CEZAEVLERİNDE TÜKENMİŞLİK SENDROMU: MALATYA ÖRNEĞİ

Transkript

1 CEZAEVLERİNDE TÜKENMİŞLİK SENDROMU: MALATYA ÖRNEĞİ Suna TEKEL İnönü Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü Yrd.Doç.Dr. Özet Tükenmişlik işyerinde kronik kişilerarası ve duygusal stre unsurlarına tepki olarak gelişen psikolojik bir sendromdur. Sendromu belirleyen üç unsur vardır: duygusal yorgunluk, kişiliksizleşme ve kişisel başarının azalması. Tükenmişliğin hem bireysel hem de örgütsel açıdan olumsuz sonuçları vardır. Bu incelemede Malatya E tipi kapalı cezaevinde görevli koruma memurlarına uygulanan Tükenmişlik (MBI) anketinin sonuçları yer almaktadır Anahtar Kelimeler: Tükenmişlik Sendromu, cezaevi koruma memurları, cezaevi Alan Tanımı: Sosyoloji BURNOUT SYNDROME IN PRISONS: MALATYA CASE Abstract Burnout is a pyschological syndrome that develops in response to chronic emotional and interpersonal job stressors. Three defining compononents of syndrome are: emotional exhaustion, depersonalization and reduced personal accomplishment. Corrections can be a very stressful occupation, producing many negative outcomes for employees. These outcomes, both mental and phisical, not only affect the employee, but entire organization. This article contains the statistical results of Maslach Burnout Inventory test that applied to Correctional Officers at Malatya E type prison. Key Words: Burnout, Correctional Officers, Prison. JEL Code: Z0 1. GİRİŞ Günümüzde modern cezaevleri, bireyleri geliştirerek, onları serbest bırakıldıklarında toplumun uygun ve uyumlu bir parçası olmaya hazırlayan ve hapis cezaları nedeniyle suçu engelleyen kurumlar olarak tanımlanmaktadır. 301

2 Mahkumlar fiziksel kötü muamele yerine özgürlüklerinden yoksun bırakılmakta ve katı bir disiplinin uygulandığı, gündelik yaşamlarının denetlendiği kalabalık bir ortamda kalmaktadır (Giddens 2008: ). Goffman (1961: 16), cezaevlerini tehlikeli olduğu düşünülen kişilere karşı toplumu koruyan total kurumlardan biri olarak tanımlamaktadır. Modern toplumlarda uyuma, oyun ve çalışma gibi faaliyetlerin farklı mekanlarda, farklı kişilerle, farklı otoritelerin emri altında ve hepsini kapsayan bir rasyonel plan olmaksızın uygulanmasına rağmen total kurumlarda bu üç yaşam alanı arasında sınır yoktur. Yaşam, aynı otorite figürlerinin emri altında, aynı yerde ve aynı kişilerle sürdürülmekte, herkese aynı tarzda davranılmakta ve faaliyetler rasyonel bir plan çerçevesinde yürütülmektedir. Amitai Etzioni (1961: 3-21) cezaevlerinde zorlayıcı otorite tipinin uygulanması nedeniyle yabancılaşmış bir bağlılık türünün ortaya çıktığını ileri sürer. Zorlayıcı otorite, hareketin sınırlanması, yiyecek, konfor gibi ihtiyaçların kısıtlanması yoluyla uygulanır. Yabancılaşmış bağlılık ise negatif eğilimler şeklinde ortaya çıkmaktadır. Donald Cressy (1965: ) ye göre cezaevleri fabrika ve benzeri örgütlerden farklılığı; yönetimsel hiyerarşisinin en alt seviyeye kadar düzenlenmiş olmasıdır. Fabrikalarda yönetim ve çalışanın birbirinden ayrılmış yönetim hiyerarşileri vardır. Cezaevinde en alt seviyede bir çalışan, hem yönetici hem de çalışan statüsündedir. Yani yukarıdan kontrol edilen ve düzenlenen bir sistem içinde yönetilir ama aynı zamanda yönetiminde olan mahkumları buna uyumlu bir sistemle yönetir. Cezaevi yöneticisi ile iletişiminde en alt seviyede bir çalışandır ama mahkumlarla iletişiminde daha üst statüdedir. Geleneksel cezaevlerinde hiyerarşik sistemin en altında yer alan ve görevi insanları yönetmek olan gardiyanın iş dünyasında ve endüstri firmalarında bir karşılığı yoktur. Birçok gardiyan bir şey yapmaz ama koruma olarak iş görür. Gardiyan cezaevinde yönetimsel araç olarak değil amaç olarak yönetilir ve yönetir. Cressy ye göre cezaevlerinin amacı; mahkumları birbirinden ve toplumdan korumak, yiyecek, barınma ihtiyaçlarını sağlamak, mahkumların rehabilitasyonunu ve cezanın uygulanmasını sağlamaktır. Bu amaçlar toplumun ilgili kesimleri tarafından belirlenmiş ve kurumsal personel ile paylaşılmıştır. İşbölümü çerçevesinde kalıplaşmış kurumsal davranışlar ile faaliyetler yerine getirilir. Cezaevi içinde görevler, mahkumları korumak, mesleki üretim yaptırmak ve sosyal hizmet grupları içinde toplanmaktadır. 302

3 2. TÜKENMİŞLİK SENDROMU Stres, kavram olarak bir şeylerden duyulan memnuniyetsizliği ifade etmektedir (Sabuncuoğlu 2003:231). Memnuniyetsizlik hem çevresel hem da duygusal faktörlerle ilgilidir. Stres uzun süreli olursa buna bağlı olarak vücudun kapasitesi tükenir, savunması azalır ve bir takım rahatsızlıklar ortaya çıkar Bu fiziksel ve mental rahatsızlıklar sadece bireyi değil çalıştığı örgütün işleyişini de etkiler. Bu bağlamda stres yaratan unsurlar çevresel şartlar (gürültü, titreşim, aydınlatma, ısınma, havalandırma), örgütsel faktörler (aşırı iş yükü, işin niteliği, monotonluk, vardiyalı çalışma, otokratik yönetim politikası, çalışma koşulları, iş güvenliği, grup desteğinin olmaması, kariyer imkanlarının yetersizliği) ve bireysel faktörler (A tipi kişilik özellikleri;yükselme, başarı hırsı olması, duygusallık, mükemmelliyetçilik ve algılama farklılıkları: geçmiş tecrübeler, aile düzeni, ekonomik sorunlar gibi) olarak sıralanabilir. Stresin bireysel sonuçları dolaşım sistemi, kalp, damar hastalıkları gibi fizyolojik, kaygı, depresyon, uykusuzluk, tükenme gibi psikolojik ve performans düşüklüğü, iş gören devir hızı, işe devamsızlık gibi örgütsel sonuçları ortaya çıkarmaktadır. Tükenmişlik ise yaygın olarak kullanıldığı şekli ile zihinsel yorgunluk süreci ya da durumunu tanımlayan bir metafordur; yetenek, güç, enerjiye artan talep nedeniyle kuvvetin tükenmesi, bitkin düşmek ya da kuvveti kesilmek (Schaufeli- Buunk 2003: 383). Aslında tükenmişlik deneyimi tüm zamanlarda ve her yerde görülebilen bir olgudur. Maslach ve Jackson 22 maddeden oluşan bir Tükenmişlik Sendromu ölçeği geliştirmiştir. Duygusal Yorgunluk (9 madde), kişisel yeterlilik (8 madde) ve kişiliksizleşme (5 madde). MBI (Maslach Burnout Inventory) çeşitli hizmet sektörlerinde çalışan kişilere uygulanmış ve geçerliliği olan bir bir ölçektir (Carlson 2003: 281). Duygusal yorgunluk tükenmişliğin bireysel stres boyutunu temsil ederek bir kişinin fiziksel ve duygusal kaynaklarının bitip tükenmesi ya da sınırının aşılması duygusuna karşılık gelmektedir. (duyarsızlaşma) unsuru ise kişiler arası boyuta karşılık gelmekte ve kişi işinin çeşitli boyutlarına karşı negatif, katı bir tutum göstermekte ya da tamamen işinden kopabilmektedir. Kişisel başarının eksilmesi ise tükenmişliğin öz değerlendirme boyutuna denk gelmekte ve kişi işinde verimliliğinin azaldığını, başarısının eksildiğini ve yetersiz olduğunu düşünmeye başlamaktadır(maslach 2001:399). 3. ARAŞTIRMA Malatya İli E Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu hükümlü ve tutukluları barındırmak, ıslah etmek ve topluma kazandırmak amacıyla 1983 yılında faaliyete geçmiştir ve 303

4 Malatya şehir merkezinden yaklaşık 10 km uzaklıkta, Malatya-Ankara Karayolu üzerinde yer almaktadır. E Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu metrekare alan üzerinde metrekare oturma alanına sahiptir. Ceza İnfaz Kurumu arazisi içerisinde Kurumun A-B-C-D-E blokları ve çok amaçlı 1 kapalı spor salonu, 1 açık çim futbol sahası, 8 çalışma atölyesi, 5 derslik ve 1 kütüphanesi bulunmaktadır. Ana binaya bitişik olarak Jandarma Bölük Komutanlığı binası ve iki blok halinde olan 5 katlı 20 dairelerden oluşan lojmanlar, yeşil alan, futbol sahası, araba garajı, nizamiye, şoförler odası, jandarma oto garajı ve depolar bulunmaktadır. Malatya E Tipi Kapalı Ceza infaz Kurumunun kapasitesi 550 kişilik olup en son mevcudu 391 hükümkü ve 504 tutuklu ve toplam 895 dir. Kurumun bir bölümü Yüksek Güvenlikli Ceza infaz Kurumu statüsündedir. Araştırma Ocak 2011 de Malatya Cumhuriyet Başsavcısı, Cezaevi savcısı ve müdüründen alınan izin doğrultusunda, kurumdaki idari görevliye anket formlarının bırakılması ve ardından teslim alınması şeklinde uygulanmıştır. Toplam 139 anket formu doldurulmuştur. Anket formuna ek olarak cinsiyet, yaş, medeni hal, eğitim durumu, görev yeri, önceden stres eğitimi alınıp alınımadığı soruları eklenmiştir. İstatistiki değerlendirmeler aşağıdaki gibidir. Tablo 1: Demografik Özellikler N % cinsiyet Erkek % Kadın 10 7% Görev infaz koruma % Memur 7 5% şöför/teknisyen 8 6% Sosyal hizmet 2 uzmanı/öğretmen 2% Yaş % % % % % % % medeni durum Evli % Bekar 10 8% Eğitim durumu İlkokul 3 2% Ortaokul 9 6% Lise 92 66% Üniversite 32 23% Lisansüstü 3 2% Kurs alma Evet 16 12% durumu Hayır % 304

5 Kadınlar ile erkeklerin Duygusal Yorgunluk, ve tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığı bağımsız örneklemler için t testi ile test edilmiş ve sonuçları Tablo 2 de gösterilmiştir. Tablo 2: Cinsiyet N Std. Ortalama Sapma T Sd P Duygusal Erkek 129 3,73 1,58 Yorgunluk Kadın 10 3,69 1,54 0, ,944 Erkek 129 3,62 1,33 Kadın 10 3,14 0,89 1, ,259 Erkek 129 2,83 1, Kadın 10 3,10 1,56 0,574 0,567 Erkeklerin duygusal yorgunluk düzeyleri ( X=3.73), kadınlara ( X=3.69) göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak kadınların duygusal yorgunluk düzeyleri ile erkeklerin duygusal yorgunluk düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05). Erkeklerin kişisel başarı düzeyleri ( X=3.62), kadınlara ( X=3.14) göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak kadınların kişisel başarı düzeyleri ile erkeklerin kişisel başarı düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05).kadınların kişiliksizleşme düzeyleri ( X=3.10), erkeklere ( X=2.83) göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak kadınların kişiliksizleşme düzeyleri ile erkeklerin kişiliksizleşme düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05). Görev türüne göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, ve ye ilişkin tükenmişlik düzeylerinin ortalama istatistikleri Tablo 3 de gösterilmiştir. 305

6 Tablo 3: Duygusal Yorgunluk infaz koruma 113 3,89 1,54 Memur 7 3,60 1,67 şöför/teknisyen 8 2,83 1,36 Sosyal hizmet 2 uzmanı/öğretmen 1,94 0,24 infaz koruma 113 3,58 1,33 Memur 7 3,93 0,98 şöför/teknisyen 8 3,48 1,13 Sosyal hizmet 2 uzmanı/öğretmen 4,63 0,35 infaz koruma 113 2,93 1,48 Memur 7 3,37 0,91 şöför/teknisyen 8 1,78 0,74 Sosyal hizmet 2 uzmanı/öğretmen 3,60 0,85 İnfaz koruma memurlarının duygusal yorgunluk düzeyleri ( X=3.89), memur statüsündeki personele, şoför/teknisyenlere, sosyal hizmet uzmanı/öğretmene göre daha yüksek bulunmuştur. Sosyal hizmet uzmanları/öğretmenlere göre de Kişisel Başarı düzeyleri ( X=4.63) ve düzeyleri ( X=3.60) memur statüsündeki personele, şoför/teknisyenlere, infaz memurlarına göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak istatistiksel olarak görev türüne göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, ve ilişkin tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığı tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ile test edilmiş ve sonuçları Tablo 4 de gösterilmiştir. Tablo 4: Duygusal Yorgunluk Toplamı Sd Gruplar arası 15, ,164 Gruplar içi 294, ,339 Toplam 310, Gruplar arası 3, ,010 Gruplar içi 213, ,691 Toplam 216, Gruplar arası 12, ,260 Gruplar içi 253, ,014 Toplam 266, Ortalaması F P. 2,208 0,090 0,597 0,618 2,115 0,

7 Görev türüne göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, ve ye ilişkin tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05). Tablo 5: Duygusal Yorgunluk N Ortalama Std. sapma ,63 1, ,49 2, ,76 1, ,28 1, ,60 1, ,65 1, ,47 1, ,96 1, ,90 1, ,24 1, ,27 0, ,53 1, ,09 1, ,66 1, ,40 1, ,72 1, ,67 1, ,93 1, ,87 1, ,58 1, ,71 1,09 Yaş değişkenine göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, Kişisel Başarı ve ye ilişkin tükenmişlik düzeylerinin ortalama istatistikleri Tablo 5 de gösterilmiştir yaş aralığındaki katılımcıların duygusal yorgunluk düzeyleri ( X=4.28), yaş aralığındaki katılımcıların kişisel başarı düzeyleri (X=4.09) ve yaş aralığındaki katılımcıların kişiliksizleşmeye ilişkin tükenmişlik düzeyleri ( X=3.67) diğer yaş gruplarındaki katılımcıların görüşlerine göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak, istatistiksel olarak yaş değişkenine göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, ve ilişkin tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığı tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ile test edilmiş ve sonuçları Tablo 6 da gösterilmiştir. 307

8 Tablo 6: Duygusal Yorgunluk Toplamı Sd Ortalaması F P. Gruplar arası 8, ,391 Gruplar içi 333, ,530 0,550 0,769 Toplam 342, Gruplar arası 19, ,272 Gruplar içi 215, ,631 2,006 0,069 Toplam 234, Gruplar arası 16, ,691 Gruplar içi 263, ,998 1,346 0,241 Toplam 279, Katılımcıların yaşlarına göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, ve ye ilişkin tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05). Evliler ile bekarların Duygusal Yorgunluk, ve tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığı bağımsız örneklemler için t testi ile test edilmiş ve sonuçları Tablo 7 de gösterilmiştir. Tablo 7: Medeni durum N Ortalama Std. sapma T Sd P Duygusal Evli 119 3,74 1, ,980 Yorgunluk Bekar 10 3,76 1,47 0,025 Evli 119 3,71 1,30 2, ,006* Bekar 10 2,54 0,62 Evli 119 2,83 1, ,547 Bekar 10 3,12 1,20 0,604 *p<0.05 Bekar personelin duygusal yorgunluk düzeyleri ( X=3.76), evli personele ( X=3.69) göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak evli personelin duygusal yorgunluk düzeyleri ile bekar personelin duygusal yorgunluk düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05).evli personelin kişisel başarı düzeyleri ( X=3.71), bekar personele ( X=2.54) göre daha yüksek gözlenmiştir. İstatistiksel olarak da evli personelin kişisel başarı düzeyleri ile evli personelin kişisel başarı düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunmuştur(p<0.05).bekar personelin kişiliksizleşme düzeyleri ( X=3.12), evli personele (X=2.83) göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak evli personelin kişiliksizleşme düzeyleri ile evli personelin kişiliksizleşme düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05). Öğrenim durumuna göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, Kişisel 308

9 Başarı ve ye ilişkin tükenmişlik düzeylerinin ortalama istatistikleri Tablo 8 de gösterilmiştir. Tablo 8: Duygusal Yorgunluk Std. N Ortalama sapma İlkokul 3 3,07 1,73 Ortaokul 9 3,44 1,93 Lise 92 3,81 1,60 Üniversite 32 3,68 1,42 Lisansüstü 3 3,11 1,93 İlkokul 3 4,08 0,26 Ortaokul 9 3,32 1,58 Lise 92 3,56 1,30 Üniversite 32 3,69 1,31 Lisansüstü 3 3,75 1,89 İlkokul 3 1,80 0,20 Ortaokul 9 3,09 1,57 Lise 92 2,90 1,45 Üniversite 32 2,64 1,34 Lisansüstü 3 3,73 1,55 Lise öğrenim düzeyine sahip katılımcıların duygusal yorgunluk düzeyleri ( X=3.81), ilkokul öğrenim düzeyine sahip katılımcıların kişisel başarı düzeyleri ( X=4.08) ve lisansüstü eğitim almış kişilerin ise kişiliksizleşmeye ilişkin tükenmişlik düzeyleri ( X=3.73) daha olumludur. Ancak, istatistiksel olarak öğrenim durumlarına göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, Kişisel Başarı ve ilişkin tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığı tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ile test edilmiş ve sonuçları Tablo 9 da gösterilmiştir. Katılımcıların öğrenim düzeylerine göre araştırmaya katılanların Duygusal Yorgunluk, ve ye ilişkin tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05). 309

10 Tablo 9: Duygusal Yorgunluk Toplamı Sd Ortalaması F P. Gruplar arası 3, ,949 Gruplar içi 338, ,526 0,376 0,826 Toplam 342, Gruplar arası 1, ,475 Gruplar içi 233, ,739 0,273 0,895 Toplam 234, Gruplar arası 7, ,949 Gruplar içi 272, ,031 0,960 0,432 Toplam 279, Kurs alanlar ile almayanların Duygusal Yorgunluk, ve tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığı bağımsız örneklemler için t testi ile test edilmiş ve sonuçları Tablo 10 da gösterilmiştir. Tablo 10: kurs N Std. Ortalama sapma t Sd P Duygusal Evet 16 3,56 1,48 Yorgunluk Hayır 123 3,74 1,59-0, ,654 Evet 16 3,70 0,82 Hayır 123 3,57 1,36 0, ,707 Evet 16 2,99 1,19 Hayır 123 2,83 1,46 0, ,684 Kurs almayanların duygusal yorgunluk düzeyleri ( X=3.74), kurs alanlara ( X=3.56) göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak kurs alanlar ile almayanların duygusal yorgunluk düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05).kurs alanların kişisel başarı düzeyleri ( X=3.70), kurs almayanlara ( X=3.57) göre daha yüksek gözlenmiştir. Ancak kurs alanlar ile almayanların kişisel başarı düzeyleri ile evli personelin kişisel başarı düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05).kurs alanların kişiliksizleşme düzeyleri ( X=2.99), kurs almayanlara ( X=2.83) göre daha yüksek bulunmuştur. Ancak kurs alanlar ile almayanların kişiliksizleşme düzeyleri ile evli personelin kişiliksizleşme düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır(p>0.05). Teşekkür: Malatya Cumhuriyet Başsavcılığı na, Malatya E Tipi Kapalı Cezaevi Savcı ve Müdürü ne çalışmama izin verdikleri için ve İstatistik Uzmanı Tülin Otbiçer e yardımlarından dolayı teşekkür ederim. 310

11 KAYNAKÇA Carlson, R.Joseph, Richard H.Anson and George Thomas Correctional Officer Burnout and Stress: Does Gender Matter?, The Prison Journal, Vol.83 No:3 September 2003, Sage Publications. Cressy, Donald R. Prison Organization, Handbook of Organizations, Edited by James G.March, Rand McNally Sociology Series, Etzioni, Amitai A Compartive Analyses of Complex Organizations, Revised and Enlarged Edition, The Free Press, Giddens, Anthony Sosyoloji, Yayıma Hazırlayan: Cemal Güzel, Kırmızı Yayınları, Şubat Goffman, Erving On the Characteristics of Total Institutions: The Inmate World, The Prison Studies in Institutional Organization and Change, Ed: Donald R. Cressy, Holt Rinehart and Winston Inc., New York, Maslach, Christina, Wilmar B.Schaufeli, Micahel P.Leiter Review of Psychology, 2001, 52: Job Burnout, Annual Sabuncuoğlu, Zeyyat-Melek Tüz Örgütsel Psikoloji, Furkan Ofset, Bursa Schaufeli, B. Wilmar-Bram p. Buunk Burnout: An Overview of 25 Years of Research and Theorizing, The Handbook of Work and Health Psychology, Edited by M.J.Schabracq, J.A.M Winnubst and C.L. Cooper, 2003 John Wiley& Sons, Ltd. Malatya E tipi Kapalı Ceza Evi web sitesi 311