetiştiriciliği ayrıca şeker fabrikaları çevresinde de şeker pancarı küspesinin hayvan yemi olarak kullanılmasından dolayı gelişmiştir. Bol sulu, bataklık ve göl kenarlarında beslenir. Yurdumuzda başta Karadeniz Bölgesi kıyı kesimi olmak üzere G.Marmara Bölümünde yetiştiriciliği yaygındır. Et kalitesi düşük olduğundan yetiştiriciliği fazla gelişmemiştir. Büyükbaş hayvancılık Doğu Bölgelerimizde mera hayvancılığı şeklinde iken Batı Bölgelerimizde ahır hayvancılığı şeklindedir. KÜÇÜKBAŞ HAYVANCILIK Bozkırların hayvanıdır. Hafif dalgalı düzlüklerde iyi yetişir. Türkiye nin iklim şartları genelde koyun yetiştiriciliğine elverişlidir. Düşük sıcaklık sebebiyle Doğu Anadolu Bölgesinin doğusunda yetiştiriciliği gelişmemiştir. Ayrıca Doğu Karadeniz Bölümünün kıyı kesiminde yüksek nem ve gür çayırlardan dolayı koyun yetiştirilmez. En fazla koyun yetiştiren bölgemiz bozkırların geniş alan kaplamasından dolayı İç Anadolu Bölgesidir. Doğu Anadolu Bölgesi (batısı) ve G.Doğu Ana-dolu Bölgelerinde de koyun yetiştiriciliği gelişmiştir. Koyun Türleri: Kıvırcık: Soğuğa dayanıklı değildir. Et verimi yüksektir. Marmara ve Ege Bölgelerinde yetiştirilir. Sakız ve Dağlıç: Ege ve İç Batı Anadoluda yetiştirilir. Karaman: Ege, İç, Doğu ve G.Doğu Anadolu Bölgelerinde yetiştirilir. Merinos: G.Marmara Bölümünde yetiştirilir. Merinos yünü için yetiştirilmek-tedir. Dağlık bölgelerin hayvanıdır. Ağaçların filizlerini yemek suretiyle beslenir. Ormanlara zarar verdiği için sayılarının azaltılması yoluna gidilmektedir. En fazla Akdeniz Bölgesi ile Doğu Anadolu Bölgelerinde yetiştirilir. Tiftiği için yetiştirilmektedir. Yurdumuzda Ankara-Konya çevresi ile G.Doğu Anadolu Bölgesinde Siirt çevresinde yetiştirilmektedir. KÜMES HAYVANCILIĞI (Tavuk, horoz, hindi, kaz, ördek, devekuşu) Kümes hayvanları içinde en fazla yetiştirilen tavuktur. Kümes hayvancılığı bütün bölgelerimizde yapılabilmektedir. Ama en fazla Marmara ve Ege Bölgelerinde gelişmiştir. İstanbul, İzmir, Manisa, Balıkesir, Ankara gibi büyük kentler çevresinde gelişmiştir. 43

44 ARICILIK Bal, bal mumu, polen, arı sütü elde etmek için arıcılık bütün bölgelerimizde yapılabilmektedir. En fazla Ege ve Doğu Anadolu Bölgelerinde gelişmiştir. Muğla, Manisa, İzmir, Balıkesir, Çanakkale, Ağrı, Erzurum, Hakkâri, Rize (Anzer yöresinin balları çok ünlüdür.) Artvin, Ordu önemli bal üretim merkezlerimizdir. Türkiye değişik iklim bölgeleri ve coğrafyasından dolayı çok zengin ve çeşitli arı florasına sahiptir. Bu özelliği nedeni ile 4. sırada yer almaktadır. Türkiye'nin toplam bal üretimi tondur. Bunun tonu dış satıma gitmektedir. Ancak ülkede koloni başına ortalama bal verimi kg civarında olup, arıcılıkta gelişmiş ülkelerdeki verimin 1/3' ü kadardır. İPEK BÖCEKÇİLİĞİ İpek böceği yetiştirme ve kozasından ipek elde etme faaliyetidir. Dut yaprağı yemek suretiyle beslenir. En fazla G.Marmara da gelişmiştir. Bursa, Balıkesir, Bilecik çevresinde çok gelişmiştir. İpekli dokumada ise Bursa-Gemlik-İstanbul gelişmiştir. BALIKÇILIK Yurdumuzun etrafı denizlerle çevrili, birçok akarsu ve tatlı su gölümüz olmasına rağmen balıkçılık gelişmemiştir. Balıkçılığın Gelişmemesinin Sebepleri: Denizlerimizin balık bakımından zengin olmaması, Açık deniz (Okyanus) balıkçılığının yapılmayışı, Taşıma ve depolama imkânlarının yetersizliği, Zararlı avlanma yöntemlerinin uygulanması (dinamit patlatma, trol avcılığı gibi) Denizlerimizdeki kirlenmenin önlenememesi, Türkiye de Balık Üretiminin Denizlere Göre Dağılışı: 1. Karadeniz % Ege Denizi % Marmara Denizi % Akdeniz % 9 Bodrum kıyılarında sünger avcılığı gelişmiştir. MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI MADENCİLİK Yerkabuğunun farklı derinliklerinden çıkarılan, ekonomik değer taşıyan mineral ve elementlere maden denir. Türkiye de madencilik faaliyetleri 1935 yılında kurulan MTA ile özel sektör tarafından yürütülmektedir. Türkiye de çıkarılan önemli madenler: 1. Demir: En zengin demir yataklarımız, Divriği (Sivas), Hekimhan ve Hasançelebi (Malatya), Edremit (Balıkesir), Dikili ve Torbalı (İzmir) ve Simav (Kütahya) çevresinde bulunmaktadır. Ereğli, Karabük ve İskenderun da demirçelik fabrikaları bulunmaktadır. 2. Bakır: Ülkemizin en zengin madenlerinden biri olan bakır yatakları, çoğu kez kurşun ve çinko ile birlikte bulunur. En önemli bakır yataklarımız Karadeniz Bölgesi nde bulunur. Murgul (Artvin), Küre (Kastamonu), Çayeli (Rize) bu bölgedeki başlıca yataklardandır. Ayrıca Maden (Elazığ) ve Ergani (Diyarbakır)'de de bakır yatakları mevcuttur. Samsun, Diyarbakır ve Elazığ'da işletmeleri vardır. 3. Krom: Paslanmayan ve çok sert bir maden olduğundan, madeni eşya yapımında ve kaplamasında kullanılır. Krom yatakları altı ana bölgede toplanmıştır. Fethiye, Köyceğiz, Denizli Guleman (Elazığ) Bursa, Eskişehir Adana, Kayseri, Mersin İskenderun, Kahraman Maraş, İslahiye Krom madeni Antalya ve Guleman daki ferrokrom tesislerinde işlenmektedir. 4. Boksit: Alüminyumun hammaddesi olan boksit, çok hafif olduğundan uçak sanayisinde, otomobil, ev, elektrik malzemesi yapımında kullanılır. Boksit yatakları Seydişehir (Konya), Akseki (Antalya), İslahiye (Gaziantep) ve Milas (Muğla) civarında bulunur. Buralarda çıkarılan boksit, Seydişehir alüminyum tesislerinde işlenmektedir. 5. Bor Mineralleri: Ülkemiz, bor rezervi bakımından Dünya nın en zengin yataklarına sahiptir. Bu nedenle, bor madeninin çoğu ihraç edilmektedir. Bor madeninden elde edilen boraks ve asit borik nükleer alanda, jet ve roket yakıtında katkı maddesi olarak, ayrıca sabun, tekstil, cam, kâğıt sanayi, vb. alanlarda kullanılır. Ülkemizde Balıkesir, Susurluk, Bigadiç çevresi ile Kütahya, Emet Niğde (Bor) ve Eskişehir çevresinde çıkarılır. Çıkarılan mineraller Bandırma daki tesislerde işlenir. 6. Kükürt: Gübre, kimya ve boya sanayiinde kullanılır. Ayrıca kauçuğun işlenmesinde ve sülfürik asit üretiminde de kullanılır. Ülkemizde, kükürt yatakları Keçiborlu (Isparta) ve Milas (Muğla) çevresinde bulunmaktadır. 7. Zımpara Taşı: Çeşitli kesici, törpüleyici ve silici aletlerin yapımında kullanılan zımpara taşı yönünden ülkemiz çok zengindir. Tire (İzmir), Manisa, Söke (Aydın), Milas (Muğla) ve Tavas (Denizli) da çıkarılır. 8. Tuz: Türkiye tuz yatakları bakımından son derece zengindir. Kaya tuzu yatakları üçüncü jeolojik zamanda, kapalı göl havzalarında suların buharlaşması ile oluşmuştur. Son yıllarda tuz üretimimiz üç kat artmıştır. Türkiye deki tuz üretiminin çoğu, Tuz Gölü ile İzmir Çamaltı tuzlasından sağlanır. Kaya tuzu yatakları, Çankırı, Kars, Iğdır ve Nevşehir çevresinde bulunmaktadır. 9. Cıva: Tek sıvı madendir. Zirai ilaç yapımında, kâğıt sanayinde, suni gübre üretiminde ve boya sanayinde kullanılır. Türkiye de, Sarayönü (Konya), Ödemiş (İzmir), Manisa ve Uşak çevresinde çıkarılmaktadır. 10. Kurşun - Çinko: Genelde kurşun ve çinko bir arada bulunur. Ülkemizde, Keban (Elazığ) ve Kayseri çevresinde kurşun-çinko yatakları vardır. 11. Lületaşı: Eskişehir çevresinde çıkarılır ve işlenir. Süs eşyası yapımında kullanılır. 12. Oltu taşı: Erzurum un Oltu ilçesinde çıkarılır ve işlenir. Süs eşyası yapımında kullanılır. 44

45 13. Fosfat: Gübre hammaddesi olarak kullanılan fosfat ihtiyacımızı karşılamaz. Fas, Tunus ve Cezayir de yaygın olarak görülür ve daha çok bu ülkelerden ithal edilir. Türkiye deki en zengin fosfat yatakları Mazıdağı (Mardin), Adıyaman, Bingöl ve Bitlis te bulunmaktadır. 14. Manganez: Çeliğe sertlik kazandırmak ve direncini artırmak için kullanılır. Uşak, Afyon, Muğla, Adana, Artvin çevresinde manganez yatakları bulunur. İhtiyacı karşılamaz. Bu nedenle ithal edilir. 15. Mermer: Ülkemiz mermer bakımından zengindir. Afyon, Kütahya, Marmara Adası, Kırşehir, Tokat ve İzmir çevresinde çıkarılır. Yurt dışına ihracatı yapılır. Miktar olarak en fazla ihraç edilen madendir. 16. Volfram (Tungsten): Bursa Uludağ da çıkarılıp işletilmektedir. Fakat son yıllarda üretimi durmuştur. ENERJİ KAYNAKLARI 1. Taşkömürü: Türkiye de Zonguldak, Amasra, Ereğli arasındaki sahada çıkarılır. Demir-çelik sanayinde enerji kaynağı olarak tüketildiğinden, Karabük ve Ereğli demir-çelik fabrikaları buraya kurulmuştur. 2. Linyit: En zengin enerji kaynaklarımızdan biridir. Bütün bölgelerde linyit rezervi bulunmaktadır. Taşkömürüne göre kalorisi daha azdır. Ancak yaygın olduğundan enerji ihtiyacımızın en önemli kısmını karşılamaktadır. Linyit yatakları; Afşin, Elbistan (K. Maraş), Tavşanlı, Seyitömer (Kütahya), Soma (Manisa), Yatağan (Muğla), Aşkale (Erzurum), çevresinde bulunmaktadır. Linyitten elektrik enerjisi elde eden termik santrallerimiz; Soma, Tunçbilek, Seyitömer, Afşin-Elbistan, Yatağan termik santralleridir. 3. Petrol: Türkiye de ki petrol yatakları fazla zengin sayılmaz. İhtiyacımızın % 90'nına yakınını ithal etmekteyiz. Petrol yataklarımızın % 98'i Güney Doğu Anadolu Bölgesi nde bulunur. Petrol, Raman, Garzan, Kurtalan, Adıyaman ve Mardin çevresinde çıkarılmaktadır. Ülkemizde çıkarılan ve ithal edilen petrol, Orta Anadolu (Kırıkkale), Aliağa (İzmir), Ataş (Mersin), İpraş (İzmit) ve Batman rafinerilerinde işlenmektedir. 4. Doğal gaz: Ülkemiz, doğal gaz yatakları bakımından zengin değildir. Şu anda sadece Trakya da Hamitabat ve Güneydoğu Anadolu da Mardin-Çamurlu sahasında üretim yapılmaktadır. Doğalgaz ihtiyacımızın önemli bir kısmı, Rusya Federasyonu ve Cezayir den ithal edilmektedir. Doğalgaz ter-mik santrallerimiz Hamitabat, Ovaakça ve Ambarlı'dır. 5. Su Gücü (Hidroelektrik enerjisi): Barajlardaki suyun, elektrik üreten santralleri çalıştırması ile oluşan enerjiye hidroelektrik enerjisi denir. Türkiye de, elektrik ihtiyacının %40 lık kısmı hidroelektrik santrallerden elde edilmektedir. Keban, Karakaya, Oymapınar, Atatürk, Hirfanlı, Seyhan, Kemer ve Demirköprü gibi birçok baraj, elektrik ihtiyacımızı karşılamaktadır. Dışarıya akıntısı olan bazı göllerimiz, tabii baraj özelliğindedir. Bunlardan elektrik üretilir. Başlıcaları; Hazar, Çıldır, Tortum ve Eğirdir gölleridir. 6. Rüzgâr Gücü: Kıyı Ege'de Çeşme ve Bozcaada'da rüzgar tirbünleri bulunur. Yaygın değildir. 7. Jeotermal Enerji: Jeotermal enerji, yeraltındaki sıcak sulardan ya da su buharından elde edilir. Türkiye, yakın bir jeolojik devirde oluştuğundan ve genç kıvrım dağları kuşağında bulunduğundan dolayı, fay hatları ve fay kaynakları oldukça yaygındır. Özellikle Ege Bölgesi ndeki Germencik (Aydın), Balçova (İzmir), Sandıklı (Afyon), ve Sarayköy (Denizli) civarında sıcak su kaynakları bulunmaktadır. Şu anda sadece Sarayköy (Denizli) ve Germencik (Aydın) da elektrik enerjisi üreten jeotermal santral bulunmaktadır. 8. Radyoaktif Mineraller: Radyoaktif mineraller, nükleer enerji üretiminde kullanılır. Uranyum ve toryum gibi radyoaktif maddelerin parçalanmasıyla enerji elde edilir. Ülkemizde Aydın, Uşak, Manisa, Çanakkale ve Yozgat yörelerinde uranyum, Eskişehir çevresinde toryum yatakları tespit edilmiştir. Fakat şu anda, ülkemizde radyoaktif maddelerden nükleer enerji üretimi yapılmamaktadır. 9. Güneş Enerjisi: Türkiye ve özellikle güney bölgelerimiz, güneş enerjisinden iyi yararlanabilecek bir konuma sahiptir. En fazla potansiyel Güneydoğu Anadolu, Akdeniz ve Ege'de, en az potansiyel ise Karadeniz Bölgesindedir. TÜRKİYE DE SANAYİ Hammaddenin mamül ve yarı mamül duruma getirilmesi faaliyetlerine üretim, üretim tekniğine de sanayi ya da endüstri denir. SANAYİNİN KURULMASI İÇİN GEREKLİ KOŞULLAR 1. Hammadde Sanayide üretim yapılabilmesi için hammaddenin olması gerekmektedir. Ülkemizde, hammadde kaynakları ile sanayi kuruluşları arasında son derece sıkı bir ilişki mevcuttur. Örneğin: Unlu gıda sanayi İç Anadolu da, Dokuma sanayi Adana, İzmir, Denizli çevresinde, Zeytinyağı sanayi Ege kıyılarında, Boya, plastik ve lastik fabrikaları rafineri kenarlarında yaygınlık göstermektedir. 3. Enerji Fabrikaların çalışması için enerji gerekmektedir. Bunun için, taşkömürü, petrol, linyit gibi kaynaklardan yararlanılır. Ülkemizde petrol, taşkömürü, doğal gaz gibi enerji kaynaklarının çoğu dışarıdan temin edildiğinden önemli bir döviz çıktısına neden olmakta, bu durum sanayileşme hızını azaltmaktadır. 5. Ulaşım Sanayinin ihtiyacı olan hammadde ve mamül maddenin taşınması faaliyetlerine ulaşım denir. Hammaddenin fabrikalara taşınması ve üretildikten sonra pazarlara taşınması, yaygın ulaşım ağıyla mümkündür. Ülkemizde, sanayi tesisleri, genelde önemli ulaşım yolları kenarlarında ve limanlara yakın yerlere kurulmuştur. İstanbul, İzmir, Mersin, Adana gibi merkezlerin çok gelişmesi ulaşımla çok yakından ilişkilidir. 45

46 6. Pazar Üretilen her türlü sanayi ürününün satılması gereklidir. Bu bakımdan sanayi tesislerinin kurulmasında diğer etkenlerin yanında nüfusun kalabalık olduğu, tüketimin fazla olduğu sahalar tercih edilmektedir. Örneğin, batı bölgelerinde nüfus fazla olduğundan ürünlerin Pazarlanması kolay olurken doğu bölgelerinde nüfus az olduğundan ürünlerin pazarlanması zor olur. Bu durum sanayi tesislerinin buralarda kurulmasını zorlaştırmaktadır. (Kümes hayvancılığı, et-süt ürünleri, unlu mamüller.) 7. Yüzey Şekilleri Sanayi tesisleri, genelde düz sahalarda daha kolay kurulabilmektedir. Dağlık ve engebeli yerlerde sanayinin kurulması zordur. TÜRKİYE DEKİ SANAYİ KOLLARI 1. Besin Sanayi Açıklama Fabrikalar Şehirler Şeker fabrikaları Çay fabrikaları Un fabrikaları Zeytinyağı fabrikaları Ayçiçek yağı fabrikaları Tütün fabrikaları İspirtolu içki ve şarap fabrikaları Konserve ve salça fabrikaları Süt ürünleri fabrikaları Hammaddesi, tarımsal ve hayvansal ürünlerden oluşan sanayi dalıdır. Ülkemizde, tarım ve hayvancılık geliştiğinden ve nüfus fazla olduğundan besin sanayi oldukça gelişmiştir. Kuruluş yerleri, genelde hammaddenin fazla olduğu yerlerde veya büyük şehirlerin kenarlarında toplanmıştır. İlk defa 1926 yılında kurulmuştur. Şekerpancarı kıyı kesimler hariç her yerde yetişir. Hemen işlenmesi gerektiğinden, fabrikaları üretim alanları yakınında kurulmuştur. Şu anda ülkemizde 30'a yakın şeker fabrikası bulunmaktadır Trabzon - Rize arasındaki bölgede bulunmaktadır. Buğday, Doğu Karadeniz ve Batı Karadeniz kıyıları dışında her yerde yetiştirilir. Aynı zamanda halkın temel besin maddesidir. Bu nedenle un fabrikaları her bölgeye dağılmıştır. Makarna ve bisküvi fabrikaları daha çok İç Anadolu da yoğunlaşmıştır. Ege ve Güney Marmara da yoğun olarak görülür. Özellikle Edremit, Ayvalık, Burhaniye, Aydın, İzmir çevresinde yoğunlaşmıştır. Trakya da yoğun olmakla birlikte, İç Anadolu, Ege ve Güneydoğu Anadolu da da görülür. Soya ve mısırdan ise Akdeniz Bölgesi nde yağ elde edilir. İstanbul, İzmir, Samsun, Tokat, Malatya, Adana ve Bitlis te bulunmaktadır. İstanbul, Yozgat, Diyarbakır, Tekirdağ, İzmir, Ankara, Kırşehir, Gaziantep, Elazığ gibi merkezlerde rakı, bira ve şarap fabrikaları bulunmaktadır. Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinin kıyı kesimlerinde yaygındır. İzmir, Balıkesir, Edirne, Erzurum, Elazığ, Kars, İstanbul, Trabzon ve Bursa çevresinde yer alırlar. 2. Dokuma, Tekstil ve Deri Sanayi Dokuma ve giyim, Türkiye de en gelişmiş ve üretimin önemli bir kısmının ihraç edildiği bir sanayi Açıklama koludur. Gelişmiş ülkelerle rekabet edilebilmekte ve onların pazarlarına dahi, girebilmektedir. Böylece ülkemize çok fazla döviz girdisi sağlanmaktadır. Fabrikalar Şehirler Pamuk ipliği ve Adana, Antalya, K. Maraş, Tarsus, pamuklu Nazilli, Denizli, Manisa, İzmir, İstanbul, dokuma Konya, Kayseri, Malatya, Bursa. Yün ipliği ve Hereke, Bünyan, Siirt, Bursa, Tekirdağ, yünlü kumaş İstanbul. Suni ipek ve İstanbul ve Bursa kumaş Tabii ipek ve Gemlik ve Bursa kumaş Hazır giyim İstanbul, Bursa, Denizli ve İzmir. Isparta, Uşak, Gördes, Sivas, Ladik ve Halıcılık Deri ve kösele işleme Kayseri. İstanbul, İzmir, Bolu, Gerede, Erzurum ve Uşak. 3. Maden Sanayi (Metalurji Sanayi) Fabrikalar Şehirler Demir - çelik Karabük, Ereğli, İskenderun, Kırıkkale, Sivas ve İzmir de bulunmaktadır. Alüminyum Seydişehir de bulunmaktadır. Bakır işleme Samsun ve Artvin (Murgul), Elazğ (Maden) da bulunmaktadır. Kurşun ve çinko Elazığ ve Kayseri de bulunmaktadır. Menteşe Yöresi ndeki krom madeni Krom işleme Antalya da, Elazığ ve çevresindeki kromlar da Guleman daki fabrikalarda işlenmektedir. 4. Makine Sanayi Fabrikalar Şehirler Otomobil Kamyon- Otobüs Traktör Demiryolu Taşıtları Tersaneler (Gemi Yapımı) Uçak İstanbul, İzmir, İzmit, Bursa, Adana. İstanbul, izmir, İzmit, Aksaray. İstanbul, İzmir, İzmit, Konya, Adana, Adapazarı Eskişehir, Ankara, Sivas, Adapazarı. İstanbul (Pendik, Tuzla), Gölcük, İzmir Eskişehir, Ankara (Savaş uçağı) 5. Kimya Sanayi Fabrikalar Şehirler Batman, İzmit, Mersin, İzmir ve Kırıkkalede petrol rafinerileri bulunmaktadır. Petrokimya İstanbul, İzmir, Ankara, Adapazarı ve İlaç Bursa çevresinde yoğunlaşmıştır. 130 civarında ilaç fabrikamız bulunmaktadır. İzmit, Adapazarı ve Kırşehir de Lâstik bulunmaktadır. Mersin, Bandırma, Elazığ, Kütahya, Tekirdağ ve İskenderun da bulunmaktadır. Ül- Gübre kemizdeki gübre üretimi yeterli değildir. 46

47 6. Orman Ürünleri Sanayi Ağaç malzemeden üretilen tüm malzemeler orman ürünleri endüstrisine girer. Açıklama Karadeniz Bölgesi nde hammadde fazla bulunduğundan burada gelişmiştir Fabrikalar Şehirler Kereste Düzce, Bartın, Ayancık, Rize, Ordu, Artvin, fabrikaları Antalya ve Isparta da bulunur. Adapazarı, Ankara, İnegöl, İstanbul, İzmir Mobilya ve Kayseri de gelişmiştir. Türkiye mobilya fabrikalatı ürünlerini ihraç edebilmektedir. Kâğıt fabrikaları Mersin (Taşucu), Muğla (Dalaman), Afyon (Çay), Zonguldak (Çaycuma), Kastamonu (Taşköprü), Giresun (Aksu), İzmit, Balıkesir. 7. Çimento, Cam, Seramik Sanayi Bu sanayi koluna taşa, toprağa bağlı sanayi Açıklama kolu da denilmektedir. Fabrikalar Şehirler Hammaddesi kolay temin edilir. Her bölgede, inşaat sanayinde kullanılır. Ayrıca ulaşım masrafları maliyeti artırır. Bu nedenle çimento fabrikaları Türkiye nin her Çimento bölgesine dağılmıştır. İstanbul, İzmit, fabrikaları Adana, İzmir, Elazığ, Mersin, Yozgat, Denizli, Adıyaman, Ordu gibi merkezler bunlardan bazılarıdır. Cam fabrikaları Seramik fabrikaları ULAŞIM İstanbul, Mersin, Kırklareli ve Sinop ta cam fabrikaları bulunmaktadır. Çanakkale, Bilecik, Kütahya, İstanbul ve İzmir de bulunmaktadır. Üretimin bir kısmı yurt dışına ihraç edilir. İnsanların ürettikleri çeşitli ham ve işlenmiş maddelerin, haberlerin bir yerden başka bir yere nakledilmesine ulaşım veya ulaştırma denilmektedir. BAŞLICA ULAŞIM YOLLARI 1. Kara Yolları Yerşekillerinin engebeli olması, dağların doğu-batı yönlü uzanması karayolu ulaşım maliyetini arttırmaktadır. En riskli fakat en çok gelişmiş ulaşım türüdür. Kuzey-güney yönlü geçitler; Trabzon-Günüşhane Zigana Gümüşhane-Erzurum Kop Zonguldak-Ankara Ecevit Antalya-Isparta Çubuk Mersin-karaman Sertavul Adana-Niğde Gülek Adana-Hatay Belen 2. Demir Yolları Karayonula önem verildiği için demiryolu ulaşımı gelişmemiştir km. kadar demiryolu hattımız vardır. Batı Akdeniz, Doğu Karadeniz ve Hakkari bölümlerinde demiryolu ulaşımı yoktur. 3. Deniz Yolları En ucuz ve kaza riski en az olan ulaşım türüdür. Dış ticarette en fazla kullanılan ulaşım türü deniz yollarıdır. Türkiye'de Başlıca Limanlar: İstanbul, Trabzon, Samsun, Zonguldak, İzmit, Bandırma, İzmir, Antalya, Mersin ve İskenderun yurdumuzun önemli limanlarıdır. TÜRKİYE'NİN SINIR KAPILARI Sınır Ülke Bulgaristan Yunanistan Suriye Irak İran Nahçıvan (Azerbaycan) Ermenistan Gürcistan TİCARET Sınır Kapıları Dereköy (Kırklareli), Hamzabeyli, Kapıkule (Edirne) Uzunköprü, İpsala, Pazarkule (Edirne) Yayladağı, Cilvegözü (Hatay), Islahiye, Çobanbey, Karkamış (Gaziantep), Öncüpınar (Kilis), Akçakale, Ceylanpınar, Mürşitpınar (Şanlıurfa), Şenyurt, Girmeli (Mardin), Cizre (Şırnak) Habur (Şırnak) Esendere (Hakkari), Kapıköy (Van), Gürbulak (Ağrı) Dilucu (Iğdır) Akyaka (Kars), Alican (Iğdır) Türkgözü (Ardahan), Sarp (Artvin) Üretilen mal ve hizmetlerin alınıp satılmasına ticaret denir. İç ve dış ticaret olmak üzere ikiye ayrılır. İÇ TİCARET Ülke sınırları içinde, bölge ve bölümler arasında yapılan ticarete iç ticaret denir. Türkiye de çok canlı bir ticaret vardır. Bunda etkili olan faktörler şunlardır: Sanayi kuruluşlarının dengesiz dağılımı, Bölgeler arasında yetişen tarım ürünlerinin farklı olması, Nüfusun dengesiz dağılımı, Hayvansal maddelerin her yerde üretilememesi, Ülkemizde bazı il merkezleri, ticaret şehirleri özelliği kazanmışlardır. Bunlar, İstanbul, Bursa, İzmit, İzmir, Denizli, Adana, Gaziantep, Diyarbakır, Ankara, Konya, Kayseri, Samsun, Trabzon, Erzurum ve Malatya gibi illerdir. Bu merkezlerde ticaretin gelişmesinde, ulaşım yolları üzerinde bulunmalarının büyük etkisi olmuştur. İhracat (Dış satım): Bir ülkenin başka ülkelere yaptığı satışlardır. İthalat (Dış alım): Bir ülkenin başka ülkelerden aldığı mallara denir. DIŞ TİCARET Bir ülkenin başka ülkelerle yaptığı alışverişe dış ticaret denir. Dış ticaretin para karşılığına, dış ticaret hacmi denir. Gelişmiş ülkelerde dış ticaret hacmi fazla, gelişmemiş ülkelerde düşüktür. Yine, gelişmiş ülkelerde ihracat, genelde ithalattan daha fazladır. Bu ülkeler dışarıdan daha çok hammadde alıp dışarıya işlenmiş sanayi ürünleri satarlar. Az gelişmiş ülkeler ise dışardan daha çok işlenmiş sanayi ürünleri alıp, dışarıya tarım ürünleri veya hammaddeler satarlar. 47

48 Türkiye de Dış Ticaret Türkiye de, Cumhuriyetin ilk yıllarında çok az olan dış ticaret hacmi, artan nüfus ve canlanan ekonomiye bağlı olarak artış göstermiştir. 1980'li yıllara kadar Türkiye de; dış ticaret hacmi düşük, ihracatta tarım ve maden ürünleri, ithalatta ise daha çok işlenmiş sanayi ürünleri önemliydi. 1980'li yıllardan sonra, dış ticaret hacmi arttı. İhracatta sanayi ürünlerinin payı % 90 lara çıktı. İthalatta ise fabrika kuracak aletlerin, yatırım mallarının ve hammaddelerin oranı artmıştır. Başlıca İhraç Ürünlerimiz; Tarım ürünleri (Pamuk, fındık, tütün, baklagiller, kuru ve yaş meyveler) Dokuma ve tekstil ürünleri, ipekli dokuma ve giyim eşyaları Hayvan ve hayvansal ürünler (Deri, yumur-ta, yün, tiftik) ve bitkisel yağlar Bazı dayanıklı tüketim malları (Televizyon, buzdolabı, vs.) Mobilya, çimento, cam ve seramik ürünleri Madenler (krom, bakır, cıva, demir, bor, tuz) Başlıca İthal Ürünlerimiz; Fabrika kurmaya yarayan aletler, Ham petrol, doğalgaz, fosfat, İlaç ve kimyasal maddeler, Elektronik ve motorlu araçlar, silah, Optik araçlar, Tropikal ürünler (muz, kahve, hurma, pirinç) Kağıt. Turizme konu olan çekicilikler şunlardır: Bazı hastalıkları tedavi edici kaplıca ve içmecelerin bulunması Tabii manzaranın güzel olması Spor sahalarının ve denize girmeye uygun plajların bulunması Tarihi kalıntıların bulunması Kaliteli malların pazarlandığı merkezler olması Kutsal ibadet yerlerinin varlığı Türkiye de turizmi etkileyen faktörler: Deniz turizmine ve kış turizmine elverişli iklim koşulları Doğal ve tarihi zenginlikler Turizm alt yapısının (ulaşım, tanıtım, konaklama) yetersizliği Folklor zenginliği TÜRKİYE'NİN TURİZM DEĞERLERİ Milli Parklarımız Karatepe-Aslantaş, Aladğlar Kızıldağ, Kovada Dağı Güllük Dğı, Beydağları, Köprülü Kanyon Beyşehir Gölü Saklıkent Munzur Vadisi Sarıkamış Ağrı Dağı Spil Dağı Riyem Şanılarabı Honaz Dağı Kaz Dağı Nemrut Dağı Göreme Sultan Sazlığı Ilgaz Dağı Altındere Vadisi Bulunduğu İl Adana Isparta Antalya Konya Muğla Tunceli Kars Ağrı Manisa Aydın Denizli Balıkesir Adıyaman Nevşehir Kayseri Kastamonu Trabzon Dış ticaretimizde önemli ülkeler: Almanya, İtalya, ABD, İngiltere, Fransa, Hollanda, Belçika, Japonya, İran, Suudi Arabistan ve son yıllarda Rusya Federasyonu, Gürcistan ve Orta Asya ülkeleri (Kazakistan, Azerbaycan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan) Ülkemizde son yıllarda uygulanmak istenen diğer bir ticaret şekli de serbest ticarettir. Serbest ticarette ülkeler ürettikleri çeşitli malları, belli yerlerde kurulacak Pazarlarda gümrük vergisi ödemeden pazarlamaktadır. Ülkemizde serbest ticaret bölgesi olarak şu anda İstanbul, Mersin, İzmir, İskenderun, Antalya ve Trabzon illeri belirlenmiştir. TURİZM İnsanların gezmek, görmek, eğlenmek ve dinlenmek amacıyla yaptığı gezilere turizm denir. Bu geziyi yapan kişilere de turist adı verilmektedir. İç turizm: Vatandaşların kendi ülkeleri içinde yaptıkları gezilere denir. Dış turizm: Bir ülkeden başka ülkelere yapılan gezilere denir. Dünya nın çeşitli ülkelerindeki doğal güzellikler ve tarihi değerler insanlara çekici gelmektedir. Kaplıcalar Çekirge-Armutlu-Oylat Haymana-Kızılcahamam-Ayaş Balçova-Dikili Pamukkale Sandıklı Gönen-Güre-Derman Salihli Çermik Kangal Sulusaray-Reşadiye Emet-Tavşanlı-Simav Ilgın Karstik Şekiller İnsuyu Mağarasğı Damlataş Mağarası, Karain Mağarası, Dim mağarası, Beldibi Mağarası Kadınini Mağarası, Öküzini Mağarası Narlıkuyu Mağarası, Cennet-Cehennem Obrukları Pamukkale Travertenleri, Karlık Mağarası Ballıca Mağarası Tınaztepe, Büyük Düden Bulunduğu İl Bursa Ankara İzmir Denizli Afyon Balıkesir Manisa Diyarbakır Sivas Tokat Kütahya Konya Bulunduğu İl Burdur Antalya Isparta Mersin Denizli Tokat Konya 48

49 Tarihi Değerler Tarih Öncesi Devirlere Ait Kalıntılar İlk Çağa Ait Kalıntılar Yarımburgaz Mağarası Karain Mağarası Hacılar Höyüğü Harran Boğazköy, Alacahöyük Kültepe Aslantepe Efes, Bergama Milet, Didim Sard Assos Knidos (Datça) Midas Göreme, Ürgüp Kıyı Turizmi Çeşme, Foça, Dikili, Karaburun Kuşadası, Didim Alanya, Side, Kemer Fethiye-Ölüdeniz, Marmaris, Bodrum, Datça Kış Turizmi Uludağ Kartalkaya-Köroğlu Ilgaz Erciyes Palandöken Sarıkamış Davraz Hasandağı Akdağ Kop Dağı Ladik-Akdağ Sapgör Ergan Dağı Bulunduğu İl İstanbul Antalya Burdur Şanlıurfa Çorum Kayseri Malatya İzmir Aydın Manisa Çanakkale Muğla Eskişehir Nevşehir Bulunduğu İl İzmir Aydın Antalya Muğla Bulunduğu İl Bursa Bolu Kastamonu Kayseri Erzurum Kars Isparta Aksaray Antalya Bayburt Samsun Bitlis Erzincan Ülkede ormancılık sektöründe kamu ve özel kesim olarak yılda ortalama 29 milyon metreküp dolayında odun imalatı yapılmaktadır. Bunun yaklaşık % 68'i yakacak odun olarak kullanılmaktadır. Yurtiçi arz açığının kapatılması için 1985 yılından bu yana her yıl önemli miktarlarda odun ithalatı yapılmaktadır. Ormanların bazı özellikleri; Ormanların toz emici özelliği vardır. Ormanların gürültüyü azaltıcı özelliği vardır. Erozyonu ve sel oluşumunu önler. Ormanlar; bir ısı tamponu gibi görev yapar. Sıcağı ve soğuğu dengeler. Yaz sıcaklığını ºC azaltırken, kış sıcaklığını da ºC artırır. Kuru havalarda bile havanın nemini sabit tutar. Ormanlar; birçok yabani hayvan ve kuşların yanı sıra, çeşitli yiyecekleri barındırması nedeniyle besin kaynakları açısından önemli bir ortamdır. Ormanlar biyolojik dengeyi korur. Yapraklı ağaçlardan meydana gelen bir bölgede 50 kuş türü yaşayabilir. Ormanlar; ağaçsız bir alana göre 8 kat fazla humus oluşturur ve toprak canlılarının yaşamasına olanak sağlar. Ormanlar; egsoz ve benzeri zehirli gazları, kirli suları filtre ederek temizler. Oksijen üretir. Ülkenin akciğeridirler. Orman ürünleri, asli orman ürünleri ve tali orman ürünleri olmak üzere 2 kategori altında toplanmaktadır. Asıl Orman Ürünleri: Tomruk, tel ve maden direği, sanayi ve kağıtlık odun, lif-yonga odunu, yakacak odun gibi. Tali Orman Ürünleri: Reçine, çıra, sığla yağı, defne, şimşir kök odunu, kekik, adaçayı, çam fıstığı, her çeşit bitki soğanı, mantarlar, kozalak gibi ORMANCILIK Türkiye topraklarının %26 oranındaki bölümü orman rejimi altındadır. İyi vasıflı, verimli ormanların kapladığı alan yalnızca %13 gibi çok düşük bir miktarı oluşturmaktadır. Ülkede kişi başına düşen verimli orman alanı ise 0.14 hektardır. Türkiye de ormanların dağılışında en fazla yağış miktarı etkilidir. Yağışların fazla olduğu kıyı bölgeler orman bakımından da zengindir. Doğu Karadeniz kıyıları hariç tahrip edilen ormanların kendini yenilemesi yurdumuzun birçok yerinde zordur. Ormanlarımızın Coğrafi Bölgelere Göre Dağılış Oranları Bölge Orman Oranı Karadeniz % 25 Akdeniz % 24 Ege % 17 Marmara % 13 Doğu Anadolu % 11 İç Anadolu % 7 G. Doğu Anadolu % 3 ORMANLARIN KORUNMASI Orman yangınları önlenmeli. Orman içinde ulaşımın çabuk sağlanabilmesi için yollar yapılmalı. Eğitilmiş yangın söndürme ve haberleşme ekipleri bulundurmak. Yangınların yayılmasını önlemek için yer yer boşluklar bırakmak. Kaçak kesimler önlenmeli. Orman içinde hayvan otlatmamak (kıl keçisi). Yakacak olarak odun kullanımı azaltılmalı. Orman köylerine yeni iş ve geçim kaynakları oluşturulmalıdır. 49

50 Geçmiş yıllarda bu konuyla ilgili sorulan KPSS soruları (KPSS ) Türkiye nin kıyı bölgelerinin tarımsal özellikleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Dışsatımda önemli payı olan tarımsal ürünlerin bir bölümü kıyı bölgelerde üretilmektedir. B) Tarımsal sulamaya, Akdeniz Bölgesi nde Ege Bölgesi nden daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. C) Tarımsal etkinliklerin yıl boyunca en uzun süre yapıldığı yerler Akdeniz Bölgesi nin kıyı kesimleridir. D) Kıyı bölgelerin tümünde, kuzey yamaçlardaki tarım alanlarının oranı güney yamaçlara göre daha azdır. E) Bölge yüzölçümlerine göre ekili dikili alanlar oranının en fazla olduğu bölge Marmara Bölgesi dir. Yanıt: D (KPSS ) Türkiye nin doğal koşulları düşünüldüğünde, ulaşım sektörüyle ilgili aşağıda verilen karşılaştırmalardan hangisi yanlıştır? A) Doğu Anadolu Bölgesi nde kış aylarında kar yüzünden kapanan kara yolu sayısı, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden fazladır. B) Karadeniz Bölgesi nde havaalanı yapımı için uygun alanlar, Ege Bölgesi nden fazladır. C) Akdeniz Bölgesi nde kara yollarında tünel ve köprü yapma zorunluluğu, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden fazladır. D) Marmara Bölgesi ndeki doğal limanların sayısı, Karadeniz Bölgesi nden fazladır. E) Akdeniz Bölgesi nde demir yollarının kilometre başına yapım maliyeti, İç Anadolu Bölgesinden fazladır. Yanıt: B (KPSS ) Türkiye de koyun, kısa boylu otluk alanların bulunduğu düzlüklerde yaygın olarak yetiştirilir. Buna göre, yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen yerlerin hangisi koyun yetiştirilmesi için daha az elverişlidir? A) I B) II C) III D) IV E) V Yanıt: C (KPSS ) Aşağıdaki grafikte, Türkiye de 1999 ve 2003 yıllarında üretilen elektriğin enerji kaynaklarına göre dağılışı gösterilmiştir. Yalnızca grafikteki bilgilerden yararlanarak aşağıdaki yorumlardan hangisine ulaşılamaz? A) 1999 yılında doğal gaz, su gücü ve linyitten elde edilen enerji miktarları birbirine yakındır. B) En büyük artış miktarı doğal gazla üretilen enerjide olmuştur. C) Su gücünden elde edilen enerji miktarındaki artış, taş kömüründen elde edilenden fazladır. D) 2003 yılında, yalnızca linyitten elde edilen enerji üretiminde azalma olmuştur. E) 2003 yılında, taş kömürü ve akaryakıt kullanılarak elde edilen enerji miktarı birbirine yakındır. Yanıt: C 50